Projectreferenties landbouw voedsel Terra Incognita

landschappen van voedsel Selectie van projectreferenties 2008 - 2014

3Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 2Voedselplantjes wachten op burgers. Deel van de opstelling Utrecht Kiemt.

Inhoud 3 Inleiding landschappen van voedsel 4 Landbouwontwikkeling en ontwerp 7 Glastuinbouw en ruimtelijke kwaliteit 10 Onderzoek naar stad en voedsel 13 Landbouw en ruimtelijke ordening 16 Westelijke veenweiden, aantrekkelijk landschap 19 Recreatie in een agrarisch landschap

Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 3

Van het Nederlandse landschap bestaat ongeveer 65% uit landbouw. In agrarische landschappen, authentiek of modern, werken mens en natuur samen om voedsel te produceren. Dit gebeurt op een steeds grotere schaal en met steeds meer slimme technologie. Boeren geven vorm aan het landschap en spelen daarbij bewust of onbewust in op vraagstukken uit de omgeving als natuur, energie, klimaatverandering, recreatie en de beleving door burgers die zelf ook graag een beetje boer zijn.

Hier spreken wij vooral over landschappen van voedsel, in plaats van agrarische landschappen, omdat met voedsel het kenmerk wordt benoemd dat veel mensen in de samenleving aanspreekt.

Terra Incognita is er trots op dat ze vanuit diverse invalshoeken over landschappen van voedsel adviseert. Elke keer is er de uitdaging om landschappen rijker te maken. Daarvoor bestaat er

niet een recept. Het gaat om de gebruikswaarde, de duurzaamheid en de belevingswaarde van voedsel-landschappen. Deze moeten een optimum vinden vanuit de eisen van de boerenpraktijk en vanuit de samenleving.

Door te onderzoeken en te visualiseren zoeken we voor elke situatie een optimum. Als het enigszins kan doen we dit samen met betrokken boeren en met betrokken burgers. Met dit overzicht van projectbladen tonen we onze ervaring met landschappen van voedsel. Enkele relevante projecten hebben we gegroepeerd in verschillende thema’s.

Hebt u vragen die u eens aan ons wilt voorleggen? Bel gerust of mail ons. Wij spreken graag over onze ervaring en zetten graag onze creativiteit in voor nieuwe opgaven.

Inleiding landschappen van voedsel

5Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 4Bloeiende aardappelen in de Veenkoloniën

landbouw, ontwikkeling en ontwerp

Agrarische landschappen veranderen onder invloed van het nieuwe Gemeenschappelijke Landbouwbeleid (GLB). Vergroening zal ontstaan met natuurzones op 5% van het akker-areaal. In de melkveehouderij treed schaalvergroting op door afschaffing van de melkquota. We krijgen grotere stallen, aangepaste plattelandswe-gen en daarnaast plekken met aandacht voor natuur en landschap. Als ontwerpers maken we veranderingen zichtbaar en kunnen we de ruimtelijke keuzes begeleiden die hieruit voortkomen.


Stofwisseling van het landschap (Agenda voor de Veenkolonieen 2013)

Terra Incognita nam deel aan de ambtelijke werkgroep Vergroening en Verduurzaming, van de Agenda voor de Veenkoloniën. In 2013 leidde dit tot een onderzoek naar een typische Veenkoloniale kwestie: de vruchtbaarheid van de bodem in de Veenkolonieen in relatie tot de krappe vruchtwisseling in de akkerbouw. Na onderzoek en met al onze Wageningse kennis over bodem en landgebruik, hebben we het rapport “stofwisseling van het landschap” opgesteld. Het onderzoek heeft geleid tot een specialistisch vervolgproject in de Veenkolonieen met financiering van het Rijk.

Onderzoek naar EFA’s en het GLB (Rijksadviseur landschap en water, 2014)

In het Europese landbouwbeleid worden Ecological Focus Area’s (EFA’s) voorgesteld, die in veel gevallen zullen bestaan uit 5% van het Nederlandse akkerland. Dit zal flinke gevolgen hebben voor het landschap. In opdracht van de Rijksadviseur van Landschap en Water, verrichten Wing en Terra Incognita i.s.m. Alterra, een onderzoek naar de gevolgen hiervan. We richten ons op de mogelijkheden om met een collectieve en multifunctionele aanpak tot meer landschapskwaliteit te komen. Deze mogelijkheden verbeelden we in scenarios, voor twee voorbeeldgebieden: de Hoekse Waard en de Veenkoloniën. Ons advies aan de Rijksadviseur is in het voorjaar van 2014 gereed. Hierin staat o.a. een pleidooi voor een integrale regionale benadering en voor een goede monitoring in de komende jaren.

Schaalvergroting melkveehouderij. (Rijksadviseur landschap en water, 2014)

Voor de Rijksadviseur van het landschap en met Wing verkennen we in een klein onderzoek de landschappelijke gevolgen van de afschaffing van melkquota. Er zal schaalvergroting in de melkveehouderij ontstaan. Dit zal op veel erven zichtbaar worden. Op de percelen zijn de veranderingen langzaam en subtieler.

Onderzoek landbouw en GLB/ EFA’s

Veenkoloniale grond

Akkerranden in Flevoland. Voorbeelden voor mogelijke EFA - zones.

7Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 6

7 Sprong - inzending prijsvraag Veenkoloniën (Stichting Eo Wijers, 2012)

De inzending ‘7sprong’ van Terra Incognita en Wing werd in maart 2012 gehonoreerd met de tweede prijs van Eo Wijers-prijsvraag.

7sprong beschrijft hoe in het krimpgebied Veenkoloniën nieuwe collectieven kunnen ontstaan die op eigen kracht kwaliteit toevoegen aan de regio. De collectieven vormen een antwoord op het uit elkaar groeien van verschillende economische sectoren en de daarbij horende maatschappelijke groepen, zoals de boeren. Als aanleiding voor nieuwe combinaties ziet 7sprong het aanstaande Europese landbouwbeleid (GLB) met haar 7% vergroeningsmaatregel. Dit heeft de potentie om nieuwe initiatieven aan te jagen. Getoond wordt hoe dit kan bijdragen aan kachelcollectieven (houtteelt), waterboeren, een voedsellanderij en andere ontwikkelingen. Dit leidt tot een landschap dat diverser is en dat meer maatschappelijke betekenis heeft.Zie http://issuu.com/terra-i/docs/brochure_7sprong.

visie ontwikkeling

7sprong

Analyse

Waar lig ik wakker van

71 | 2 S P R O N G

landbouw waterLandbouw Het inkomen van agrariërs daalt met €50.000,- door het nieuwe Eu-ropese Landbouwbeleid (GLB). De landbouw reageert waarschijnlijk met schaalver-groting en uiteindelijk met veel minder landbouwbedrijven. De afstand tussen de boer, die voor export werkt, en de burger in de dorpen groeit. Ze kennen elkaar niet meer. Boeren voelen dit wanneer de burgers gaan protesteren tegen windenergie, bio-vergisters (Erica) of megastallen. Water en energie In de Veenkoloniën ontstaan mogelijk watertekorten door klimaatveran-dering. De beschikbaarheid van IJsselmeerwater wordt in de toekomst onzeker. De landbouw is hier nu afhankelijk van. Duurzaamheid vraagt dat het ge-bied die afhankelijkheid binnen de eigen regio opvangt. Ook voor energie liggen er kansen in de eigen regio. De energielasten voor burgers zijn in tien jaar sterk gestegen. Verwarming (gas) is de grootste kostenpost in de vele kleine vrijstaande huizen. Voor kansarme burgers zijn goedkope lokale energiebron-nen verleidelijk. Een energievorm met een passende eenvoud is hout.

Burgers. Er is schaalvergroting in voorzieningen. Afstanden worden groter. De helft van de huidige inwoners heeft ooit buiten de Veenkoloniën gewoond. Accepteer die mobiliteit. Verleidt mensen (ouderen die weg moesten, jongeren die weg wilden) om terug te keren of om nieuw te komen. Bouw aan het imago van het gebied. Werk aan een landschap en leefklimaat dat meer is dan linten en leegte!

Kans vanuit Europa en uit de streek. Europa komt met de 7% regel. Om sub-sidie te krijgen moeten boeren 7% van hun grond een duurzame maatschappelijke functie geven. Gebruik dit. Zet de 7% regeling in als katalysator voor waardeontwik-keling in de streek. Verbind agrarisch landschap en woonwereld. Verbind landbouw-doelen met doelen voor water, voor natuur en recreatie. De regeling is een stimulans voor lokale doelen en collectieven.

7% agrarisch landschap

grootschalige landbouw

woonwereld in dorpen

woonwereld in linten

kwelgebied

potentie voor waterfunctie

landbouwers organiseren watersysteem‘waterboeren’

inzijggebieden

wateraanvoergebieden

Industriële samenleving Specialisatie en schaalvergroting. Burgers leven in dorpen en steden. Daarbuiten landbouw-, water- en energiebedrijven voor de regionale en nationale markt.

Postindustriële samenleving Schaalvergroting. Landbouw en energie handelen op de wereldmarkt. Afhankelijkheid van verre regio’s neemt toe. De burgerij verstedelijkt en vervreemdt van zijn eerste levensbehoeften: voedsel. Boer en burger kennen elkaar niet.

Connectieve samenleving (toekomst)Er is grootschalige landbouw- en energieproductie voor de wereldmarkt. Tegelijk zijn er lokale mengzones waarin groepen consumenten verbindingen hebben met producenten. Sociale media maken het mogelijk. Lokale ambities en mondiale actie worden gecombineerd.

Agrarische samenlevingDe burger op het platteland is tegelijk boer, energieproducent en waterbeheerder. Het leven is lokaal in een kleinschalig verweven landschap.

7%

7%

Leemte?

De regio vult zelf de leemte in die ontstaan is door grootschaligheid en specialisatie, die te ver is doorgeschoten.

Collectief!

Het antwoord zit in collectieve organisatie van opgaven die burgers en boeren raken. Ze kijken naar elkaar, in plaats van naar boven. Als zelforganisatie begint, is veel mogelijk.

7% Katalysator!

Europa stimuleert zelforganisatie met de 7% regel. Om kosten te besparen en meerwaarde te vormen ontstaan praktische lokale gebruiksvormen.

Diversiteit en steun!

Er zijn vele aanleidingen voor collectieven met boeren en burgers. Het streekschap (Agenda Veenkolonieen) is aanjager met Streekdeals en procesondersteuning.

Stuwmeer!

We schetsen een stuwmeer van potenties. Daar uit pakken we 4 kansrijke collectieven om te starten. Als de tijd rijp is volgt de rest.Uitproberen en organiseren!

Collectief antwoord7%

Stuwmeer: uitproberen en organiseren

zonnestroom collectief

Inkoop en beheer van panelen, samen voordeliger.

windenergie

Boer en burger met gezamelijk rende-

zwembad voor de buurt

Bewoners onderhouden samen een zwem-bad.

leerpraktijkcentrum

Diversiteit leidt tot brede agrarische praktijk-school.

Ontmoetingspunt, een dag per week in je dorp.

caféboot op het kanaalextreme sports

Recreatief verkeer op boerenland.Zorgverblijf op een groen boerenerf.

boerenzorg met zicht op de ho-

Waterplas. Van boer en recreatieonderne-mer.

waterberging met recreatie wandel- en fietsnetwerk

Routes door bos en boerenland.

Zorgvragers en -verleners helpen de win-kel.

sociale supermarkt

7%

7%

7%

7%

Wing, partner in ruimte en ontwikkeling.Omdat veel mogelijk is.In groene ruimte, beleid en samenwerking.Met kennis van zaken, vertrouwen en creativiteit.

Wing werkt onder meer aan regionale strategieën voor duurzame voedselketens, energienetwerken, landgoederen, kennis- en innovatieagenda’s.

Info: dr.ir. Jannemarie de Jongewww.wing.nl / [email protected]

Terra Incognita verbindt landschap en stad. We bouwen aan de betekenis van het landschap voor gebruikers. Terra Incognita analyseert en ontwerpt. Kansen voor verbindingen vertalen we in landschapsplannen, dorpsuitbreidingen, recreatiegebieden, rivierenstudies en

plannen voor glastuinbouw. En we maken strategische ontwikkelingsvisies.

7sprong heeft raakvlakken met projecten als:

• Vrijetijdslandschappen op particuliere grond (ANWB) • Mooi Glaslandschap (SIGN) en Kas in Beeld (LTO)• Landschapsvisie Etten Leur (gemeente & prov. Brabant) • Kwaliteitskader buitengebied (Peel en Maas).• Utrecht Kiemt (Utrecht Manifest)• Vlaaien op de Neude, 2000 jaar stadslandbouw en voedsellandschap in Utrecht

Info: ir. Frank Stroekenwww.terra-i.nl / [email protected] 2513023 / 06 52159139 QR-code naar digitale

brochure van 7sprong op ISUU.

7 Sprong, prijsvraag Veenkoloniën

Visualisatie van voedselcooperatie

Visualisatie van het kachelcollectief

Een van de posters met weergave van de prijsvraaginzending

Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 7Architectuur voor glastuinbouw in Bleiswijk

glastuinbouw en ruimtelijke kwaliteit

Glastuinbouw wordt beoordeeld op de smaak, gezondheid en de prijs van haar produkten. Ook het uiterlijk van kassen in het landschap, heeft effect op het maatschappelijk draagvlak voor de tuinbouw. Op verzoek van tuinders en overheden, onderzocht Terra Incognita hoe glastuinbouw kan bijdragen aan een fraaier landschap.Schaalvergroting en intensivering in de land- en tuinbouw zal blijven. Met steeds grotere en hogere kassen blijft een zorgvuldige en eerlijke inpassing in het landschap van groot belang.


Ruimtelijke visie Greenport Aalsmeer (Lopend onderzoek najaar 2014)

Om te kunnen anticiperen op ontwikkelingen in de Greenport Aalsmeer heeft de stuurgroep Greenport Aalsmeer opdracht gegeven een ruimtelijke visie op te stellen. De opdracht wordt uitgevoerd door WB de Ruimte, Agrimaco en Terra Incognita.

Mooi Glaslandschap (SIGN/ Innovatienetwerk, 2010-2011)

Het inspiratieboek Mooi Glaslandschap laat zien hoe de glastuinbouw ruimtelijke kwaliteit kan toevoegen aan het landschap. Terra Incognita is auteur van het boek. We ontwikkelden veel inhoudelijk materiaal. Dit gebeurde na gesprekken met tuinders, in een reeks workshops met ontwerpers en glastuinbouwdeskundigen en in een verkenning van een groot aantal glastuinbouwgebieden in Nederland. Het boek bevat een catalogus met voorbeelden van binnen en buiten de sector. Het is bedoeld als inspiratiebron voor tuinders die plannen hebben om een nieuwe kas te bouwen of die hun bestaande kas willen uitbreiden. Maar ook kassenbouwers, adviseurs en architecten vinden in het boek ideeën voor mooie ontwerpen.

Kas in Beeld (ZLTO, 2011)

Terra Incognita ontwikkelde voor ZLTO een digitale toolkit over de ruimtelijke kwaliteit in glastuinbouwgebieden. Het doel van het project Kas in Beeld was om ondernemers in de glastuinbouwsector bewust te maken, te prikkelen en aan te zetten tot verbetering van de beeldkwaliteit van hun bedrijf. Er is gekozen voor een website als medium, met

daarin voorbeelden en hulpmiddelen over ruimtelijke kwaliteit. In de toolkit komen ook tuinders aan het woord die hebben geinvesteerd in ruimtelijke kwaliteit op hun bedrijf. Zie www.kasinbeeld.nl en klik door op toolkit.

Glastuinbouw, ruimtelijke kwaliteit

Verbeelding van multifunctioneel gebruik rond kassen

Cover van het boek.


Masterplan Tuil (gemeente Neerijnen, 2011)

Terra Incognita stelde een Masterplan op voor de ontwikkeling van het glastuinbouwgebied Tuil, i.s.m. Witteveen+Bos. Het masterplan schetst een integrale visie op een ontwikkeling met hoge ruimtelijke kwaliteit. Schaalvergroting en uitbreidings-mogelijkheden voor het kassengebied zijn gekoppeld aan verbetering van het recreatieve routenetwerk en versterking van de aanwezige landschapsstructuur. Wensen van de tuinders en omwonenden zijn in de planvorming betrokken. Neerijnen heeft het Masterplan vertaald in een bestemmingsplan.

Glastuinbouw de Hoven (gemeente Zutphen, 2013, 2014)

Terra Incognita verrichtte een ontwerponderzoek naar de uitbreidingsmogelijkheden van een glastuinbouwbedrijf in Zutphen De Hoven. Deze uitbreiding is gecombineerd met een sanering van het lokale glastuinbouwlandschap. Na een ruimtelijke en historische analyse zijn er modellen geschetst met uiteenlopende mogelijkheden voor de tuinder. Verschillen hebben betrekking op flexibiliteit, op het inversteringsniveau en op de mate waarin de kassen zichtbaar zijn in het landschap. De visie wordt in 2014 verder uitgewerkt en onderbouwd.

Parels in het landschap (Innovatienetwerk, 2008)

Terra Incognita deed in 2008 onderzoek naar de ruimtelijke kwaliteit van glastuinbouwlandschappen. Het belang van ruimtelijke kwaliteit is aangetoond op basis van historische en huidige trends in de glastuinbouw. Het onderzoek resulteerde in

tien uitgangspunten voor ruimtelijke kwaliteit in glastuinbouw-gebieden. Ook is een futuristische studie uitgevoerd naar Westland op Zee.

Wonen tussen het glas

Bebouwing lint doorzetten

Boomgaard

CENTRUM

D:\PROJECTS\DONM\Tuil_Est.mxd 10-06-2010 12:29:07Wittev

een+B

os ´0 100 200 300 m

inrijverbod vrachtverkeereenrichtingsverkeer

0 100 200 500 m

regionaal wegennet (met aansluiting op lokale wegen)lokaal wegennet

hoofdwatergangen

fruitteelt en tuinengroene dorpsrand

groene (bedrijfs)kavels

waterrijk natuurgebied

waterbergingsgebiedwater

wegen erfbeplantingbosgebied

recreatieve routes

huidige kassentransformatie naar woon-werklandschap(agrarische) bedrijfsgebouwen en schuren

locatie voor waterbassins(tuinders)woningen en boerderijen(agrarische) bedrijfspercelen

nieuwe kassen

MASTERPLAN GLASTUINBOUW VOOR TUIL

Glastuinbouw, visies en inrichtingsplannen

Masterplan voor glastuinbouwgebied Tuil

Inrichtingsvisie voor glastuinbouw in de Hoven

Parelsin het landschap

Ruimtelijke kwaliteit in glastuinbouwgebieden

Glastuinbouwgebieden transformeren tot Parels in het Landschap, gebieden waar je voor je plezier heen gaat.

Stichting Innovatie Glastuinbouw Nederland (SIGN) beoogt met deze brochure een omslag in het denken over ruimtelijke kwaliteit en glas-tuinbouw. Deze brochure biedt tien uitgangspunten om het ontwerp en de inrichting van fraaie glastuinbouwgebieden te realiseren.

De glastuinbouw krijgt terecht een steeds beter imago als duurzame producent van hoogwaardige bloemen, planten en groenten. De inpas-sing van de productie in haar omgeving is een volgende stap richting maatschappelijke waardering van een belangrijke pijler van onze economie.

Duurzame glastuinbouw in harmonie met haar omgeving: dat moet u zien!

11Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 10Een ecologische moestuin in Utrecht

onderzoek naar stad en voedsel

Stadslandbouw boeit ons. We begrijpen het onbehagen van mensen die niet overzien waar hun voedsel vandaan komt. We zien hierin een cultureel vraagstuk waar we graag over nadenken. Anderzijds zetten wij graag onze professionaliteit en kennis in om onderscheid aan te brengen tussen kleinschalig tuinieren en de rol die voedsel structureel kan spelen in de stad en de stadsrand van de toekomst. Voedsel zal, als het aan ons ligt, vaker zichtbaar worden in het landschap dat stedelingen zien.


Vlaaien op de Neude, 2000 jaar stadslandbouw en voedsellandschap in Utrecht. (Uitgeverij Terra Incognita, 2012)

Uit nieuwsgierigheid en verbazing (‘bestaat zo’n boek niet?’) begon Frank Stroeken aan een historisch boek dat beschrijft hoe het stadslandschap van Utrecht vroeger verbonden was met voedselvoorziening. We zijn diep de inhoud ingedoken en vonden mooie verhalen en prachtige afbeeldingen. Robert Arends maakte fraaie historische topografische kaarten van Utrecht.Vlaaien op de Neude is de eerste Nederlandse stadsgeschiedenis geworden vanuit het oogpunt van voedsel. Vlaaien gaat over het ontstaan van het landschap, onder regie van de bisschop en over de groei van de stad. Voedselteelt en voedselhandel gaf vorm aan verschillende aspecten van de stad. Vlaaien gaat over al die vormen waarin voedsel binnen in de stad en rond de stad zichtbaar was. Bijvoorbeeld over vee op de stadsweides en vlees in markthallen; over markten aan de Oude Gracht en over de uitwisseling tussen tuinierende burgers en ploeterende tuinders. Ook de rol van transport komt in beeld. Voedsel kwam namelijk altijd al deels van ver en deels van dichtbij.

De 500 exemplaren van het boek zijn nagenoeg uitverkocht. . Enkele recensies van het boek zijn te zien op: http://terra-i.blogspot.nl/2012/08/prikkelende-reacties.html.

0 100 200 500 m

Geschiedenis van stad en voedsellandschap

Cover van het boek

Afbeelding uit het boek, een tuin met fruitmuren langs de Vaartse Rijn. Utrecht in 1700

0 100 200 500 m

Utrecht in 1200


Atelier Eetbare Stad (Dag van de Architectuur, 2012)

In Atelier Eetbare Stad organiseerde Terra Incognita samen met architectuurcentrum Aorta een workshop waarin experts en publiek, ontwerpen maakten voor Eetbaar Utrecht. Er zijn kansen gezocht voor stadslandbouw in drie verschillende typen gebieden: 60er jaren woonwijk Hoograven, industriegebied en landgoederen zone Amelisweerd. De Engelse Carolyn Steel was door ons uitgenodigd als gast-criticus. Een verslag is te vinden op www.aorta.nu/publicaties/atelier-eetbare-stad.

Utrecht Kiemt (kunstmanifestatie Utrecht Manifest, 2012)

Terra Incognita maakte samen met Gent+Monk en Noel van Dooren een kunstopstelling voor publiek. Het was een onderzoek naar de potenties voor voedselteelt binnen de stad. Burgers werden verleid om planten en ideeën op te halen, waarna, met behulp van een fraaie interactieve kaart, gevolgd werd waar deze planten in de stad terecht kwamen. Zie https://nl-nl.facebook.com/UtrechtKiemt.

Lezingen en artikelen

Over landbouw en de ontwikkeling van steden gaven we op verschillende plekken lezingen. Bijvoorbeeld op de Nationale Milieudag in het Utrechtse Academiegebouw. (VVM, juni 2013). Hun vraag was: wat draagt landbouw bij aan het leven in de duurzame stad? (De presentatie is te vinden op www.slideshare.net/FrankStroeken.). Er verschenen diverse blogs en artikelen over landschap

en voedsel. Bijvoorbeeld voor architectuurcentrum Aorta, in september 2013. Zie http://www.aorta.nu/thermometer/stadslandbouw-en-lage-weide/

1

ATELIER EETBARE STADWERKATELIER

Interactie en ontwerp stadslandbouw

Cover van het workshopverslag Atelier Eetbare Stad

Kaart van Utrecht en opstelling van Utrecht Kiemt Lezing op de nationale milieudag

Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 13NIeuwbouw bij een intensieve varkenshouderij in de gemeente Peel en Maas

landbouw en ruimtelijke ordening

R.O. maakt de spelregels van het landschap en bepaalt mede de ontwikkelingsmogelijkheden voor de landbouw. Terra Incognita heeft hier ervaring mee in verschillende regio’s. In sommige projecten worden agrariërs verleid om met eigen initiatief bij te dragen aan een hoogwaardig landschap. In andere gebieden ligt er meer nadruk op het bewaken van schaarse kwaliteiten. In elk project worden beide sporen verkend.


Kwaliteitsgidsen voor buitengebied (Gemeente Alphen aan den Rijn, 2011- 2013)

Voor begeleiding van nieuwe ruimtelijke initiatieven heeft de gemeente de ‘Alphense methode’ ontwikkeld: de gemeente bekijkt samen met de initiatiefnemer, hoe een plan kan bijdragen aan de toekomstambities van een polder. Een reeks van kwaliteitsgidsen, die per polder door Terra Incognita zijn opgesteld, helpt daarbij. In de gidsen wordt kwaliteit onderverdeeld in economische, sociale en ruimtelijke kwaliteiten. De gidsen werden in nauw overleg met de bewoners opgesteld.

De Alphense methode en de combinatie van kwaliteitsgidsen met een flexibel bestemmingsplan, biedt een werkwijze die binnen Zuid Holland richtinggevend is genoemd voor andere kwaliteitshandreikingen.

Kwaliteitsatelier Groene Hart (Programmabureau en Woerdens Beraad, 2013)

Terra Incognita leidde in 2013 een workshop over kwaliteitsinstrumenten en hun invloed op de kwaliteit van agrarische landschappen in het Groene Hart. Het leverde een rijke dialoog op tussen beroepsplanners en agrariers die tegen de R.O. aanlopen. Kan de overheid ontwikkelingen stimuleren en tegelijk toetsen? Is de R.O. in staat vertrouwen te schenken aan ondernemers? En welke garanties durven die daarvoor af te geven? Deze vragen zijn een stimulans om als landschapsarchitect te blijven zoeken naar innovatie in ruimtelijke ordeningsinstrumenten.

Kwaliteitsatlas Groene Hart (programmabureau Groene Hart)

Terra Incognita heeft samen met Wing de basis gelegd voor de kwaliteitsatlas van het Groene Hart. Deze digititale en interactieve atlas is door toenmalig minister Cramer gepresenteerd in 2009. Thema’s op de website zijn onder meer landbouw, recreatie, cultuurhistorie en water. Op de website zijn ook verschillende projecten van Terra Incognita te vinden.

InitiatiefAmbities

Initiatief

Verrijkt Initiatief

Verhaal van de polder

insp

iratie

- inspiratie - inspiratie - inspiratie - inspiratie - inspiratie - inspiratie - inspiratie - i

nspira

tie

Polder met kwaliteit

Draag het initiatief bij aan de ambities?

NeeJa!

26

9. Draag bij aan de (agrarische) natuur en beheer het landschap

Agrarisch natuurbeheer levert niet alleen een grote bijdrage aan ecologische waarde (biodiversiteit) van het landschap maar ook aan beleving en de diversiteit. Voorbeelden zijn: beheer van slootkanten, beschermen weidevogelnesten, later en gespreid maaien. Daarnaast zorgt het aanleggen van kleine natuurgebiedjes voor schakels in de ecologische structuur. Hierbij valt ten eerste te denken aan de weidevogelnatuur (grutto). Echter ook ecologische slootkanten en geriefhoutbosjes dragen bij.In ‘t verhaal van de polder’ zijn de kleine landschapelementen nader onderzocht.

10. Zorg voor een mozaïek in het graslandbeheerHet versterken van de variatie van het open landschap kan, naast agrarische natuurbeheer, door te variëren in maairegime, akkerbouwproducten en beweiding door koeien en jongvee in de wei. Hierdoor krijgt elke kavel zijn ‘eigen kleur’ wat het verkavelingspatroon versterkt en de variatie van de openheid vergroot.Deze vorm van mozaikbeheer biedt weidevogels op elk moment een schuilplaats in het maaiseizoen. Welk idee geeft

u inspiriatie om

uw initiatief meer

kwaliteit te geven?

27

11. Maak een schakel in een ommetje

Het realiseren van een stuk wandel- of fietspad of een bruggetje in de polder kan een waardevolle schakel zijn in het recreatief netwerk van de polder. Dat kan goed samen gaan met het maken van een rustpunt in de route. Bijvoorbeeld met een voorziening als picknickbank of theetuin of andere horeca. In combinatie met een openbaar weiland annex speeltuin om te struinen of te vliegeren kan een recreatieve pleisterplaats ontstaan.

12. Zoek publieke samenwerkings-verbanden bij initiatievenEen initiatief kan aan waarde winnen wanneer gezocht wordt naar partners en samenwerkingsverbanden. Zo kan een initiatief bijdragen aan het verenigingsleven. Denk bijvoorbeeld aan een kantine die ook beschikbaar is voor carnavalsvereniging, atelierruimte of repetitieruimte voor de harmonie. Bij samenwerking kan gedacht worden aan IVN of natuurmonumenten.

Welk idee geeft

u inspiriatie om

uw initiatief meer

kwaliteit te geven?

16

Ruimtelijke hoofdambitie

De cultuurhistorie blijft goed afleesbaar aan het landschap

Polder DANZ heeft veel cultuurhistorische waarden die je vindt in de bebouwing van de linten, de verkavelingsstructuur, de steilrand tussen het uitgeveende en niet uitgeveende deel van de polder en natuurlijk de Molenviergang. De ambitie is om de cultuurhistorie, het verhaal van de ontstaansgeschiedenis van polder DANZ, nog beter afleesbaar te maken in het landschap. Nieuwe initiatieven gaan niet alleen met respect met deze waarden om maar maken ze ook zichtbaar en dragen hun steentje bij, bijvoorbeeld door informatievoorziening en voorlichting.

2.3. Ruimtelijke ambities voor Polder DANZ

Ruimtelijke ambitie 1:

De openheid wordt rijker en gevarieerder

Openheid en lange zichtlijnen zijn belangrijke kernwaarden van de polder. De ambitie is om de openheid rijker en gevarieerder te maken door bijvoorbeeld agrarisch natuurbeheer waarbij bloeiende graslanden en rijke slootbermen zullen ontstaan. Particuliere initiatieven zullen op verschillende creatieve manieren bijdragen aan het verrijken van de openheid. Belangrijk is dat cultuurhistorische landschappelijke eenheden daarbij herkenbaar blijven.De beleving van de rijke openheid wordt bovendien versterkt door zichtlijnen te benoemen (beleid) en recreatief te ontsluiten. Koeien die veelvuldig in de wei staan, leveren in de zomer een belangrijke bijdrage aan het rijke, gevarieerde open landschap.

Aan welke

ruimtelijke ambitie

kan uw initiatief

bijdragen?

17


De eenheid en eigenheid van de linten wordt versterkt

De bebouwingslinten vormen belangrijke dragers in de open polder. Zowel wonen, bedrijvigheid als recreatie zijn geconcentreerd in de linten. Ook zijn de linten de belangrijkste belevingsassen. De ambitie is om eenheid en eigenheid van de linten te behouden en te versterken zodat elk lint zijn eigen herkenbare signatuur krijgt. Belangrijk daarbij is de kleinschaligheid van de bebouwing en verkaveling, de verzorgde erven en de doorzichten naar het open landschap. Gebouwen in de linten vertonen samenhang in kleur, hoogte, detaillering, materiaalgebruik en erfbeplanting.

Voor de belangrijkste linten worden specifieke ambities geformuleerd op bladzijde 18 en 19. In het verhaal van de polder wordt de karakteristiek van de linten beschreven (blz 36 e.v.).


De natuurwaarden van de polder worden vergroot

Natuurwaarden van Polder DANZ blijven behouden en worden waar mogelijk verder uitgebouwd. Een belangrijke natuurwaarde van de graslanden is de functie als broed- en foerageergebied voor weidevogels. De aanleg van natuurvriendelijke oevers en specifieke maatregelen op het erf verbetert de waterkwaliteit en heeft zo een positieve invloed op flora en fauna. Bovendien zal dat de biodiversiteit vergroten. Naast weidenatuur is er aandacht voor aansluiting op ecologische netwerken die een ander natuurtype kunnen vragen. Door aanleg van wandelpaden, fietsroutes en activiteiten met betrekking tot natuureducatie kan de beleving van natuurwaarden in de toekomst toenemen.

Aan welke

ruimtelijke ambitie

kan uw initiatief

bijdragen?

Ruimtelijke kwaliteit in agrarisch landschap

Boven een afwegingsschema, onder pagina’s uit de kwaliteitsgidsen

Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 15Kwaliteitskader Peel en Maas bevat een systematiek voor verevening en er worden voorbeelden geschetst

Kwaliteitskader Buitengebied (Gemeente Peel en Maas, 2009 - 2011)

Terra Incognita heeft, samen met Wing, een kwaliteitskader opgesteld voor het agrarische buitengebied van Peel en Maas. In Limburg werkt men al enige tijd met een systematiek, waarin eisen worden gesteld aan ‘inpassing’ in ruil voor ontwikkelingsmogelijkheden, binnen vaste ‘referentiematen’ uit het bestemmingsplan. In Peel en Maas is dit nog flexibeler gemaakt. In ruil voor ontwikkelingsmogelijkheden is er aanvullende kwaliteitsverbetering vereist. Hiervoor is het Kwaliteitskader Buitengebied opgesteld.Het kwaliteitskader bestaat uit een visie op het buitengebied die doorwerkt in een systeem met eisen voor aanvullende kwaliteitsverbetering. De verbeterpunten zijn kwantitatief en kwalitatief en aard en ze vormen een leidraad voor een kwaliteitscommissie die deze vorm van ontwikkelingsplanologie begeleidt.

Kwaliteitsworkshops Utrechtse Landschappen (2011-2013)

In 2011 en 2012 heeft Terra Incognita voor de provincie Utrecht ongeveer twaalf workshops georganiseerd bij Utrechtse gemeenten en maatschappelijke organisaties. Onderwerp was telkens de kwaliteitsgids Utrechtse landschappen. Terra Incognita ontwikkelde een interactie werkwijze waardoor een groep mensen, met de gids in de hand, ruimtelijke opgaven kan vertalen in inrichtingsvoorstellen.

56

bestaand glas. Hiervoor geldt de verhouding 1:2. Voor 1 m2 nieuwe kas dient gemiddeld 2 m2 oude kas te worden opgeruimd. Deze regeling geldt niet voor glastuinbouwconcentratiegebieden.

In geval van vestiging of uitbreiding van een intensieve veehouderijbedrijf in een nader begrensd LOG en van een glastuinbouwbedrijf in een nader begrensd concentratie- of projectvestigingsgebied dient een bijdrage geleverd te worden in de kosten van aanvullende kwaliteitsverbetering voor het gebied als zodanig. Deze kosten worden opgenomen in de grondexploitatie en op die manier verdisconteerd in de grondprijs danwel in een anterieure overeenkomst. Hier is dus sprake van maatwerk per ontwikkelingsgebied. Het is daarbij niet meer van belang in welke gebiedstype een begrensd LOG of begrensd concentratiegebied ligt. De afweging óf een dergelijk concentratiegebied binnen een gebiedstype past is dan immers al

Bouw nieuwe stalbinnen bestaand bouwblok

Basiskwaliteit (aanleg groen en hemelwatervoor-ziening)

Uitbreiding bestaande stallenbuiten bestaand bouwvlak- binnen referentiemaat:Basiskwaliteit Plus (B+)

Uitbreiding bestaande stallenbuiten bestaand bouwvlak- boven referentiemaat:B+ en Aanvullende Kwaliteitsverbetering

Uitbreiding bestaande stallenbuiten bestaand bouwvlak; boven referentiemaat EN op bolle akkers!B+ en grotere Aanvullende Kwaliteitsverbetering

Bebouwing bestaand

Bebouwing nieuw

Inpassingsgroen

Hemelwatervoorziening 1 2 3 4

gemaakt (in de structuurvisie IV en Glas).

Is er verschil tussen gebiedstypen met veel of weinig landschapswaarde?Er wordt verschil gemaakt tussen plekken met veel landschapsschoon (natuur en cultuurhistorie) en plekken met een basale landschapskwaliteit waarin een meer bedrijvige uitstraling past. Afhankelijk van de landschappelijke waarde van bepaalde gebiedstypen en zones zal een vermenigvuldigingsfactor worden toegepast op de aanvullende kwaliteitsverbetering. In ieder geval wordt voor de volgende gebiedstypen extra zorgvuldigheid betracht:a. beekdalen en het rivierdalb. open bolle akkersc. grootschalige veenontginningen. Per functie is een telkens een functie-specifieke vertaling gemaakt naar de gebiedstypen.

28

Bolle open essen

Bos en natuurgebieden

Rivierdal. Aandacht voor open en dichte delen

Beekdalen. Aandacht voor open en dichte delen

gebiedtype met hoge bescherming

agrarisch gebied met hoge historische en landschappelijke waarde

agrarisch gebied met historische en landschappelijke waarde

witte gebieden en stedelijke gebieden

Ruimtelijke kwaliteit in agrarisch landschap

Schetsen uit de kwaliteitsworkshops voor Utrecht

17Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 16Een fietspad door boerenland in Zoeterwoude

veenweiden, klimaat en beleving

De veenweiden in West Nederland hebben een bijzondere relatie met de landbouw. Ze zijn door landbouw ontstaan en ze zakken tevens ‘weg’ door het agrarische gebruik van het veen. Ze hebben een tragische schoonheid en zorgen voor een fikse CO2 uitstoot. Dit fraaie landschap blijft aandacht vragen. We werken aan de relatie met klimaatverandering en we geven aandacht aan de vra-gen en wensen van de mensen in deze landschappen.


De landschappelijke betekenis van de Venen

Landschapskader de Venen toont historische structuren in het landschap

Landschapskader Utrechtse Venen (Provincie Utrecht, 2011)Het landschapskader Utrechtse Venen benoemt de belangrijkste landschappelijke structuren in de Venen en brengt ze in kaart. Hiermee kunnen plannenmakers en initiatiefnemers beter inspelen op de kwaliteiten in het landschap.

Inrichtingsplan Boterhuispolder (gemeente Leiderdorp, 2008)Terra Incognita maakte het inrichtingsplan voor de Boterhuispolder door met burgers, grondeigenaren en belangengroepen scenarios samen te stellen voor de polder. De scenario’s werden gezamenlijk geevalueerd. Er ontstond overeenstemming over een subtiele dooradering van de agrarische polder met wandel en fietspaden die werd vastgelegd een inrichtingsplan. Dit is later door de Grontmij gedetailleerd. Het plan is uitgevoerd in 2013.

Gebiedsvisie Stompwijk (gemeente Leidschemdam Voorburg, 2008)Terra Incognita maakte een visie voor het dorp Stompwijk en ontwikkelde daarvoor, samen met APPM een interactieve werkwijze, ‘de Stompwijkse methode’. Het werd een integrale visie waarin balans is gezocht tussen de verschillende functies wonen, werken, natuur, veenweide en glastuinbouw.

Westelijke veenweiden, aantrekkelijk landschap

Beeld van de Boterhuispolder, na uitvoering, 2014


Kansen voor water en klimaatadaptatie Alblasserwaard Vijfheerenlanden (Waterschap Rivierenlanden en Regio AV, 2012-2013)

Dit ontwerpend onderzoek gaat over de verwachte gevolgen van klimaatverandering voor dit kwetsbare gebied. De situatie is beknopt geanalyseerd. Hoe was het landschap in het verleden aangepast aan het klimaat? Wat zijn de opgaven? Welke veranderingen worden verwacht? De bodemdaling is grondig onder de loep genomen. Andere onderwerpen zijn waterberging en hoogwaterveiligheid. Veel onderwerpen hebben te maken met het agrarisch grondgebruik. Door vanuit agrariërs te denken, maar wel op regionale schaal en lange termijn, komen er kansen in beeld. Enkele van de ideeën: er kan met teelten en bouwkavels geanticipeerd worden op decennialange bodemdaling. Het systeem van huis en veldkavels kan opgeschaald worden naar huis- en veldpolders. Verbreding van de economie naar recreatie biedt aanleidingen voor wateraanpassingen. In de regio wordt nu gewerkt aan een vertaalslag naar beleidsacties.

Waarheen met het Veen (consortium Waarheen met het Veen, 2006-2010)

Waarheen met het Veen was een groot onderzoeksprogramma naar bodemdaling en naar de functionaliteit van het westelijke veenweidegebied. Stroeken maakte namens Haskoning en later vanuit Terra Incognita deel uit van een multidisciplinair kernteam waarin deelnamen: Lei, Alterra, Deltares en de universiteiten Utrecht en Amsterdam. Er zijn uitgebreide modelstudies uitgevoerd naar bodemdaling. De relaties tussen bodemdaling en diverse veenweidefuncties werden verkend. Een deel van het werk vond plaats in het veld. Diverse bodemalingsgebieden en natuurgebieden zijn bezocht. Het project resulteerde in symposia, een landschaprapport en een boek (Waarheen met het Veen) dat in de handel verkrijgbaar is.

Landbouw, water en klimaatadaptatie

Bodemkaart van Alblasserwaard Vijfheerenlanden. Duidelijke

natuurlijke patronen.

Hoogtekaart van Alblasserwaard Vijfheerenlanden met menselijke patronen: peilvakken bepalen de

hoogte.

Patronen met verschillende perspectieven voor landbouw

Projectenoverzicht landschap en voedsel • Juni 2014 • Terra Incognita 19Voor Staatsbosbeheer ontwikkelden we onder andere deze hekzit, gerealiseerd in 2013.

landbouw, landschap en recreatie

Het agrarische landschap is op veel plaatsen een recreatief landschap. Recreanten willen bewegen en verblijven in agrarische landschappen. Ze willen koeien zien. Het leidt tot mooie opgaves voor toegankelijke landschappen waar boeren trots op zijn. En waar boeren op een nieuwe manier een boterham kunnen verdienen. Soms ontstaan er hoogstandjes zoals de hiernaast afgebeelde ‘hekzit’ die wij voor Staatsbosbeheer in de Balij ontwikkelden.


Vrijetijdslandschappen op particuliere grond (ANWB, 2011).

Het agrarische landschap rond de grote steden kan meer recreanten opvangen dan nu gebeurt. Terra Incognita ontwikkelde samen met de ANWB hiervoor het concept ‘vrijetijdslandschappen op particuliere gronden’. Hierin worden grondeigenaren uitgedaagd en gestimuleerd om als particulier recreatiebeheerder in het gat te springen dat ontstaat, nu de overheid afhaakt bij de aanleg en het beheer van recreatiegebieden. Landschapsontwikkeling van onderop.

Het concept ‘vrijetijdslandschappen op particuliere gronden’ werkt alsvolgt: - Een grondeigenaar maakt vrijwillig (delen van) percelen geschikt voor openbare recreatie. Dit varieert van de aanleg van een boerenlandpad tot een recreatief bos met zwemvijver. De grondeigenaar mag daarbij commerciële activiteiten aanbieden. - De overheid regisseert de ontwikkeling. Ze stelt vast welke gebieden nabij de stad mogen transformeren en ze schets een uitnodigend kader met mogelijkheden. Ze kan de ontwikkeling in financiële zin stimuleren, door de daling in grondwaarde of afname van agrarische opbrengsten te vergoeden. - Voor de stedelijke recreant ontstaat een kleinschalig, toegankelijk en aantrekkelijk landschap in de directe omgeving van de stad.

Vrijetijdslandschappen op particuliere grond

Uitgevoerd door Terra Incognita in opdracht van de ANWB (september 2011).

Een schematische weergave. Links de oude planning van een recreatiegebied. Rechts het nieuwe concept.

Zes ruimtelijke bouwstenen op een agrarische kavel

Visualisatie recreatieve beleving


Droomdemolenpolder (gemeente Teylingen, 2013-2014)

De Roodemolenpolder is een polder met weilanden tussen Voorhout en Sassenheim. In opdracht van de gemeente Teijlingen verkent Terra Incognita met de bewoners van Teijlingen hoe de toekomst van deze polder eruit moet zien. Het gaat om recreatiemogelijkheden maar ook om de toekomstige attractiviteit van de landbouw. Met verschillende communicatievormen is informatie verzameld over wat burgers en betrokkenen willen. Centraal staan werkbijeenkomsten en daarnaast is er een interactieve website www.droomdemolenpolder.nl waarop met burgers wordt gecommuniceerd.In mei en juni 2014 zal de bevolking van Teijlingen via een stemming haar voorkeursmodel bepalen, uit een totaal van drie toekomstbeelden.

Recreatie in agrarisch landschap

0100 m

500 m

houtsingels

opgaande beplanting sp

ortvelden

agrarisch productie

land

grasland met w

eidevogelbeheer

recreatieve paden

melkveehouderij

verbinding met Elsgeeste

rpolder

verbinding met ruïne va

n Teylingen

beweidingweidevogels

geen maairestrictie

s

bestaande bollenvelden

geplande fietsp

ad

Legenda

* Deze tekening verbeeldt h

et landsch

ap zoals h

et eruit zou kunnen zie

n over

circa 10 jaar w

anneer gekozen wordt voor de droomvisie

'Behoud +++'. Omwille

van de leesbaarheid zijn so

mmige elementen niet exact op sch

aal getekend zoals

bijvoorbeeld de breedte va

n de paden. De tekening is indica

tief. Na ke

uze voor

een van de visie

s wordt een proces g

estart w

aarin een gebiedsvisie

en vervo

lgens

een inrichtin

gsplan wordt opgesteld.

Droomvis

ie Beh

oud +

++

Toek

omst

schets

Oosthoutlaan

Voorhout

Sassenheim

Van de Bergh van

Heemstedeweg

In opdracht van gemeente Teylingen

15-05-2014

0100 m

500 m

houtsingels

vaarverbinding

opgaande beplanting sp

ortvelden

geplande fietsp

ad

kruidenrijk grasla

nd met

weidevogelbeheer

plas-dras la

ndbosperce

len met gebiedseigen

beplanting

plassen met ri

etoevers

verbreden sloten

kering langs n

ieuwe boezemvaart

recreatieve paden

struinpaden

kleinschalige horeca


rpolder


n Teylingen

klompenpad (dicht in

broedseizoen)

laarzenpad

natuurgrazerswatervo

gelsweidevogels


vaarverbinding Kaag

kanoroutes

Legenda


et landsch

ap zoals h


n over

circa 10 jaar w


'Meer N

atuurbeleving'.

Omwille va

n de leesbaarheid zijn so

mmige elementen niet exact op sch

aal

getekend zoals b

ijvoorbeeld de breedte va

n de paden. De tekening is indica

tief.

Na keuze vo

or een van de visie


estart w

aarin een gebiedsvisie

en vervo

lgens een inrichtin

gsplan wordt opgesteld.

Droomvis

ie M

eer N

atuu

rbele

ving

Toek

omst

schets

Oosthoutlaan

Voorhout

Sassenheim

Van de Bergh van

Heemstedeweg


15-05-2014

0100 m

500 m

P

bloemrijk grasla

nd met grazers

bloemrijk grasla

nd met

recreatie mogelijk

heden

bospercelen met g

ebiedseigen

beplantingrecre

atieveldjeshoutsin

gelsopgaande beplantin

g sportv

elden

Recreatie

- en beheerpad

geplande fietsp

ad

recreatieve paden

struinpaden

watervogels


rpolder


n Teylingen

klompenpad beweiding

struweelvo

gelsrecre

atieveldjes

speeltuin / e

ducatie

horeca / zorgboerderij


parkeergelegenheid

P

Legenda


et landsch

ap zoals h


n over

circa 10 jaar w


'Genieten voor

iedereen'. Omwille

van de leesbaarheid zij

n sommige elementen niet exact o

p

schaal getekend zo

als bijvo

orbeeld de breedte van de paden. De tekening is

indicatief. N

a keuze vo

or een van de visie


estart w

aarin een

gebiedsvisie en ve

rvolgens een inrich

tingsplan wordt opgeste

ld.

Droomvis

ie Gen

ieten

voor

iede

reen

Toek

omst

schets

Oosthoutlaan

Voorhout

Sassenheim

Van de Bergh van

Heemstedeweg


15-05-2014

CONCEPTJEICONEN VOOR ABRI’SGRAFISCH NOG NADER UIT TE WERKEN

TERRA INCOGNITA 2 APRIL 2014

DroomdemolenpolderDoet u mee?

U bepaalt de toekomst van de Roodemolenpolder

KIEST U VOOR ‘BEHOUD +++?



KIEST U VOOR ‘MEER NATUURBELEVING’?



KIEST U VOOR ‘GENIETEN VOOR IEDEREEN’?

Breng uw stem uit op www.droomdemolenpolder.nl



Schetsen en 3 logo’s Roodemolenpolder

O





























Rotsoord 13b3523 CL Utrecht 030 - 251 30 23 [email protected]

Terra Incognita is een ontwerpbureau voor stedenbouw en landschapsarchitectuur. Het bureau werkt ook aan tal van andere onderwerpen zoals woningbouw, structuurvisies,

recreatie en windenergie. Zie voor meer informatie www.terra-i.nl.

Contactpersoon landbouw en voedsel: Frank [email protected] of bel 06 52159139.

Projectreferenties landbouw voedsel Terra Incognita

Environment

Transcript of Projectreferenties landbouw voedsel Terra Incognita