Programma NVTZ Academie 2015

2015

Beter toezicht door inzicht

NVTZ Academie

3

Op weg naar permanente educatie met de NVTZ Academie

Het jaar 2015 staat in het teken van de grote transities in de zorg. Dit vraagt ook om

een intern toezicht dat kan anticiperen op de veranderingen in de organisatie en

financiering van onze zorg- en welzijnsinstellingen. Samenwerking in ketens en

netwerken, burgerinitiatieven, organisatie van medisch specialisten in het Medisch

Specialistisch Bedrijf zijn voorbeelden van bewegingen die wijziging van de

zeggenschap met zich meebrengen. Al deze bewegingen gaan niet voorbij aan de

positie van het interne toezicht. De raad van toezicht staat voor de taak om in deze

veranderende organisaties te bepalen hoe adequaat toezicht te houden. Daarnaast

vraagt de samenleving om verantwoording.

De NVTZ ondersteunt u daarbij. Onder andere met de recente NVTZ

kerndocumenten ‘Zienderogen Beter’, ‘Tussen Besturing en Samenleving’, de

Calamiteitengids en een gids voor de evaluatie van de raad van toezicht. De

commissie ‘Toezien met hart voor de zaak’, onder voorzitterschap van

dr. Alex Brenninkmeijer heeft op de ALV in november 2014 haar aanbevelingen

gepresenteerd voor een verdere professionalisering van de toezichthouder, die ook

minder vrijblijvend zal zijn. Met de aanbevelingen wordt in 2015 een start gemaakt.

De NVTZ Academie speelt hierin een belangrijke rol. Wij willen toewerken naar een

leergang voor beginnende toezichthouders en voor startende voorzitters, die in

principe verplicht is. Graag vragen wij uw medewerking om alle nieuwe leden van

uw raad en eventuele inkomende voorzitters aan te melden voor deze leergangen.

In de loop van 2015 volgt meer informatie over hoe we met u in gesprek gaan om

verdere invulling te geven aan de aanbevelingen van de commissie Brenninkmeijer.

Daarnaast krijgt de Academie meer structuur door een portfoliobenadering,

waardoor de toezichthouders goed kunnen zien wat voor hen relevante cursussen

zijn. Om zicht te krijgen op de deelname van toezichthouders aan het programma

van de Academie zullen wij dit gaan monitoren.

Inmiddels hebben ruim 2000 toezichthouders deel genomen aan cursussen en/of

leergangen van de Academie. Dit met grote tevredenheid. Ook in 2015 sluit het

programma aan op alle actuele ontwikkelingen.

Aan u de vraag wat er ontbreekt in uw uitrusting om in 2015 de uitdaging van beter

toezicht houden in onze zorg- en welzijninstellingen aan te gaan.

De NVTZ Academie staat voor u klaar!

Marius Buiting Directeur NVTZ

Voorwoord

4

Inhoudsopgave

Voorwoord

3

Beschrijving NVTZ Academie

6

Contact– en adresgegevens

7

Programma

Algemene meerdaagse programma’s

Start Ervaren Zeer

ervaren

9 Oriëntatiesessies voor de aankomende Toezichthouder in de Zorg √ 10

Leergang voor de beginnende Toezichthouder in de Zorg √ 14

Leergang voor de Voorzitter van de Raad van Toezicht

√ √ 18

Meerdaagse verdiepende programma’s 21

Verdiepende leergang: Toezicht op Kwaliteit & Veiligheid √ √ 22

Verdiepende leergang voor de Toezichthouder met de financiële

portefeuille

√ √ 26

Effectiviteit & Vaardigheden 31

State of the art toezichthouden √ √ 32

Proactief toezichthouden √ √ 34

De kunst van het vragen stellen: Weet wat er speelt √ √ √ 36

Sturen en toezicht op cultuur & gedrag √ √ 38

5

Programma

Strategie & Sturing

Start Ervaren Zeer

ervaren

41 Strategische keuzes: extern krachtenveld & scenario’s √ √ √ 42

Toezicht op transitie- en verandermanagement √ √ 44

Het Nederlandse Zorgstelsel √ √ 46

Strategisch Vastgoed √ √ 48

Waarde gericht Toezichthouden √ √ 50

Toezicht houden op complexe projecten √ √ 52

Toezicht op Kwaliteit √ √ 54

Het Dashboard voor de Toezichthouder √ √ 56

Toezicht op financiën voor niet-financiële Toezichthouders

√ 58

Incompany mogelijkheden 61

Evaluatie van de Raad van Toezicht √ √ √ 61

Board Room Dynamics

√ √ 62

Congressen 65

Jaarlijkse ‘Upload’ Sessie voor toezichthouders in zorg & welzijn √ √ √ 65

Nieuwe Congressen

√ √ √ 65

In ontwikkeling 67

Leercommunity ICT en toezicht √ √ 67

Toezicht op HRM bij transities √ √ 69

6

Beschrijving NVTZ Academie

NVTZ Academie De NVTZ Academie biedt professionele scholing en training voor toezichthouders werkzaam bij zorg- en welzijnsorganisaties. Soort opleidingen De Academie biedt een uitgebalanceerd scholingsprogramma voor de aanstaande, de beginnende, de ervaren en de ‘meester’ toezichthouder. Zowel de actualiteit als meer fundamentele thema’s zijn verwerkt in het curriculum. Er wordt niet alleen aandacht besteed aan kennis, maar ook aan vaardigheden en kunde. Onderscheidend aanbod Het aanbod is hoogwaardig, actueel, uitdagend, compact qua tijdsinvestering én praktijkgericht. Het biedt antwoorden op vragen van

toezichthouders, doordat er instrumenten en methoden aangereikt worden die elders succesvol toegepast zijn. Er wordt gewerkt met

relatief kleine groepen deelnemers, zodat ingebrachte casuïstiek en dilemma’s in dialoog met de mede-deelnemers en docenten besproken kunnen worden. Er zijn diverse vormen van opleidingen en kennisoverdracht ontwikkeld. Te onderscheiden zijn:

Compacte cursussen op basis van kennisoverdracht

Compacte cursussen voor vaardigheidsontwikkeling

Thematische eendaagse sessies

Jaarlijkse ‘Upload’ Sessie voor toezichthouders in de zorg Qua werkvorm is er sprake van een passende balans in theorie en casuïstiek. Doordat met relatief kleine deelnemersgroepen gewerkt

wordt, is er ruimschoots aandacht voor onderlinge uitwisseling van kennis en ervaring.

2000 deelnemers De NVTZ Academie heeft al 2000 deelnemers mogen verwelkomen

7

Bezoekadres NVTZ Academie Churchilllaan 11 3527 GV Utrecht 030 737 00 85 www.nvtz.nl Contactgegevens Avicenna Academie voor Leiderschap Postbus 292 7400 AG Deventer 0570 76 00 00 www.academievoorleiderschap.nl

Programmaraad De NVTZ Academie werkt met een Programmaraad, waarin bestaande opleidingen

worden geëvalueerd en nieuwe opleidingen worden geïnitieerd en/of beoordeeld.

Telkens wordt bekeken of er nieuwe thema’s zijn waarvoor nieuwe opleidingen

ontwikkeld moeten worden. Tevens wordt gemonitord hoe de kwaliteit van de opleidingen is. Kennispartners en experts De NVTZ Academie werkt samen met diverse kennispartners. Dit zijn organisaties

of experts die bereid zijn om kennis en ervaring te delen in workshops en andersoortige groot- en kleinschalige bijeenkomsten. Regiepartner Avicenna Academie voor Leiderschap is regiepartner voor de NVTZ Academie. Dit

houdt in dat zij samen met NVTZ de Academie zowel inhoudelijk als organisatorisch

vormgeeft. Op de volgende pagina’s treft u de beschrijvingen aan van de opleidingen zoals

deze tot op dit moment zijn gepland. Gedurende het jaar zullen andere opleidingen

volgen. U kunt daarvoor altijd de website van de NVTZ raadplegen.

Contact– en adresgegevens

9

Oriëntatiesessies voor de aankomende

Toezichthouder in de Zorg Leergang voor de beginnende Toezichthouder

in de Zorg Leergang voor de Voorzitter van de Raad van

Toezicht

Algemene meerdaagse

programma’s

10

Oriëntatiesessies voor de aankomende Toezichthouder in de Zorg Matcht u met de rol van toezichthouder?

Het toezichthouderschap kan vanuit meerdere opzichten een aantrekkelijke rol zijn om te vervullen. Vele mensen met verschillende achtergronden overwegen om toezichthouder te worden. Deze sessies zijn bedoeld om zich gedegen te oriënteren of het

toezichthouderschap in de zorg bij u past. De NVTZ Academie biedt daarom een tweedaags programma waarin het vak van toezichthouden centraal staat. Onderwerpen Het profiel van de toezichthouder De context waarin de toezichthouder opereert De vraag of het profiel van de toezichthouder passend is voor de deelnemer De Leergang voor de beginnende Toezichthouder in de Zorg sluit goed aan op de Oriëntatiesessie voor de aankomende

Toezichthouder in de Zorg. Wij raden u aan, wanneer u een toezichthoudende functie hebt verkregen, deze leergang te volgen ter

verdieping van uw kennis. Inhoud en opzet Het programma bestaat uit een tweetal interactieve eendaagse sessies. De sessies worden begeleid door een moderator.

De moderator draagt zorg voor een optimaal leerklimaat en verzorgt tevens een deel van de sessies. Daarbij wordt een combinatie

gehanteerd van kennisinput van experts en uitwisseling van visies en ervaringen van de deelnemers.

11

Docenten Drs. Monica Haimé (tevens moderator) Mr. Marius Buiting (directeur NVTZ) Dr. Ton van Zonneveld (Sunfield Consult en lid Wetenschappelijke Advies-

raad NVTZ) Drs. Lidewij Geertsma (senior adviseur Leeuwendaal)

Dag 1 Dagdeel 1: Kennismaking met de rol en context van toezichthouder Tijdens deze sessie staat het door de NVTZ nieuw ontwikkelde profiel voor de

toezichthouder centraal. Wie is de toezichthouder (waartoe is hij/zij op aarde)? Verschillende dimensies van het vak van toezichthouder: wat wordt er verwacht

van het externe toezicht, de stakeholders, de belanghebbenden en waar staat

de toezichthouder in dit krachtenveld? Ontwikkeling van de Raad van Toezicht Positie en belang van de voorzitter van de Raad van Toezicht Het samenspel tussen de Raad van Toezicht en de Raad van Bestuur Good Governance Kenmerken van en ontwikkelingen in de zorgsector Dagdeel 2: Het profiel van de toezichthouder

Tijdens dit dagdeel wordt er meer ingezoomd in de rol en het profiel van de toezichthouder. Profiel van de nieuwe toezichthouder Benodigde competenties en attitude voor goed toezicht houden De rol van de toezichthouder als individu en binnen het team Verantwoordelijkheden, rollen, taken en aansprakelijkheid (Financiële) vergoeding Het juridisch kader In gesprek met een toezichthouder Gedurende een deel van dit onderdeel zal een toezichthouder aanschuiven die

enkele jaren ervaring heeft. Deelnemers kunnen hiermee in gesprek gaan over: Het nieuw binnenkomen in een bestaande Raad van Toezicht Invloed krijgen Dilemma’s voor de beginnende toezichthouder Risicogebieden

De inhoud van de tweede dag treft u aan op de volgende pagina.

Data :

16 september 2015 en 6 oktober 2015 Tijd: 09.30 - 17.00 uur Locatie:

NVTZ, Utrecht Maximum aantal deelnemers:

18 Kosten:

€ 795,- (BTW is niet van toepassing)

Dag 1

Wat brengen deze sessies u? U krijgt inzicht in de rol van de toezichthouder

U verwerft kennis in de context waarin de toezichthouder

opereert

U kunt bepalen of de rol van toezichthouder iets voor u is

U krijgt inzicht in het werving- en selectieproces

U ontvangt tips op welke manier u zich het beste kunt

profileren om een toezichthoudende functie te verwerven

12

Dag 2 Dagdeel 1: Werving & Selectie Bezien vanuit de zorgorganisatie:

Het wervingsproces van een nieuwe toezichthouder Profielbepaling (binnen de bestaande Raad van Toezicht) Behoefte aan soort expertise Generalist of specialist

Bezien vanuit de kandidaat:

Curriculum Vitae Eigen competenties Vindplaatsen van vacatures Het selecteren van vacatures Het solliciteren De functie van netwerken Valkuilen Tips voor de juiste aanpak en profilering

Dagdeel 2: Is de rol van toezichthouder passend? Tijdens het laatste dagdeel staat centraal of de deelnemer de rol van toezichthouder op zich wil en kan nemen. De aangereikte

inzichten over de rol, positie, context, risico’s en randvoorwaarden staan hierbij centraal. Op een interactieve wijze en via dialogen met

andere deelnemers en de moderator komt de deelnemer tot een eigen beeld.

14

Leergang voor de beginnende Toezichthouder in de zorg Inspirerend en wegwijzend. Kortom: een ‘must’

Ik vond het een inspirerende

cursus. Hoewel het maar twee dagen zijn, heb ik er veel aan gehad. Om mee te geven aan toekomstige cursisten: vooral de verhouding

Raad van Toezicht/bestuurder komt uitgebreid aan de orde. Deze

cursus heeft mij als beginnend toezichthouder veel inzicht gegeven

in deze materie. Ik heb er veel uit kunnen halen. Ik ben dan ook van

plan om op korte termijn mijn opgedane inzichten te presenteren

aan de Raad van Toezicht.

Ik vond dit voor mij

als beginnende

toezichthouder een erg zinvolle

cursus. De docenten waren zeer deskundig en de

lesstof was toegankelijk. Het heeft mij nog meer

bewust gemaakt van de positie van een RvC/RvT

en mij scherper gemaakt. Binnenkort gaan wij met

de RvC terugkijken op de cursus en kijken hoe we

onze ervaringen in de praktijk kunnen brengen. Ook

de uitwisseling van ideeën en ervaringen heb ik als

heel inspirerend ervaren, hier zou nog meer ruimte

voor gegeven kunnen worden.

Het toezichthouderschap is een vak met vele dimensies. In een beperkte tijdsinvestering is het zaak om goed zicht te krijgen en te houden op de ontwikkeling van de zorginstelling en de besturing daarvan. De omgeving verandert continu en de verantwoordelijkheid

voor de toezichthouder, ook naar de samenleving, neemt daarbij toe. Deze modulaire leergang is bedoeld om de beginnende toezicht-

houder elementaire kennis en vaardigheden te geven over het toezichthouderschap in de zorg. Inhoud en opzet De leergang is modulair van opzet. Een vast onderdeel vormen de eerste twee modules waarin het toezichthouderschap als geheel

wordt behandeld. Tevens volgt de deelnemer, afhankelijk van het interessegebied of de specifieke portefeuille van de toezichthouder in

de Raad van Toezicht, twee specifieke eendaagse sessies. Optioneel kan ook aanvullend gekozen worden voor e-coaching. Er wordt

telkens gewerkt naar output voor de eigen rol als toezichthouder. Dag 1: Het modern toezichthouderschap: Profiel Toezichthouder Zorg 2.0.2.0 Tijdens deze sessie staat het door de NVTZ ontwikkelde profiel voor de toezichthouder centraal.

Wie is de toezichthouder (waartoe is hij/zij op aarde - de maatschappelijke rol)?

Verschillende dimensies van het vak van toezichthouder: wat wordt er verwacht van het externe toezicht,

de stakeholders, de belanghebbenden en waar staat de toezichthouder in dit krachtenveld?

Ontwikkeling van de Raad van Toezicht

De rol van de toezichthouder als individu en binnen het team

Het samenspel tussen de Raad van Toezicht en de Raad van Bestuur

C. Idzinga-van den Berg

(Toezichthouder Diapriva

Buitenveldert BV)

J. Aalbers

(Toezichthouder stichting Trimenzo)

15

Docenten Mr. Marius Buiting (directeur NVTZ) Drs. Maarten de Jong (Stimuleringskader Integere Organisaties (SIO)) Dr. Ton van Zonneveld (Sunfield Consult, lid Wetenschappelijke Adviesraad NVTZ)

Het model Het toezichtbestuursmodel

Rollen, verantwoordelijkheden, taken en aansprakelijkheid

Werkgeversrol – bestuurder

De positionering van de toezichthouder in het krachtenveld

Ankerpunten voor goed toezichthouderschap w.o. Kernwaarden en het moreel kompas

Transparantie

Het afleggen van verantwoording (aan wie en op welke manier)

Formele en informele feedback Sturing Governance

Elementen voor een excellente performance van de zorgorganisatie

Sturingsgebieden (kwaliteit en veiligheid, financiën, vastgoed, reputatie, etc.)

Het Jaarplan

De totstandkoming van de (meerjaren) agenda

Contacten met interne organen en externe partijen/stakeholders De inhoud van de tweede dag treft u aan op de volgende pagina.

“Meer dan genoeg voor een vliegende start”

Wat brengt deze leergang u? U leert uw rol als toezichthouder beter te definiëren en in te

vullen U weet aangereikte inzichten op toezichthouden goed

toe te passen in uw praktijk U verwerft kennis en inzicht over het samenspel:

○ tussen de leden van de Raad van Toezicht ○ met de Raad van Bestuur ○ met bronnen uit de eigen organisatie ○ met actoren in het maatschappelijk veld

Data :

zie www.nvtz.nl - NVTZ Academie Tijd: 09.30 - 17.00 uur Locatie:


18 Kosten:


16

Dag 2: Oordeel- en besluitvorming Visie op toezicht en het vaststellen van een kader/gezamenlijk doel

Waar staat de Raad van Toezicht voor en hoe wordt dit tot uitdrukking gebracht?

Zorgvuldige besluitvorming van de Raad van Toezicht

Informatievoorziening en informatiebronnen (intern/extern)

Oordeelsvorming

Momenten van reflectie In gesprek met een ervaren toezichthouder Tijdens deze sessie gaan de deelnemers op basis van dialoog in gesprek met een zeer ervaren toezichthouder.

De deelnemers kunnen eigen casuïstiek inbrengen.

Het omgaan met dilemma’s

Specialisme of generalisme

Het vermogen tot en de organisatie van (zelf)reflectie

Benodigde attitude voor goed toezicht houden (onder andere preventief sturen)

18

Dr. C.C. Schouten

(Toezichthouder Ambiq)

Leergang voor de Voorzitter van de Raad van Toezicht Proactief denken en handelen

Goede docenten. Prettig om collega's te ontmoeten

met gelijksoortige ervaringen en hiermee van gedachten te wisselen. De cursus sluit goed aan bij

de actualiteit. Er is op het moment sprake van een

kentering in de governance van organisaties. De cursus pakt dit goed op. Er is ook voldoende

ruimte om vanuit de eigen situatie gerichte vragen

te stellen.

Aan de Raad van Toezicht worden tegenwoordig hoge eisen gesteld. Dit geldt des te meer voor de voorzitter van de Raad van Toezicht. De complexiteit van een zorgorganisatie en de specifieke kenmerken van de maatschappelijke onderneming met zijn vele

stakeholders, vereisen kennis en kunde om ruim en reflectief te denken en tegelijkertijd scherp toezicht te houden. De voorzitter moet

met de Raad van Toezicht een professioneel toezichtkader bieden, opdat de Raad van Bestuur de zorgorganisatie in goede banen kan

leiden. Daarom is het essentieel dat de voorzitter de juiste bagage heeft qua kennis, inzichten, attitude en vaardigheden om de rol van

de Raad van Toezicht én het samenspel met de Raad van Bestuur invulling te geven.

Deze leergang is bedoeld om de voorzitter van de Raad van Toezicht van zorgorganisaties te ondersteunen en verder te ontwikkelen in

de kennis en vaardigheden die nodig zijn voor een goed voorzitterschap. Samen met gelijkgestemde andere voorzitters is er ruimschoots de mogelijkheid in dialoog de verschillende thematieken te bespreken. Na het volgen van deze sessies heeft de voorzitter

zijn/haar repertoire vergroot om zijn functie vorm te geven.

Kenmerken De leergang is sterk interactief van opzet. Daarbij wordt een combinatie gehanteerd van kennisinput van experts, uitwisseling van ervaringen van de deelnemers, oefening en toepassen in de praktijk. Door een maximale groepsgrootte van 15 deelnemers kan eigen

casuïstiek ruimschoots aan bod komen.

Dag 1: De rollen van de voorzitter Het profiel van de voorzitter in de context van de zorgorganisatie: over ‘formative, performance en conformance roles’

Uitwerking naar de acht rollen van de voorzitter: tussen profiel en praktijk

Het schakelen tussen de verschillende rollen

Het samenspel tussen voorzitter als primus inter pares en leden Raad van Toezicht

Het samenspel tussen de Raad van Toezicht en de Raad van Bestuur en de werkgeversfunctie

Toezicht op de sturingsgebieden (financiën, kwaliteit en veiligheid, reputatie, etc.)

Het bepalen van de agenda (op korte en middellange termijn)

19

Docenten Drs. Theo Schraven (tevens moderator)

Dr. Steven de Waal (strateeg en ervaren toezichthouder)

Marian Jager-Wöltgens (toezichthouder diverse zorgorganisaties)

Dag 2: De raad van toezicht in de maatschappelijke context en

regievoering door de voorzitter

De rol van de voorzitter bij het:

komen tot een visie op toezicht op een maatschappelijke onderneming in een

maatschappelijk krachtenveld met toenemende eisen en verwachtingen

selecteren van een goede nieuwe toezichthouder, waaronder het bepalen van

het profiel en het inrichten van het selectieproces

Dag 3: Boardroom Dynamics en het voorzitterschap Boardroom Dynamics: bespreken van casuïstiek

Het omgaan met dilemma’s

Het inbouwen van reflectiemomenten

Conflicthantering

Specifieke werkgeversvraagstukken (proces van selectie en ontslag van

bestuurders; 360° beoordeling)

Data:

zie www.nvtz.nl - NVTZ Academie Tijd: 10.00 - 17.00 uur Locatie:

Landgoed Doornburgh, Maarssen Maximum aantal deelnemers:

15 Kosten:

€ 1.475,- (BTW is niet van toepassing)

“Waardevol: Het inspireert, informeert en leert mij”

Wat brengt deze leergang u? U leert: de Raad van Toezicht op strategische wijze in te zetten

t.b.v. de organisatie en goede zorg

het juiste samenspel: ○ in de Raad van Toezicht ○ met de Raad van Bestuur ○ met andere stakeholders, zowel intern als extern

de eigen rol als voorzitter effectief in te zetten

Drs. Lidewij Geertsma (senior adviseur Leeuwendaal)

21

Verdiepende leergang: Toezicht op Kwaliteit &

Veiligheid Verdiepende leergang voor de Toezichthouder met

de financiële portefeuille

Meerdaagse verdiepende

programma’s

22

Verdiepende leergang: Toezicht op Kwaliteit & Veiligheid Een must voor toezichthouders met het aandachtsveld kwaliteit en veiligheid

Hoe nu écht goed toe te zien op kwaliteit van zorg? Welke (schriftelijke) informatie is nodig, welke aanvullende activiteiten zijn zinvol,

welke bronnen kunnen gehanteerd worden en op welke passende manier? Onder meer op deze kernvragen wordt ingegaan tijdens

deze driedaagse verdiepende leergang Toezicht op Kwaliteit en Veiligheid. Belang en ontwikkelingen op het gebied van Kwaliteit & Veiligheid Er is gedegen kennis van en inzicht nodig in het werkveld van kwaliteitsmanagement voor het houden van verantwoord toezicht op de

mate waarin de zorg van een instelling kwalitatief goed is, veilig is en de toets der kritiek kan doorstaan. Men kan niet meer volstaan

met het uitsluitend op afstand in de boardroom beoordelen van schriftelijk aangeleverde informatie. De maatschappij verwacht dat de

Raad van Toezicht in contact staat met diverse bronnen én zicht heeft op de wijze waarop in de dagelijkse praktijk risico’s zijn afgedekt. Onderwerpen De veranderende positie van de toezichthouder van bestuurder naar besturing

(zie rapport Wetenschappelijke Raad NVTZ: ‘Tussen besturing en samenleving’

Op welke wijze en door wie laat je je als toezichthouder informeren?

Hoe geef je handen en voeten aan toezicht op het primaire proces?

Van Raden van Toezicht wordt verwacht dat zij inzicht hebben in risico’s die zich soms ook moeilijk laten afdekken. Hoe creëer je

openheid en vertrouwen tussen de Raad van Bestuur en de Raad van Toezicht en welke heldere afspraken maak je?

Hoe selecteer en weeg je als toezichthouder de benodigde informatie uit de enorme overvloed aan informatie Doelgroep Deze driedaagse leergang is bedoeld voor leden van de Raad van Toezicht met het aandachtsveld Kwaliteit en Veiligheid.

In steeds meer zorginstellingen richten Raden van Toezicht, op vergelijkbare wijze als auditcommissies voor de financiën,

ook kwaliteitscommissies op. Instroomniveau Van de deelnemers wordt verwacht dat zij de basale kennis en inzichten op het gebied van kwaliteit en veiligheid beheersen.

Zie daarvoor ook het curriculum van de eendaagse sessie Toezicht op Kwaliteit & Veiligheid van de NVTZ Academie. Inhoud en opzet In deze leergang begeleiden wij u om als Raad van Toezicht op proactieve wijze met uw Raad van Bestuur tot overeenstemming te

komen over de juiste en tevens relevante informatie en aanvullende activiteiten. U krijgt inzicht in actuele ontwikkelingen, nieuwe trends,

innovaties en inzichten op het gebied van vormgeving aan en verantwoording over kwaliteit en veiligheid. Diverse best practices komen

aan bod. U leert hoe u gegevens kunt beoordelen, trends kunt volgen en uw organisatie kunt helpen om kwaliteit en veiligheid te

waarborgen en te verantwoorden. Daarnaast is er volop de mogelijkheid tot dialoog over dilemma’s op basis van eigen en reële

casuïstiek. Na het volgen van deze leergang heeft u een stappenplan dat helpt om het toezicht op kwaliteit en veiligheid verder te

professionaliseren en om de verantwoording hierover beter te kunnen beoordelen.

23

Docenten Drs. Monica Haimé (tevens moderator)

Mr. Christien Hofstra – van Benthem (senior inspecteur Inspectie

voor de Gezondheidszorg) Drs. Wim van der Meeren (bestuursvoorzitter zorgverzekeraar CZ) Betty Geijtenbeek (stafmedewerker JP van den Bent stichting)

Dag 1: Vertaling van strategie naar kwaliteit Kwaliteitsmanagement: trends en actuele ontwikkelingen

Kwaliteit en veiligheid als aanjager voor klantgericht werken

De maatregelen die diverse partijen toepassen op zorginstellingen

Maatschappelijke verantwoording in vele soorten en maten

Bronnen van informatie

Vertaling van de strategie naar informatie over performance naar klanten Resultaat dag 1: U formuleert de uitgangspunten die voor uw zorginstelling van belang zijn ten

aanzien van verantwoording en positionering van uw zorginstelling in het

maatschappelijke krachtenveld. Deze uitgangspunten vormen de basis voor een gesprek met uw Raad van Bestuur

en de kwaliteitsfunctionaris of beleidsmedewerker Kwaliteit en Veiligheid. De inhoud van de tweede dag treft u aan op de volgende pagina.

Wat brengt deze leergang u? State-of-the-art kennis en ontwikkelingen op het

gebied van kwaliteit en veiligheid in de zorg

Meer inzicht en toezicht op het primaire proces

Weging van (soms paradoxale) informatie

Het juist hanteren van en omgaan met diverse

informatiebronnen

Methodes om het goede gesprek te voeren

Kennis van fases en opschaling van toezicht

(o.a. bij calamiteiten)

Data editie voorjaar:

1 april 2015, 27 mei 2015 en 17 juni 2015 Data editie najaar:

11 november 2015, 10 december 2015 en 12 januari 2016 Tijd: 09.30 - 17.00 uur Locatie:


15 Kosten:


24

Dag 2: Proactief toezien op Kwaliteit Beschikbaarheid, toegankelijkheid, continuïteit en kwaliteit van schriftelijke informatie

Indicatoren, structuur, proces en uitkomstindicatoren

Trends en benchmarken

Het organiseren van feedback vanuit klanten, medewerkers en stakeholders

Toezicht op de besturing van kwaliteit en veiligheid en voeling houden met de praktijk

Criteria voor de selectie van indicatoren en gegevens voor de kwaliteitsrapportage Resultaat dag 2:

Aan de hand van criteria maakt u keuzes voor selectie van informatie die u met bepaalde frequentie en op bepaalde wijze wilt

ontvangen van uw zorginstelling. Deze criteria vormen de basis om de kwaliteitsrapportage aan de Raad van Toezicht verder te helpen

ontwikkelen in uw instelling. Dag 3: Verantwoord vinger aan de pols houden Waardengericht werken bij moeilijk beheersbare risico’s

De betekenis van formele en informele contacten met cliëntenraad, ondernemingsraad, leidinggevenden en medewerkers

Evenwicht in de afstand tot en betrokkenheid bij het primaire proces

Casuïstiek: Het gesprek met de Raad van Bestuur

Zelfstandig informatie vergaren: do’s en don’ts

Contouren van toekomstige veranderingen in het toezicht houden op Kwaliteit en Veiligheid

Calamiteiten en afspraken hierover tussen bestuurders en toezichthouders Op basis van reële casuïstiek worden met een ervaren toezichthouder diverse dilemma’s besproken. Resultaat:

U reflecteert over de mogelijke activiteiten die u als Raad van Toezicht wel en niet wilt ondernemen in het licht van zicht houden op de

kwaliteit en veiligheid van het primaire proces. U maakt een voorstel van afspraken passend bij de cultuur, de context en de aard van

uw instelling met uw Raad van Bestuur.

26

Verdiepende leergang voor de Toezichthouder met de financiële portefeuille De volwaardige financiële sparringpartner

Een zeer nuttige leergang die mij scherp houdt. Ik

heb veel meer inzicht gekregen in de materie en het

heeft me voldoende stof gegeven om na te denken.

Financieel toezicht in de zorg is toezien op financiële complexiteit. Gelet op de sectorale (bekostiging) issues vraagt het financieel toezicht dan ook specifieke materiekennis en een toezichthouder die ook op dit vlak geheel up-to-date is. Met een karakteristieke eigenheid ‘tussen markt en overheid’ moet het rekening houden met allerlei belangen, partijen en geldstromen. Het vraagt om een constructief kritische opstelling van de Raad van Toezicht en tegelijkertijd om een vruchtbare relatie met de bestuurder. Transparant

functioneren en de maatschappelijke verantwoording naar de samenleving speelt ook steeds meer. De continuïteit van de zorginstelling

is als zodanig geen relevant thema voor de overheid. Daarmee is financieel toezicht kritischer geworden: financiële zelfstandigheid is

een ‘license to operate’. Inhoud en opzet In deze gevorderde financiële leergang voor toezichthouders staan specifieke vaardigheden centraal en worden de onderwerpen behandeld die op de agenda van de financiële commissie van de Raad van Toezicht horen te staan. Parallel met de planning & control-cyclus van de eigen zorginstelling worden een drietal praktijkgerichte eendaagse sessies georganiseerd. De verbinding met de

P&C-cyclus in de eigen praktijk, de inbreng van eigen casuïstiek en de samenhang tussen de drie modules biedt concrete meerwaarde

voor de deelnemers. Doelgroep Deze leergang is specifiek ontwikkeld voor gevorderde toezichthouders die financieel goed onderlegd zijn én juist ook een verdere verdieping willen hebben, waaronder:

de leden van auditcommittees en/of auditcommissies

de leden van financiële commissies van Raden van Toezicht in de zorg*

toezichthouders met financiële kennis en ervaring, die zich juist nog meer in de financiële aspecten van toezicht in de zorgsector

willen verdiepen

Toezichthouder en deelnemer aan deze

sessie

27

Docenten

Experts vanuit Deloitte Prof. Rienk Goodijk

Werkvormen Iedere module zal starten met de hoofdlijnen van actuele dynamiek. Dominante

thema’s als vastgoed, derivaten, productieregulering, kostenbeheersing staan

centraal gedurende de gehele leergang. Daarnaast kent iedere module specifieke

deelonderwerpen. De behandeling van relevante casuïstiek (van deelnemers zelf

en docenten), de interactieve opzet en diepgaande kennis en inzichten maken het

geheel aantrekkelijk om te volgen. Specifieke aandacht gaat uit naar het

achterhalen van het ‘verhaal achter de cijfers’.

Wat brengt deze leergang u? Bezien vanuit de toezichthouder:

integraal inzicht in sturing en financiën van zorgorganisaties

(incl. ICT)

diepgaande kennis op essentiële financiële deelgebieden, w.o.

vastgoed

inzicht in inkomstenbronnen en financiers e.a. geldverstrekkers/

banken

bepaling van indicatoren voor check & balances

kennis van zaken m.b.t. belastingen

omgaan met investeringen en innovatie

kennis van risicoanalyses en risicomanagement op bedrijfsvoering

inzicht verwerven in het verhaal achter de cijfers U kunt ervaring en kennis delen met gelijkgestemde toezichthouders

van andere zorgorganisaties. Dit wordt zeer gewaardeerd in deze

leergang.

Data:

26 maart 2015, 12 mei 2015 en 17 juni 2015 Tijd: 09.30 - 17.00 uur Locatie:


15 Kosten:


“De onderwerpen zijn breed en diepgaand”

28

Dag 1: Het fundament van een goede meerjarenbegroting 2015 - 2020 Trends en dominante marktontwikkelingen in de zorgsector

Wat zijn de strategische speerpunten en hoe formuleer je deze in meetbaarheid?

Relatie meerjarenbeleid, meerjarenplanning en jaarbegroting; Welke speerpunten uit het meerjarenbeleid

worden verzilverd in welk jaar?

Uitgangspunten financieel beleid en essenties van de kaderbrief.

Inrichten van het financieel kompas: Toetsing begroting aan de hand van relevante kengetallen

Relatie investeringsbegroting en jaarbegroting;

De risicoparagraaf in de begroting en beheersmaatregelen;

Flexibiliteit en aanknopingspunten voor monitoring;

De liquiditeitsbegroting: goed inzicht in liquiditeitspositie en kredietfaciliteiten. Dag 2: Het beheersinstrumentarium Monitoring bedrijfsvoering; aanknopingspunten vanuit de jaarbegroting; snaarstrakke terugkoppeling:

zijn de kritische prestatie- en risico indicatoren helder in beeld?

Ankerpunten in de administratieve organisatie (incl. tax control) en (verbijzonderde) interne controle

Accountantscontrole: attentiepunten en aanknopingspunten in de managementletter

Specifieke checks & balances bij investeren en (ver)bouw t.a.v. een sluitende businesscase

Het sturen op kasstromen en treasury-issues

Ondersteunende ICT-systemen: toereikend en toekomstbestendig Dag 3: De jaarrekening Kwaliteit van het exploitatieresultaat; Wat zegt het exploitatieresultaat over de performance?

De balans ultimo 2014 uitgedrukt in bancaire ratio’s. Hoe wegen financiers uw balans?

Het belang van het kasstroomoverzicht; hoe ontwikkelt uw cash-positie?

Dominante thema’s: vastgoed en posities zorgkantoor/zorgverzekeraar

Niet-financiële jaarverslaggeving. Welke KPI’s zijn echt kritisch voor stakeholders?

Risk reporting; transparantie over risico-awareness

Decharge: waarop dechargeert u uw bestuur eigenlijk?

31

State of the art toezichthouden Proactief toezichthouden De kunst van het vragen stellen: Weet wat er speelt Sturen en toezicht op cultuur & gedrag

Effectiviteit & Vaardigheden

32

State of the art toezichthouden Ontwikkelingen van het Raad van Toezicht model en adequaat omgaan met dilemma’s

Ik vond dit een zinnige cursus. Het wierp een nieuw licht op het

onderwerp en er vond een goede uitwisseling van ervaringen

plaats. Bij toezichthouders is, globaal gezien, een onderscheid te

maken tussen de "rekkelijken" en de "preciezen". De tweede groep

richt zich vooral op het bestuur, en ziet het overleg met andere

groepen binnen de organisatie, zoals MT, cliëntenraden en

ondernemingsraden, meer als een ritueel dansje. De eerste groep

voelt zich wel verantwoordelijk voor de organisatie als geheel. In deze cursus wordt het debat tussen deze twee groepen, en de

positie van de toezichthouder, op een juiste wijze belicht.

De cursus heeft ertoe geleid dat er direct stukken

werden rondgestuurd met de ervaringen die waren

opgedaan. Dit leidt onder andere tot een evaluatie in

september van deze externe inzichten. De ervaring en

worden meegenomen in de beslissings-rondes voor de

vacatures van nieuwe leden van de Raad van Toezicht.

Ook in de besluitvorming ten aanzien van vragen als:

"Hoe kijken we naar de toekomst, hoe gaan we het

doen?", worden de externe ervaringen, opgedaan in

onder meer de cursus, meegenomen. Juist in een tijd

waarin er weinig zekerheid is omtrent de grote

ontwikkelingen, is het belangrijk om je te blijven

oriënteren op de externe factoren en die mee te nemen

in je beslissingen.

Het model van de Raad van Toezicht bestaat nu zo’n 20 jaar. In die tijd is het ‘bestuur’ van destijds gaandeweg veranderd in een

geprofessionaliseerde raad. Ook nu ontwikkelt de Raad van Toezicht zich verder. Wat vraagt deze tijd voor soort Raad van Toezicht,

als antwoord op de komende periode? De toekomst is minder voorspelbaar, terwijl juist risico’s voorkomen moeten worden. Wat vraagt

dat van de expertise van de individuele leden en de Raad van Toezicht als totaal? Hoe is het samenspel tussen de bestuurder, maar

juist ook de andere stakeholders, intern en extern. Eén van de ontwikkelingen wordt gekenschetst in het rapport van de

Wetenschappelijke Advies Raad van NVTZ: ‘Tussen Besturing en Samenleving’. Wij nemen u mee in de belangrijkste dilemma’s die direct samenhangen met de context waarin de RvT haar werk doet. Denkt u bijvoorbeeld aan het dilemma betrokkenheid – distantie of relatieopbouw met stakeholders versus het behoud van een onafhankelijke

positie. De term dilemma impliceert uiteraard dat die ene, passende, oplossing niet voor handen is. Daarom praten we graag met u over

best practices, voor- en nadelen, zodat u uw eigen handelwijze kunt kiezen. Binnen de Raad krijgt het persoonlijk gedrag steeds meer aandacht: vooral dat van de voorzitter staat in de schijnwerpers. Graag gaan

wij actief met u kijken welk gedrag effectief is bij een aantal dilemma’s. Belangrijkste onderwerpen zijn: vertrouwen, moreel kompas, de

juiste informatie vergaren, transparantie, vruchtbare relatie met de bestuurder en de wijze waarop besluiten genomen worden met hart

voor de ‘zorgzaak’. Onderwerpen Ontwikkelingen en toenemende eisen aan de Raad van Toezicht

Modern toezichthouderschap

Omgaan met dilemma’s

Vormen van effectief gedrag

(Maatschappelijke) verantwoording

Best practices


sessie

F. Teerink

(Toezichthouder Zorggroep Tellus)

33

Docenten Drs. Puck Dinjens Dr. Marcel Wanrooy

Wat brengt deze sessie u? State of the art inzichten in toezichthouderschap

Input en ideeën over omgang van de Raad van Toezicht met

multi-dimensionale thema’s

Inzicht in effectief en ineffectief gedrag in relatie tot

toezichthouden en besturen

De samenstelling van de Raad van Toezicht als antwoord op het

huidige tijdsgewricht van andere zorgorganisaties. De sessie is ook zeer geschikt voor de meer ervaren toezichthouder

en/of de voorzitter die de eigen rol of die van de Raad van Toezicht

willen actualiseren’.

Data:

9 juni 2015 1 december 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


Docenten Drs. Puck Dinjens heeft als senior consultant uitgebreide ervaring met

vraagstukken op het gebied van samenstelling van en samenwerking met directies,

raden van bestuur. Daarnaast adviseert zij toezichthouders over invulling van het

toezichthoudend orgaan en de gedragsmatige aspecten van corporate governance.

Zij is onder meer co-auteur van de Toolkit Toezicht Gezondheidszorg en auteur van

het onderzoek “Bestuurder, voldoende uitgedaagd?”. Dr. Marcel Wanrooy is als senior consultant werkzaam bij de adviesgroep

Bestuur & Toezicht van GITP. Hij is expert op het domein leiderschap en de be-

sturing van professionele organisaties. Hij schreef meerdere boeken en talloze

artikelen op dit terrein. Zijn advieswerk betreft onder meer het begeleiden van direc-

ties en toezichtsorganen bij de inrichting, opvolging en samenwerkingsvraag-

stukken binnen de top van de organisatie.

“Gevoel van helicopterview” “Inspirerende vooruitblik”

34

Proactief Toezichthouden Tijdig signaleren en schakelen in verschillende fasen van toezicht

De cursus was prima verzorgd. De inhoud van deze

cursus is heel belangrijk. Juist door de behandeling van

praktijkvoorbeelden, leer je als toezichthouder sneller te

schakelen bij incidenten.

Hoe kunt u signalen in het bestuur en in de organisatie goed inschatten en daarmee escalaties voorkomen? Problemen moeten in eerste instantie opgelost worden door het bestuur. Soms wordt dit onvoldoende opgepakt door het bestuur en is het vervolgens aan de

toezichthouders om zoveel mogelijk preventief corrigerend op te treden. In deze sessie maken wij gebruik van de metafoor van een barometer met toezicht bij mooi, veranderlijk en zwaar weer. Deze metafoor

zal u van dienst zijn bij het eerder herkennen van waarschuwingssignalen en proactief reageren daarop. Een groot aantal praktische

voorbeelden van signalen komt aan bod. Hierdoor wordt het voor u gemakkelijker om in escalerende situaties sneller te schakelen in uw

bevoegdheden en om proactief toezicht te blijven houden. Onder alle omstandigheden, continue werkend aan een excellente performance van de zorgorganisatie. Werkboek Proactief Toezicht en Waarschuwingssignalen De inhoud van deze sessie is mede gebaseerd op onderzoek naar best practices van een groot aantal voorzitters van raden van

bestuur en raden van toezicht. Eveneens wordt er gebruik gemaakt van bekende praktijkcases en indien mogelijk van eigen ervaringen.

U ontvangt een exemplaar van het gelijknamige e-boek dat beide docenten over dit onderwerp hebben geschreven. Onderwerpen Herkennen van waarschuwingssignalen

Inzicht in escalerende situaties (intern en/of extern)

Rolverdeling in de Raad van Toezicht

Professionele verhouding met de Raad van Bestuur

Verschil toezichthouden in mooi - en zwaar weer situaties

Oefenen met praktijkcases

W.H. Everts (Toezichthouder

MEE Groningen)

35

Docenten Jacques Gerards Mr. Daniel Le Gras

Wat brengt deze sessie u? Juiste weging van signalen

Goed werkbaar model: welke passende interventie is nodig in

welke situatie

Ideeën en tips over omgang en dialoog met de bestuurder(s) en

andere stakeholders

Inzicht in het onderling samenspel en gedrag in de eigen Raad

van Toezicht zelf, in verschillende omstandigheden

Deze sessie krijgt telkens weer zeer hoge scores van de deelnemers.

De sessie voorziet in de behoefte van toezichthouders met enkele

jaren ervaring die onder alle omstandigheden het vak toezichthouden

goed willen blijven uitvoeren.

Data:

24 maart 2015 29 september 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


Docenten Jacques Gerards is voormalig directeur van de NVTZ en zet zich al meer dan

20 jaar in voor de verdere professionalisering van toezichthouders in de zorg en in

andere sectoren. Hij is partner van het Instituut voor Governance & Leiderschap en

heeft zijn eigen adviespraktijk voor commissarissen en toezichthouders Bureau

Bestuurlijk Advies. Mr. Daniel Le Gras is senior docent Governance bij diverse Business scholen

en heeft jarenlange ervaring als organisatieadviseur, interim-directeur, executive

coach en jurist. Hij is partner van het Instituut voor Governance & Leiderschap.

“Een heleboel verbetertips voor mijn praktijk als toezichthouder”

36

Het was een hele goede dag. Natuurlijk is één dag

altijd te kort. Toch ben ik wel tot meer inzicht gekomen. Om mee te geven aan toekomstige cursisten: Het is prettig om ervaringen uit te wisselen met andere toezichthouders. Het contact

met de bestuurder is een ingewikkeld proces. te bereiden. Het is wel goed om je van tevoren in te

lezen in het onderwerp; dan kom je beter beslagen

ten ijs en heeft de cursus meer rendement.

Het was een hele goede dag. Natuurlijk is één dag

I.A. van Donkelaar

(Toezichthouder Stichting Het Spectrum)

De kunst van het vragen stellen: Weet wat er speelt Een onmiskenbare vaardigheid voor toezichthouders

Om te kunnen beoordelen of in uw zorginstelling alles goed gaat, zult u moeten weten wát er speelt. Een zowel helder als volledig beeld

is dus een eerste vereiste. Dat krijgt u -onder andere- door het lezen van de stukken en door uw eigen waarnemingen. Door de juiste

vragen te stellen wordt uw beeld completer en scherper van bepaalde situaties. Soms als verdieping of duiding van aangereikte informatie, soms om nieuwe onverwachtse situaties juist te duiden of te detecteren. Goede vragen stellen gaat niet alleen om de inhoud, maar ook op de manier waarop (vorm) de vraag gesteld wordt. Dit maakt wel degelijk verschil. Een dialoog kan op die manier goed vorm gegeven worden of juist ‘de mist in gaan’. Het is een uitstekend middel om

werkelijk zicht te krijgen op het dagelijkse reilen en zeilen binnen de instelling. Na een goed vraaggesprek volgt de analyse van de verkregen inzichten, waarop u tot een beoordeling komt: een gefaseerd proces dus! In uw contacten met de bestuurders en andere stakeholders heeft u diverse soorten gesprekken, met verschillende doelstellingen.

Soms vervult u daarin de rol van werkgever en beoordelaar, op andere momenten meer die van klankbord, van vertrouweling of adviseur, waarbij het ook gaat om het creëren van een vruchtbare relatie met de bestuurder. Die verschillende doelstellingen en rollen

kunnen lastig blijken bij het stellen van vragen. Een kenmerk van een goed vraaggesprek is dat u vooral vragen stelt, luistert en

dóórvraagt om tot meer inzicht te komen. Onderwerpen Structuur van het vraaggesprek

Strategisch vragen stellen en confronteren

Omgaan met ‘dooddoeners’ en ‘rookgordijnen’

Scheiden van professionele rollen We werken in de middag aan uw persoonlijke leerdoelen met een professionele trainingsacteur; door middel van korte rollenspellen met

herkenbare casuïstiek uit de praktijk van toezichthouders bij zorginstellingen.

37

Docent Kees Brandsma

Docent Kees Brandsma (1964) is oud-journalist en werkt sinds 2000 als trainer en

communicatieadviseur. Zijn bureau ‘Interviewconsult’ begeleidt bedrijven, scholen

en zorginstellingen in hun contacten met de media. Daarnaast traint

Interviewconsult professionals in het stellen van de juiste vragen. Klanten zijn

o.a. de politie, de Arbeidsinspectie en de grote financiële toezichthouders.

Data:

3 juni 2015 2 december 2015 Tijd: 11.00 – 17.00 uur Locatie:


8 Kosten:


“Had ik veel eerder moeten doen”

Wat brengt deze sessie u? Te weten komen wat u moet weten door een vraaggesprek

Overzicht van verschillende vormen van vragen stellen

Inzicht in de manier van vragenstellen en de impact op de

gesprekspartner

Kennis van het proces van een goede dialoog

Vaardigheden bij lastige gesprekken

Per deelnemer: Feedback op de manier van vragen stellen

en verbeteringen daarin

38

De cursus was heel informatief. De docenten waren

goed; ze brachten veel nieuwe informatie in vanuit

PwC. Het is prettig om met een kleine groep deelnemers te werken, want je kunt dan goed je

eigen "worstelingen" kenbaar maken en die van

anderen herkennen. Ik heb geleerd soft signals

beter te duiden en eerder te herkennen. Mijn ervaring met deze cursus zal ik zeker doorspelen

naar mijn collega's. Ook al ben je ervaren als toezichthouder, toch moet

je blijven instaan voor je zorg en verantwoordelijk-

heid. Deze cursus biedt de mogelijkheid om je houding weer opnieuw aan te scherpen en dat is

absoluut noodzakelijk om je taak goed te kunnen

blijven vervullen.

Sturen en toezicht op cultuur & gedrag Waarnemen en handelen vanuit het eigen moreel kompas

De gezondheidszorg maakt turbulente tijden door. De rol van de toezichthouder en hoe hij deze invult wordt hierdoor steeds belangrijker. De toezichthouder heeft de behoefte om vanuit verschillende bronnen geïnformeerd te worden en signalen op een goede

manier te kunnen duiden. Dit vraagt om een professioneel kritische houding. Deze eendaagse sessie biedt inzicht en duiding in het gedrag van anderen, het eigen gedrag mede gekoppeld aan uw moreel kompas.

Het gaat in op dilemma’s en praktijkvoorbeelden ten aanzien van signalen waar je als toezichthouder mee te maken kunt krijgen. Ook

andere bronnen, naast de bestuurder zelf, en de duiding van de daaruit voortkomende signalen komen aan de orde. Onderwerpen Inzicht in gedrag van bestuurders en toezichthouders

Welke elementen hebben invloed op ons gedrag?

Onderscheiding van soort soft signals?

Vanuit welk moreel kompas functioneert u als toezichthouder?

Welke gedragskenmerken zijn hier van invloed op?

Welk overige factoren hebben invloed op ons gedrag (groepsdruk etc)?

Dilemma’s waar je als toezichthouder tegenaan loopt:

Welke dilemma’s zijn er in de verhouding bestuur - toezichthouder?

Welke dilemma’s bestaan er onder de toezichthouders onderling?

Op welke manier kun je dilemma’s en soft signals bespreekbaar maken?

F.W.M. Kevenaar

(Toezichthouder Stichting Eykenburg)

39

Docenten Ruud Kok RA Drs. Joukje Janssen

Soft signals in de praktijk

Welke signalen zijn er (welke gedragskenmerken zie je, hoe beïnvloed je deze)

die aanleiding geven tot een noodzakelijke extra professioneel kritische

houding?

Bronnen van soft signals

Welke verschillende interventies zijn er en wanneer werken ze wel en wanneer

niet?

Interactie en actieve participatie op basis van cases en zelf ingebrachte dilemma’s

vormen het grootste deel van deze training. In deze training krijgen deelnemers

inzicht in de theoretische kennis van een professioneel kritische houding en daarnaast wordt aandacht besteed aan dilemma’s uit de praktijk.

Docenten Ruud Kok RA en Drs. Joukje Janssen zijn respectievelijk partner en director

bij PwC, gespecialiseerd in het adviseren cultuur en gedrag meetbaar maken. Zij

worden vaak als team gevraagd bij het in het kaart brengen van gewenste en huidi-

ge cultuur en het aansluitend trainen van de teams om de gewenste verandering

ook te kunnen realiseren. Ruud Kok RA is al jarenlang partner binnen PwC met een nadrukkelijk focus

op corporate governance en toezicht en daarvoor heeft hij meerdere functies ver-

vuld bij verschillende ministeries. Drs. Joukje Janssen heeft jarenlange ervaring met het geven van training op

het gebied van professioneel kritische houding en is gespecialiseerd in het advise-

ren op het gebied van cultuur en gedrag.

Datum:

26 november 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


14 Kosten:


“Praktijk en theorie samen goed gekozen”

Wat brengt deze sessie u? Meer sensitiviteit tijdens gesprekken en bijeenkomsten

Daardoor beter kunnen inschatten en duiden wat de situatie is

Beter bespreekbaar maken van impliciet en expliciet gedrag

en signalen

Bewust zijn van wat eigen gedrag en handelen teweeg brengt

bij anderen

In lastige (veelal niet eenduidige) situaties bewuster en beter

kunnen handelen

41

Strategische keuzes: extern krachtenveld &

scenario’s Toezicht op transitie- en verandermanagement Het Nederlandse Zorgstelsel Strategisch Vastgoed Waarde gericht Toezichthouden Toezicht houden op complexe projecten Toezicht op Kwaliteit Het Dashboard voor de Toezichthouder Toezicht op financiën voor

niet-financiële Toezichthouders

Strategie & Sturing

42

Strategische keuzes: extern krachtenveld & scenario’s Presteren in een dynamisch veld

De groep bestond uit een klein aantal deelnemers

en dat heb ik als zeer positief ervaren. Het

groepsgesprek dat ontstond, heeft mijn eigen

ervaringen en inzichten sterk verruimd. De docent,

Steven de Waal, haakte ook goed in op de

ervaringen van de cursisten. Hij stimuleerde het

interactieve proces. Door zijn brede kennis en

ervaring, was hij in staat de individuele

ervaringen in te bedden in zekere trends en zo tot

een groter inzicht te komen. Hoewel alles misschien

niet helemaal volgens schema verliep, heb ik de

dag als heel positief ervaren. Als aanrader voor

komende cursisten: Juist het interactieve

groepsgesprek heeft weer inzichten kunnen

toevoegen aan mijn jarenlange ervaring in dit werk.

Tijdens deze eendaagse sessie wordt op basis van een analyse van het externe krachtenveld en de dynamieken in de gezondheidszorg

inzicht gegeven in het complexe strategisch krachtenveld en een vertaling gemaakt naar de strategische scenario’s waar de zorg-organisatie voor kan kiezen. De rol van het toezicht komt aan de orde in relatie tot de turbulentie en strategische moeilijkheden en vraagstukken van dit moment:

Hoe dichtbij? Hoe betrokken? Welke criteria voor toetsing? Welk raamwerk voor goed bestuur en beoordeling van het huidige bestuur?

Op basis hiervan kan het toezicht zo optimaal mogelijk worden uitgevoerd. Steven de Waal heeft een goed overzicht ontwikkeld op basis waarvan het externe krachtenveld en de turbulentie adequaat in kaart kan

worden gebracht, aan de hand van voorzetten van zijn eigen strategische inzichten. Op welke grondslagen worden de keuzes

gemaakt? Veelal wordt er gestuurd op middelen in plaats van doelen. De juiste definiëring van de prestatievelden is dan ook van groot

belang. Vervolgens wordt de koppeling van de analyse naar het eigen handelen gemaakt. Aan de hand hiervan krijgt u inzicht in de

belangrijkste dynamieken in de zorg. Onderwerpen Extern krachtenveld en fundamentele dynamieken in de zorgsector

Afweging belang van continuïteit van zorg en/of continuïteit van zorgorganisatie

Strategische scenario’s: het antwoord van de zorgorganisatie

Definiëring van prestatievelden mede op basis van het externe krachtenveld

De rol van de toezichthouder: ○ Vanuit de maatschappelijke rol van de zorgorganisatie ○ Uitoefenen van invloed ○ Van analyse naar handelen

De groep bestond uit een klein aantal deelnemers


sessie

43

Docent Dr. Steven de Waal

Docent Dr. Steven de Waal is oprichter en voorzitter van de Denktank Public SPACE

(www.publicspace.nl), met als missie het bevorderen van burgerschap en

maatschappelijk ondernemerschap in de publieke sector in Nederland. De Waal is

expert op het gebied van strategische ontwikkelingen in de gezondheidszorg in

binnen- en buitenland. Hij introduceerde de term en het gedachtegoed van

maatschappelijk ondernemerschap en de maatschappelijke onderneming.

Steven de Waal heeft diverse boeken en vele publicaties op zijn naam staan.

Tegelijkertijd is hij een praktijk man op het gebied van toezichthouden. Hij is

toezichthouder bij diverse organisaties en is ontwerper van het visitatiestelsel voor

de prestaties van woningcorporaties en nu voorzitter van de stichting die dit

beheert.

Data :

2 juni 2015 10 november 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


“Betere helicopterview en scherper geworden”

Docent

Wat brengt deze sessie u? U krijgt goed inzicht in de externe ontwikkelingen en het

krachtenveld

Deze ontwikkelingen kunt u vertalen naar de strategische opties

U leert de Raad van Toezicht (inclusief uzelf) en de Raad van

Bestuur kritisch te bevragen bij strategische vraagstukken

U weet de eigen organisatievraagstukken in een breder

perspectief te plaatsen

U kunt de strategische opties koppelen aan de prestatievelden van

de organisatie Op basis van de voor de zorg realistische casuïstiek wordt een

vertaling gemaakt naar de praktijk. Dilemma’s van controle/toezicht

naar sturing op basis van de externe analyse komen ruimschoots aan

de orde. Uiteraard kunnen dilemma’s en eigen praktijksituaties tijdens

de sessie ingebracht worden.

44

Toezicht op transitie- en verandermanagement Speel op tijd in op de toekomst

Ik heb de docente als inspirerend ervaren. Zij

verduidelijkte haar boodschap met sprekende

voorbeelden en vergelijkingen en belichtte het

onderwerp vanuit verschillende invalshoeken. Zo werd ook de praktische toepasbaarheid van de

verworven inzichten helder. De docente behield

duidelijk de regie in het gezelschap van cursisten,

zodat discussies “to the point” gevoerd bleven.

Dat het roer om moet en om gaat in de zorg zal inmiddels voor een ieder helder zijn. De bevolking vergrijst en de multimorbiditeit neemt

toe. We zijn in staat steeds vroeger problemen bij jongeren te onderkennen. Het beroep dat de bevolking op zorg doet neemt nog altijd

toe. Tegelijkertijd nemen de beschikbare middelen voor zorg af. Vraagstukken, discussies en dialogen over concentratie en groei, over

regie bij patiënten/cliënten, over het dienstenaanbod en over nieuwe vormen van samenwerking zijn aan de orde van de dag. Dit heeft

zeer veel impact op de individuele zorgorganisatie. De discussies in de samenleving spelen volop over de invulling van zorg en welzijn. Vervolgens wordt een koppeling gemaakt van transities naar de noodzakelijke aanpassingen bij zorgorganisaties.

Welke veranderstrategieën zijn passend en hebben de meeste kans op beoogd effect? Deze eendaagse sessie is bedoeld om toezichthouders inzicht te geven in de fundamentele vraagstukken over transities bezien vanuit

de zorgorganisatie zelf. En aansluitend op welke manier de organisatie op deze veranderingen kan anticiperen. De sessie biedt

handvatten voor de toezichthouder om te sparren met de betrokkenen over de plannen, alsmede kennis en inzichten om de voortgang

van transities met de bestuurder te bespreken. Raden van Toezicht zullen vanuit hun rol vervolgens beter in staat zijn om de besturing

van de instelling toekomstbestendig te helpen maken. Onderwerpen Overview state of the art transitiemanagement

Innovatieve concepten in de zorg en de impact op zorgorganisaties

Veranderstrategieën

Succesfactoren en leiderschapsstijlen bij transities en veranderoperaties

Hoe krijg je zicht op kwaliteit bij management, bestuur en professionals?

De rol van de toezichthouder bij transities en veranderingen

E.C. Suvee

(Toezichthouder

Cavent)

45

Docent Drs. Monica Haimé

Docent Drs. Monica Haimé is afgestudeerd in de hoofdrichtingen Organisatie- en Soci-

ale Psychologie aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Daarna heeft zij de postacademi-

sche opleiding Organisatiekunde en Bestuurskunde bij de Stichting Interacademiale

Opleiding Organisatiekunde (SIOO) voltooid. Zij is gespecialiseerd in

kwaliteitsmanagement, verandermanagement en conflicthantering in de zorg. Na

diverse staf- en managementfuncties bij de overheid en in ziekenhuizen is zij ruim

20 jaar extern adviseur voor instellingen in de Gezondheidszorg en kerndocente

van de landelijke Opleiding Kwaliteitsfunctionarissen (OKF). Als extern adviseur is

zij vooral bekend om haar laagdrempelige manier van werken met groepen zoals de

medische staf, raad van bestuur, raad van toezicht en managementteams. Zij geeft

regelmatig presentaties en workshops over kwaliteitsmanagement,

verandermanagement en conflicthantering.

Datum:

18 november 2015 Tijd:

11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


“Een aanrader voor toekomstige cursisten”

Wat brengt deze sessie u? U krijgt zicht op de meest essentiële transities

U doet kennis op van diverse veranderstrategieën

U kunt de keuzes en plannen van de Raad van

Bestuur beter wegen

U kunt de lopende veranderingen van de organisatie

kritisch volgen en input geven

46

Een heel boeiend verhaal. Technisch goed

doortimmerd. Ook in vergelijking met eerder

gevolgde cursussen, springt deze cursus

ertussenuit. De sprekers waren goed en het contact

tussen de cursisten was ook goed. Juist nu de

situatie in het zorgstelsel continu verandert, kan

een cursus als deze het overzicht weer vergroten,

zodat je dat mee kunt nemen als bagage in je werk

als toezichthouder.

C. van den Herik

(Toezichthouder De

Lange Wei)

Het Nederlandse zorgstelsel De werking én de belangrijkste veranderingen

Deze compacte eendaagse sessie geeft een helder overzicht van de werking van het Nederlandse zorgstelsel. Tijdens de sessie

worden de rollen en bevoegdheden van de verschillende partijen en instanties in de zorg toegelicht. Ook worden de belangrijkste wetten

en financieringssystemen van het Nederlandse zorgstelsel behandeld, met uiteraard aandacht voor de drie decentralisaties. Als laatste

komen de verwachte beleidsontwikkelingen vanuit de overheid aan de orde. De inhoud is cruciaal voor de continuïteit van de

zorgorganisaties. Op basis van voor de zorg realistische casuïstiek wordt een vertaling gemaakt naar de praktijk. Deze eendaagse sessie is uitermate

geschikt voor toezichthouders die nog niet geheel bekend zijn met de zorgsector en diegenen die een gedegen update m.b.t. de laatste

ontwikkelingen willen hebben. Onderwerpen Feiten en cijfers over de Nederlandse gezondheidszorg

Organisatie werkzaam in de: ○ curatieve zorg ○ langdurige zorg ○ jeugdzorg ○ welzijn en maatschappelijke dienstverlening

De rol van verschillende overheidsorganisaties

De rol van de zorgverzekeraar / het zorgkantoor

De positie van de cliënt

Financiering en bekostiging van de zorg

Belangrijke verwachte (beleids)ontwikkelingen

47

Docenten Drs. Marc Soeters

Drs. Gerrold Verhoeks

Docenten Drs. Marc Soeters heeft ruime ervaring met advisering bij grote

veranderingstrajecten in de zorg. Hij studeerde economie aan de Universiteit van

Amsterdam. Voordat hij ZorgmarktAdvies oprichtte, was hij plaatsvervangend

projectleider invoering Diagnose Behandeling Combinaties (DBC’s) bij het

Ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS). Daarvoor werkte hij zes

jaar bij het Ministerie van Financiën, waar hij ook voornamelijk adviseerde over de

zorg. De laatste jaren adviseerde hij over verschillende regulerings- en

bekostigingsvraagstukken in de ziekenhuissector, GGZ en eerstelijnszorg. Drs. Gerrold Verhoeks heeft inmiddels ruim tien jaar ervaring met strategi-

sche advisering op het gebied van zorg en welzijn. Voor zijn overstap naar

ZorgmarktAdvies was hij plaatsvervangend directeur bij het ministerie van

Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Hij is lid (geweest) van diverse Raden

van Toezicht van AWBZ-instellingen. Ook is hij bestuurslid van een

welzijnsorganisatie. De afgelopen jaren adviseerde hij diverse partijen over onder

meer modernisering van de ziekenhuisbekostiging, een doelmatige vormgeving van

de langdurige zorg en contractvorming en zorginkoop binnen de

Zorgverzekeringswet (Zvw).

Data:

16 april 2015 14 oktober 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


“Ik ben weer helemaal bij”

Wat brengt deze sessie u? Een gedegen vooruitblik t.a.v. het zorgstelsel: welke fundamentele

keuzes liggen voor ons?

Gedetailleerd inzicht in de concrete veranderingen in financiering

van zorg en welzijn

Beter zicht op het totale speelveld, historie en de toekomst

Een beter beeld van de veranderende rollen van de stakeholders

Inzicht in welke impact de veranderingen op de zorgorganisaties

hebben

Input over de mogelijkheden die de transities voor zorgorganisaties

bieden

Met deze informatie en kennis kunt u beter sparren met de Raad van

Bestuur over de mogelijkheden voor de organisatie en de voorliggende

keuzes.

48

Strategisch Vastgoed De noodzaak van inzicht in meerjarig perspectief

In deze eendaagse sessie wordt inzicht gegeven in de ontwikkelingen op het vastgoeddossier in de gezondheidzorg. Vanuit het

perspectief van de voor de zorg relevante samenwerkingspartners (gemeenten, woningcorporaties, beleggers/bouwers) worden de

verschillende belangen en ‘assets’ in kaart gebracht, zodat het krachtenveld helder wordt. De voor toezichthouders relevante aspecten

waarop specifieke alertheid noodzakelijk is, komen tevens aan bod. Vervolgens wordt nader ingezoomd op de specifieke consequenties hiervan voor zorginstellingen: de noodzaak van een scherpe

strategie en welke strategische keuzes zorginstellingen hierin kunnen maken. Uiteraard komt daarbij het onderwerp ‘scheiden wonen en

zorg’ aan de orde als het nieuwe perspectief van zorginstellingen. Ten slotte zullen de aanwezigen vertrouwd gemaakt worden met de begrippen bedrijfswaardeberekening’ en ‘impairmenttest’. Aan de

hand van een aantal praktijkvoorbeelden en voorbeeldberekeningen wordt de impact op de bedrijfsvoering van een zorginstelling

inzichtelijk gemaakt. Ook hier zal telkens het perspectief van de toezichthouder centraal staan. Het programma voorziet in voldoende ruimte voor interactie en inbreng van eigen casuïstiek. Onderwerpen Ontwikkelingen op vastgoedvlak bij zorginstellingen en samenwerkingspartners

Spelers op de markt en het krachtenveld

Vastgoed in meerjarig perspectief

Scheiden wonen en zorg

Waarde begrip: Bedrijfswaardeberekening en impairmenttest

De rol van de Toezichthouder

De sessie had voor mij een toegevoegde waarde

aangezien ik veel nieuwe aandachtspunten heb

gekregen. Daarnaast vele handvatten en daar kom

je tenslotte voor. Al met al een waardevolle

bijeenkomst die zorgt voor een verbeterd inzicht in

vastgoedstrategie.


sessie

49

Docenten Ir. Iwan Zuidberg Drs. Wilfrid Donkers Ir. Remko Jaspars

Docenten Ir. Iwan Zuidberg is director bij Deloitte Real Estate. Vanuit deze rol coördi-

neert hij de vastgoedadviespraktijk in de gezondheidszorg binnen Deloitte. Iwan is

expert op het vlak van strategische vastgoedvraagstukken, gebieds- en locatieont-

wikkeling en organisatie van samenwerking. Hij adviseert zowel cure- als care-instellingen. Drs. Wilfrid Donkers is director bij Deloitte Real Estate en beëdigd taxateur.

Vanuit deze professie is hij betrokken bij veel vastgoedwaarderings-vraagstukken,

in toenemende mate in de zorg. Ir. Remko Jaspars is manager bij Deloitte Real Estate en als financieel

vastgoedadviseur betrokken bij (financiële) business cases, vastgoed-portefeuilleanalyses, bedrijfswaardeberekeningen en impairment vraagstukken.

Datum: 25 november 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


“Veel nieuwe aandachtspunten gekregen”

Wat brengt deze sessie u? Inzicht in de dynamiek in de maatschappij, politiek en

overheidsbeleid gericht op strategisch vastgoed

Kennis van de strategische opties van vastgoed en de

consequenties voor de zorgorganisatie

Grondslagen van waardering en waardevermindering van

bestaand vastgoed

Hoe om te gaan met bestaand vastgoed met het oog op de

(toekomstige) ontwikkelingen

Input voor maatregelen t.b.v. risicovermindering

Bewustzijn van specifieke aandachtvelden voor de toezichthouder U krijgt voldoende kennis en input om de goede dialoog te volgen.

50

Waarde gericht toezichthouden Voor modern toezichthouden

.

In de governance wordt de roep steeds luider dat we van het paradigma van ‘command en control’ naar het paradigma van ‘bezieling en

bewaking’ moeten. De maatschappelijke druk op toezichthouders neemt toe en daarmede ook het ongemak bij die toezichthouders.

Niemand zegt te wachten op meer externe regels, maar de toezichtdruk lijkt autonoom toe te nemen. Dit leidt tot meer ‘hiërarchisering’

en ‘verticalisering’. Maatschappelijk gezien gaan we de andere kant op, waaronder de ontwikkeling naar ‘civil society’, waarbij zorg en

welzijn ondersteunend zijn. Daarnaast wordt er een andere opstelling van de burger gevraagd, namelijk van zorgconsument, naar meer

zelf oplossend vermogen, daar waar enigszins mogelijk, en de regie in eigen hand nemend. De muren van de zorginstelling brokkelen

af. De zorginstelling wordt dan een ondersteuningsnetwerk voor ‘gewoon’ (of bijzonder) leven. De toekomstige zorgorganisatie is

verweven in een web van samenwerkingsrelaties op wonen, zorg en welzijn of op een combinatie van cure, care en comfort. Dat leidt

tot nieuwe vormen van (netwerk)governance. Zorgorganisaties zelf maken een ontwikkeling door naar verantwoordelijkheden zo laag

mogelijk in de organisatie in ‘zelfsturende’ units, waarbij decentralisatie, dé-hiërarchisering centraal staat. Wat betekent dit voor u als toezichthouder in deze nieuwe tijd? In deze workshop verkennen we nieuwe en eigentijdse vormen van

toezicht. Er worden ook praktische en andere handvatten aangereikt. Daarbij definieert u uw (nieuwe) rol als ‘bewaker’, ‘hoeder’ of

‘beschermer’ van de kernwaarden van de zorg met de bestuurder die de mooie rol van ‘bezieler’ is toebedacht.

De sessie geeft input om een volgende stap te

zetten. Ik ben nu nog meer overtuigd dat waarde

gericht toezichthouden een essentieel onderdeel is

van modern toezichthouden.


sessie

51

Docent Drs. Theo P.M. Schraven

Docent Drs. Theo P.M. Schraven is partner/senioradviseur Governance University &

Advisory. Theo Schraven volgde een Juridisch-bestuurskundige opleiding aan

Universiteit van Tilburg en diverse trainingen op adviesvaardigheden. Hij is nu ruim

17 jaar extern adviseur voor o.a. beleid- en alliantievraagstukken, management-conferenties, medisch-specialistisch bedrijf en vooral governance.

Bestuurtoezichtvragen hebben als een rode draad door zijn studie- en werkleven

gelopen. Hij was o.a. secretaris/lid van de Commissie Health Care Governance

(Commissie Meurs) voor de eerste governancecode (‘gouden standaard’) in de

zorg. Hij verrichtte samen met prof. Pauline Meurs onderzoek op dit gebied. Hij

heeft ruim 40 publicaties op zijn naam staan, waaronder co-auteur van het boek

‘naar slim en stimulerend toezicht (2006)’. Theo adviseert bestuurders en

toezichthouders over de inrichting van hun governance en hij was adviseur van

VWS op het governance-dossier en moderator voor een leergang ‘governance’ voor

toezichthouders.

Datum:

19 november 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:

Landgoed Doornburgh, Maarssen Maximum aantal deelnemers:

15 Kosten:


“Het mag (en moet) dus: De waarde van waarden benoemen”

Landgoed Doornburgh, Maarssen

Wat brengt deze sessie u? Inzicht in belangrijke waarden in de samenleving en consequenties

t.a.v. het toezichthouden

U wordt uitgedaagd fundamenteel na te denken over de nieuwe rol

als toezichthouder passend in dit tijdsgewricht

Betere afwegingen kunnen maken t.a.v. nieuwe paradigma’s m.b.t.

besturen en besturing

Input voor modern toezichthouden

Deze sessie is ook zeer relevant voor ervaren toezichthouders die hun

rol willen herijken.

52

Ik vond het een goede cursus. Heb er veel van

geleerd. De casussen gaven veel inzicht.

dr. Agnes Kant

(Toezichthouder Attent

wonen welzijn zorg)

Toezichthouden op complexe projecten Een concrete en systematische aanpak voor beheersing van de risico’s

In het dagelijks leven zijn de bestuurders en toezichthouders van zorginstellingen veelal prima toegerust om de hen toevertrouwde

taken goed uit te voeren. Helaas gaat het met complexe en relatief grootschalige projecten met regelmaat minder goed. Eén van de

redenen is dat toezichthouders, anders als een specialist op betreffende terrein, niet veelvuldig hiermee te maken krijgen, bijvoorbeeld

bij ICT-projecten, reorganisaties, fusies en overnames, vastgoedprojecten, etc. In dit soort trajecten is er sprake van een groot

afbreukrisico, zowel qua financiën, klantgerichtheid en reputatie. Last but not least worden doelen en resultaten niet of minder goed

gehaald. Veel projecten worden gestart zonder dat men zich vooraf voldoende bewust is van alle factoren van invloed of worden de te bereiken

doelen of resultaten niet helder genoeg gedefinieerd. Het belangrijkste is echter de inadequate wijze waarop bestuurlijk vaak met de

projecten wordt omgegaan. Het feit dat het gewone werk doorgaat is geen excuus. Daarvoor is het strategische en financiële belang

van een strategisch project te groot. Deze interactieve sessie verschaft inzicht in de methodes en instrumenten die bestuurders ter beschikking hebben om de

slagingskansen van veranderingen drastisch te vergroten en hoe toezichthouders hun verantwoordelijkheid kunnen nemen door

bestuurders te coachen. Aan de orde komen onder meer enkele casussen van projecten die minder goed verliepen, maar eenvoudig hadden kunnen slagen en waarvan uiteraard veel te leren is.

53

Docenten Dr. Jan Willem Brinkman Mr. Gerard van de Weg

Docenten Dr. Jan Willem Brinkman was jarenlang zorgbestuurder en thans managing

partner van InterBoard Interim Executives. Hij promoveerde in 2006 aan de

Universiteit van Tilburg op een dissertatie getiteld: ‘Dynamiek en onzekerheid als

kans’ Mr. Gerard van de Weg is als interim bestuurder bij de overheid bij vele pro-

jecten betrokken. Hij is tevens managing partner van het Management Centrum en

was jarenlang toezichthouder in de zorgsector.

Data:

27 oktober 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


“Meer zicht op de systematische aanpak”

Wat brengt deze sessie u? Inzicht in vormen van besturing van en toezicht op complexe

projecten

Bepaling en weging van de beoogde resultaten of prestaties

De belangrijkste faalfactoren op basis van onderzoek

Welke afbreukrisico’s en vraagstukken moeten op tafel komen

Kennis van methoden van inschatting van risico’s

Facetten van de factor ‘mens’ bij projecten U krijgt hiermee een heldere kijk op de risicogebieden van grootschalige projecten en de wijze waarop u adequaat kunt toezichthouden.

54

Toezicht op Kwaliteit Eendaagse sessie met essentiële kennis voor toezichthouders

Van de moderne toezichthouder wordt verwacht dat hij zicht heeft op kwaliteit en veiligheid in het primaire proces. Tijdens deze compacte eendaagse sessie krijgt u inzicht op welke manier u als toezichthouder zicht krijgt en houdt op de kwaliteit van zorg. Door wie

en op welke manier laat u zich informeren? Welke informatiebronnen kunt u gebruiken en welke kwaliteitssystemen zijn te onderscheiden. Hoe geeft u invulling aan het modern toezichthouderschap als het gaat om het ontvangen en juist interpreteren van

signalen. Hoe gaat u om met dilemma’s op het gebied van kwaliteit en veiligheid? Onderwerpen Dimensies van het begrip kwaliteit

Percepties van kwaliteit vanuit de verschillende belanghebbenden

Governance en kwaliteit

Voor- en nadelen van verschillende kwaliteitssystemen en - modellen

Het regelen van goed toezicht op kwaliteit en veiligheid

Indicatoren voor toezicht op kwaliteit en veiligheid

‘Soft signals’ en het hanteren van dilemma’s

Ambitie en uitdagingen Aan de hand van reële casuïstiek wordt een vertaalslag gemaakt naar de zorgpraktijk van de toezichthouder. Tijdens de interactieve

sessie worden de deelnemers expliciet uitgenodigd hun ervaringen te delen en dilemma’s in te brengen.

Inspiratie om de commissie ‘Kwaliteit en Veiligheid’ verder

uit te bouwen. Veel stof tot nadenken. Praktische handvatten. Motiverend. Bijdragen op weg naar betere

kwaliteit. Focus op beperkt aantal items die er echt toe

doen. Veel nuttige informatie. Basismateriaal voor de

Commissie Kwaliteit. Bewustwording van waar het om

gaat. Verfrissend. Goed te gebruiken in de Raad van toezicht.


sessie

55

Docenten Drs. Haske van Veenendaal Drs. Monica Haimé

Docenten Drs. Haske van Veenendaal studeerde Gezondheidswetenschappen aan de Universiteit Maastricht. In 2000 werd hij richtlijnadviseur bij het CBO. Binnen het

CBO legde hij zich daarna o.a. toe op andere manieren om het cliëntenperspectief

binnen kwaliteitsverbetering te benutten en was een van de schrijvers van het Landelijk Actieprogramma Zelfmanagement. Hij is lid van de Richtlijn Advies Commissie Jeugdzorg, redacteur van Kwaliteit in Beeld en bestuurslid van een

patiëntenorganisatie. Recent liet hij samen met de NVTZ een student onderzoek

doen naar de dilemma’s die RVT leden ervaren bij het toezicht op kwaliteit en veiligheid. Drs. Monica Haimé is afgestudeerd in de hoofdrichtingen Organisatie- en Soci-

ale Psychologie aan de Rijksuniversiteit Utrecht. Daarna heeft zij de postacademi-

sche opleiding Organisatiekunde en Bestuurskunde bij de Stichting Interacademiale Opleiding Organisatiekunde (SIOO) voltooid. Zij is gespecialiseerd in kwaliteits management, verandermanagement en conflicthantering in de zorg. Na diverse

staf- en managementfuncties bij de overheid en in ziekenhuizen is zij ruim 20 jaar extern adviseur voor instellingen in de Gezondheidszorg en kerndocente van de

landelijke Opleiding Kwaliteitsfunctionarissen (OKF). Zij geeft regelmatig presentaties en workshops over kwaliteitsmanagement, verandermanagement en

conflicthantering.

Data:

18 maart 2015 10 september 2015 Tijd: 11.00 - 17.00 uur Locatie:


20 Kosten:


“Zienderogen beter”

Wat brengt deze sessie u? Elementaire kennis over kwaliteit en kwaliteitssystemen in

zorgorganisaties

Koppeling van governance en kwaliteit

Inzicht in wijze van toezicht en sturen op kwaliteit (w.o. indicatoren)

Overzicht van instituten (incl. hun kerntaken) die zich bezighouden

met kwaliteit

Samenspel tussen harde en zachte factoren

(w.o. data en menselijk handelen)

56

Het dashboard voor de Toezichthouder Voor optimale sturing & control

Het is een reële behoefte van toezichthouders om de complexe werkelijkheid terug te brengen tot overzichtelijke proporties. Dashboards hebben als doel om door middel van kengetallen en indicatoren inzicht te geven in de prestaties van de organisatie in zo

breed mogelijke zin (financiën, risico's, kwaliteit, externe ontwikkelingen, etc.). De kengetallen en indicatoren moeten een afgeleide zijn

van de missie, visie en strategie en vervullen daarmee een signaleringsfunctie of het met de zorginstelling de goede kant opgaat. Tegelijkertijd zijn kengetallen en indicatoren slechts een artefact van een zeer diffuse werkelijkheid. Dit roept vragen op hoe u als toezichthouder adequaat om kunt gaan met dergelijke dashboards. Immers: elk instrument is op zijn best zo goed als zijn gebruiker!

Daarom zal in deze sessie tevens worden ingegaan op de plaats en het gebruik van dit instrument in het geheel aan middelen en mogelijkheden dat een Raad van Toezicht ter beschikking staat en op de dialoog met uw Raad van Bestuur naar aanleiding van de

dashboards. De sessie geeft input voor het bepalen van een dashboard. De deelnemers gaan in hun eigen praktijk met het dashboard aan de slag.

Laatstgenoemde is geen onderdeel van de sessie. Onderwerpen Wat is een dashboard precies en hoe komt u tot dashboards op maat voor de Raad van Toezicht?

Wat is de relatie tussen dashboards, het managementcontract met de Raad van Bestuur en het informatiereglement Raad van

Toezicht en Raad van Bestuur?

De inhoud van een dashboard (financieel, kwaliteit, klantinformatie, etc.)

Wat mag u wel en niet verwachten van een dashboard?

Soort kengetallen en indicatoren

Het proces en betrokkenen bij het maken van een dashboard

Het werken met een dashboard bezien vanuit het samenspel met de bestuurder

Mijn ervaring is dat ik meer inzicht heb gekregen in de

breedte van het dashboard. Het heeft me bevestiging

gegeven dat het maken van een concreet dashboard

niet eenvoudig is.


sessie

57

Docenten Anna van Poucke MSc Drs. Channa Minke

Docenten Anna van Poucke MSc is partner bij KPMG Plexus en heeft brede ervaring in

de verschillende sectoren van de gezondheidszorg. Daarnaast heeft zij ervaring bij

de overheid (VWS), ZBO’s (NZa, CVZ) en branche-organisaties in de zorg. Als

bestuurder DBC-Onderhoud (2006-2010) was zij verantwoordelijk voor het

financieringssysteem van de medisch specialistische en geestelijke

gezondheidszorg. Tevens beheerde ze het DBC-Informatiesysteem dat een groot

deel van de financiële informatie van de MS zorg in Nederland genereert. Drs. Channa Minke is Senior Manager bij KPMG Plexus en is expert in de care

met focus op de decentralisatie van de AWBZ naar de Wmo, de hervormingen in de

langdurige zorg en de decentralisatie van de Jeugdzorg. Channa richt zich op

portfolio-analyses, strategische verkenningen, beleidsanalyses en reorganisaties bij

zorginstellingen in de gehandicaptensector en de ouderenzorg.

Data:



12 Kosten:


“Tenminste 5 inspiraties opgedaan die ik concreet ga maken”

Wat brengt deze sessie u?

Inzicht in welke indicatoren passend zijn voor een dashboard

(en dus uw sturing)

Kennis van het proces om te komen tot een dashboard

Begrip welke rol een dashboard in het pallet van instrumenten

inneemt

Meer zicht op het verhaal achter de indicatoren

58

Mijn ervaringen met deze cursus zijn heel positief. Ik heb

er echt wat van geleerd. Het is niet bedoeld voor de

"materie-specialisten", maar verbetert je beeldvorming

over het onderwerp. Ik heb meer inzicht gekregen in de

"cure and care" in de gezondheidszorg, met name de

care. Het materiaal dat gebruikt werd was professioneel

en van goede kwaliteit. De docent was goed. Hij legde

duidelijke verbindingen met de actualiteit. Zowel de huidige situatie als de verwachtingen voor de toekomst

kwamen daarbij aan bod. Door de goede groep cursisten

was er veel ervaringsdeskundigheid en ontstond er een

interessante dialoog. Deze cursus geeft een goed beeld van de financiële aspecten. Het geeft geen kant en klare oplossingen, maar

prikkelt je gedachtenvorming en scherpt daardoor je

inzicht.

Toezicht op financiën voor

niet-financiële Toezichthouders Goede gesprekspartner over planning, control, financiën en risico’s

De toenemende concurrentie, de stelselherziening en een sterk veranderende bekostiging van zorginstellingen noodzaken tot sterkere

sturing en beheersing van zorgorganisaties. De opbrengsten worden meer variabel en het zorgbudget staat onder druk, terwijl de

kosten gestaag groeien. Daarnaast is er steeds meer onzekerheid over de verwachte inkomsten. Er moeten keuzes gemaakt worden in

het zorgaanbod en een effectieve en efficiënte inrichting van de bedrijfsvoering is essentieel om de gestelde doelen te behalen.

Dit vergt van zorginstellingen een andere inrichting van de financiële sturing en transparantie in keuzes en uitvoering.

Veelal is er binnen de Raad van Toezicht een financieel specialist die zich met name met het domein Financiën bezighoudt. Alle

toezichthouders in de Raad van Toezicht zijn echter mede verantwoordelijk voor het financieel reilen en zeilen van de organisatie. Voor

u als interne toezichthouder betekent dit dat u op de hoogte moet zijn van het wijzigende speelveld om adequaat toezicht te kunnen

houden en vooral de juiste vragen te stellen. Uw kennis moet actueel zijn om de impact van de ontwikkelingen en de noodzakelijke

aanpassing van de financiële sturing op een adequate manier te kunnen plaatsen en hierover te kunnen sparren met het bestuur en de

overige toezichthouders van de zorginstelling.

In essentie gaat het in deze om de vertaling van de strategie en risico’s naar jaarplannen en begroting. Vervolgens is de uitvoering de

sleutelfactor voor succes. Hoe houdt u voldoende zicht op de uitvoering? Ten slotte geeft de jaarrekening inzicht in de geleverde

prestaties en de gezondheid van de organisatie.

Onderwerpen Ontwikkelingen in de zorgsector die bepalend zijn voor de inkomsten en risico’s Kernbegrippen en basiskennis inzake de begroting, uitvoeringsrapportages en jaarrekening Financiële sturing en beheer: planning en control Ratio’s: definitie en betekenis Vertaling strategie naar performance- en risicomanagement Cash flow sturing, financiering en vastgoed vraagstukken Wanneer ben ik een goede gesprekspartner over deze onderwerpen met de bestuurder en de financieel specialisten in de

Raad van Toezicht?

Mijn ervaringen met deze cursus zijn heel positief. Ik heb

over het onderwerp. Ik heb meer inzicht gekregen in de

care. Het materiaal dat gebruikt werd was professioneel

Drs. R. Bosveld

(Toezichthouder stichting Centrum

Indicatiestelling Zorg)

59

Docenten Drs. Mat B. Botman

Docent Drs. Mat B. Botman is management consultant, toezichthouder en docent. Hij is

eigenaar van Botman Advies dat zich richt op het begeleiden van strategische

heroriëntaties, reorganisaties en begeleiding van bestuurders en Raden van

Toezicht, onder meer in de sectoren zorg en welzijn. Daarnaast is hij lid van de

Raad van Toezicht en de auditcommissie van Victas (verslavingszorg) en Warande

(verzorging en verpleging) en voorzitter van de Raad van Toezicht van Heuvelrug

Wonen (woningcorporatie). Tevens is hij docent bij de Postgraduate controllers-opleiding aan de Vrije Universiteit. Hij maakt onderdeel uit van het NVTZ netwerk

van externe begeleiders van evaluaties van Raden van Toezicht. Na zijn studie bedrijfs- en algemene economie heeft Mat enkele beleidsfuncties

vervuld op het Ministerie van Financiën. Vervolgens heeft hij gewerkt bij Horringa &

de Koning en the Boston Consulting Group. Tevens is hij bestuurslid geweest van

het LISV.

Data:



20 Kosten:


“Nieuwe inzichten waar ik alert op moet zijn”.

Wat brengt deze sessie u?

Kennis en achtergrond van de financiële kernbegrippen en

indicatoren

Inzicht in de inhoud en vorm van de verschillende interne en

externe rapportages

Terug- en vooruit kunnen kijken t.a.v. de kosten en de

verwachte inkomsten

Bewustwording van de risicogebieden op financieel gebied

Goede gesprekspartner voor financieel specialisten en

bestuurders, zonder zelf de specialist te worden.

61

Incompany mogelijkheden

Regelmatig wordt de NVTZ Academie door individuele Raden van Toezicht benaderd of het mogelijk is om een op maat afgestemd programma te maken voor

de betreffende Raad van Toezicht. Dit is een mogelijkheid. Op basis van een in

eerste instantie telefonische intake wordt de aanvrager in contact gebracht met een

passende docent of sessiebegeleider. Daarmee worden vervolgens het programma,

de opzet, de data en de daarmee samenhangende kosten afgestemd. Veelal is het ook een optie om met meerdere toezichthouders een reguliere sessie

te volgen binnen het bestaande programma van de NVTZ Academie. Deze optie

kan ook worden besproken tijdens de telefonische intake. Voorbeelden thema’s Het programma Boardroom Dynamics en Evaluatie van de Raad van Toezicht zijn

onder andere veelgevraagde onderwerpen. Deze staan kort op de volgende

bladzijden als voorbeeld van een incompany programma beschreven. Ook op de

andere thema’s is een incompany programma mogelijk. Voor (aan)vragen: Voor uw vragen kunt u bellen met Avicenna Academie voor Leiderschap op

telefoonnummer 0570-760000 of mailen naar [email protected].

62

Evaluatie van de Raad van Toezicht Incompany

De governancecode schrijft voor dat de Raad van Toezicht haar functioneren jaarlijks evalueert. Verreweg de meeste raden van toezicht doen dit inmiddels. Hoe zorgt u dat de (volgende) evaluatie bijdraagt aan de verdere ontwikkeling van uw raad? We nemen

verschillende vormen van evaluatie door die inspirerend en/of disciplinerend zijn én passend bij de ontwikkelingsfase van uw raad. Naast ‘het hoe’ nemen we ook de tijd om ook concreet en evaluatief aan de slag te gaan over het functioneren van uw raad.

De inzichten die dat oplevert kunt u weer gebruiken om aan te grijpen voor verbeteringen. Deze sessie wordt veelal ook ingezet bij Raden van Toezicht die nieuwe leden hebben of die toe zijn aan een ‘verfrissing’ en te komen

tot een up-to-date toezicht dat past bij deze en de komende tijd. Onderwerpen Verschillende vormen van evaluatie

Welke vorm van evaluatie past bij welke ontwikkelingsfase?

Analyse van het functioneren van de eigen Raad van Toezicht

Van analyse tot verbetering

Verbeteringsmogelijkheden Docent Drs. Theo Schraven was o.a. secretaris/lid van de Commissie Health Care Governance (Commissie Meurs) en verrichtte samen

met prof. Pauline Meurs onderzoek op dit gebied. Bestuur- toezichtvragen in de gezondheidszorg hebben als een rode draad door zijn studie- en werkleven gelopen. Hij heeft ruim 35 publicaties op zijn naam staan, waaronder ook als co-redacteur het boek ‘Naar stimulerend en slim toezicht’ (2006). Hij was adviseur van VWS op het governance-dossier en moderator voor een leergang

‘governance’ voor toezichthouders. Hij begeleidt regelmatig evaluaties met toezichthouders en bestuurders; daarbij kan het gaan om

preventief het functioneren te verbeteren of om stagnerende processen te doorbreken. Zijn werkwijze kenmerkt zich door een combinatie van inhoudelijke kennis en ervaring op governance met procesvaardigheden op menselijke interacties.

63

Dynamieken in de boardroom kunnen het functioneren van de Raad van Toezicht

en de Raad van Bestuur maken of breken. Het juiste samenspel is, zowel tussen de

individuele leden als vanuit de verschillende entiteiten, van essentieel belang.

Inzicht hebben in de dynamieken en bewust handelen en schakelen is daarbij een

randvoorwaarde. De NVTZ Academie heeft daarom een programma samengesteld dat individuele

Raden van Toezicht op maat (incompany) kunnen inzetten. Het programma is

uitdagend, nodigt uit voor reflectie en geeft praktische handvatten tot verbetering.

De aanpak is geschikt voor Raden van Toezicht die de wil hebben om op een

vooruitstrevende manier zich (verder) te professionaliseren. Dat kan in situaties zijn

waarin er een vernieuwde Raad van Toezicht is of waarin een bestaande

Raad van Toezicht expliciet aandacht wil besteden aan het effectief opereren. De doelstelling van deze sessies is het zo optimaal mogelijk inzetten van de

talenten in de Raad van Toezicht, gebruikmakend van de mogelijkheden en

variaties die de raad tot haar beschikking heeft. Opzet Op basis van een persoonlijke intake worden de te behandelen thematieken en de

werkwijze in nauw overleg bepaald. De sessies worden zoveel mogelijk gepland op

basis van de reguliere bijeenkomsten van de Raad van Toezicht, om zo ook aan te

sluiten bij de casuïstiek en dynamiek van de Raad van Toezicht.

Board Room Dynamics Incompany

Wat brengt deze sessie u? U herkent grondpatronen eerder

De talenten van de leden wordt beter ingezet

De dialoog, samenwerking en verhouding tussen Raad van Toezicht

en Raad van Bestuur kan verbeteren

Taboes en de mores binnen de board room worden transparant

Vermogen tot situationeel switchen wordt versterkt

65

Congressen

Jaarlijkse ‘Upload’ Sessie voor toezichthouders in

zorg & welzijn De NVTZ Academie organiseert begin 2015 wederom de ‘Upload’ Sessie voor

toezichthouders in de zorg. Tijdens deze bijeenkomst komen de nieuwste

ontwikkelingen op het toezichthouderschap aan de orde, alsmede belangrijke

ontwikkelingen in de zorgsector. Vanuit het perspectief van de overheid,

zorgverzekeraars en de verschillende subsectoren in de zorg worden bijdragen

geleverd. Nieuwe congressen De NVTZ Academie organiseert ook in 2015 meerdere congressen in samen-werking met diverse kennispartners. De thema’s hiervoor worden nog nader

ingevuld. Nadere informatie en inschrijving Voor zowel de Jaarlijkse ‘Upload’ Sessie als wel de nieuwe congressen geldt dat

zodra de inhoud hiervan definitief is, u vanuit de NVTZ een uitnodiging ontvangt.

Op basis hiervan kunt u bepalen of u zich wilt inschrijven.

67 67

Wat brengt deze ‘leercommunity’ u vanuit

de rol van Toezichthouder?

Overzicht in alle facetten inzake ICT en zorg

State-of-the-art ontwikkelingen in ICT

Inzicht in risicogebieden en op welke manier daarmee om te gaan

Aanscherping van uw standpunten inzake dilemma’s en lastige kwesties

Input om het goede gesprek te voeren met de Raad van Bestuur en ICT-verantwoordelijke

bestuurders, zonder zelf de specialist te worden.

De volgende programma’s zijn in ontwikkeling.

Toezicht op digitalisering in zorg & welzijn

Sessie HRM en transities Toezicht op digitalisering in zorg & welzijn Overal in de wereld staan gezondheidszorgsystemen op een kantelpunt. Onder

invloed van vergrijzing en welvaartsziekten zijn de gangbare wijzen van

zorgverlening onbetaalbaar geworden. Bovendien wordt de bemensing van de

zorg, ook in Nederland, een steeds groter probleem. Vele voordelen worden

behaald met de inzet van ICT. Op het gebied van domotica, efficiëncy, robotisering,

beschikbaarheid van informatie, verantwoording, verbetering van de kwaliteit van

zorg, etc. Het gaat inmiddels ook over substantiële investeringen en veelal lange

termijn verplichtingen. Toezichthouders hebben een rol aangaande compliance,

performance en werkgeverschap. Intern toezicht heeft daarom een eigen

verantwoordelijkheid voor optimale informatievoorziening en het innovatief gebruik

van digitalisering. Eigen deskundigheid is daarom onontbeerlijk. Werkvorm ‘Leercommunity’ De materie is echter te complex en weerbarstig om in een één- of tweedaagse

sessie te behandelen. Daarom biedt de NVTZ Academie een nieuwe vorm die een

aantal zaken combineert. Cognitieve input over ICT door middel van sessies, maar

ook casuïstiek welke gedurende het traject ingebracht kan worden. Werkvormen

bestaan uit inhoudelijke inleidingen, besprekingen van de eigen praktijksituatie,

bedrijfsbezoeken, casebesprekingen maar ook ontmoetingen met beleidsmakers en

externe toezichthouders. We zullen dat ondersteunen met ICT, zodat deelnemers

tussentijds en op afstand met elkaar de dialoog aan kunnen gaan. Het traject zal

zich over een langere periode uitstrekken, waarbij we aansluiten op de drukbezette

agenda van de toezichthouder.

In ontwikkeling

68

Onderwerpen: overzicht van ICT ontwikkelingen en toepassingsgebieden

het delen van informatie met samenwerkingspartners

risico’s van privacy -en datalekken,

het oneigenlijk gebruik van informatie

mogelijke reputatierisico’s en financiële schade.

de mogelijkheden voor betere empowerment van de patiënt.

de investeringen in e-health en andere zorginnovaties

de optimale positionering en ontwikkeling van de ICT

de innovatie functie binnen de instelling

toezicht bij implementatie van complexe projecten

beoordelen van ICT plannen

indicatoren voor adequaat toezicht bij ICT projecten

er is volop de mogelijkheid om eigen casuïstiek of andere thematieken in te brengen. Begeleiders en inleiders Voorbereiding en inhoudelijke ondersteuning bij deze ontmoetingen wordt geboden door diverse experts

van onder andere INSEIT, D&A Medical Group en Capgemini. Nadere informatie Bij het ter perse gaan van dit boekje zijn de exacte data en deelnamekosten nog niet vastgesteld.

U kunt zich bij interesse melden bij de NVTZ Academie. Wij zullen u dan de informatie doen toekomen.

69

Sessie HRM en transities Momenteel spelen er grote reorganisaties in de zorg- en welzijnssector.

De verwachting is dat dit de komende tijd blijft spelen. Op welke manier kunt u goed

toezichthouden op deze veelal complexe situaties en vele lastige dilemma’s.

De eendaagse sessie HRM en transities wordt momenteel ontwikkeld. U kunt uw eventuele belangstelling via de mail aan NVTZ kenbaar maken.

Wij zullen u dan op de hoogte houden wanneer en op welke wijze u kunt

deelnemen. Ook kunt u de website van NVTZ Academie in de gaten houden. Nadere informatie Bij het ter perse gaan van dit boekje zijn de exacte data en deelnamekosten nog

niet vastgesteld. U kunt zich bij interesse melden bij de NVTZ Academie. Wij zullen

u dan de informatie doen toekomen.

Notities

Bezoekadres NVTZ Academie Churchilllaan 11 3527 GV Utrecht 030 737 00 85 www.nvtz.nl Contactgegevens Avicenna Academie voor Leiderschap Postbus 292 7400 AG Deventer 0570 76 00 00 www.academievoorleiderschap.nl

Programma NVTZ Academie 2015

Documents

Transcript of Programma NVTZ Academie 2015