Programmaboekje Schumann Festival

48
1 909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 1 28-02-13 15:57

description

Maart staat bij Het Gelders Orkest in het teken van de beroemde componist Robert Schumann en zijn kleurrijke leven. Prachtige concerten met bekende solisten, een familieconcert, boeiende lezingen en verschillende recitals geven een veelzijdig beeld van een muzikale grootheid.

Transcript of Programmaboekje Schumann Festival

Page 1: Programmaboekje Schumann Festival

11

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 1 28-02-13 15:57

Page 2: Programmaboekje Schumann Festival

Welkom 3

Overzicht van alle activiteiten 4

Interview Antonello Manacorda 20

Over Robert Schumann 23

Biografieën 28

Programmatoelichtingen 36

Colofon 46

In samenwerking met:Musis Sacrum, ArnhemConcertgebouw De Vereeniging, NijmegenArtEZ Hogeschool voor de KunstenArnhemse Vereniging voor KamermuziekWouter & FriendsHotel Haarhuis, ArnhemVereniging Vrienden van Het Gelders OrkestLuxor Live

Inhoud

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 2 28-02-13 15:57

Page 3: Programmaboekje Schumann Festival

3

WelkomWelkom bij het Schumann Festival van Het Gelders Orkest. In samenwerking met een groot aantal partners hebben we voor u een prachtig programma samengesteld en kunt u zich twee weken lang onderdompelen in de waanzinnige muziek van Robert Schumann.

Onder leiding van chef-dirigent Antonello Manacorda speelt het orkest voor u de vier symfonieën en het pianoconcert en het vioolconcert. We zijn erg blij hierin weer samen te kunnen werken met Simone Lamsma, met wie het orkest al eerder zeer succesvolle concerten gaf. U kunt genieten van twee in samenwerking met Keizer Karel Podia tot stand gekomen familieconcerten, waarin u wordt meegenomen door het leven van Robert en Clara Schumann. Dit wordt begeleid door een kamermuziekensemble uit het orkest en deze concerten worden geadopteerd door de Vrienden van Het Gelders Orkest. En natuurlijk mag een concert uit Het Gelders OrkestLAB in het festival niet ontbreken: een concert van een een uur en net even anders dan u denkt.

Het Schumann Festival biedt ook ruimte voor talentontwikkeling. Naast een recital van cellist Torleif Thedéen en pianist Itamar Golan, organiseert de Arnhemse Vereniging voor Kamermuziek een aantal masterclasses liedbegeleiding door pianist Rudolf Jansen. Hieraan nemen studenten van het ArtEZ conservatorium en Codarts Rotterdam deel. Dezelfde studenten krijgen ook de gelegenheid zich in korte recitals zich aan het publiek te presenteren in Concertgebouw De Vereeniging, Musis Sacrum en Luxor Live. Deze masterclasses en recitals zijn gratis toegankelijk. Onder leiding van Alexej Pevzner studeert Het Groot Gelders Schumann Festival Orkest in twee zaterdagen een programma in dat ze voorafgaand aan een symfonisch concert aan het publiek kunnen presenteren. De amateurmusici worden hierin intensief gecoacht door musici uit Het Gelders Orkest.

Kortom: voor elk wat wils. Wij wensen u heel veel plezier bij het Schumann Festival!

Antonello ManacordaChef-dirigent

George WiegelAlgemeen directeur

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 3 28-02-13 15:57

Page 4: Programmaboekje Schumann Festival

4

Maandag 4 maartMusis Sacrum, Arnhem, 20.15 uur (inleiding Wouter Schmidt 19.15 uur)

Recital Arnhemse Vereniging voor Kamermuziek:

Torleif Thedéen cello en Itamar Golan piano

Vrijdag 8 maartOrpheus, Apeldoorn, 20.00 uur (inleiding Martin Buninga, 19.00 uur)

Vioolconcert & Symfonie nr. 3 met violiste Simone Lamsma

Zaterdag 9 maartConcertgebouw De Vereeniging, kleine zaal, Nijmegen, 13.00 uur 13.00 – 14.00 uur Lezing over Robert Schumann door Wouter Schmidt

14.30 – 15.00 uur Recital studenten ArtEZ Conservatorium

16.00 – 17.00 uur Masterclass liedbegeleiding door Rudolf Jansen

Musis Sacrum, Arnhem, 20.15 uur (inleiding Martin Buninga, 19.15 uur)

Vioolconcert & Symfonie nr. 3 met violiste Simone Lamsma

Zondag 10 maartConcertgebouw De Vereeniging, 11.30 uur Familieconcert Thuis bij de familie Schumann (7+)

Concertgebouw De Vereeniging, 14.15 uur (inleiding Martin Buninga, 13.15 uur)

Vioolconcert & Symfonie nr. 3 met violiste Simone Lamsma

In het kort

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 4 28-02-13 15:57

Page 5: Programmaboekje Schumann Festival

5

Donderdag 14 maartAmphion, Doetinchem, 20.00 uur (inleiding Jacob Jansen, 19.00 uur)

Pianoconcert & Symfonie nr. 2 met pianiste Polina Leshenko

Vrijdag 15 maartMusis Sacrum, Arnhem, 16.00 uurRecital studenten ArtEZ Conservatorium

Musis Sacrum, Arnhem, 20.15 uur (inleiding Jacob Jansen, 19.15 uur)

Pianoconcert & Symfonie nr 1 met pianiste Polina Leshenko

Zaterdag 16 maartLuxor Live, Arnhem 13.00 – 14.00 uur Lezing over Robert Schumann door Wouter Schmidt

14.30 – 15.30 uur Recital studenten ArtEZ Conservatorium

16.00 – 17.30 uur Masterclass liedbegeleiding door Rudolf Jansen

Stadhuishal, Arnhem, 21.00 uurHet Gelders OrkestLAB presenteert:

Reddeloos en Romantisch

De waanzinnige Robert Schumann

Zondag 17 maartMusis Sacrum, Arnhem, 11.30 uurFamilieconcert Thuis bij de familie Schumann (7+)

Musis Sacrum, Arnhem, 13.15 uurPresentatie van Het Groot Gelders Schumann Festival Orkest

Musis Sacrum, Arnhem, 14.15 uurSymfonie nr. 2 & 4

Tijdens het Schumann Festival serveert Musis Sacrum een 3-gangen Schumann diner voor € 24,50.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 5 28-02-13 15:57

Page 6: Programmaboekje Schumann Festival

6

Maandag 4 maartMusis Sacrum, Arnhem, 20.15 uur (inleiding Wouter Schmidt 19.15 uur)

Torleif Thedéen celloItamar Golan piano

Robert Schumann Drei Fantasiestücke, opus 73Dmitry Sjostakovitsj Sonate voor cello en piano in d, opus 40Ludwig van Beethoven 12 Variaties voor cello en piano over een thema van MozartJohannes Brahms Cellosonate nr.1 in e, opus 38

Torle

if Th

edée

n

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 6 28-02-13 15:57

Page 7: Programmaboekje Schumann Festival

7

Vrijdag 8 maartOrpheus, Apeldoorn, 20.00 uur (inleiding Martin Buninga, 19.00 uur)

Vioolconcert & Symfonie nr. 3 met violiste Simone Lamsma

Antonello Manacorda dirigentSimone Lamsma viool

Robert Schumann Concert voor viool en orkest in d, opus 134 Symfonie nr. 3 in Es, opus 97 ‘Rheinische’

Sim

one

Lam

sma

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 7 28-02-13 15:57

Page 8: Programmaboekje Schumann Festival

8

Zaterdag 9 maartConcertgebouw De Vereeniging, kleine zaal, Nijmegen, 13.00 uur

13.00 – 14.00 uur Lezing over Robert Schumann Wouter Schmidt14.30 – 15.00 uur Recital studenten ArtEZ Conservatorium, Codarts Rotterdam e.a.

Met onder andere:Niels Kuiper baritonSantiago Juncal piano

Robert Schumann Liederkreis, opus 39

Raluca Sabau piano

Robert Schumann Kreisleriana, opus 16

16.00 – 17.00 uur Masterclass liedbegeleiding, Rudolf Jansen

Met onder andere:Niels Kuiper baritonSantiago Juncal piano

Robert Schumann Liederkreis, opus 39

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 8 28-02-13 15:57

Page 9: Programmaboekje Schumann Festival

9

Musis Sacrum, Arnhem, 20.15 uur (inleiding Martin Buninga, 19.15 uur)

Vioolconcert & Symfonie nr. 3 met violiste Simone Lamsma

Antonello Manacorda dirigentSimone Lamsma viool

Robert Schumann Concert voor viool en orkest in d, opus 134 Symfonie nr. 3 in Es, opus 97 ‘Rheinische’

An

ton

ello

Man

acor

da

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 9 28-02-13 15:57

Page 10: Programmaboekje Schumann Festival

10

Zondag 10 maartConcertgebouw De Vereeniging, 11:30 uur

FamilieconcertThuis bij de familie Schumann (7+)i.s.m. Keizer Karel Podia

Ensemble uit Het Gelders OrkestRoeland Gehlen vioolCindy Albracht vioolBart Peters altvioolInge Grevink celloArno Stoffelsma klarinetFolke Nauta piano

Pieter van de Waterbeemd tekst en regieHeleen Suiker en Jos Verest spel

Kamermuziek van Robert SchumannDit concert wordt geadopteerd door de Vrienden van Het Gelders Orkest

Roe

lan

d G

ehle

n

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 10 28-02-13 15:57

Page 11: Programmaboekje Schumann Festival

11

Concertgebouw De Vereeniging, 14.15 uur(inleiding Martin Buninga, 13.15 uur)

Vioolconcert & Symfonie nr. 3 met violiste Simone Lamsma

Antonello Manacorda dirigentSimone Lamsma viool

Robert Schumann Concert voor viool en orkest in d, opus 134 Symfonie nr. 3 in Es, opus 97 ‘Rheinische’

Sim

one

Lam

sma

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 11 28-02-13 15:57

Page 12: Programmaboekje Schumann Festival

12

Donderdag 14 maartAmphion, Doetinchem, 20.00 uur (inleiding Jacob Jansen, 19.00 uur)

Pianoconcert & Symfonie nr. 2 met pianiste Polina Leshenko

Antonello Manacorda dirigentPolina Leshenko piano

Robert Schumann Pianoconcert in a, opus 54 Symfonie nr. 2 in C, opus 61

Pol

ina

Lesh

enko

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 12 28-02-13 15:57

Page 13: Programmaboekje Schumann Festival

13

Vrijdag 15 maartMusis Sacrum, Arnhem, 16.00 uurRecital studenten ArtEZ Conservatorium, Codarts Rotterdam e.a.

Niels Kuiper bariton Robert SchumannSantiago Juncal piano Liederkreis, opus 39

Riëtte Olthof piano Robert Schumann Gesänge der Frühe, opus 133

Andreas Gericks piano Robert Schumann Études Symphoniques, opus 13

Musis Sacrum, Arnhem, 20.15 uur (inleiding Jacob Jansen, 19.15 uur)

Pianoconcert & Symfonie nr 1 met pianiste Polina Leshenko

Antonello Manacorda dirigent SchumannPolina Leshenko piano Pianoconcert in a, opus 54 Symfonie nr. 1 in Bes, opus 38 ‘Frühlingssinfonie’

An

ton

ello

Man

acor

da

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 13 28-02-13 15:57

Page 14: Programmaboekje Schumann Festival

14

Zaterdag 16 maartLuxor Live, Arnhem

13.00 – 14.00 uur Lezing over Robert Schumann Wouter Schmidt14.30 – 15.30 uur Recital studenten ArtEZ Conservatorium, Codarts Rotterdam e.a.

Met onder andere:Niels Kuiper bariton Robert SchumannSantiago Juncal piano Liederkreis, opus 39

Riëtte Olthof piano Robert Schumann Gesänge der Frühe, opus 133

Andreas Gericks piano Robert Schumann Études Symphoniques, opus 13

16.00 – 17.00 uur Masterclass liedbegeleiding Rudolf Jansen

Met onder andere:Niels Kuiper bariton Robert SchumannSantiago Juncal piano Liederkreis, opus 39

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 14 28-02-13 15:57

Page 15: Programmaboekje Schumann Festival

15

Stadhuishal, Arnhem, 21.00 uur

Het Gelders OrkestLAB presenteert:Reddeloos en RomantischDe waanzinnige Robert Schumann

Een concert van een uur en net even anders dan je denkt

Antonello Manacorda dirigentSc

hu

man

n

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 15 28-02-13 15:57

Page 16: Programmaboekje Schumann Festival

16

Zondag 17 maartMusis Sacrum, Arnhem, 11.30 uur

Familieconcert Thuis bij de familie Schumann (7+)i.s.m. Keizer Karel Podia

Ensemble uit Het Gelders OrkestRoeland Gehlen vioolCindy Albracht vioolBart Peters altvioolInge Grevink celloArno Stoffelsma klarinetFolke Nauta piano

Pieter van de Waterbeemd tekst en regieHeleen Suiker en Jos Verest spel

Kamermuziek van Robert SchumannDit concert wordt geadopteerd door de Vrienden van Het Gelders Orkest

Prog

ram

ma

van

dag

tot d

ag

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 16 28-02-13 15:57

Page 17: Programmaboekje Schumann Festival

17

Musis Sacrum, Arnhem, 13.15 uurPresentatie van Het Groot Gelders Schumann Festival Orkest

Alexej Pevzner dirigent

Johannes Brahms Hongaarse dans nr. 1Edward Elgar Nimrod uit: Enigma variatiesFelix Mendelssohn Bruiloftsmars uit: A Midsummernights Dream

Musis Sacrum, Arnhem, 14.15 uurSymfonie nr. 2 & 4

Antonello Manacorda dirigent

Robert Schumann Symfonie nr. 2 in C, opus 61 Symfonie nr. 4 in d, opus 120

Cin

dy

Alb

rach

t

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 17 28-02-13 15:57

Page 18: Programmaboekje Schumann Festival

1818

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 18 28-02-13 15:57

Page 19: Programmaboekje Schumann Festival

1919

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 19 28-02-13 15:57

Page 20: Programmaboekje Schumann Festival

20

‘Controversiële’ Schumann als ideale bruggenbouwer

In de mooie Jugendstil ambiance van zijn Arnhemse hotel nipt Antonello Manacorda relaxed aan een dubbele espresso. Het is eind januari. Stuifsneeuw jaagt door de straten. De Italiaanse chef-dirigent van Het Gelders Orkest (HGO) heeft zojuist de succesvolle tournee met Mahlers Tweede symfonie afgesloten. De magistrale indrukken van deze muzikaal uiterst intensieve concertcyclus – die HGO ook naar het Amsterdamse Concert-gebouw voerde – lijken al weer ver weggezonken nu de maestro honderduit praat over zijn voorjaarsfestival rond de romantische componist Robert Schumann (1810-1856).

Door Maarten-Jan Dongelmans

Als chef-dirigent bouwt Antonello Manacorda met HGO per jaar repertoire op. Een orkestfestival rond één com ponist ziet hij daarbij als ideale ondersteuning. Maar waarom juist starten met Schumann, zijn vier symfonieën en twee soloconcerten?

“De keuze voor Schumann lijkt niet voor de hand te liggen. Hij is controversieel want niet iedereen beschouwt hem als goede orkestrator. Zijn orkestmuziek zou te dik en te Duits klinken. Maar ik zeg juist: zijn polyfone aanpak mag dan moeilijk te horen zijn, maar die is wel klassieker dan die van Wagner. Fascinerend: Schumann is echt een buitenbeentje. Heel intelligent en helemaal gek van muziek. Maar muziek zorgt voor pijn, beweegt je tot tranen. Schumann werd er inderdaad gek van”, legt Antonello Manacorda uit.

Satanisch De chef-dirigent schuift nog wat dichterbij en benadrukt: “Schumann en Schubert bye the way delen het lot dat de muziek-wereld ze allebei in de verkeerde hoek heeft geplaatst. Weet je dat ze bij de Berliner Philharmoniker Schumann gebruiken voor debuterende dirigenten? Ze zien hem daar als risicoloos. Dat klopt niet. Hij is moeilijker dan Brahms en zeker geen tweederangs symfonicus. Schumann heeft iets satanisch; was zelfdestructief ook. Hier valt zeker nog veel te ontdekken.”

Richting vindenVoor Manacorda is het belangrijk dat zijn werk bij HGO ook educatief is. Voor het publiek én voor zichzelf. “Ik heb het gevoel dat het publiek hier mij beter leert kennen en dan kun je makkelijker een potje breken door bijvoorbeeld zo’n festival aan een ‘symfonische underdog’ als Robert Schumann op te hangen. We laten onze

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 20 28-02-13 15:57

Page 21: Programmaboekje Schumann Festival

21

luisteraars horen dat we als HGO een richting hebben gevonden. Makkelijk is het niet, maar de spelers bewezen recent in Mahlers Tweede nog dat ze veel aankunnen.”

Duizelig gevoelAls voorbeeld van die ‘lastige’ Schumann noemt de maestro het nog altijd relatief onbekende Vioolconcert in d dat pas in 1937 in première ging. Dit wordt tijdens het festival gespeeld door de Nederlandse soliste Simone Lamsma. Manacorda kwalificeert het stuk als een symfonie met concertante solo. “De violist moet vechten om gehoord te worden. Voor het orkest is het concert minstens zo merkwaardig. De vele syncopen geven je als speler een duizelig gevoel. Het lijkt alsof er onder de prachtige melodie geen fundament ligt.”

Frisse visieHet leermoment voor zichzelf vindt Antonello Manacorda onder andere in de tempi. Bijvoorbeeld van het populaire Pianoconcert in a. De maestro verheugt zich op de samenwerking met de Russische pianiste Polina Leschenko , een ‘ jonge Argerich’ die in de Britse pers scoorde met haar ‘uitbarstingen van vuurwerk’, en gaat er vanuit dat ze zijn frisse visie op de bekende partituur deelt.

“Het eerste deel neem ik alla breve (in kortere notenwaarden, M.-J.D.). Een stuk sneller en minder sentimenteel. Bij Schumann moet je moedig zijn: om het te programmeren en om precies te doen wat hij vraagt”, vat Manacorda bondig samen.

Muzikale taal“Het orkest laat ik met weinig vibrato spelen. Die vermeende ‘Duitse dikheid’ verdwijnt dan vanzelf. Sforzati (tekens die dwingen tot een plotseling sterk accent, M.-J.D) mogen niet uitdijen. Ze dienen te voelen als een klein mes in het vlees. Schumanns tekens vragen om attentie. Zijn muzikale taal lees je niet zo maar. Ook als dirigent niet. Maar het is een interessante taal om te leren kennen en over te dragen op het publiek dat van al die details natuurlijk geen weet heeft.”

Bewustwording Het brengt Manacorda bij de belangrijk-ste reden om samen met HGO juist rond Schumann een festival te organiseren. “Schumann verdient aandacht als ideale bruggenbouwer. Hij is de toegankelijke link tussen Beethoven en Bruckner/Mahler. Het publiek ziet in één uitvoering Bach, Mozart én Mahler aan zich voorbij-trekken. Je hoort duidelijk hoe Mahler verder gegaan is met allerlei orkestrale foefjes uit de koker van Schumann.”

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 21 28-02-13 15:57

Page 22: Programmaboekje Schumann Festival

22

Soft spot“Zo’n Schumannfestival brengt het publiek bewustwording van de muziek-historie. Je zet een componist als het ware in als brug tussen verleden en toekomst. Je confronteert luisteraars met hoe het was vóór Schumann en hoe het zou worden ná hem. En ja, ik heb, net als mijn leermeester Claudio Abbado en veel van

mijn landgenoten, een soft spot voor Duitse muziek”, besluit de maestro met twinkelende ogen en een zonnige glimlach. Duidelijke zaak: met de sprankelende Eerste symfonie, bijgenaamd Frühlings-symphonie, de drie andere symfonieën en de twee concerten op de lessenaars kan het voorjaar voor HGO beginnen.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 22 28-02-13 15:57

Page 23: Programmaboekje Schumann Festival

23

Schumann aan de Rijn

‘Schumann aan de Rijn’, het zou een passende ondertitel kunnen zijn voor het Schumann Festival van Het Gelders Orkest en chef-dirigent Antonello Manacorda. Want 140 kilometer stroomopwaarts van waar nu dit repertoire klinkt, zou Robert Schumann zijn laatste levensjaren door-brengen, in Düsseldorf. Maar om te beginnen verplaatsen we het blikveld naar het stroomgebied van de Elbe, of meer in het bijzonder de Mulde. Want aan die zijrivier ligt Zwickau, waar Robert Schumann op 8 juni 1810 het levenslicht ziet als zoon van een boekhandelaar en schrijver. Geen wonder dat daarmee de basis wordt gelegd voor een literaire koers. De jonge Robert legt een groot schrijftalent aan de dag en om die reden biedt zijn vader hem al op zijn dertiende de mogelijkheid om korte stukken bij te dragen aan de periodieken die Schumann senior publiceert. Daarnaast ontwikkelt de jonge Schumann zich ook tot een geducht pianist. Er is zelfs even sprake van dat hij gaat studeren bij Carl Maria von Weber, maar zijn moeder wil uiteindelijk toch – Schumanns vader is inmiddels overleden – dat haar zoon zijn studie vervolgt aan de Universiteit van Leipzig, en wel aan de Rechtenfaculteit. Maar bijster veel enthousiasme voor die studie legt de jurist in spé niet aan de dag, liever slijpt hij zijn pen of improviseert aan de piano. Zo noteert hij in telegramstijl:

‘Pasen 1828. Extase. Dagelijks constant improviseren. Ook literaire fantasieën op de manier van Jean Paul. Speciaal enthousiasme voor Schubert. Ook Beethoven, Bach minder. Brief aan Franz Schubert (niet verzonden).’

Later datzelfde jaar begint hij een piano-studie bij de vermaarde piano pedagoog Friedrich Wieck (1785-1873). En hij verkast van de Universiteit van Leipzig naar die van Heidelberg, want daar geeft Justus Thibaut colleges. Thibaut doceert in de rechtenfaculteit maar is een groot muziekliefhebber en hij heeft een kring van melomanen om zich heen verzameld die een ongekende nieuwsgierigheid aan de dag leggen naar allerlei muziek die in die tijd niet gehoord wordt: Palestrina, Victoria, Händel, Bach. Hiermee ontwaakt de levenslange liefde voor Bach, die Schumann het jaar ervóór (zie boven) nog minder kon bekoren. Maar er zijn méér invloeden: Schumann reist naar Italië, waar hij de grote Giuditta Pasta, Rossini’s favoriete zangeres, hoort zingen in La Scala, en bezoekt in 1830 een concert van Paganini in Frankfurt. Hoewel bijzonder onder de indruk van Paganini’s virtuositeit twijfelt Schumann aan diens artistieke idealen.

De studie bij Wieck wordt steeds serieuzer en Schumanns moeder krijgt daar lucht van. Aan haar antwoordt de grote leermeester

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 23 28-02-13 15:57

Page 24: Programmaboekje Schumann Festival

24

dat hij haar zoon, met diens talent en verbeelding, binnen drie jaar tot een van de grootste levende pianisten zal kunnen maken. Mits Schumann genoeg discipline kan opbrengen, en het is nu juist op dit vlak dat Wieck zijn twijfels heeft. Ma Schumann gaat akkoord dat Robert terugverhuist naar Leipzig, waar hij in oktober 1830 intrekt bij Wieck. En dus ook bij Wiecks dochter, de even getalen-teerde als lieftallige Clara. Het is in deze tijd dat Schumanns eigen artistieke idealen steeds meer vorm krijgen en hij zijn ideeën begint te verwoorden, gebruikmakend van fi ctieve namen die echter bestaande personen representeren: Wieck wordt ‘Meister Raro’, Clara gaat door het leven als ‘Zilia’, zijn contrapunt-leraar Heinrich Dorn wordt tot ‘Musik-direktor’, en Florestan doet zijn intrede (Schumanns boezemvriend, maar eigenlijk hij zelf) alsmede de jonge, onstuimige Eusebius. Meister Raro als de representant van een door de jonge Schumann afge-keurde muziek opvatting: want dat Robert niet bijster tevreden is over de lessen van Wieck, blijkt ook duidelijk uit zijn brieven aan Johann Nepomuk Hummel, bij wie hij korte tijd verder wil studeren – hij vindt Wiecks studiemethodes en visie op muziek gedateerd.

Maar een virtuozencarrière, zelfs al zou hij die geambieerd hebben, ligt niet in het verschiet. Oorzaak? Een probleem met de wijs- en middelvinger van zijn rechterhand dat zich vanaf 1832 openbaart. Hield men het aanvankelijk voor het gevolg van een ondoordacht geconstrueerd apparaat waarmee hij de spreiding van zijn vingers wilde vergroten, tegenwoordig wordt eerder verwezen naar een moge-lijke nawerking van een kwikbehandeling

tegen syfi lis. Hoe het ook zij, Schumanns aandacht verschuift noodgedwongen steeds meer naar het componeren, en naar het literaire. Want vanaf 1834 redigeert hij het ‘Neue Leipziger Zeitschrift für Musik’, waarin hij zijn idealen ten aanzien van de muziek uiteenzet.

En naar wie zijn aandacht ook verschuift? Naar Wiecks dochter Clara, die inmiddels een jaar of vijftien is. De twee beginnen meer en meer met elkaar op te trekken en worden steeds closer, dit zeer tegen de zin van pa Wieck. En als Schumann uiteinde-lijk op 13 september 1837 in een brief aan haar vader om haar hand vraagt, weigert Wieck. Omdat Clara nog minder-jarig is, is pa’s toestemming onontbeerlijk. De volgende jaren gaat het van kwaad tot erger: Clara wordt door haar vader de deur uitgezet, trekt in bij haar moeder, pa ontketent een lastercampagne en dat resulteert uiteindelijk in een rechtsgang en een opkomende depressie bij Schumann. Uiteindelijk komt de zaak in december 1839 voor bij het Hof van Beroep, maar tijdens die zitting raakt Wieck dermate buiten zichzelf van woede dat hem het zwijgen opgelegd moet worden door de president van het Hof. En hoewel de beweringen van Wieck kritisch worden getoetst en niet ontvankelijk worden verklaard, wil het Hof over één verdenking wel meer tijd om die te toetsen: dat Schumann een drinkebroer zou zijn.

Na een half jaar, in de zomer van 1840, verklaart het Hof de aantijgingen van Wieck ongegrond en staat niets een huwelijk meer in de weg zodat de twee in september 1840 in het huwelijk kunnen treden. Inmiddels begint de pianistencar-rière van Clara een hoge vlucht te nemen

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 24 28-02-13 15:57

Page 25: Programmaboekje Schumann Festival

25

en onderneemt zij de ene concertreis na de andere. Het paar woont in Leipzig, waar Schumann een aanstelling krijgt aan het net opgerichte conservatorium, maar Robert voelt zich er toenemend minder op zijn gemak. Zijn het zijn de-pressieve buien die hem het leven steeds moeilijker maken? In ieder geval verkast het paar in 1844 naar Dresden waar het een paar redelijk gelukkige jaren door-brengt. Maar ook hier voelt Schumann zich uiteindelijk niet echt thuis, en in 1849 poogt hij er weg te komen, door de contacten aan te halen met Leipzig, maar ook met Wenen. Tevergeefs voor wat betreft die twee steden, maar uiteindelijk wordt hem in november dat jaar gevraagd of hij naar Düsseldorf wil komen om er dirigent te worden.

Schumanns oeuvreKomt bij Het Gelders Orkest uiteraard vooral het symfonische oeuvre van Schumannn aan bod, een Schumann Festival kan niet voorbijgaan aan de ongeloofl ijke hoeveelheid kamermuziek en liederen die de componist naliet. Traditiegetrouw wordt het huwelijks-jaar 1840 beschouwd als het liederen-jaar (inderdaad laat dat jaar een enorme eruptie van liederen zien) en 1842 als kamermuziekjaar. En daar-naast heeft Schumann als pianist, en niet te vergeten echtgenoot van een van de belangrijkste pianisten van de negentiende eeuw, tal van klavier-werken nagelaten. En ook vinden we op zijn oeuvrelijst koorliederen en muziekdramatische werken alsGenoveva, en de Scenen aus Goethes Faust. Als bijdrage aan het Schumann Festival van Het Gelders Orkest voeren pianostudenten van ArtEZ de vroeg gecomponeerde Études symphoniques en Kreisleriana uit, maar ook de in 1853 ontstane Gesänge der Frühe. De vocale kant van Schumann komt aan bod met onder meer de Liederkreis uit 1840. In samenwerking met de Arnhem-se Vereniging voor Kamermuziek vindt bovendien een liedbegeleidingsmaster-class plaats met Rudolf Jansen.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 25 28-02-13 15:57

Page 26: Programmaboekje Schumann Festival

26

‘Hoed af, mijne heren, een genie.’ Het is met deze vaak geciteerde uitspraak dat Robert Schumann het opus 2 van Frédéric Chopin introduceerde. In de Allgemeine Musikalische Zeitung zou Schumann zijn muzikale credo herhaaldelijk formuleren. Chopin was een van zijn ontdekkingen, evenals de jonge Brahms, die in 1853 de Schumanns bezocht in Düsseldorf. Dochter Marie Schumann herinnerde zich: ‘Mijn ouders waren beiden verrukt en ontroerd, en ze hadden het steeds maar over niets anders dan het genie dat hen die ochtend bezocht had: Johannes Brahms.’ Uiteraard kreeg ook Brahms een bijzonder lovende recensie in de Musikalische Zeitung, onder de titel ‘Neue Bahnen’.

Ook Mendelssohn behoorde tot de tijdgenoten die Schumann vereerde. En dan was er natuurlijk Franz Schubert. Niet alleen schreef Schumann verscheidene brieven naar zijn idool (die hij overigens vervolgens niet durfde te versturen), maar zijn verering blijkt misschien nog wel sterker uit het feit dat hij totaal uit zijn doen was toen Schubert overleed. En het was ook Robert Schumann die Schuberts Negende symfonie aan de vergetelheid ontrukte. Hij stuitte er op toen hij Schuberts broer Ferdinand bezocht en een hele lading manuscripten bekeek. Aan Clara schreef hij kort erna: ‘Clara, vandaag was ik eufo-risch. In de repetitie werd een symfonie van Franz Schubert ge-speeld. Was je er maar bij geweest! Ik was helemaal gelukkig en wenste niets dan dat je mijn vrouw was en dat ik ook zulke symfonieën zou kunnen schrijven.’ Uiteindelijk zou Schu-mann ervoor zorgen dat het werk in 1839, elf jaar na Schuberts dood, zijn première kon beleven onder Felix Mendelssohn.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 26 28-02-13 15:57

Page 27: Programmaboekje Schumann Festival

27

Schumann stemt toe en wordt in de Rijnstad gastvrij ontvangen; niets lijkt een zonnige toekomst in de weg te staan. Maar ook hier trekken donkere wolken zich al snel samen: hoe hoog Schumann eerder ook opgaf over de mentaliteit van de Rijnlanders, er lijkt geen match te zijn tussen hun joyeuze karakter en zijn wat gereserveerdere natuur. Bovendien begint het steeds minder te boteren tussen het koor en orkest enerzijds en de wat onhandige dirigent anderzijds. De gemoederen lopen in de loop van 1853 hoog op en er ontstaat een heus conflict dat onoplosbaar wordt, ondanks de poging van de burgemeester om arbitrage in te schakelen. Intussen wordt Schumanns eigen geestesziekte ook steeds duidelijker en in de loop van februari vraagt hij opgenomen te worden in een psychiatrisch ziekenhuis. Aanvankelijk weigert Clara, maar als de componist de volgende dag in een zelfmoordpoging van de Rijnbrug af wil springen, realiseert ze zich dat dat onont-koombaar is: op 4 maart 1854 wordt Schumann opge nomen in een privékliniek in Endenich, nabij Bonn. Dat brengt helaas niet de gehoopte verbetering: in de loop van de daarop volgende maanden verslechtert zijn toestand. De neerwaartse spiraal lijkt onontkoom-baar. Als Johannes Brahms hem op zijn verjaardag in 1856 bezoekt, treft hij Schumann aan terwijl die bezig is alfabetische lijsten te maken van steden en landen. Hij is inmiddels zijn spraakver-mogen kwijt, evenals zijn geheugen, en bovendien sterk vermagerd. Uiteindelijk zal Robert Schumann op 29 juli van dat jaar overlijden, in het bijzijn van Clara

en van Johannes Brahms.Leed Schumann onder het feit dat hij de tweede viool speelde bij Clara die wereldwijd triomfen vierde als concert-pianiste? Het is denkbaar. Veelzeggend is een anekdote met een pijnlijke hoofd rol voor prins Frederik der Nederlanden. Als Clara en Robert in 1853 Nederland bezoeken en een soirée verzorgen, vraagt de prins aan Schumann: ‘Sind Sie auch musikalisch?’ Om op Schumanns bevesti-gende antwoord te vervolgen met: ‘Auf welchem Instrument?’ Daarentegen legt diezelfde tournee in ons land genoegzaam getuigenis af van het feit dat het concert-publiek de componist Schumann terdege kende. Waarschijnlijker is dat Schumann van jongs af aan een aanleg heeft gehad voor depressiviteit (die ook in zijn familie voorkwam) die al dan niet versterkt is door kuren tegen syfilis. Maar het debat over wat nu precies zijn mentale aandoe-ning is geweest, is nog lang niet verstomd, zoals een korte google-expeditie duidelijk maakt. Het varieert van dementia praecox tot schizofrenie, van neurosyfilis tot extreme nervositeit en manische depres-siviteit. Maar voor de appreciatie van zijn muziek is dat natuurlijk onbelangrijk. Voor ons hier en nu, 140 kilo meter stroomaf-waarts en ruim 150 jaar verder in de tijd, geldt enkel de enorme kracht van Schumanns muziek.

Frits de Haen

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 27 28-02-13 15:57

Page 28: Programmaboekje Schumann Festival

28

Biografieën

Antonello Manacorda dirigent

“De magie tussen het orkest en de nieuwe chef is compleet,” schreef De Gelderlander na de eerste concerten van Antonello Manacorda als chef-dirigent van Het Gelders Orkest eind november met Mahers Zevende symfonie. En eerder dit seizoen schreef De Volkskrant over “Manacorda’s magnetisme […] Het Gelders Orkest zit in een artistieke flow.”

Manacorda debuteerde in november 2009 zeer succesvol bij Het Gelders Orkest. Na verschillende succesvolle vervolgconcerten werd hij in april 2011 benoemd tot chef-dirgent. Aanvankelijk bekwaamde de in Turijn geboren Antonello Manacorda zich op de viool. Na zijn opleiding aan het conservatorium in zijn geboorteplaats afgesloten te hebben, volgde hij nog verdere lessen bij onder anderen Herman Krebbers in Amsterdam. In 1997 richtte Manacorda met Claudio Abbado en enkele andere leden van het Gustav Mahler Jugend Orchester het Mahler Chamber Orchestra op, waar hij als concertmeester optrad. In 2002 besloot Manacorda zich op het dirigeren toe te leggen en volgde twee jaar lessen bij Jorma Panula. Dat leidde in 2006 tot zijn eerste vaste verbintenis als chef-dirigent bij het ensemble I Pomeriggi Musicali in Milaan, waar hij deze functie nog steeds met groot succes vervult. Er volgden diverse uitnodigingen van orkesten als Orchestra della Svizzera Italiana, het Scottisch Chamber Orchestra en het Helsingborgs Symfoni orkester. Drie jaar geleden stond hij voor het eerst voor het orkest dat hij zelf had opgericht: het Mahler Chamber Orchestra. Maar ook opera laat Antonello Manacorda niet onberoerd. In de afgelopen jaren leidde hij producties in Florence, Milaan en Napels. Voorjaar 2011 nog maakte zijn interpretatie van Mozarts Don Giovanni in het Teatro La Fenice in Venetië grote indruk.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 28 28-02-13 15:57

Page 29: Programmaboekje Schumann Festival

29

Simone Lamsma viool

Het offi ciële debuut van de Nederlandse violiste Simone Lamsma (1985) was opvallend: als veertienjarige soleerde zij met groot succes in een vioolconcert van Paganini bij het Noord Nederlands Orkest. Haar opleiding vond grotendeels in London plaats waar zij in 2005 met vele onderscheidingen afstudeerde aan het Royal Academy of Music, waar zij in 2011 werd benoemd tot ‘Associate of the Royal Academy of Music’.

Inmiddels toert zij de hele wereld rond met haar spraakmakende optredens, waarbij zij samenwerkt met gerenommeerde orkesten, zoals in Nederland het Rotterdams Philharmonisch Orkest, Radio Filhamonisch Orkest en het Koninklijk Concertgebouw-orkest, en dirigenten waaronder Thierry Fischer, Marek Janowski en Jaap van Zweden. Hoogtepunten voor het seizoen 12/13 zijn onder meer concerten met het Lucerne Symphony, London Philharmonic, Dallas Symphony in het Weense Konzerthaus en Frankfurt Radio Symphonie Orkest. Hiernaast koestert zij een grote liefde voor de kamermuziek.

Andere bijzondere hoogtepunten waren onder meer nationale televisie-uitzendingen door NPS Podium van haar uitvoering van het 1e Vioolconcert van Sjostakovitsj met het Radio Filharmonisch Orkest gedirigeerd door Jaap van Zweden en een 40-minuten lange documentaire over Simone Lamsma’s leven als musicus. Verder werd zij uitgenodigd om op te treden tijdens het Koninginnedagconcert 2011 in aanwezigheid van HM Koningin Beatrix, samen met de Radio KamerFilharmonie.

Simone Lamsma bespeelt de ‘ex-Chanot-Chardon’ Stradivarius (label Cremona 1718), die haar genereus ter beschikking is gesteld door een anonieme bruikleengever.

Simone Lamsma was al verschillende keren bij Het Gelders Orkest te horen. De laatste keer was in december 2012, waarover De Gelderlander schreef: “Technisch razend knap, toverend met nuances, subliem in de hoge tonen, überhaupt schitterend van toon, fel en fi jnzinnig waar nodig.”

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 29 28-02-13 15:57

Page 30: Programmaboekje Schumann Festival

30

Polina Leschenko piano

“Er is iets uitzonderlijks en onweerstaanbaars aan haar combinatie van fijngevoeligheid, vloeiend spel en goed getimede uitbarstingen van vuurwerk”, zo schreef de Engelse pers over de Russische pianiste Polina Leschenko. En de recensent van The Herald verzuchtte na een indruk-wekkende uitvoering van Chopins Tweede Pianoconcert: “Wat een avond…” Al op achtjarige leeftijd gaf zij haar

eerste concert met het Leningrad Symfonie Orkest. Zij studeerde bij gerenommeerde pedagogen als Vitali Margulis en Christopher Elton. Toen zij 16 jaar oud was studeerde ze af aan het Brussels conservatorium met de hoogste onderscheiding.

De carrière van Polina Leschenko heeft in de loop der jaren een hoge vlucht genomen. Zij trad op met onder meer de London Mozart Players, Camerata Salzburg en het Portugese Gulbenkian Orkest. Bij het befaamde Engelse Hallé Orchestra is zij een regelmatig terugkerende gast. In 2008 toerde zij met dit ensemble langs een groot aantal Zuid-Amerikaanse steden. Haar recitals, solistisch en in kamermuziekverband brachten haar in zalen als de Londense Wigmore Hall, Carnegie Hall in New York en het Amsterdamse Concertgebouw. Inmiddels zijn ook haar eerste cd’s verschenen die meteen enthousiast zijn ontvangen. Haar opname met werk van Liszt die in 2007 uitkwam kreeg, van de Belgische en Franse vakpers onmiddellijk een onderscheiding.

Torleif Thedéen cello

Torleif Thedéen werd in 1985 wereldberoemd nadat hij de drie meest prestigieuze concoursen ter wereld won: Hammer-Rostropovich in Los Angeles, Pablo Casals Concours in Boedapest en European Broadcasting Union’s International Tribune in Bratislava.

Als solist speelt hij met alle grote orkesten o.a. het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het City of Birmingham Orchestra,

de Wiener Symphoniker, de London Philharmonic Orchestra, etc.. Hij speelde o.a. het Dubbelconcert van Brahms samen met Janine Jansen en het Hallé Orchestra.

Met zijn vaste kamermuziekpartners Janine Jansen, Maxim Rysanov, Itamar Golan, Julian Rachlin, Leif Ove Andsnes en Martin Fröst heeft hij tientallen CD-opnames en tournees gemaakt. Torleif Thedéen vormt al vijfentwintig jaar een duo met pianist

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 30 28-02-13 15:57

Page 31: Programmaboekje Schumann Festival

31

Roland Pöntinen. In totaal nam Torleif Thedéen al 37 cd’s voor BIS Records op. Zijn nieuwste cd is de dubbel-cd met Janine Jansen met Verklärte Nacht van Schönberg en het strijkkwintet van Schubert.

Torleif Thedéen is docent aan het Koninklijk Conservatorium in Stockholm en aan de Verbier Festival Academy. Torleif Thedéen bespeelt een voormalige Lynn Harrell Tecchler cello uit 1711.

Itamar Golan piano

Itamar Golan werd geboren in Vilnius, Litouwen en verhuis-de tijdens zijn eerste levensjaar naar Israël. Daar begon hij zijn muzikale opleiding toen hij zeven jaar was. In Tel Aviv gaf hij zijn eerste concerten. Hij kreeg verschillende studie-beurzen van de America-Israel Cultural Foundation. Zij maakten het hem mogelijk om van 1985 - 1989 in de VS te studeren bij Emmanuel Krasovsky en Chaim Taub. Daarna werd hij geselecteerd voor een beurs van het

New England Conservatory of Boston en kon hij gaan studeren bij Leonard Shure.

Ondanks verschillende optredens als solist bij orkesten zoals de Wiener Philharmoniker, het Orchestra Philharmonica della Scala, Israel Philharmonic en de Berliner Philharmoniker, blijft Golans eerste passie de kamermuziek. Al meer dan twee decennia begeleidt Golan de meest vooraanstaande solisten van deze tijd, waaronder Vadim Repin, Mischa Maisky, Julian Rachlin, Shlomo Mintz, Kyung Wha Chung, Janine Jansen en Yossif Ivanov.

Golan is een vaste gast op grote internationale muziekfestivals als in Salzburg, Luzern, Verbier, Ravinia en Tanglewood. Hij nam veel cd’s op, onder meer voor Deutsche Grammophon, EMI en Sony Classical. In 1991 werd hij benoemd tot docent aan de Manhattan School of Music. Itamar Golan woont momenteel in Parijs, waar hij sinds 1994 kamermuziek doceert aan het conservatorium en zich engageert in verschillende muzikale projecten.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 31 28-02-13 15:57

Page 32: Programmaboekje Schumann Festival

32

Alexej Pevzner dirigent Het Groot Gelders Schumann Festival Orkest

De violist Alexej Pevzner werd in 1972 in Moskou geboren. Onder leiding van zijn vader begon hij op zesjarige leeftijd viool te spelen. Later kreeg hij les aan de beroemde “Gnessin Muziekschool” en aan het Muziek College van het Conservatorium van Moskou.

Sinds 1990 woont Alexej Pevzner in Nederland waar hij zijn vioolopleiding voltooide aan het Sweelinck Conservatorium Amsterdam. Daarna studeerde hij orkestdirectie aan het Conservatorium van Maastricht. Sinds 1994 is Alexej Pevzner werkzaam bij Het Gelders Orkest, eerst in de functie van plaatsvervangend aanvoerder 2e violen, later als 2e 2e concertmeester. Daarnaast treedt hij regelmatig op met diverse ensembles, zowel in de rol van violist als dirigent.

Alexej Pevzner speelt op een viool (1873, Lorenzo Ventapane, Napoli) die hem ter beschikking is gesteld door het Mecenaat van Het Gelders .

Rudolf Jansen

“Rudolf Jansen heeft zich bewezen als een van de fijngevoe-ligste liedbegeleiders van onze tijd. Geen enkele maal heeft men bij hem het gevoel dat hij in routine vervalt of slechts zijn plicht vervult” (Klassik Heute)

Rudolf Jansen werd geboren te Arnhem. Hij studeerde gelijktijdig piano (bij Nelly Wagenaar), orgel (bij zijn

vader Simon C. Jansen) en clavecimbel (bij Gustav Leonhardt) aan het Amsterdams Conservatorium en sloot zijn studie af met tweemaal een Prix d’Excellance: voor piano én voor orgel. Later behaalde hij de ‘Aantekening Begeleiden’ bij Felix de Nobel. In 1965 werd hem de ‘Toonkunst-Jubileumprijs’ toegekend en in 1966 de ‘Zilveren Vriendenkrans’ van het Amsterdamse Concertgebouw.

In februari 2001 kreeg hij ‘carte blanche’ van het Concertgebouw om een weekend lang zijn eigen programma’s te presenteren. Dit resulteerde in een masterclass voor liedduo’s, een liederavond met Robert Holl en Christa Pfeiler en een avond met de vermaarde Nederlandse blazers Han de Vries en Abbie de Quant.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 32 28-02-13 15:57

Page 33: Programmaboekje Schumann Festival

33

Naast zijn solospel op de piano heeft Rudolf Jansen zich geleidelijk steeds meer toegelegd op liedbegeleiding en kamermuziek. Concertreizen voeren hem over de gehele wereld, met kunstenaars van grote reputatie: Elly Ameling, Robert Holl, Han de Vries, Peter Schreier, Andreas Schmidt, Olaf Bär, Barbara Bonney, Tom Krause, Hans-Peter Blochwitz, Christiane Oelze, Edith Wiens, Birgit Finnilä, Irina Arkhipova en Jean-Pierre Rampal en anderen.

Rudolf Jansen geeft regelmatig meestercursussen voor Lied-duo’s in onder meer Nederland, Duitsland, Oostenrijk, Italië, de V.S., Canada en Japan. In november 1996 werd hij door de Julliard School of Music te New York geïnviteerd om een masterclass te geven.

Rudolf Jansen maakte meer dan 100 grammofoonplaat- en CD-opnamen met liederen en kamermuziek voor o.a. Philips, DGG, BMG, EMI, CBS en ERATO, waarvan er twee werden bekroond met een Edison: met Han de Vries in 1973 en met Dorothy Dorow in 1987 voor de opname van de complete Webern-liederen met piano op het label ETCETERA. Met Robert Holl nam hij twee CD’s op voor PREISER en voor Vanguard Classics een CD met Brahms-liederen en twee CD’s met Schubert-liederen. Een CD met Dietrich Fischer-Dieskau en het Nederlands Kamerkoor kreeg in 1992 de Duitse ‘Schallplattenpreis’.

In 1993 voltooide hij een project met de volledige Grieg-liederen op 7 CD’s (uit gebracht bij VICTORIA, Oslo). Hieraan werkten vier zangers mee, waaronder zijn echtgenote, de mezzo-sopraan Christa Pfeiler. In 1996 werden alle liederen van Alphons Diepenbrock op het label CNM opgenomen. Daaraan werd ook meegewerkt door Christa Pfeiler en Robert Holl. In het voorjaar van 1999 verscheen op het label BMG-Ariola een cassette met 8 CD’s met de complete liederen van Richard Strauss met pianobegeleiding. Naast Rudolf Jansen werkten aan deze uitgave de sopraan Juliane Banse en de bariton Andreas Schmidt mee. In 2003 verscheen een dubbel-CD met liederen op teksten van Goethe bij Berlin-Classics met bariton Andreas Schmidt en Hans-Jürgen Schatz, verteller. Rudolf Jansen is docent lied-interprestatie aan het Conservatorium van Amsterdam en aan de Hochschule für Musik te Augsburg.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 33 28-02-13 15:57

Page 34: Programmaboekje Schumann Festival

34

Wouter Schmidt

Wouter Schmidt studeerde viool en altviool aan de conser-vatoria van Amsterdam en Rotterdam. Als violist maakte Wouter ruim 20 jaar deel uit van Het Gelders Orkest, remplaceerde bij de Nederlandse Symfonieorkesten en gaf met het Amardi Piano Kwintet tientallen concerten in binnen- en buitenland. In 2011 besloot hij HGO te verlaten en zich grotendeels te wijden aan het organiseren en leiden

van muziekreizen. Tijdens deze muziekreizen – inmiddels meer dan 50 – geeft Wouter ook muziektoelichtingen. In 2012 richtte hij zijn eigen reisorganisatie op, Wouter & Friends, waarvan een belangrijk onderdeel “een kijkje achter de schermen” en Meet & Greet-sessies vormen met bevriende musici, zoals Jaap van Zweden, Miranda van Kralingen, Lawrence Renes, Antonello Manacorda en zijn collega’s uit HGO. Als programmatoelichter is Wouter tegenwoordig veel gevraagd, zoals bij HGO, het Nederlands Symfonieorkest en de Arnhemse Verenging voor Kamermuziek. Ook is Wouter nog steeds werkzaam als freelance musicus. Als (alt-)violist maakt hij deel uit van Het Klassiek Cruise Kwartet en Het Gelders Salonduo.

ArtEZ conservatorium

Het ArtEZ Conservatorium in Arnhem, Enschede en Zwolle is een van de grootste conservatoria van Nederland. Als geen ander conservatorium heeft ArtEZ de afgelopen decennia ingespeeld op de ontwikkelingen in het vakgebied. Ook de meer traditionele richtingen Klassieke Muziek, Jazz & Pop anticiperen op deze veranderingen door vernieuwingen in hun curriculum. Zo zijn er veel keuzemogelijkheden voor

de studenten, multidisciplinaire projecten en een breed aanbod aan genres en stijlen.

ArtEZ Conservatorium biedt meerVeel muzikanten beginnen voor zichzelf of krijgen te maken met contracten. Het ArtEZ Art Business Centre (ABC) biedt diverse onderwijsprogramma’s die studenten helpen zakelijk sterker te staan. Studenten die een meer theoretische verdiepingen wensen kunnen naast hun bachelor het Honours Programme volgen. Dit biedt een extra certificaat waarmee je makkelijker kunt doorstromen naar een universitaire master-opleiding in binnen- of buitenland.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 34 28-02-13 15:57

Page 35: Programmaboekje Schumann Festival

35

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 35 28-02-13 15:57

Page 36: Programmaboekje Schumann Festival

36

Programmatoelichtingen

Arnhemse Vereniging voor Kamermuziek: Thorleif Thedéen en Itamar Golan

Robert Schumann Drei Fantasiestücke, opus 73 (1849) •ZartundmitAusdruck •Lebhaft,leicht •RaschundmitFeuer

Dmitry Sjostakovitsj Sonate voor cello en piano in d, opus 40 (1934) •Allegromanontroppo •Allegro •Largo •Allegro

pauze

Ludwig van Beethoven 12 Variaties voor cello en piano over ´Ein Mädchen oder Weibchen in F, opus 66. (1796/98)

Johannes Brahms Cellosonate nr.1 in e, opus 38 (1862/65) •Allegronontroppo •AllegrettoquasiMenuetto •Allegro

Als er al een gemeenschappelijk element is in dit programma, dan is het dat piano en cello in alle werken als gelijkwaardige partners worden behandeld. Johannes Brahms noemdezijn sonate heel bewust

Sonate für Klavier und Violoncello en niet alleen in de titel komt de piano op de eerste plaats. Dit neemt niet weg dat de cello bij uitstek het instrument is dat de menselijke stem in zeggingskracht benadert. Deze kwaliteit weten de hier opgevoerde componisten op diep emotio-nele wijze uit te buiten. De stuwende kracht en parelende frivoliteit van het klavier is meesterlijk gecombineerd met warme menselijkheid en het rijke pathos van de cello.

Johannes Brahms wordt algemeen erkend als de meester van melancholie en weemoed. Edvard Grieg beschreef zijn muziek ooit als Een landschap verscheurd door mist en wolken waarin je ruïnes van oude kerken ontwaart . Daar kun je je bij aanvang van de Eerste Cellosonate wel iets bij voorstellen. Wanneer Brahms zich van zijn meer sombere kant laat beluisteren, wordt vaak gewezen op zijn moeilijke jeugd en de onmogelijke liefde voor Clara Wieck, de echtgenote van Robert Schumann. Al te gemakkelijk gaan we er dan van uit dat hij niet erg gelukkig kan zijn geweest. Misschien is dat ook zo, maar bij het luisteren naar het tweede deel uit deze

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 36 28-02-13 15:57

Page 37: Programmaboekje Schumann Festival

37

sonate ontstaat een andere beeld. Weinig muziek straalt zoveel innig geluk uit als dit scherzo . Persoonlijk kan ik een glimlach bij de inzet van het opbeurende eerste thema niet onderdrukken. In het tweede (trio)thema toont Brahms zich de wijze man die tevreden is met zijn momenten van geluk en die weet dat hij er van moet genieten.

Het slotdeel voegde de componist pas drie jaar na het onstaan van de eerste delen toe. Het is een machtig eerbetoon aan Bach. Brahms gebruikt een thema uit de ´Kunst der Fuge van de door hem zo bewonderde meester. Overigens schreeft Brahms het werk voor Josef Gänsbacher, een zangpedagoog en amateurcellist. Bij de première voor een gehoor van vrienden was Brahms zeer ongelukkig met het spel van zijn compaan en hij ging steeds luider spelen. Gänsbacher beklaagde zich daarover en siste Brahms toe dat hij zichzelf amper kon horen. ´Du Glückliche mompelde de componist daarop in zijn baard.

Is bij Brahms de worsteling met gevoelens grootdeels naar binnen gekeerd, Dmitry Sjostakovitsj schreeuwt zijn gevoelens in zijn sonate opus 40 van de daken. Dit werk is een zeer persoonlijk document. Luisteren met kennis van de achtergrond wordt een suggestief genoegen. Het eerste deel schreef hij in

twee koortsachtige nachten nadat zijn vrouw Nina hem verliet omdat ze achter een affaire van haar man was gekomen. Drama an wanhoop strijden in de hoekige muziek om voorrang. Het slot van dit deel is opvallend. Sjostakovitsj schrijft bij herhaling van het hoofdthema een langzaam tempo en ´doodse speelwijze voor. Het tweede deel kenmerkt zich door een stug hamerende energie die volledig tot stilstand komt in een meditatief derde deel. Hierin gunt de componist ons een blik in zijn gepijnigde ziel, een schreeuwende leegte. Het sarcastisch slotdeel met het kinderlijk opgewekte rondothemaatje vliegt vervolgens alle kanten op.

Ook Robert Schumann weet zich in zijn muziek doorgaans heel persoonlijk uit te drukken. Hij kende zijn eigen muziek twee archetypes toe die hij Eusebius en Florestan noemde. De bedachtzame en introverte Eusebius is in de Drei Fantasie-stücke in het eerste deel te herkennen. Florestan neemt in de beide volgende delen het voortouw. Schumann componeerde het werk in slechts twee dagen. Het was oorspronkelijk voor klarinet bedoeld, maar de componist tekende direct aan dat het ook op cello of viool kon worden uitgevoerd.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 37 28-02-13 15:57

Page 38: Programmaboekje Schumann Festival

38

Ludwig van Beethoven ontwikkelde een grote liefde voor de cello door het spel van grootmeester Jean-Pierre Duport aan het hof van Friedrich Wilhelm II. Na hun ontmoeting schreef hij meerdere compo-sities voor dit instrument waaronder een aantal variatiewerken. Zij werden destijds in de pers omschreven als te ordinair en presentieus. Het publiek oordeelde anders en ontving met name de variaties over thema s van Mozart als plezierige luisterkost over herkenbare melodieën.

Nick Moritz

Symfonie nr. 1 in Bes, opus 38 ‘Frühlingssinfonie’

• Andanteunpocomaestoso- allegro molto vivace •Larghetto •Scherzo:moltovivace-trio: molto più vivace •Finale:allegroanimatoegrazioso

Al vanaf 1828 had Schumann zitten broeden op orkestwerken en uiteindelijk zou dat pas een jaar of dertien later resulteren in een voltooide symfonie. Wel zag in de tussentijd een onvoltooide symfonie in g het licht: Schumann schetste drie delen ervan, maar bleef steken nadat hij de orkestratie van het eerste deel had voltooid. Dat ene deel werd in 1832 in Zwickau uitgevoerd maar kreeg enkel een beleefdheidsapplaus. Dat Schumann er zeer op gebrand was zulke werken te schrijven, blijkt uit een brief aan Friedrich Wieck. In november 1829 namelijk liet Schumann aan Wieck weten: ‘Als u eens

wist hoe het me dringt en in me strijdt, en hoe ik opus 100 al zou hebben bereikt in mijn symfonieën, als ik ze maar op had geschreven’. Ook Clara suggereerde dat haar man zich meer met orkestrale werken zou bezighouden. Zij noteerde in het najaar van 1839: ‘Het zou het beste zijn als hij voor orkest componeerde; zijn verbeelding kan geen voldoende weerklank vinden op de piano. Zijn composities zijn stuk voor stuk orkestraal qua gevoel. Mijn grootste wens is dat hij voor orkest com-poneert - dat is zijn terrein! Mag ik erin slagen om hem daartoe te brengen.’

En ze slaagde daarin wonderwel, want toen de geest eenmaal uit de fles was, ging het accellerando. Zoals Schumann zelf opmerkte: ‘Als je überhaupt in staat bent iets te doen, dan moet je het ook snel kunnen doen - hoe sneller, hoe beter, in feite. De stroom van je gedachten en ideeën is natuurlijker en authentieker dan in langdurige overweging.’ Zo schetste hij de Eerste symfonie tussen 23 en 26 januari 1841, in enkel vier dagen tijd. En ook daarna hield hij er stevig de pas in: niet alleen gebruikte hij februari om de orkes-tratie uit te werken, maar ook ging hij onmiddellijk aan de slag met onder meer de Tweede symfonie (de huidige Vierde), met een Ouvertüre, Scherzo und Finale en met de Phantasie voor piano en orkest (die later het eerste deel zou worden van het Pianoconcert).

De Eerste draagt als ondertitel ‘Frühling’. En inderdaad ademt ze de sfeer van de naderende lente. Schumann liet zich inspireren door een ballade van Adolph Böttger (1815-1870) en droeg het werk dan ook op aan deze dichter. Van Böttgers

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 38 28-02-13 15:57

Page 39: Programmaboekje Schumann Festival

39

ballade koos Schumann de laatste twee regels als motto: ‘O Wende, wende deine Lauf / Im Tale blüht der Frühling auf’. Het is dit woordritme dat we in de symfonie horen terugkeren, al meteen in het begin bij het koper. Opgetogen meldde de jonge componist in januari: ‘Ik heb de afgelopen dagen een werk voltooid - in grote lijnen, althans - dat me in de zevende hemel bracht maar me ook volledig heeft uitge-put. Stelt u zich eens voor, een hele symfonie – en een voorjaarssymfonie nog wel – ik kan haast zelf niet geloven dat ze klaar is.’ En aan een brief aan dirigent Louis Spohr heette het: ‘Ik schreef de symfonie, als ik het zo zeggen mag, in een lentedrang, die de mensen tot op hoge ouderdom geestdriftig maakt en elk jaar opnieuw overvalt’. Aanvankelijk had Schumann aan elk deel nog een aparte titel willen meegeven, maar hij zag hier uiteindelijk van af. Het eerste deel zou dan ‘Het ontluiken van de lente’ hebben geheten, het tweede ‘Avond’, het Scherzo ‘Vrolijke speelkameraadjes’ en het laatste ‘Afscheid van de lente’.

Op 31 maart 1841 dirigeerde Mendels-sohn de première in Leipzig, nadat Clara het Tweede pianoconcert van Chopin had uitgevoerd. Het was een succes, hoewel Schumanns eigen enthousiasme (‘het werk werd met meer belangstelling ontvangen dan welke andere symfonie ook sinds Beethoven’) geen gelijke tred hield met de wat zuiniger reactie van de Leipziger Zeitung.

Symfonie nr. 2 in C, opus 61

• Sostenutoassai-unpocopiù vivace-allegro ma non troppo • Scherzo:allegrovivace-trioIenII • Adagioespressivo • Allegromoltovivace

Na de symfonieën in Bes en d ontstond een derde in C, die we nu kennen als de Tweede. Dit ondanks het feit dat ze later geschreven werd dan die in d: die ont-stond weliswaar in 1841, maar werd tien jaar later ingrijpend gereviseerd (zie aldaar).

De Tweede symfonie stamt uit 1845. Robert en Clara waren toen juist vanuit Leipzig verhuisd naar Dresden. Als er één symfonie is, waarin we het verleden horen, dan is het deze wel. Natuurlijk is het niet toevallig dat Schumann aan dit werk begon in de tijd dat hij ook Schuberts Negende symfonie hoorde uitvoeren, en dat ook hij daarom de toonsoort C-majeur koos. Maar ook anderszins wortelt de symfonie in het verleden: luister naar de langzame inleiding waarin Schumanns grote idool Johann Sebastian Bach om de hoek komt kijken. In deze koraalachtige passage hebben commentatoren overigens ook een citaat gehoord uit de inleiding van Haydns laatste symfonie, nr. 104 - zou Schumann op deze manier ook een hommage hebben willen brengen aan de vader van het symfonische genre? Hoe het ook zij: in deze tijd maakte Schumann een grote studie van het contrapunt van Bach en hij schreef zelf ook fuga’s in de stijl van de Thomaskantor. Vermeldenswaard is ook dat Schumann samen met zijn grote vriend Felix Mendelssohn de eerste

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 39 28-02-13 15:57

Page 40: Programmaboekje Schumann Festival

40

uitgave van Bachs volledige oeuvre bezorgde. (Dezelfde Mendelssohn had in 1829 Bachs Matthäus-Passion voor het eerst sinds een eeuw weer uitgevoerd.) Een andere grote verandering is dat Schumann zelf aangaf dat hij in deze tijd overstapte van het schrijven aan het klavier naar het mentaal componeren: de piano werd verbannen uit de werkkamer en het gehele compositieproces speelde zich nu in zijn hoofd af.

Maar veel belangrijker dan dit technische aspect is wellicht de mentale verandering die zich in deze tijd openbaarde. De componist klaagde onophoudelijk over zijn gezondheidstoestand, zoals in een brief uit oktober 1845 aan Mendelssohn: ‘Ik heb mijn krachten helaas nog steeds niet helemaal herwonnen. Elke verstoring van mijn eenvoudige dagindeling brengt me buiten mezelf en maakt me ziekelijk prikkelbaar. Daarom prefereerde ik – zeer tegen mijn zin – thuis te blijven toen mijn vrouw bij jullie was. Ik houd me verre van plekken waar het leuk en genoeglijk is.’ Waarschijnlijk om deze reden kostte het hem, anders dan voorheen, veel tijd om zijn symfonie te voltooien: hoewel de schetsen al in december 1845 rond waren, had hij tot oktober 1846 nodig om de orkestratie te voltooien. Het werk beleefde zijn première op 5 november van dat jaar, in Leipzig, met Mendelssohn als dirigent.

Vaker is betoogd dat de symfonie, ondanks haar sombere ontstaansperiode, een opgewekte sfeer ademt. Inderdaad getuigt het aanstekelijke scherzo van optimisme, maar het Adagio espressivo slaat een heel andere toon aan: in dit

uiterst persoonlijke document boort Schumann peilloze diepten aan. Toch hebben commentatoren ook in dit deel de invloed van Bach gehoord: de melodie als een citaat uit Bachs Musikalisches Opfer. Na dit verstilde deel eindigt de symfonie met een klaterend en opgewekt Allegro molto vivace. Maar ook hier komt de geschiedenis weer om de hoek kijken, in de vorm van de aria ‘Es lebe Sarastro, Sarastro soll leben’ uit Mozarts Zauberflöte. Is het toeval dat Schumann over dit deel schreef dat hij, voor het eerst in tijden, zich weer zichzelf ging voelen?

Symfonie nr. 3 in Es, opus 97 ‘Rheinische’

•Lebhaft •Scherzo:sehrmässig •Nichtschnell •Feierlich •Lebhaft

Degenen die wel vaker afgestemd hebben op de WDR zullen Schumanns Derde symfonie meteen herkennen. Want al in 1957 werd het begin van deze ‘Rheinische’ symfonie gekozen tot herkenningstune van het programma ‘Hier und Heute’. En met recht want, zoals later ook Richard Wagner, liet Schumann zich met graagte inspireren door de Rijn. Het was ook aan deze rivier dat hij de laatste jaren van zijn leven zou doorbrengen. Al tijdens zijn studententijd was Schumann gefascineerd geraakt door het Rijnlandschap. Hij vond de mentaliteit van de Rijnlanders anders dan die van Saksen waar hij eerder had gewoond; de Rijnlanders waren extraverter

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 40 28-02-13 15:57

Page 41: Programmaboekje Schumann Festival

41

en bourgondischer. Dat zou ook al meteen blijken bij zijn ontvangst in de stad, toen hij in 1850 de hem aangeboden post van dirigent had geaccepteerd: hem en Clara werd een serenade bereid door het koor van de stad. Schumann vestigde zich met graagte in de stad, en bovendien woonde hij zelf dicht in de buurt van de Rijn.

Toch stamt de bijnaam ‘Rheinische’ niet van Schumann zelf; ze werd later aan dit werk toegevoegd. Aanleiding was het uitstapje dat Robert en Clara in september 1850 brachten aan de Dom van Keulen, nog steeds in aanbouw op dat moment. De Dom had Schumann al eerder geïnspi-reerd, zij het zijdelings. Want al in zijn liederencyclus Dichterliebe had hij Heinrich Heines ‘Im Rhein’, een ode aan de kathedraal, op muziek gezet. Tijdens het bezoek in september 1850 aan Keulen zou Schumann de indrukken hebben opgedaan die hij verwerkte in de symfonie, met name in het langzame deel. Hij gaf aanvankelijk aan dit vierde deel als motto mee ‘Im Charakter der Begleitung einer feierlichen Zeremonie’. Elders is ook wel opgemerkt dat Schumann dit deel zou hebben toegevoegd toen aartsbisschop Johannes van Geissel tot kardinaal werd gecreëerd.

Of de symfonie nu helemaal geïnspireerd is op het Rijnlandschap, en of het bezoek aan de Dom daaraan debet is, daargelaten - feit is wel dat die trip naar Keulen een positieve invloed op Schumann had en zorgde voor een grote creatieve impuls. Voor Schumann zelf zal die verklaring ook niet zo belangrijk zijn geweest, zelf merkte hij in 1835 over mogelijke inspiratie-bronnen op: ‘Op welke wijze composities ontstaan doet niet zo veel ter zake. Vaak

weten de componisten zelf dat niet. Vaak leidt een extern beeld verder, vaak roept een toonopeenvolging er weer eentje op. De hoofdzaak blijft dat er goede muziek uit komt, die ook steeds zuiver als muziek bevredigend is.’ En elders heette het dat het geen goed teken is voor een muziek-stuk wanneer het een opschrift nodig heeft.

Schumann schreef en orkestreerde de Derde symfonie binnen vijf weken: de eerste noten zette hij op 2 november op papier en op 9 december kon hij de laatste hand aan het werk leggen. En de euforische stemming die de symfonie ademt, spreekt wat dat betreft boekdelen. Nog tijdens dit compositieproces deed Schumann de Dom overigens een tweede keer aan. De symfonie beleefde haar première op 6 februari 1851 in Düsseldorf, onder leiding van de componist zelf. De ontvangst zou zeer enthousiast zijn geweest, met publiek dat na elk deel applaudisseerde en orkestleden die tijdens de slotovatie hoera riepen. Toch heeft de Derde symfonie veel geleden onder deze kritiek van niet goed geïnstru-menteerd te zijn. Buiten Tsjaikovski, die zijn bedenkingen uitte, had ook Johannes Brahms zijn reserves, hoewel die dan wel weer een verklaring aandroeg: Schumann zou een dergelijke, ietwat massieve orkestratie hebben aangewend om de zwakte te maskeren van zijn Düsseldorfse orkest. Maar er was meer kritiek: collega’s als Edvard Grieg en Hans von Bulow betichtten Schumann van Mendelssohn-plagiaat en Tsjaikovski had ook problemen met de vorm van het werk. Toch heeft dat de symfonie er niet van weerhouden een ware zegetocht te ondernemen.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 41 28-02-13 15:57

Page 42: Programmaboekje Schumann Festival

42

Symfonie nr. 4 in d, opus 120

•Ziemlichlangsam;Lebhaft •Romanze:Ziemlichlangsam •Scherzo:Lebhaft •Langsam;Lebhaft

Niet voor niets klinkt de Vierde symfonie in het Schumann Festival in één programma samen met de Tweede: daarmee is het een combinatie van Schumanns ‘echte’ en in náám tweede symfonie. Want hoewel ze de Vierde wordt genoemd, ontstond de Symfonie in d daadwerkelijk als tweede. Ze kreeg deze nummering toen Schumann haar jaren later reviseerde.

Maar laten we bij het begin beginnen. Eind mei 1841 schreef Clara in haar dagboek: ‘Ik hoor veelvuldig d-klein woest uit de verte klinken.’ Inderdaad werkte Schumann in deze tijd aan een symfonie in die toonsoort. Dat hij, zo kort na de huwelijksvoltrekking met Clara, zijn vrouw ook op deze wijze in het zonnetje wilde zetten, blijkt uit wat hij kort daarvoor noteerde: ‘Mijn volgende symfonie zal Clara heten en ik wil haar daarin schilderen met fluiten, hobo’s en harpen.’ En, hoewel je tevergeefs zult zoeken naar de harp om Clara te schilderen, kon Schumann zijn zogenaamde Vierde symfonie aan Clara aanbieden ter gelegenheid van haar 22e verjaardag op 13 september 1841.

Het werk beleefde zijn première op 6 december van dat jaar, maar was geen onverdeeld succes. Om die reden besloot Schumann de symfonie tien jaar later grondig te reviseren. De omwerking is onder te verdelen in twee episodes.

Aanvankelijk waren de aanpassingen vooral cosmetisch: in dit stadium verving Schumann de Italiaanse delenbenamingen door Duitse en doopte hij het werk nu een ‘Symphonische Phantasie’. Hoewel hij ook qua orkestratie al wat wijzigingen aanbracht, bleef de muziek onveranderd. Maar een jaar later toog Schumann nogmaals aan het werk en bracht verdere revisies aan; nu betitelde hij het werk wederom als een symfonie. Ook compo-neerde hij nieuwe brugdelen in het tweede en laatste deel en herschreef bepaalde passages. Deze zwaarder georkestreerde versie dirigeerde Schumann zelf op 30 december 1852 in zijn toen-malige woonplaats Düsseldorf.

Er is wel vaker aangevoerd dat deze symfonie de meest economische van Schumann is: thema’s worden efficiënt hergebruikt. Het werk is daardoor minder dan veel andere symfonieën op te splitsen in afzonderlijke delen; vandaar dat Schumann het werk een bepaald moment als Fantasie zag. Vaker is ook hier opgemerkt dat de dikkere instrumentatie van de revisie te maken zou hebben met de povere kwaliteiten van de Düsseldorfse strijkers (om die reden zou Schumann vaker hun partijen verdubbeld hebben met de blazers), maar daarover hebben andere commentatoren twijfels geuit. Hoe het ook zij, meestal wordt deze herziene versie van de Vierde gespeeld; Clara verwierp zelfs de oorspronkelijke versie. Brahms was een andere mening toegedaan: hij gaf de voorkeur aan de oorspronkelijke versie van de symfonie en zorgde voor de publicatie ervan in 1891, een halve eeuw na haar ontstaan. Een door Clara niet op prijs gesteld cadeautje

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 42 28-02-13 15:57

Page 43: Programmaboekje Schumann Festival

43

bij haar eveneens vijftigjarige huwelijks-feest, want hij riskeerde er bijna het eind van hun vriendschap mee….

Schumann droeg de symfonie op aan violist Joseph Joachim. De jonge Joachim had een enorme indruk gemaakt op zowel Mendelssohn als Schumann, toen hij als elfjarige het Vioolconcert van Beethoven vertolkte. Gevraagd naar zijn motivatie voor deze toeschrijving schreef Schumann: ‘Toen de eerste klanken van deze symfonie ontstonden, was Joseph Joachim nog een kleine knaap; sindsdien is de symfonie en nog meer de knaap groter geworden en om die reden draag ik haar nu aan hem ook op, zij het in stijl.’

Concert voor viool en orkest in d, opus 134

•Inkräftigem,nichtzuschnellemTempo •Langsam •Lebhaft,dochnichtschnell

Sommige solisten hebben een onuitwisbare invloed gehad op de muziekgeschiedenis. Joseph Joachim is een van hen: niet alleen had hij een belangrijke hand in de viool-concerten van Brahms en Schumann, maar ook stond hij aan de wieg van de populariteit van Beethovens Vioolconcert. Geboren in 1831 in het Burgenland kreeg hij op zijn vierde een speelgoedviooltje en dat gaf de aanzet tot een enorme carrière: al op zijn achtste trad Joachim op als wonderkind en vier jaar later werd hij toegelaten op het conservatorium van Leipzig. Daaraan waren zowel Mendelssohn

als Schumann verbonden. En toen Schumann Joachim tien jaar later het Vioolconcert van Beethoven hoorde spelen tijdens het Nederrijns Muziek-feest, maakte dat een geweldige indruk. Niet alleen op Schumann trouwens, want het toen wat vergeten concert van Beethoven kwam door Joachims vertolking weer terug in de belangstelling.

Schumann eerde de jonge violist op verscheidene manieren. Niet alleen ontstond een Phantasie voor viool en orkest, maar ook verraste hij Joachim met een vioolsonate. Aanvankelijk com-poneerde hij deze sonate samen met twee anderen: Albert Dietrich schreef het eerste deel, Schumann het tweede en vierde, terwijl Brahms het derde deel voor zijn rekening nam. De sonate, op Joachims levensmotto F-A-E (‘Frei aber einsam’) werd later een volledige Schumann- sonate doordat Schumann zelf óók nog eens een eerste en derde deel schreef. Bovendien droeg de componist de uitein-delijke versie van zijn Tweede symfonie op aan de violist en ontstond als klap op de vuurpijl in 1853 het Vioolconcert.

Maar of Joachim daarmee ingenomen was? Hij voerde het werk niet uit en was van mening dat het duidelijk getuigde van Schumanns afnemende krachten. Vrij kort nadat Schumann het manu script naar Joachim had opgestuurd met het verzoek commentaar te leveren, werd de compo-nist opgenomen in een psychiatrische inrichting. En na zijn dood kwamen Joachim en Clara tot de conclusie dat het concert niet gepubliceerd mocht worden; Clara overwoog zelfs het manuscript te vernietigen. Uiteindelijk belandde het na

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 43 28-02-13 15:57

Page 44: Programmaboekje Schumann Festival

44

Joachims dood in 1907 in de Pruisische Staats bibliotheek.

De verdere overleveringsgeschiedenis van het concert leest als een roman. In 1933 beweerde de befaamde violiste Jelly d’Aranyi (verre familie van Joachim overigens) dat ze tijdens een spirituele sessie van Schumann de opdracht zou hebben gekregen op zoek te gaan naar het vioolconcert. Ze vond het handschrift en wilde de wereldpremière verzorgen. Maar een Duitse uitgever was haar vóór: hij had ook belangstelling voor het mysterieuze werk en plande een eerste uitvoering door Georg Kulenkampf in 1937. Er brandde een strijd los wie het de première voor zijn rekening mocht nemen, waarin overigens ook Yehudi Menuhin zich in mengde, want hij had ook lucht gekregen van de heront-dekking. Uiteindelijk zou Kulenkampf aan het langste eind trekken. De herontdekking van het zo onderschatte concert van Schumann kwam overigens op een historisch omineus moment. Want met de opkomst van de nazi’s waren nogal wat populaire vioolconcerten verboden: ofwel ze waren van joodse componisten als Mendelssohn, Bruch, Vieuxtemps, Kreisler, ofwel van ‘entartete’ toondichters als Berg en Schönberg, terwijl het pro-grammeren van Slavische componisten als Tsjaikovski, Glazoenov en Prokofjev evenmin aangemoedigd werd. Daarmee was de herontdekking van Schumanns concert politiek waardevol. Na die inkt-zwarte periode heeft het Vioolconcert van Schumann echter op eigen kracht weten te overleven, hoewel het – ten onrechte – niet de populariteit geniet van het Pianoconcert. Terwijl Schumann het zelf als hemelse muziek ervoer. Navrant

genoeg kreeg hij, in de tijd dat zijn psychische vermogens afnamen, een visioen van prachtige muziek, ‘zo heerlijk, van zulke prachtig klinkende instrumenten, als nog nooit op aarde is gehoord’. Hij noteerde deze muziek maar realiseerde zich niet dat deze ‘Geistervariationen’ volledig overeenstemden met het midden-deel van zijn Vioolconcert…

Concert voor piano en orkestin a, opus 54

•Allegroaffettuoso •Intermezzo:andantinograzioso •Rondo:allegrovivace

Het is een bekende combinatie op platen en cd’s: de pianoconcerten van Schumann en van Grieg. Waarschijnlijk omdat het beide om eenlingen gaat, en omdat ze beide in dezelfde toonsoort staan. Maar dit beeld behoeft wel enige bijstelling. Want als we het tegenwoordig over het Pianoconcert van Robert Schumann hebben, moeten we ons realiseren dat dit paradepaardje zeker niet Schumanns enige poging is een werk voor piano en orkest te componeren. Buiten onvoltooide schetsen voor piano-concerten in e, Es en F uit de jaren 1827 -1831 is er een redelijk uitgewerkt deel overgeleverd van een pianoconcert in d, uit 1839. Ook de zo bekende ABEGG-vari-aties voor piano solo waren aanvankelijk gepland als orkestwerk, maar dit project sneuvelde omdat uitgever Kistner op dat moment enkel interesse had in kleinere werken voor de salon. En dan waren er de orkestraties van Clara’s composities die

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 44 28-02-13 15:57

Page 45: Programmaboekje Schumann Festival

45

als concertpianiste behoefte had aan nieuw repertoire. Zo voltooide zij in 1833 een concert en ze schreef in haar dagboek ‘Nu wil Schumann het orkestreren zodat ik het kan spelen in mijn concert’. Tot de dag van vandaag is onduidelijk of Schu-mann zich louter beperkte tot de instru-mentatie ervan, of dat hij ook muziek toevoegde. Wèl zonder enige twijfel van Schumann zelf zijn de Introduction und Allegro appassionato uit 1849 en het Concert-Allegro mit Introduction uit 1853 (dat Clara in première bracht in Utrecht), plus de weinig bekende omwerking van het Konzertstück (voor vier hoorns en orkest) voor piano en orkest.

Terug naar de ontstaansgeschiedenis van het Pianoconcert. In zekere zin had Schumann de tijd niet mee voor het schrijven van een concert zoals dat hem voor ogen stond: het was immers het tijdperk van de virtuozen. Niet dat hij tegen virtuositeit gekant was: Clara vierde als eminent pianiste overal triomfen en zelf had hij ooit geambieerd pianovirtuoos te worden. Waar Schumann echter een broertje dood aan had, was hol uiterlijk vertoon. Daarom wantrouwde hij Paga-nini’s artistieke idealen enigszins, hoewel hij onder de indruk was van zijn spel. Schumann kende het lyrische element een zeer belangrijke plaats toe; zijn voorbeeld was de veel intiemere Chopin. Wellicht daarom ging het schrijven van een pianoconcert naar de geest van de tijd Schumann niet zo gemakkelijk af. Toen in 1839 ook een vierde poging (het hierboven genoemde concert in d) bleef steken in het eerste deel, schreef hij aan Clara: ‘Ik kan geen concert schrijven voor virtuozen, ik moet op iets anders zinnen’.

Zo ontstond in 1841 een eendelige Phantasie voor piano en orkest. Maar vier jaar later schreef Schumann een Rondo voor dezelfde bezetting, wat Clara tot de enthousiaste ontboezeming bracht: ‘Robert heeft nu een prachtig slotdeel toegevoegd aan zijn Phantasie zodat het nu een concert is geworden dat ik de volgende winter zal spelen.’ In combinatie met de ietwat omgewerkte Phantasie en een nieuw middendeel vormde dat uitein-delijk het Pianoconcert, dat Clara op nieuwjaarsdag 1846 ten doop hield in het Gewandhaus in Leipzig. De reacties waren positief, zo schreef de Allgemeine Musikalische Zeitung: ‘De artieste voerde een hier nog niet gehoord nieuw piano-concert van Robert Schumann uit. Hier verenigden zich compositie en voordracht tot een volledig schoon, echt kunstig geheel.’

Frits de Haen

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 45 28-02-13 15:57

Page 46: Programmaboekje Schumann Festival

46

ColofonDit is een uitgave van:Het Gelders OrkestPostbus 11806801 BD Arnhemwww.hetgeldersorkest.nl

Aan deze brochure werkten mee:Maarten-Jan Dongelmans, Marco van Es, Sanne Grijsen, Frits de Haen, Nick Moritz en Kees Wisse.

Met dank aan:Martin Buninga, Ati Gottschal, Frits de Haen, Jacob Jansen, Marien van Nieukerken, Frank Peters, Peter van Praagh, Wouter Schmidt en alle anderen die dit festival mogelijk maken.

Fotografi e: Marco Borggreve, Stefan Gloede, René Knoop, Evy Ottermans, Janneke Roelofs, Pieter de Swart en Otto van den Toorn.

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 46 28-02-13 15:57

Page 47: Programmaboekje Schumann Festival

47

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 47 28-02-13 15:57

Page 48: Programmaboekje Schumann Festival

Het Gelders Orkest daar horen we

909_3007_ProgramBoekje A5_Schumannfestival.indd 48 28-02-13 15:57