Propagandistische pracht en prachtige propagandaW.P. Spies

De Nederlandse en Engelse hofkring van koning-stadhouder Willem III(afbeelding 1) en zijn vrouw Mary (afbeelding 2) vormde een belang-rijk kunstmecenaat in de tweede helft van de zeventiende eeuw. Kunstdie in opdracht van deze groep werd gemaakt, kan kort omschrevenworden als 'propagandistische pracht'. Architecten, beeldhouwers enschilders schiepen gezamenlijk de protserige woonomgeving van deopdrachtgever.')

Degenen die deel uitmaakten van de hofkring van Willem en Marywaren welopgevoede heren, die uitgesproken opvattingen over kunsttot hun onmisbare geestelijke bagage rekenden. Willem III koos alsentourage een kleine groep van (bastaard-)familieleden, goed bevrien-de hoge officieren van adelijke afkomst en hoffunctionarissen. Demeesten van hen waren als kind opgevoed door een gouverneur, diehen niet alleen in talen en ,wetenschappen onderwezen had, maar ookin de kunsten. Rond hun twintigste jaar maakten zij een reis naarFrankrijk en Italie, de Grand Tour genaamd. Daarbij lag de nadruk opde kennismaking met de klassieke cultuur en met de kunsten die zichop basis van die cultuur in Italie en Frankrijk hadden ontwikkeld.Vooral de nieuwste 'modes' in deze landen zouden een belangrijke rolspelen bij hun latere activiteiten als bouwheren.

Deze groep van ontwikkelde heren beoefende wat men enigszins vlei-end 'het kunstmecenaat' noemt. Maar alleen kunstenaars die bijdroegenaan de bouw en aankleding van de pretentieuze woonomgeving van deambitieuze opdrachtgevers mochten op het beschermheerschap van dehofkring van Willem III rekenen.

Het bezit van een groot huis in de residentiestad en een landhuis wasvoor de hofkring een sociaal-maatschappelijke noodzaak. Een passendewoonomgeving was een afspiegeling van de status en positie van een

51

I

Atbeelding 1 'Willem III, de koning-stadhouder (1650-1702).

52

invloedrijk man. Daarom boden de huizen van de hofkring niet alleencomfort, maar straalden tevens waardigheid uit. Om met Willem IIIzelf to spreken: "Nothing makes a Gentleman look like a Gentleman, butliving like one"

*

2)

De zeventiende-eeuwse hofkring probeerde met haar wooncultuurzoveel mogelijk status, en daarmee invloed, voor to spiegelen. Diemiddelen laten zich in grofweg drie categorien verdelen.In de eerste plaats was daar de monumentaliteit van de woonomgevingzelf. In de tweede plaats verwezen de meeste decoraties van de woon-omgeving, verhuld of onverhuld, naar de eerzaamheid van de bewoneren de onsterfelijkheid van zijn roem. In de derde plaats waren er degedrukte beschrijvingen, in woord en beeld, die in verheerlijkte vormverslag deden van de grootse leefstijl van de eigenaar.

Een buitenhuis stond bij voorkeur in een omgeving waar alles gerichtwas op het hoofdgebouw. Zo moesten de tuinen en de toegangslanende statigheid van het huffs benadrukken.Vergeleken met de situatie in Groot-Brittanie werd er in de Republiekgebouwd op een kleinere schaal. Dit had natuurlijk in de eerste plaatsto maken met het verschil in inkomsten tussen de Engelse aristocratieen de Nederlandse landadel. In de Republiek ontbraken meestal definanciele middelen om monumentaliteit to bereiken door de bouw vaneen overweldigend groot buitenhuis. Voor de architectuur van dedoorgaans.'bescheiden' Nederlandse buitenplaatsen gold dat het over-dadig gebruik van architectuurdecoraties, zoals op de grandiozeEngelse huizen, een averechts effect zou hebben. Vandaar dat menslechts zeer weinig architectuurdecoraties aanbracht en zich geheeltoelegde op het ontwerpen van een statig bouwblok binnen eenentourage die deze statigheid zou ondersteunen. In de Republiek werddaarbij bijvoorbeeld gebruik gemaakt van de oude slotgracht, zoals bijKasteel Amerongen en bij Kasteel Middachten. De slotgracht werdechter ook vaak gehandhaafd omdat zij aangaf dat het. huis oude rid-dermatige rechten bezat3)Bij andere landhuizen van de hofkring van Willem III werd gestreefdnaar een hechte samenhang tussen hoofdgebouw en bijgebouwen. Eengoed voorbeeld is Huis de Voorst, dat gezien mag worden als hetlaatste project van het bouwbedrijf van Willem III. Hoofdgebouw enzijpaviljoens kenden globaal dezelfde architectonische opzet; van-zelfsprekend onderscheidde het hoofdgebouw zich in omvang van debijgebouwen, maar de verhoudingen binnen de bouwvolumes en degevel-indelingen kwamen overeen. Samen met de halfronde verbin-

53

Afbeelding 2Mary, koningin van Groot-Britannia (1662-1695).

54

dingscolonnades en de ronde voorzijde van de voorhof werd een per-fect paleisje gecreeerd, dat, gezien vanaf het voorplein, een zeermonumentale indruk gaf.

Ten aanzien van het gebruik van de schilderkunst voor propagandis-tische doeleinden is er binnen de Nederlandse huizen van Willem IIIeen ontwikkeling waarneembaar: van vorstenspiegel -rond het middenvan de zeventiende eeuw- naar persoonsverheerlij king -aan het eindvan de zeventiende eeuw.Bij de huizen die in de eerste jaren van Willems stadhouderschap wer-den gedecoreerd, to weten Huis Soestdijk, Huis to Dieren en Huis HetLoo, was wat betreft de keuze van de thema's van de nagelvaste schil-derijen nog een duidelijke relatie met moralistische vorstenspiegels.(Vorstenspiegels waren in de eerste helft van de zeventiende eeuw opEuropese koningshuizen een veel voorkomend verschijnsel.) De deco-ratie-schema's van bovengenoemde buitenhuizen van Willem III wer-den beschreven door een schilder die tevens een erudiet theoreticuswas: Gerard Lairesse, of De Lairesse, zoals hij zichzelf met een vleugjesnobisme noemde. De schilderijen voor Soestdijk, Dieren en Het Loowerden grotendeels door Lairesse zelf en bevriende schilders, zoalsRobert Duval en Johannes Glauber, gemaakt.°) Lairesse's schilderijenvoor Soestdijk zijn nu in het Rijksmuseum, het Huis to Dieren isgeheel verloren gegaan en de schilderijen van Het Loo zijn slechtsgedeeltelijk bewaard gebleven.De iconografie van de schilderijen van Het Loo kwam gedeeltelijkovereen met die van de schilderijen die Lairesse rond dezelfde tijdmaakte voor de Raadszaal van het Hof van Holland op het Binnenhofin Den Haag. Deze werken bevinden zich nog in de oorspronkelijkeomgeving, tegenwoordig bekend als de Lairessezaal. Het Hof van Hol-land werd voorgezeten door de stadhouder en wanneer de stadhouderin het buitenland verbleef werden zijn zaken door genoemde raadbehartigd. Twee van de schilderijen die Lairesse maakte voor deraadszaal komen qua betekenis overeen met de schilderijen in hetprive-kabinet van Willem III op Het Loo: het ene schilderij toont hetverhaal van Lucius Papirius Cursor, die door het Romeinse volk ermaar net van weerhouden kon worden zijn eigen zoon ter dood toveroordelen, het andere schilderij toont dat van Scipio Africanus, dieeen buitgemaakte schone dame teruggaf aan haar onderworpen ver-loofde. In beide vertrekken werd de stadhouder dus dezelfde lessenvoorgehouden: to weten die van gematigdheid, rechtvaardigheid enclementie. Deze schilderijen staan nog helemaal in de traditie van de

55

vorstenspiegel, waarbij niet zozeer de roem van de vorst wordt gepro-pageerd, maar waarbij hij juist gewezen wordt op een behoorlijk ge-drag en de plicht tot een rechtvaardig bestuur over zijn land en volk.

Vanaf 1685 veranderde het een en ander aan de stadhouderlijke woon-stijl. De strenge Hollandse interieurs, met vooral moralistische schil-derijen boven deuren en schoorstenen als decoratie, maakten gaande-weg plaats voor inrichting in een meer Frans-georienteerde stijl. Dezestijl werd geintroduceerd door de Hollandse opdrachtgevers die hetFrankrijk van Lodewijk XIV bezocht hadden en onder de indruk wa-ren gekomen van de grootse woonstijl van het Franse hof. Bovendienwerd deze stijl ook snel in Holland geintroduceerd nadat vele Frans-Hugenootse kunstenaars na het intrekken van het Edict van Nantes in1684 een veilig heenkomen zochten in protestantse landen. Een vanhen zou in Nederland furore maken vanwege zijn werk voor het stad-houderlijk hof: Daniel Marot.5)

Marots eerste Hollandse opdrachtgever was een bastaardneef en ver-trouweling van Willem III, Willem Adriaan van Nassau-Odijk. Alsvertegenwoordiger van Willem III in Zeeland had deze opportunis-tische man een twijfelachtige reputatie, maar zijn grote kennis van engoede smaak voor de kunst staan ontegenzeggelijk vast. Waarschijnlijkheeft hij een sleutelrol gespeeld bij de intruductie van de nieuweontwikkelingen op het gebied van de kunst. Met de bouw van een'modern' buitenhuis met een werkelijk vooruitstrevende tuinuitleg toZeist gaf Odijk de nieuwe woonstijl voor vele andere opdrachtgeversuit de hofkring en daarbuiten aan6>Een goed bewaard gebleven voorbeeld van Marots werk is de Treves-zaal op het Binnenhof, ook een opdracht die Marot aan Van Nassau-Odijk to danken had.') De decoraties zijn weliswaar door anderekunstenaars uitgevoerd -zoals bij het meeste werk dat tegenwoordigaan Marot persoonlijk words toegeschreven-, maar het ontwerp wasvan zijn hand. Marot had in Frankrijk geleerd om alle kunstuitingen -architectuur, beeldhouwkunst en schilderkunst- tot een samenhangendgeheel to smeden, zodat het interieur een overweldigende indrukmaakte op de bezoeker.

De Treveszaal werd ontworpen in de tijd dat Willem III al koning vanGroot-Brittannie was. In 1688 stak hij op uitnodiging van een aantalinvloedrijke, protestantse aristocraten met een groot leger over naarEngeland, waar door het naar absolutisme strevende beleid van de

56

katholieke koning Jacobus II, Willems schoonvader, een burgeroorlogdreigde uit to breken. De machtsovername door Willem III verliepzonder bloedvergieten en tijdens de regeringsperiode van Willem III enMary werden belangrijke constitutionele, politieke en economischeveranderingen in Groot-Brittannie en Ierland doorgevoerd.Willem III en degenen die bij hem aan het hof verbleven werden, invergelijking met de Republiek, in Engeland op een geheel anderewijze door de decoraties in de vorstelijke verblijven 'toegesproken. Zohadden vele decoraties in Hampton Court Palace, dat door Willem enMary wend gebouwd, een propagandistisch doel: zijn hielden de vorstgeen moralistische spiegel voor, maar verheerlijkten de vorst en zijnaanhangers.88 De verheerlijking van de monarchie was een gegeven datreeds lang voor de tijd van Willem III en Mary algemeen gebruikelijkwas bij koningsgezinden.Het was ook vanzelfsprekend dat de vorst zichzelf in zijn huizenvereerd zag. Deze verheerlijking kreeg bij voorkeur gestalte door devorst to koppelen aan een mythologisch personage. De mythologische'alter-ego' van Willem III was de Griekse halfgod Hercules, die fysiekekracht, deugd en moed symboliseerde. Een vereenzelviging metHercules was een bekende traditie in Europa waarbij Hercules dedeugden van een vorst verpersoonlijkte. Aangezien de fragiele WillemIII geen interesse zal hebben gehad fysiek to worden vergeleken met deGriekse vechtersbaas, zullen het de moed en het doorzettingsvermogenvan Hercules zijn geweest, die Willem III aanspraken.

In Engeland komt de connectie Willem III-Hercules veelvuldig terug,zoals in de geveldecoratie van Hampton Court Palace. Het grote fron-ton in het centrale gedeelte van de tuinfagade werd door Caius GabrielCibber van een gebeeldhouwde voorstelling voorzien, waarin Herculesover (de personificatie van) Afgunst triomfeert. In de hof van hetnieuwe paleisgedeelte beschilderde Laguerre twaalf blinde ronde ven-sters met de twaalf werken van Hercules. De omlijsting van deze en deandere ronde vensters werden door beeldhouwer William Emmett ge-maakt in de vorm van de leeuwehuid die Hercules droeg.

Aangezien Willem III geen monarch in de Republiek was, kwam mende Hercules -mythologie in de Nederlanden nauwelijks tegen. Alleen inde tuin van Het Loo was een kleine fontein gedecoreerd met de beel-tenis van de baby Hercules die twee, door Juno gezonden, slangendoodt.

57

Wel vond men in de Republiek de loyaliteit jegens de stadhouder bijde prinsgezinden terug in het ophangen van een portret van Willem IIIop een voorname plaats in het huis, bijvoorbeeld boven de schoorsteenvan de grote zaal. Veel verder kon men hier niet gaan met het ver-heerlijken van iemand die geen soevereine macht had. Ooit hadWillems grootmoeder, de ambitieuze Amalia van Solms, geprobeerdhaar overleden echtgenoot, stadhouder Frederik Hendrik, als een vorstto verheerlijken door middel van de beschildering van de Oranjezaal inHuis en Bosch ") Willem III wist dat dit soort ondubbelzinnige propa-ganda hem niet in dank zou worden afgenomen door de werkelijkemachtshebber in de Republiek, de Staten Generaal, en heeft om diplo-matieke redenen nooit geprobeerd een dergelijke verheerlijking rondzijn persoon in de Republiek to creeren.

Behalve met Hercules werd Willem III in Engeland ook vergeleken methistorische personen als Alexander de Grote en Julius Caesar. De ver-gelijking met Alexander de Grote is gemaakt in de ruimte die hetmeest geschikt werd geacht voor verheerlijkende schilderingen: hettrappenhuis. Het trappenhuis van Hampton Court Palace werd in 1701gedecoreerd door de Italiaanse schilder Antonio Verrio, die door deEngelse hofkring overgewaardeerd werd. Dat gebeurde op de door hemvanuit Italie en Frankrijk geimporteerde, overweldigende wijze: dewanden gevuld met historische figuren en het plafond met een over-daad aan klassieke goden. De iconografie van deze schilderingen iszeer gecompliceerd.10) De onderliggende thematiek is politiek bepaald:twee wanden en het plafond rechtvaardigen en verheerlijken het be-wind van Willem III. De koning zelf is op de lange wand vertegen-woordigd in de persoon van Alexander de Grote. De koppeling vanWillem III met Hercules die in de architectuurdecoraties van hetexterieur enkele malen terugkomt, is hier gemaakt door Hercules alsbemiddelaar van Alexander op to laten treden. Op de korte zijde vanhet trappenhuis is Julianus de Afvallige, de laat-Romeinse keizer,weergegeven. Deze schreef een satire waarin hij Alexander de Groteboven de twaalf eerste keizers van Rome stelde. Op de lange zijde zienwij dat Alexander -lees: Willem III- wel in de hemelschare (in hetplafond) wordt opgenomen, en de Romeinse keizers niet, zoals het inde satire van Julianus werd voorgesteld. Het waxen vooral de Whigs, deprotestantse politici die in 1688 de katholieke Jacobus II verdrevenwilden zien, die het voorbeeld van Julianus prezen. Julianus had hetkatholieke christendom afgewezen omdat het was afgedwaald van debeginselen van het christelijke geloof. Voor de Whigs was deze

58

'verlichte' worst vergelijkbaar met hun nieuwe vorst, Willem III. Doordeze thematiek van de Whigs over to nemen in de beschildering vanhet trappenhuis, rechtvaardigde de protestantse Willem III in feite deverdrijving van zijn katholieke schoonvader.

De vergelijking van Willem III met Julius Caesar werd niet zozeer doorde koning-stadhouder, als wel door zijn gunstelingen gemaakt. Hettrappenhuis van Kimbolton Castle, het kasteel van een vertrouwelingvan Willem III, Lord Manchester, werd door de Italiaan AntonioPellegrini gedecoreerd; de wanden stellen de triomf van Caesar voor enin het plafond wordt het portret van Willem III door Minerva en Fama('Roem') geeerd." ) Het moge dus duidelijk zijn dat zijn trouwsteaanhangers Willem III gingen identificeren met de bekendste derRomeinse opperbevelhebbers. Was de Glorious Revolution immers nietzo voortvarend aangepakt zodat Willem III kwam, zag en overwon?

Maar de bewoner kon ook zichzelf verheerlijken in het trappehuis. Enonder invloed van de Engelse gewoonten gingen nu ook Nederlanderszich die 'onhollandse zelfverheerlijking' permitteren. Godard vanReede-Ginkel, bijvoorbeeld, liet in de stucco-versiering van de gran-dioze koepel die het ronde trappehuis van Middachten bekroont,symbolen en namen aanbrengen die zijn overwinningen als opper-bevelhebber in Ierland in herinnering brengen. In cartouches zijn metgouden letters de plaatsnamen van de grote Ierse veldslagen ver-eeuwigd. Op de kroonlijst van de tamboer stoeien twee putti, de eenmet een schild met daarop het wapen van Reede-Ginkel, de ander meteen leeuwehuid om en een knots in de hand, opnieuw een verwijzingnaar Hercules. Hier deelt Godard van Reede-Ginkel dus de eer metWillem 111. Een stukje verder op de kroonlijst blaast Fama een lof-trompet met daaraan een vaandel met het wapen van Reede-Ginkel.

Zelfs ook de nuchtere stadhouder kon zich niet onttrekken aan de'self-promotion' die vanuit Engeland door de daar actieve Neder-landers werd geimporteerd. Zo wordt hij ondubbelzinnig vereerd in deeerdergenoemde Treveszaal. Dit is weliswaar de zaal op het Binnenhofwaar de afgevaardigden van de gewestelijke staten vergaderden, maarde opdracht tot de nieuwe decoratie werd gegeven door die fanatiekeaanhanger van Willem III, Van Nassau-Odijk, de bouwheer van SlotZeist. De werkzaamheden aan deze zaal vielen samen met de onder-handelingen voor de Vrede van Rijswijk. Deze, voor de Republiek enGroot- Brittannie eervolle vrede was het resultaat van de politiek van

59

Atbeelding 3It Konings Loo, gravure vamn Romeyn de Hooghe. Foto van Sticking AtlasVan Stolk, Rotterdam.

60

de koning-stadhouder. Daarom werd een portret van Willem III,geschilderd door Jean Henri Brandon, geplaatst op de voornaamsteplaats: boven de schoorsteen. Voortaan vergaderden de heersers van deRepubliek in de 'aanwezigheid' van hun beschermer en de brenger vande vrede, Willem III.

Aan het bezit van landhuizen waren nog twee propagandistische in-strumenten verbonden, to weten de grafiek en de lofdicht. Propagan-distisch drukwerk nam in de tweede helft van de zeventiende eeuween grote vlucht. Pamfletten waren het politieke instrument bij uitstekom de bevolking to overtuigen van de goede daden van de eigen partijen de slechte daden van de tegenpartij. Vaak werden bij deze politieketeksten afbeeldingen gemaakt die karikaturaal waren indien het pam-flet een spottende inhoud had, en allegorisch of verheerlijkend indienhet pamflet een politiek persoon wilde begunstigen. Soms werden erook propagandistische afbeeldingen gemaakt zonder tekst, daar zijvoor zichzelf spraken. Tijdens de regeringsperiode van Willem III wasde graveur Romeyn de Hooghe (1645-1708) de bekendste vervaardigervan dit soort historie-, spot- en zinneprenten.

De prentkunst werd echter ook door voorname heren gebruikt voorzelfverheerlijking. Om de eigen bekendheid in binnen- en buitenlandto vergroten, stonden twee soorten prenten ter beschikking: portret-gravures en afbeeldingen van buitenhuizen.Een aantal Nederlandse graveurs had zich gespecialiseerd in hetweergeven van buitens, zoals Justus en Cornelis Dankerts, DanielStoopendaal, Hendrik de Leth en Pieter Schenk. De afbeeldingen vantuingedeelten en doorkijkjes op het buitenhuis werden vaak samen-gevoegd in een map of tot een boekwerkje gebonden.

Een bijzonder soort gravure, de vogelvluchtgravure, was zeer populairen werd in grote oplagen verspreid. De vogelvluchtgravure gaf hetbuiten weer vanuit een perspectief dat voor de mens van die tijd inwerkelijkheid nog onmogelijk was, namelijk vanuit de lucht. Vooralde vogelvluchtgravures met een gezicht op het buiten vanuit de mid-denas van het terrein kregen uitgebreide opschriften met fraai gedeco-reerde omlijstingen. Het trotse opschrift dat de vogelvlucht bekroondewas meestal in twee talen gesteld, zodat de naam en faam van debewoner ook in het buitenland werd verspreid. Soms diende dezevogelvluchtgravure tevens als titelblad van een serie gezichten van hetbuitenhuis. Een typisch voorbeeld van een propagandistische vogel-

61

Atbeelding 4

Huis de Voorst, gravure van Pieter Schenk. Foto van Rijksdienst Monumenten-zorg, Zeist.

62

vluchtgravure was de door Romeyn de Hooghe gemaakte gravure vanHet Loo (afbeelding 3). Ten einde ook alle attracties in het omliggendepark to kunnen tonen, heeft De Hooghe het perspectief aan de zijkan-ten vertekend weergegeven. Ook in de serie gravures die De Hooghevan allerlei tuingedeelten van Het Loo maakte, heeft hij Lang nietaltijd de werkelijke proporties weergegeven. Zo zijn de beelden over-dreven groot en de heggen veel hoger dan ze in werkelijkheid waren,getekend.

Op een gravure die Pieter Schenk van de voorzijde van het Huis deVoorst (afbeelding 4) maakte, verheugt dit huis zich in een ongekendepublieke belangstelling. Huis de Voorst was het eigendom van de grotefavoriet van Willem III in diens laatste levensjaren, Arnold Joost vanKeppel. Schenk heeft voor Keppel een deftig visitekaartje gemaaktvan deze gravure door onderaan in het midden een fraai uitgewerktheraldisch wapen met de orde van de kouseband weer to geven. Aanweerszijden van het wapen zitten Prudentia en Fortitudo, naast eenNederlandstalige en een Latijnse titel. In de gracht heeft Schenk eenpunter getekend, maar het is nauwelijks voor to stellen dat in degracht rond de tuin van De Voorst gevaren werd.De reden dat van de gravure een dergelijk pronkstuk is gemaakt zalniet Schenks persoonlijk enthousiasme voor De Voorst zijn geweest.Het was eerder zo dat de bouwheer, Arnold Joost van Keppel, op-dracht had gegeven het huis zo weer to geven, dat het ter meerdereeer en glorie van zijn persoon in binnen- en buitenland zou kunnendienen.

In Engeland duurde het relatief lang voordat gravures van landhuizenop de markt verschenen. De introductie van prenten van landhuizenkomt bijna exclusief toe aan de schilder Leonard Knyff en 'zijn' gra-veur Jan Kip. Kip stak zijn gravures naar tekeningen van LeonardKnyff, die zich sinds circa 1695 toegelegd had op het schilderen vanlandhuizen in vogelvluchtperspectief. Eerder hadden andere schilders,vooral van Nederlandse afkomst, Engelse landhuizen 'geportretteerd,maar zonder daar een massa-produkt van to maken. Knyff daarentegenhad een zakelijke aanpak: in mei en juni 1701 adverteerde hij in dePost Boy dat hij bezig was honderd landhuizen uit to tekenen en tograveren, waarvan hij er reeds zestig klaar had. Belangstellenden voorde overige veertig werden uitgenodigd in to tekenen tegen een prijsvan twintig pond. Als tegenprestatie kreeg men een paar afdrukken.Klanten voor zo'n deal waren er genoeg: zo had de hertogin van

63

Iow

Atbeelding 5

Daniel M

arot, gravure van Daniel M

arot. Foto van Stichting IconographischB

ureau, 's-Gravenhage.

64

Beaufort Leonard Knyff in 1699 op bezoek om Badminton House vastto leggen. De gravures zouden in boeken opgenomen worden. Heteerste boek werd door Kip en Knyff in 1707 gepubliceerd onder detitel Britannia Illustrata. In dit boek waren tachtig gravures op-genomen, waaronder de drie die Lady Beaufort had laten maken "omde wereld to kunnen tonen welk een voornaam huffs mi jn lieve echtgenootheeft nagelaten.12>

Ook Daniel Marot (afbeelding 5) stak gravures, zij het niet alleenvogelvluchten, maar ook prenten naar zijn eigen ontwerpen, of althansnaar ontwerpen die hij claimde zelf to hebben gemaakt. Hij publiceer-de deze gravures als oeuvre-catalogi, die enerzijds dienden als voor-beeldboeken en anderzijds als reclamebrochures.13) Voor Nederlandsebegrippen was Marot daarmee zijn tijd vooruit, want een dergelijkeopstelling van een decorateur was nog ongewoon. Voor Marot zelf wasoeuvre-publikatie niets nieuws, aangezien modellenbundels en -boekenmet ontwerpen van decoratieve elementen in zijn geboorteland Frank-rijk reeds decennia heel gewoon waren (afbeelding 6). Door die, voorde Republiek unieke activiteit heeft Marot zichzelf voor de kunst-geschiedenis onsterfelijk gemaakt: immers, van geen enkele anderekunstenaar is zo goed bekend wat hij ontworpen heeft of liever: bijwelk kunstvoorwerp hij betrokken is geweest. De oeuvre-boekjes wer-den grotendeels samengesteld in een periode dat Marot werkloos waskort na het overlijden van de koning-stadhouder. Gevolg van Marots'klantenwerving' is dat nu een hele stijlperiode in de Nederlandse enEngelse kunstgeschiedenis op zijn conto wordt geschreven. Dit iswerkelijk to veel eer: Marot was een belangrijke kunstenaar, maar hetis door de oeuvre-catalogi en het gebrek aan kennis over anderekunstenaars dat we geneigd zijn alles aan hem toe to schrijven. Zoontbreekt van de officiele stadhouderlijke architect, Jacob Roman, demeest elementaire informatie, terwijl deze bijna alle huizen van destadhouder-koning en zijn kring in de Nederlanden heeft ontworpenen gebouwd.

De voorname huizenbezitter stond nog een ander instrument ter be-schikking om zichzelf en zijn buitenhuis to verheerlijken: het lofdicht.Hiervoor nodigde hij een dichter uit om het buitenhuis en de tuinen tobezingen. De dichter rijmde vervolgens een hoogdravende beschrijvingomdat hij daarvoor betaald werd. Zo maakte in de Nederlanden ondermeer Coenraad Droste poetische beschrijvingen van de buitenhuizen toDuinrel en to Zeist.14

65

Afb

eeld

ing

6G

ravu

re v

an D

anie

l Mar

ot. F

oto

van

Rijk

smus

eum

, Am

ster

dam

.

66

a

Een aardig voorbeeld van een dergelijk Iofdicht over een huis inEngeland uit de tijd van Willem III beschrijft Burley on the Hill, hetlandhuis van Daniel Finch, tweede graaf van Nottingham.In de eerste vier regeringsjaren van Willem en Mary speelde de graafvan Nottingham een belangrijke rol in de Engelse politiek.') Maar naenige jaren was Willem III door politieke verwikkelingen gedwongenLord Nottingham to ontslaan.Lord Nottingham ging zich daarom volledig toeleggen op de bouw vaneen representatief landhuis.166 Zijn oude lusthuis bij Londen had hijaan Willem III verkocht, Kensington House. Met de koop van hetlandhuis Burley in Rutland kocht Nottingham weliswaar een aanzien-lijk stuk grond, maar geen huis, want dat was tijdens de burgeroorlogdoor brand verwoest. Het moet Nottingham duidelijk voor ogen heb-ben gestaan hoe zijn huis eruit zou gaan zien. Zo liet hij lange colon-naden bouwen als herinnering aan de colonnaden van de St. Pieter toRome, die hij tijdens zijn Grand Tour zo bewonderd had. Geen enkelearchitect van naam heeft het ontwerp voor het huis geleverd.Het is wel zeker dat Nottingham adviezen vroeg aan bevriende huis-eigenaren. Daarbij keek hij steeds naar bestaande voorbeelden uitbinnen- en buitenland, zoals uit correspondenties en rekeningenblijkt.l')

De lofzang On the Earl of Nottingham's House at Burleigh on the Hill,in Rutlandshire18) bezingt in hoogdravende termen het landhuis:

Be witness Burley House! a Dwelling fit,and worthy Him, who built and fashiond it.

Wanneer de dichter aan een beschrijving van het huis toe is, doet hijvoorkomen, dat hij zo overdonderd is van de superbe schoonheid, dathij niet weet hoe hij moet beginnen:

Where shall I first applaud, what most admire?Since all we see, does all we can require.

Toch beschrijft de ode niet alleen ligging, architectuur en voornaamstedecoraties van het huis, maar is ook illustratief voor de meer ideelebetekenis die een buitenplaats voor de eigenaar rond de eeuwwisselinghad. Twee opvattingen lopen als een rode draad door de lofzang: debuitenplaats als rusthaven voor de man die midden in het leven staatof heeft gestaan en de tegenstelling tussen naturalia en artificialia, diedank zij het ordenen, ingrijpen en herscheppen door de bouwheer in

67 1

juiste harmonie komen. Nottingham wordt beschreven als een man diezich uit het rumoerig wereldtoneel heeft teruggetrokken, vrij van dewapenplicht, zonder innerlijke vrees, met rein geweten en onbesmetblazoen. Zoals Horatius Tibur boven Rome verkoos, zo prefereerdeNottingham Burley House boven Londen om daar the Soft Joys ofPrimitive Mankind to vinden. De geestelijke waarde van het pastoraleleven werd dus als alibi voor het luxueuze wonen opgevoerd:

Thrice happy he! and truly blest the ManWho thus, retir'd from Noise and Bussines, canOn his own Ground, in Nature's Freedom, findAll the lost Joys of Primitive Mankind!

Naast de exploitatie van de goederen en de jacht diende het leven ophet land dus ook om tot bezinning en 'hogere' gedachten to komen. Delofzang is doorspekt met verwijzingen naar klassieke schrijvers alsOvidius en Horatius en waar mogelijk worden parallellen getrokkenmet de klassieke mythologie van Griekenland en Rome.Maar hoe nobel ook het pastorale leven werd voorgesteld, bescheiden-heid was bij lofdicht ongewoon en vergelijkingen van de graaf met dekoning en zelfs met God waren hier blijkbaar niet ongepast:

To raise a Work like this, must be agreedThough by a Subject done, 'tis yet a Kingly deed;Short is that Word! 'tis Something still more great:For thus to build, half signifies create.Fair Form from Rubbish, seems a like Effect(Let it be said with all profound Respect)As Earth on Chaos built, by the first Architect.

68

Noten

1. De tekst van deze lezing werd grotendeels eerder gepubliceerd alshoofdstuk 6 van de (niet-gannoteerde) uitgave: Raay, S.B. van, enW.P. Spies, In het Gevolg van Willem III & Mary (ook in het Engelsverschenen als: The Royal Progress of William III & Mary),Amsterdam 1988.

2. The Royal Progress, or a Diary of the King's Tourney from his Majesty'ssetting out from Kensington, till his return (by a Person of Quality),London 1695, p. 6.

3. Cornworth, J., 'Kasteel Amerongen', Country Life, 1979, p. 524.

4. Voor de bestudering van de decoratieschema's van deze huizen isgebruik gemaakt van o.a. Drossaers, S.WA., en Th.E. LunsinghScheurleer, Inventarissen van de inboedels in de verblijven van deOranjes, 1567-1795, deel I en II, Den Haag, 1974.Lairesse, G., Groot Schilderboek, 2 delen, Haarlem 1740.Snoep, D.P., 'Gerard Lairesse als plafond- en kamerschilder', Bulletinvan het Rijksmuseum, 4 (1970), pp. 159-217.

5. Over Daniel Marot: Ozinga, M.D., Daniel Marot, de Schepper van denHollandschen Lodewijk XIV-stijl, Amsterdam, 1938.Zoest, R. van, en X. van Eck, Huis Schuylenburgh, Den Haag/Amsterdam 1988.Ottenheim, K. (ed.), De Haagse Huizen van Daniel Marot, Zutphen1988.

6. Over het Huis to Zeist: Visser, I., Het Slot to Zeist, Amsterdam 1986.

7. Over de Treveszaal: Goudeau, J.P.M., Van Kwartier van Hun Hoog-mogenden tot Ministerie van Algemene Zaken, Kabinet van de Minister-President, Den Haag 1980.Tiethoff-Spliethoff, M.E., 'Het Kwartier van de Staten-Generaal:Treveszaal en Statenzaal', in: Het Binnenhof, Amsterdam 1984.

8. Voor de bouw en decoratie van de koninklijke paleizen in Groot-Brittannie is toonaangevend: Colvin, H.M., The History of the King'sWorks 1660-1702, vol. V, London 1976.

9. Zie hiervoor: Peter-Raub, H., Die Ikonographie des Oranjezaal, 1980.Brenninkmeyer-De Rooij, B., 'Notities betreffende de decoratie vande Oranjezaal in Huis Ten Bosch', Oud Holland, vol. 96, 1982, pp.133-200.

69

10. Wind, E., 'Julian the Apostate at Hampton Court', Journal WarburgInstitute, 111 (1939-1940), pp. 127-137.

11. Over Kimbolton Castle: Lees-Milne, J., English Country Houses,Baroque 1685-1715, London 1970, pp. 102-111.

12. Harris, J., Die Haeuser der Lords and Gentlemen, Dortmund 1982, pp.7-11.

13. Een samenstelling van alle gravureboekjes van Marot werd gepubli-ceerd als: Marot, D., Oeuvre du Sr. D. Marot, architecte de Guillaume111, Roi de la Grande Bretagne, Amsterdam 1712.

14. Droste, C., Overblijfselen van Geheugenis, Den Haag 1728.

15. Horwitz, H., Revolution Politics, the Career of Daniel Finch, etc.,

Cambridge 1968.Habakkuk, H.J., 'Daniel Finch, etc., his House and his Estate', in:Studies in Social History, a Tribute to G.M. Trevelyan, (ed. J.H.Plumb), London 1955, pp. 141-178.

16. Over Burley on the Hill: zie noot 11, pp. 112-118.

17. Leicester Record Office, Finch Mss, DG 7/1/10, 19, 127, 128 en 129.

18. Opgenomen in: Wright, J., Farther Additions to the History and Anti-quities of the County of Rutland, London, 1714.

70