Het paviljoen ligt verdiept in

het maaiveld. Het glas is inge

klemd in de betonnen wand.

De overgang van wand naar glas

ligt precies gelijk met maaiveld.

50 // Bouwwereld

// Project nieuwBouw tekstProductie Henk wind // FotograFie CHristian van der kooy en Henk wind //tekenwerk Henk Heusinkveld

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 50 07-06-17 14:36

Glazen gevelsdragen paviljoenin een min of meer driehoekig paviljoen op Park vijversburg ont

breekt een draagconstructie. de glazen gevels fungeren als enige

dragers van het dak. dat werd mogelijk door bijzondere glastechniek,

maar vroeg ook inventieve oplossingen voor onder meer het klimaat.

Bezoekerscentrum Park Vijversburg// Locatie: swarteweisein, tytsjerk// Opdrachtgever: stichting op

toutenburg // Bouwperiode: 2014 – 2017 (opening

mei 2017)

51Bouwwereld //

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 51 07-06-17 14:36

Een van de drie uitlopers van het

paviljoen sluit aan op het land

huis, waar ook de installaties zijn

geplaatst.

Het dak van het paviljoen is door

zijn geringe bolling nauwelijks

zichtbaar vanaf maaiveld.

52 // Bouwwereld

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 52 07-06-17 14:36

Park Vijversburg in het Friese Tytsjerk wil stevig aan de weg timmeren. Daarom is de laatste jaren hard gewerkt aan grote uitbreidingen van het park. Onderdeel daarvan is een nieuw paviljoen dat dienstdoet als bezoekerscentrum. Een paviljoen met een nogal gewaagd concept, zoals architecte Marieke Kums van Studio Maks het zelf verwoordt. En terecht, want zowel constructief als klimaattechnisch zijn grenzen opgezocht met een ontwerp waarin het paviljoen nauwelijks zichtbaar is. Waar in het prijsvraagontwerp het dak nog gedragen zou worden door een minimalistische constructie, is uiteindelijk die draagconstructie volledig weggelaten en wordt het dak uitsluitend gedragen door de volglazen gevels met structurele voegen.Marieke Kums schreef als architecte in voor de Europese tender van Groot Vijversburg. Zij maakte het ontwerp samen met een bevriende Japanse architect, Junya Ishigami, waar ze eerder mee samenwerkte toen ze zelf woonde en werkte in Japan. Om de opdrachtgevers te overtuigen van de haalbaarheid schakelde ze al snel adviesbureau ABT in om het ontwerp uit te werken in al zijn aspecten, dus niet alleen constructief maar ook bouwkundig, bouwfysisch en klimaattechnisch. Projectleider Jeroen ter Haar zorgde voor de afstemming van al deze disciplines binnen ABT.

StabiliteitDe aandacht van de opdrachtgever ging vooral uit naar het klimaat en het comfort in een glazen gebouw, vertelt Marieke Kums. Maar in de eerste uitwerking lag het accent vooral ook op de constructie. “Minimalistisch blijkt in Japan behoorlijk minder te zijn dan bij ons”, vertelt senioradviseur Han Krijgsman die het constructieve ontwerp voor zijn rekening nam. “Uiteindelijk bleek dat we alleen maar ruimte zouden krijgen om in de voegen tussen de glasplaten stalen kolommetjes aan te brengen. Maar dat is wel heel minimaal en bouwfysisch ook lastig vanwege de koudebrug. En hoe los je dan de stabiliteit op? Toen kwam het besef dat het meer voor de hand lag om de glasconstructie van het driehoekige gebouw daarvoor te gebruiken en de stalen kolommetjes helemaal achterwege te laten.”

Onder maaiveldHet ontwerp van het vloeiend driehoekige paviljoen met glazen gevels komt

volgens Marieke Kums voort uit de omgeving. Het paviljoen mocht visueel niet concurreren met het monumentale landhuis waar het op aan moest sluiten en moest opgaan in het landschap. De opdrachtgever koos daarom voor glas. Marieke volgde in haar ontwerp lijnen vanuit het park, van een vijver, een lindenlaan en een tuin. Daaruit vloeide een golvende driehoekige vorm voort, met op twee hoeken lange uitlopers in de vorm van gangen. Eén van deze gangen sluit aan op het landhuis; de andere op het park. Een uitloper op de derde hoek vormt een glazen scherm dat het nieuwe terras omarmt. Om de gebouwhoogte te beperken, situeerde Kums de vloer van het paviljoen 900 mm onder maaiveld. De glasgevels beginnen direct op maaiveld, terwijl de onderbouw bestaat uit een betonnen bak. Met deze verdiepte aanleg verdwijnen de stoelen in het paviljoen uit het zicht, terwijl er vanaf de zitplaatsen fraai uitzicht is over maaiveld. Het verloop in vloerpeil is uitgevoerd door de vloeren van de lange ganguitlopers af te laten lopen.

Het landhuis is helemaal gerenoveerd en gerestaureerd. De glazen gang sluit aan op een zij-

ingang.

“ Het lag meer voor de hand om de glasconstructie van het driehoekige gebouw te gebruiken en de stalen kolommetjes helemaal achterwege te laten”

53Bouwwereld //

Project nieuwBouw //

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 53 07-06-17 14:37

Mogelijk makenHan Krijgsman liet zich bij de uitwerking van de glasconstructie in eerste instantie inspireren door het principe van de glazen balustrades die aan de onderzijde worden ingeklemd. “Dan moet het toch ook mogelijk zijn om twee glasplaten op enige afstand van elkaar in te klemmen en daar een licht dak overheen te leggen?” Om dat nader uit te werken schakelde hij ABTcollega Diana de Krom in als glasconstructeur. Krijgsman: “Wat we nu gedaan hebben, is nog niet eerder vertoond. Daarvoor moesten we wel een mentale drempel over. Om te voorkomen dat de markt alleen risico’s zou zien en met een veel te hoge prijs zou komen, moesten we alle ins en outs uitwerken om de uitvoerbaarheid van het ontwerp aan te tonen. Waarbij we het voordeel hadden van alle ervaring die we al hebben met glasconstructies.” Jeroen ter Haar vult aan: “We moesten ook de opdrachtgever overtuigen van de haalbaarheid en vragen beantwoorden over de kwetsbaarheid, zoals wat gebeurt er als er een ruit sneuvelt. Maar ook vragen over het comfort in de zomer en in de winter en over akoestiek. Het is allemaal net anders dan bij een ander gebouw met glazen gevels.”

Betonnen opstandHet idee van aan de onderzijde ingeklemde ruiten is in de nadere uitwerking vastgehouden, maar vanwege de benodigde stijfheid is ook aan de bovenzijde gekozen voor een inklemming. Aan de onderzijde is de inklemming net onder maaiveld gelegd. Aan de binnenzijde is een betonnen opstand gemaakt met daartegen een meegestort gebogen staalprofiel. “De toleranties in glas zijn veel kleiner dan in beton; dit wordt opgevangen door het meestorten van een stalen profiel”, licht Diana de Krom deze keuze toe. De toleranties tussen glas en staal zijn opgevangen door de sponning te vullen met speciaal grout.Aan de buitenzijde is daartegen een gebogen staalprofiel geplaatst, dat met bouten M10 door ruime gaten in de (iso latie)ruiten aan de betonnen opstand is bevestigd. Dit geheel is aan de buitenzijde afgewerkt met isolatie en is onzichtbaar weggewerkt onder maaiveld. Van binnenuit is alleen beton te zien dat overgaat in glas. Aan de buitenzijde is glas tot op maaiveld te zien. Voor vervanging van een ruit zal dan wel

In de enkele glaswand is een dubbele glazen deur opgenomen, die vanaf het park toegang geeft tot

het terras achter het landhuis.

Een van de uitlopers eindigt in een punt en gaat over in een enkele glaswand.

54 // Bouwwereld

// Project nieuwBouw

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 54 07-06-17 14:37

de isolatie onder maaiveld moeten worden verwijderd.Aan de bovenzijde is de inklemming in principe op dezelfde wijze uitgevoerd, met aan de binnenzijde van de ruiten een gebogen UNP200 als randligger. Aan deze bovenzijde blijven de bouten gewoon in het zicht. Constructief is het overigens geen probleem om een ruit te vervangen. De constructie is zo ontworpen dat de belasting uit het dak dan gelijkmatig verspreid wordt over de naastliggende ruiten.

Portaal- en spinconstructieGekozen is voor twee verschillende constructieprincipes. Voor de vrij smalle gangen is gewerkt met portaalconstructies, met houten balken in het dakvlak. Voor het paviljoen met zijn veel grotere overspanningen moest een andere oplossing worden gevonden, waarbij gestreefd is naar een zo beperkt mogelijke dakbelasting. Hier is gekozen voor een stalen dakconstructie in een soort spinvorm. Deze constructie is zo uitgewerkt dat de belasting op de randliggers overal gelijk is. De staalconstructie is ingevuld met houten balken en met geïsoleerde dakdozen, die zich deels tussen de stalen liggers bevinden om constructiehoogte te beperken. Dat was met name bij de dakrand esthetisch van groot belang.De belasting uit het dak wordt middels een aan de randligger gelaste horizontale lip overgebracht op de bovenkant van de glasruiten. Er zijn twee drukpunten gecreëerd, op 1/4 en op 3/4

van elke ruit. “In de praktijk kun je de belasting niet spreiden over de gehele ruit, doordat er ter plaatse van de dakliggers toch altijd een hogere belasting ontstaat. Dan weet je dus niet waar je de krachten op het glas krijgt. Daarom is het beter om op deze manier de punten zelf te bepalen”, licht Diana de Krom toe.De glazen ruiten zijn tot 3 meter hoog en ca. 2,5 meter breed. Gekozen is voor low iron isolatieglas 8/12/10.10.2, waarbij de binnenruit gelaagd is. Vanwege de rondingen in het paviljoen zijn een aantal ruiten uitgevoerd in warmgebogen glas. Dit is in China geproduceerd, omdat alleen daar deze grote afmetingen kunnen worden verwerkt.

VentilatieHet feit dat het hele dak alleen door het glas wordt gedragen, betekende ook dat er geen mogelijkheid was om kabels en leidingen van vloer naar dak te brengen. Die lopen allemaal via de vloer en het dak van de gang naar het landhuis, waar ook de klimaatinstallaties staan.Ook het klimaatconcept is inventief. “Het is een bezoekerscentrum. Mensen komen dus van buiten. Het binnenklimaat mag daarom best enigszins de buitentemperatuur volgen”, geeft Jeroen ter Haar aan. Met vloerverwarming/koeling in de dekvloer wordt het basiscomfort op continupeil gehouden. Met de ventilatie wordt de finetuning gedaan, afhankelijk van de weers

De enkele glaswand scheidt terras en park van elkaar.

55Bouwwereld //

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 55 07-06-17 14:37

invloeden en van het gebruik.Voor de inblaas van verse lucht zijn kanalen ingestort in de funderingsbalk. Door sleuven tussen de dekvloer en de betonnen wanden wordt mechanisch ingeblazen. De lucht wordt vervolgens weer afgevoerd via een sleuf langs de rand van het plafond. Voor de regeling daarvan zijn kleppen opgenomen boven het plafond. De lucht wordt afgevoerd via de dakrand. Het gebouw heeft een strakke dakrand zonder ruimte voor zonwering of een overstek. Wel kan er vitrage aan de binnenzijde worden opgehangen, waarbij de ruimte tussen glas en vitrage gaat werken als een klimaatgevel.

Optimaler procesArchitecte Marieke Kums is tevreden met de unieke gebouwconstructie die uiteindelijk is gerealiseerd. Wel is ze van mening dat het proces van ontwerp naar uitvoering optimaler zou kunnen verlopen. “We hadden in de ontwerpfase al heel veel in bouwkundig detail en 3D uitgewerkt. De uitvoerende partijen blijken vervolgens zeer uiteenlopende methoden te hanteren: er is veel verschil in gebruik van software, maar ook niet iedereen blijkt in 3D te kunnen of willen werken, waardoor er veel tijd verloren gaat en menselijke fouten bij de vertaalslag tussen de verschillende onderdelen moeilijk te vermijden zijn.”Het project had ook nog te kampen met vertragingen door onder meer een faillissement van de betrokken aannemer en met foutieve glasleveranties. “Zaken waar wij als ontwerpteam niet per se iets aan konden doen. Maar inmiddels is alles naar tevredenheid opgelost en is Nederland een bijzonder gebouw rijker!”

voor de inblaas van verse lucht zijn kanalen ingestort in de funderingsbalkEen dubbele deur aan het eind van deze uitloper geeft toegang tot het park.

De derde uitloper is een gang die uitkomt in het park. De vloer loopt op om uiteindelijk op

maaiveld te eindigen.

56 // Bouwwereld

// Project nieuwBouw

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 56 07-06-17 14:37

HEA200

Peil=0

Sleuf voor luchttoevoer

Dekvloer

Luchtkanalen (aanvoer)

305 1900 305

175

422

61

Luchtkanalen (aanvoer)

HEA100

3388

12451245 5320

1:100

Zand

Grind

Drainageplaat 30mm

Geotextiel

Waterkerende folieDrainagepijp 80x100

EPS-isolatie

Oplegblok doorlopend, variabel in hoogte

Stalen strip 10mm

Injectiemortel 15mm

M18, hoh 300 verspringend

Neopreen

Siliconenkit in betonkleur

Stalen strip 230x10, verankerd in beton

Gehard glasArgonvullingGelaagd glas

8-12-10-10 15-10 150

Spacer

SiliconenkitPE rondschuim

UN

P20

0

Doorgaande aangelaste stalen strip 50x10

Verticale belasting ingeleid middels stelblok

Stalen inklemmingsplaat 10mmBout M10

Injectiemortel 15mm

Gezet aluRVS-clip

Grind in epoxyharsWaterdichte folieHarde isolatieMinerale wol tussen de dakbalken

Dampdichte folieDakbeschotPlafondconstructieGipsplaatStucwerk

315

1:10

Projectgegevens // Locatie: swarteweisein, tytsjerk // Opdrachtgever: stichting op toutenburg, vijversburg.nl // Ontwerp: Marieke kums, studio Maks, rotterdam, studiomaks.nl en Junya ishigami & associates (Japan) // Bouwkundige uitwerking: Marieke kums, studio Maks, rotterdam // Constructie, bouwfysica en installaties: aBt delft, abt.eu // Projectmanagement: Mart lenis, Bonne van der kooi // Hoofdaannemer: Friso Bouw / Jurriëns noord, Groningen, jurriens noord.nl // Glasconstructie: steinfort B.v., Franeker, steinfort.nl // Glasleverancier: iFs sGt B.v., Zelhem, ifssgt.com // Staalconstructie: Matel Metaal B.v., vriezenveen, matelmetaal.com // Beton: imre deli, veenstra B.v., Jistrum, veenstrabv.nl // E-installaties: Hiemstra B.v. sneek, hisneek.nl // W-installaties: reekers installatiebedrijf, easterlittens, dareekers.nl // Bouwperiode: 2014 – 2017 (opening mei 2017)

Marieke kums, studio Maks, rotterdam

57Bouwwereld //

50-51-52-53-54-55-56-57_vijversburg.indd 57 07-06-17 14:37