Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

Vakgroep Orthopedagogiek

Academiejaar 2011-2012

Profiel en behandeling van jongeren met een

extreme gedrags- en emotionele

problematiek (GES+): een case study

“Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van master in de

pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting orthopedagogiek”

Ellen Vangheluwe

Promotor: Prof. Dr. Wouter Vanderplasschen

2

Ondergetekende, Ellen Vangheluwe, geeft

toelating tot het raadplegen van deze

masterproef door derden

………………………………………………………..

3

Universiteit Gent

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

Optie Orthopedagogiek

Academiejaar 2011 – 2012

Profiel en behandeling van jongeren met een extreme gedrags- en emotionele

problematiek (GES+): een case study

Abstract

Jongeren met ernstige gedrags- en emotionele stoornissen hebben nood aan een gespecialiseerde en

intense vorm van hulpverlening. Recent zijn er in Vlaanderen dan ook extra middelen vrijgemaakt

voor de behandeling van jongeren met een extreme gedrags- en emotionele problematiek (GES+).

Dit onderzoek wil een duidelijk beeld scheppen van hoe de behandeling binnen een GES+-unit

ingevuld kan worden en wat het profiel is van de jongeren die er terecht komen. Bovendien wordt

nagegaan in hoeverre de behandeling aangepast is aan de noden van de jongeren en of er eventueel

tekortkomingen zijn in de werking of in de bredere hulpverlening. Hiervoor werd een GES+-unit

grondig bestudeerd. Data werden verzameld aan de hand van documentenanalyse, semi-

gestructureerde interviews en participerende observatie. Uit de resultaten werd een duidelijk profiel

naar voor gebracht van de groep cliënten met een extreme gedrags- en emotionele problematiek. De

jongeren worden gekenmerkt door ernstig internaliserend en externaliserend probleemgedrag

waardoor ze zowel op school als in de hulpverlening volledig vastgelopen zijn. Ze hebben een lagere

intellectuele en emotionele ontwikkeling en zijn opgegroeid in een problematische

opvoedingssituatie. De hechtingsproblematiek is bij alle jongeren zeer prominent aanwezig en er is

bovendien steeds sprake van comorbiditeit. Ook de belangrijkste kenmerken uit de behandeling

werden opgesomd en besproken. Er kon geconcludeerd worden dat de behandeling in grote mate

aangepast is aan de noden van de jongeren. De tekortkomingen in de behandeling werden eerder

toegeschreven aan elementen buiten de GES+-unit zelf of aan het feit dat de werking nog in de

kinderschoenen staat.

Ellen Vangheluwe

Promotor: Prof. Dr. Wouter Vanderplasschen

4

VOORWOORD

Een masterproef is niet op één dag geschreven. Het was een tijdrovend, maar vooral ook een

boeiend en leerrijk proces. Enkele mensen verdienen een bijzonder woord van dank aangezien ze mij

geholpen en ondersteund hebben om deze scriptie tot een goed einde te brengen.

Eerst een vooral wil ik de jongeren, de opvoeders en het begeleidingsteam van de GES+-unit in OC

Sint-Idesbald bedanken. Zonder hun hulp en medewerking was het niet gelukt om mijn onderzoek uit

te voeren. Hun gastvrijheid en enthousiasme zorgden ervoor dat de documentstudie, de interviews

en de observaties een interessante en aangename bezigheid waren. Graag wil ik in het bijzonder

Kirsten Vandycke bedanken aangezien zij dit alles in goede banen geleid heeft en steeds bereid was

om al mijn vragen van een antwoord te voorzien.

Daarnaast ben ik een speciale dank verschuldigd aan mijn promotor, Prof. Dr. Wouter

Vanderplasschen, bij wie ik steeds terecht kon voor feedback en tips bij het schrijven van deze

masterproef.

Ten derde wil ik mijn oprechte dank uiten aan mijn ouders. Dankzij hen kreeg ik de kans om mijn

studies aan te vangen en tot een goed einde te brengen. Ook de steun van mijn vriend Thomas

tijdens het schrijven van deze masterproef betekende voor mij steeds weer een hart onder de riem.

Speciale dank ook aan mijn moeder voor de hulp bij het verwerken van de gegevens en het kritisch

nalezen van deze scriptie.

Ten slotte wil ik mijn vrienden en vriendinnen bedanken die steeds klaarstonden om me van tips en

ontspanningsmomentjes te voorzien. De leuke Chiromomenten of oppeppende telefoontjes waren

nodig om mijn batterijen af en toe weer op te laden.

Dankjewel aan iedereen!

5

INHOUD

INLEIDING ................................................................................................................................................ 8

DEEL 1: THEORETISCH KADER ............................................................................................................... 10

Extreme Gedrags- en Emotionele Problematiek in Vlaanderen ...................................................... 10 1

1.1 Uitbreidingsbeleid 2010 ........................................................................................................... 10

1.2 Jongeren met een extreme gedrags- en emotionele problematiek ........................................ 11

1.2.1 Ten laste neming ......................................................................................................... 11

1.2.2 Doelgroep .................................................................................................................... 11

1.2.3 Monitoring van de instroom ........................................................................................ 12

1.3 Uitbreidingsbeleid 2011 ........................................................................................................... 12

Wetenschappelijk onderzoek naar gedrags- en emotionele stoornissen ........................................ 13 2

2.1 Profiel ....................................................................................................................................... 13

2.1.1 Socio-demografische factoren ..................................................................................... 13

2.1.2 Ontwikkeling en diagnoses .......................................................................................... 15

2.1.3 Sociaal onaangepast gedrag ........................................................................................ 16

2.1.4 Hulpverlening en onderwijs ......................................................................................... 19

2.2 Behandeling .............................................................................................................................. 21

2.2.1 Ambulante en residentiële zorg .................................................................................. 21

2.2.2 Gedragstherapeutische benaderingen ........................................................................ 22

2.2.3 Medicatie ..................................................................................................................... 23

2.2.4 Conflicthantering ......................................................................................................... 24

2.2.5 Multimodulaire benadering ......................................................................................... 26

Probleemstelling .............................................................................................................................. 27 3

DEEL 2: METHODOLOGIE ...................................................................................................................... 29

Kwalitatief onderzoek ...................................................................................................................... 29 1

1.1 Case Study ................................................................................................................................ 29

1.1.1 Semi-gestructureerde interviews ................................................................................ 30

1.1.2 Participerende observatie ........................................................................................... 30

1.1.3 Documentenanalyse .................................................................................................... 31

Onderzoeksprocedure ...................................................................................................................... 32 2

2.1 Steekproef ................................................................................................................................ 32

2.1.1 OC Sint Idesbald ........................................................................................................... 32

2.1.2 GES+-unit ..................................................................................................................... 32

6

2.2 Dataverzameling ....................................................................................................................... 33

2.3 Data-analyse ............................................................................................................................. 34

Methodologische kwaliteit ............................................................................................................... 34 3

3.1 Betrouwbaarheid ...................................................................................................................... 34

3.2 Validiteit ................................................................................................................................... 35

DEEL 3: ONDERZOEKSRESULTATEN ...................................................................................................... 36

Wat is het profiel van de jongeren die binnen een GES+-unit opgenomen worden? ..................... 36 1

1.1 Intellectuele en emotionele ontwikkeling ................................................................................ 36

1.1.1 IQ ................................................................................................................................. 36

1.1.2 Sociaal-emotionele ontwikkeling ................................................................................ 36

1.2 Sociaal onaangepast gedrag ..................................................................................................... 37

1.2.1 Externaliserend probleemgedrag ................................................................................ 37

1.2.2 Internaliserend probleemgedrag ................................................................................. 38

1.2.3 Veel voorkomende gedrags-en emotionele stoornissen ............................................ 38

1.3 Problematische opvoedingssituatie ......................................................................................... 39

1.3.1 Dossier bij de jeugdrechtbank ..................................................................................... 39

1.3.2 Familiale achtergrond .................................................................................................. 40

1.3.3 Traumatische ervaringen ............................................................................................. 40

1.4 Hulpverleningsgeschiedenis ..................................................................................................... 40

1.4.1 Nergens thuis ............................................................................................................... 40

1.4.2 Problemen in een (leef)groep ...................................................................................... 41

1.5 Doorstroommogelijkheden ...................................................................................................... 41

Wat zijn de belangrijkste kenmerken van de behandeling binnen een GES+-unit? ........................ 41 2

2.1 Besloten karakter ..................................................................................................................... 41

2.1.1 Aparte unit ................................................................................................................... 42

2.1.2 Aangepaste infrastructuur ........................................................................................... 42

2.2 Individuele aanpak ................................................................................................................... 43

2.3 Totaalbegeleiding ..................................................................................................................... 44

2.3.1 Tijdelijk onderwijs aan huis (TOAH) ............................................................................. 44

2.3.2 Contact met de ouders ................................................................................................ 44

2.4 Pedagogisch kader van de GES+-werking ................................................................................. 45

2.4.1 Leefgroepregels ........................................................................................................... 45

2.4.2 Life Space Crisis Intervention ....................................................................................... 45

2.4.3 Ontwikkelingsdynamisch model van Anton Došen ..................................................... 46

2.4.4 Gedragstherapeutische invloeden .............................................................................. 46

2.4.5 Toezichtsniveaus .......................................................................................................... 47

7

2.4.6 PTV-technieken ............................................................................................................ 47

2.4.7 Individueel bepaald ..................................................................................................... 48

In hoeverre is de behandeling binnen een GES+-unit aangepast aan de noden van de jongeren en 3

zijn er eventueel tekortkomingen? ....................................................................................................... 48

3.1 Noden van de jongeren ............................................................................................................ 48

3.2 Tekortkomingen in de behandeling .......................................................................................... 49

3.2.1 Tekortkomingen in de werking van de GES+-unit ....................................................... 49

3.2.2 Tekortkomingen met betrekking tot TOAH ................................................................. 50

3.2.3 Tekortkomingen met betrekking tot time-out ............................................................ 51

3.2.4 Onzekere toekomst ..................................................................................................... 51

DEEL 4: DISCUSSIE ................................................................................................................................. 53

Terugkoppeling van de belangrijkste bevindingen naar de literatuur ............................................. 53 1

1.1 Het profiel van jongeren binnen een GES+-unit ....................................................................... 53

1.1.1 Ernstig internaliserend en externaliserend probleemgedrag ..................................... 53

1.1.2 Vastgelopen op school en in de hulpverlening ............................................................ 53

1.1.3 Lagere intellectuele en emotionele ontwikkeling ....................................................... 54

1.1.4 Problematische opvoedingssituatie ............................................................................ 54

1.1.5 Hechtingsproblematiek ............................................................................................... 54

1.2 Kenmerken van de behandeling ............................................................................................... 55

1.2.1 Besloten karakter ......................................................................................................... 55

1.2.2 Pedagogisch kader ....................................................................................................... 55

1.2.3 Individuele – en totaalbegeleiding .............................................................................. 56

1.3 Tekortkomingen in de behandeling .......................................................................................... 56

1.3.1 Tekortkomingen in de GES+- werking ......................................................................... 56

1.3.2 Nood aan onderwijs op maat ...................................................................................... 57

1.3.3 Nood aan time-out ...................................................................................................... 57

1.3.4 Nood aan hulpverlening voor volwassenen met GES(+) ............................................. 58

Beperkingen van het onderzoek ...................................................................................................... 58 2

Aanbevelingen .................................................................................................................................. 59 3

3.1 Voor verder onderzoek ............................................................................................................. 59

3.2 Voor de praktijk ........................................................................................................................ 60

Conclusie .......................................................................................................................................... 60 4

BIBLIOGRAFIE ........................................................................................................................................ 62

BIJLAGEN ............................................................................................................................................... 68

8

INLEIDING

Verschillende incidenten binnen de jeugdinstellingen en een noodkreet vanuit de sector bewijzen

het: de zorg voor kinderen en jongeren met een gedrags- en/of emotionele stoornis loopt niet altijd

van een leien dakje. “Zeker tieners met een hele cocktail van verstandelijke beperkingen,

psychiatrische stoornissen en gedragsproblemen worden soms als hete aardappels van organisatie

naar organisatie doorgeschoven. Het aantal jongeren met een heel complexe problematiek neemt

duidelijk toe” (Peuteman, 2011, p. 28).

Bovendien blijkt uit de internationale literatuur dat jongeren met een ernstige gedrags- en

emotionele problematiek nood hebben aan een intensieve en gespecialiseerde behandeling (Knorth,

2005; Mc Curdy en Mc Intyre, 2004; van der Ploeg, 2005). Hulpverleners mogen daarbij hun eigen

aandeel in de behandeling van de problematiek niet onderschatten. Harder (2012) is van mening dat

het ‘deskundig handelen’ heel belangrijk is. Hiermee wordt vooral bedoeld dat de relatie tussen de

jongere en de begeleider van groot belang is en dat methodieken best op een correcte manier

worden uitgevoerd. Maar doordat jongeren met een complexe hulpvraag in veel gevallen steeds van

voorziening moeten veranderen, kunnen zij onmogelijk de begeleiding krijgen en de relatie

opbouwen die ze nodig hebben. Sterker nog, veelvuldige doorverwijzingen hebben volgens

verschillende onderzoekers een negatieve invloed op de ontwikkeling en het gedrag van kinderen en

jongeren (Newton et al., 2000; Vanderfaillie et al., 2007).

In een interview met het tijdschrift Knack (Peuteman, 2011) onderkent Minister van Welzijn Jo

Vandeurzen dit probleem. Hij wil ervoor zorgen dat de basisvoorzieningen die jongeren met een zeer

complexe problematiek opnemen, versterking krijgen om een oplossing op maat te kunnen

uitwerken. Er werden extra middelen vrijgemaakt voor jongeren met een prioritair toe te wijzen

hulpvraag, het vroegere ‘knelpuntdossier’. Helaas zijn veel voorzieningen, ondanks deze extra

middelen, nog steeds niet geneigd om hen op te nemen. In 2010 maakte de Vlaamse regering een

aanzienlijk bedrag vrij voor de installatie van 30 GES+-plaatsen voor jongeren met een extreme

gedrags- en emotionele problematiek. In 2011 kwamen er nog eens 30 plaatsen bij specifiek voor de

uitstroom uit de gemeenschapsinstellingen. Verschillende Vlaamse voorzieningen kregen een

erkenning voor GES+-plaatsen en vulden dit op hun eigen manier in.

Deze masterproef beoogt een gevalstudie uit te voeren binnen een GES+-unit in Vlaanderen en

handelt met andere woorden over de doelgroep ‘jongeren met een extreme gedrags- en emotionele

problematiek’. Hoewel de GES+-plaatsen specifiek in voorzieningen van het Vlaams Agentschap voor

Personen met een Handicap (VAPH) gevestigd zijn, bevindt deze groep jongeren zich op het kruispunt

van verschillende sectoren. De doelgroep past in veel gevallen zowel binnen de sector

jongerenwelzijn, de VAPH-sector als de sector psychiatrie. Velen bevinden zich in een problematische

9

opvoedingssituatie (POS-situatie), sommigen pleegden een ‘als misdrijf omschreven feit’ (MOF) de

meesten hebben een ernstige gedragsstoornis en nog anderen een psychiatrische stoornis. Bij het

merendeel van de jongeren is er bovendien sprake van een combinatie van al deze factoren. Het is

met andere woorden moeilijk om een duidelijk beeld te scheppen van de doelgroep uit deze studie.

Het is belangrijk om hierbij aan te geven dat de definitie van een gedragsstoornis heel subjectief is.

De vraag hoe zwaar het probleemgedrag doorweegt, wordt beantwoord door de samenleving. Deze

samenleving verschilt naargelang tijd en plaats. De definitie van probleemgedrag is met andere

woorden sterk cultuurgebonden en het is belangrijk om dit als onderzoeker steeds in het

achterhoofd te houden (Vandamme, 1990).

Broekaert en Van Hove (2005) bespreken ook verschillende stromingen waarbinnen

gedragsproblemen bekeken kunnen worden. De psychoanalyse, het humanisme, het behaviorisme,

het systeemdenken en het meervoudig risicomodel zullen het fenomeen met een andere bril

bekijken en ook een andere verklaring formuleren voor een gedrags- en emotionele stoornis.

Integratieve of holistische modellen weigeren te kiezen voor een eenzijdige kijk en gaan op zoek naar

een samengaan van alle modellen. Wanneer we de diagnoses in de Diagnostic and statistical manual

of mental disorders (DSM-IV) bekijken, dan worden de volgende stoornissen onder de

gedragsproblemen gerekend: attention deficit hyperactivity disorder (ADHD), oppositional defiant

disorder (ODD) en conduct disorder (CD). Daarnaast zijn er ook stoornissen die eerder onder de

emotionele of psychiatrische problematieken gecategoriseerd kunnen worden. Voorbeelden hiervan

zijn: de obsessief-compulsieve stoornis, angststoornissen, de reactieve hechtingsstoornis, pervasieve

ontwikkelingsstoornissen en de depressieve stoornis of episode (American Psychiatric Association,

1994).

In het theoretisch gedeelte van deze scriptie wordt het beleidskader rond GES+ verduidelijkt en

worden gedrags- en emotionele stoornissen (in brede zin) bestudeerd in de bestaande

wetenschappelijke literatuur. Zowel het profiel als de behandeling worden hierbij onder de loep

genomen. In het tweede deel wordt de keuze voor een ‘case study’ verantwoord en de methoden

van dataverzameling en –analyse grondig uit de doeken gedaan. Ook de methodologische kwaliteit

wordt besproken voor er overgegaan wordt naar de onderzoeksresultaten. In het laatste deel zijn de

conclusies van het onderzoek weergegeven en worden ze onmiddellijk teruggekoppeld naar de

literatuur. Beperkingen van het onderzoek en implicaties voor de praktijk worden geformuleerd om

daarna af te sluiten met een algemene conclusie.

Voor de referenties, de bibliografie en de figuren werden de APA-normen gehanteerd (American

Psychological Association, 2001).

10

DEEL 1: THEORETISCH KADER

De uitwerking van het theoretisch kader vertrekt vanuit de situatie in Vlaanderen. Er wordt een

overzicht gegeven van de initiatieven die er recent ontwikkeld werden voor kinderen en jongeren

met een extreme gedrags- en emotionele problematiek. Daarna volgt een grondige doorkruising van

de beschikbare internationale literatuur. Zowel het profiel als de behandeling van de doelgroep die in

dit onderzoek benaderd wordt, komen hier aan bod. Hiervoor werden boeken en tijdschriften

geraadpleegd, maar het grootste deel van de artikels werd opgezocht via ‘Web of Science’. Ten slotte

volgt er een weergave van de doelstellingen en de probleemstelling van deze studie.

Extreme Gedrags- en Emotionele Problematiek in Vlaanderen 1

De term GES+ is een recente benaming die bestaat sinds het ‘Uitbreidingsbeleid 2010’ van Minister

van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, Jo Vandeurzen (2009). Door de groeiende moeilijkheden die

men binnen de sector ondervond omtrent de zorg voor jongeren met ernstige gedrags- en

emotionele stoornissen werden er extra middelen vrijgemaakt voor deze groep jongeren. Daaruit

ontstond een nieuwe, aparte doelgroep: jongeren met een GES+-erkenning. In de volgende alinea’s

worden de uitbreidingsbeleiden samen met deze nieuwe term verduidelijkt.

1.1 Uitbreidingsbeleid 2010

In 2010 kreeg Minister Jo Vandeurzen voor de sector ‘personen met een handicap’ 22.5 miljoen euro

extra waarmee hij een uitbreidingsoperatie opzet. Voor het eerst trekt hij ook de kaart van de

meerjarenbegroting. Op 23 oktober 2009 schreef Jo Vandeurzen een brief waarin hij de krachtlijnen

voor de uitbreidingsoperatie 2010 en voor het uitbreidingsplan 2011-2012 verduidelijkte (Jo

Vandeurzen, 28 oktober 2009). De extra middelen worden in het uitbreidingsbeleid 2010 ingezet om

voorzieningen voor personen met een beperking, meer bepaald voor vier strategische doelgroepen,

kwaliteitsvol uit te breiden. Naast de volgende vier doelgroepen worden de middelen ook ingezet op

zorgvernieuwende projecten:

- Volwassen personen met een handicap met een zware ondersteuningsnood, wiens

situatie erkend wordt als knelpuntdossier of als prioritair te bemiddelen dossier.

- De groep kinderen en jongeren met ernstige gedrags- en emotionele problemen (GES)

die voor een groot deel raakvlakken heeft met de populatie van Jongerenwelzijn.

- De groep kinderen en volwassenen die, dankzij de versterking van hun thuissituatie, zo

lang mogelijk in hun eigen familiaal milieu kwaliteitsvol kunnen leven.

- De groep kinderen en volwassenen die hun VAPH erkende ondersteuningsnood zelf

willen invullen bij middel van persoonlijke assistentie. (Bursens, 28 oktober 2009, p. 1)

11

De GES+-plaatsen kunnen we kaderen in de uitbreidingen voor de groep kinderen met ernstige

gedrags- en emotionele problemen (GES) die raakvlakken heeft met de populatie van

Jongerenwelzijn. Voor hen werd een verhoging van de personeelsomkadering voorzien (Bursens, 28

oktober 2009) waardoor er dertig internaatsplaatsen omgebouwd konden worden naar een aanbod

voor jongeren met een extreme gedrags- en emotionele problematiek. In elke Vlaamse provincie

kwamen een zestal zogenaamde GES+-plaatsen vrij. In West-Vlaanderen zijn de plaatsen gevestigd in

OC Sint-Idesbald, in Oost-Vlaanderen in SOC De Hagewinde en in Antwerpen in Openluchtopvoeding

Brasschaat. In Limburg worden de zes plaatsen verdeeld over DC Sint-Elisabeth en OGL Bethanië en

in Vlaams-Brabant en Brussel zijn de plaatsen respectievelijk gevestigd in MPC Ter Bank en MPC Sint-

Franciscus. Deze plaatsen kunnen toegewezen worden aan alle jongeren met een ernstige

gedragsstoornis, ook aan jongeren met een bijkomende mentale handicap (Bursens, 16 november

2009). Het is de bedoeling dat de jongeren tijdelijk van dit aanbod gebruik kunnen maken en na 36

maanden terug doorstromen naar een reguliere leefgroep binnen een VAPH-voorziening (Bursens, 10

november 2010).

1.2 Jongeren met een extreme gedrags- en emotionele problematiek

In een volgende omzendbrief verduidelijkte Laurent Bursens, secretaris generaal van het VAPH, de

opvang van jongeren met extreme gedrags- en emotionele problematiek. De doelgroep die voor

ogen gehouden wordt, zijn zowel jongeren die te vinden zijn binnen de sector VAPH als binnen

Jongerenwelzijn. Daarom werden voor een akkoord rond instroom zowel Integrale

Jeugdhulpverlening als het Agentschap Jongerenwelzijn betrokken. Men kwam tot de volgende

afspraken (Bursens, 23 juni 2010):

1.2.1 Ten laste neming

Om in aanmerking te komen voor de speciale unit, moet de jongere steeds over een tenlasteneming

internaat beschikken. Hij of zij moet ook tot de doelgroep behoren waarvoor de betrokken

voorziening erkend is.

1.2.2 Doelgroep

De instroom van jongeren met een extreme gedragsproblematiek valt onder de verantwoordelijkheid

van een provinciaal overleg tussen de voorzieningen die in de betrokken provincie erkenning kregen

voor GES+-plaatsen, de coördinator zorgregie van het VAPH, de regioverantwoordelijke

jongerenwelzijn en een beleidsmedewerker Integrale Jeugdhulp. Dit overleg wordt de RIG genoemd,

de Regionale Instroomcommissie GES+. De volgende indicatoren in de definitie van een extreme

gedragsproblematiek zijn beslissend in deze vergadering:

- En er is een gevaar

o Of voor de eigen fysieke integriteit of gezondheid;

12

o En/of voor de fysieke integriteit of gezondheid van anderen;

- En de jongere stoort in zware mate het leefpatroon in een leefgroep, kan ook niet

opgevangen worden binnen een gewone structuurgroep;

- Bijkomend duiden volgende kenmerken op extreme gedragsproblemen:

o Vernielen van goederen van zichzelf en van anderen

o een bijkomende mentale beperking of een pervasieve ontwikkelingsstoornis.

(Bursens, 23 juni 2010, p. 2)

1.2.3 Monitoring van de instroom

Om in aanmerking te komen voor opname binnen een GES+-unit:

- Dient de zorgvrager cliënt door de contactpersoon via de webapplicatie zorgregie

(Centrale Registratie van Zorgvragen) geregistreerd te zijn;

- Heeft de zorgvrager het statuut knelpuntdossier minderjarige gekregen;

- maakt de contactpersoon een eerste inschatting of de jongere al dan niet tot de

doelgroep behoort (Bursens, 23 juni 2010, p. 2)

Er wordt er een lijst opgesteld van jongeren die mogelijks in aanmerking komen voor een plaats in de

betrokken GES+-unit door de Regionale instroomcommissie GES+ (RIG). Uit deze lijst kan er door de

voorziening in kwestie gekozen worden als er plaatsen vrijkomen. Ook de intersectoraal prioritair toe

te wijzen hulpvragen (de vroegere knelpuntdossiers) worden aan deze lijst toegevoegd als de

jongeren overeenstemmen met de doelgroep van de voorziening. Jongeren die over een dergelijk

dossier beschikken, krijgen bovendien voorrang.

1.3 Uitbreidingsbeleid 2011

Net zoals in 2010, werden er in 2011 opnieuw middelen voorzien voor 30 extra plaatsen voor de

doelgroep van jongeren met een extreme gedrags- en emotionele problematiek. In dit

uitbreidingsbeleid wordt er specifiek aandacht geschonken aan de uitstroom uit de

gemeenschapsinstellingen aangezien zij op dat moment met de meest schrijnende situaties

geconfronteerd werden. De minister wilde op korte termijn de doorstroom vanuit de

gemeenschapsinstellingen naar VAPH-voorzieningen mogelijk maken aangezien er heel wat jongeren

in Mol, Ruiselede of Beernem terechtkomen die er eigenlijk niet thuishoren (Bursens, 29 oktober

2010). Het probleem is vooral dat jongeren met een complexe psychiatrische problematiek

opgenomen worden in de gemeenschapsinstellingen omdat ze omwille van hun zware hulpvraag

elders overal geweigerd worden. MPI’s hebben namelijk geen opnameplicht en kunnen jongeren

weigeren wanneer ze te agressief zijn, een te laag IQ hebben, een misdrijf gepleegd hebben, … De

gemeenschapsinstellingen in Ruiselede, Beernem en Mol hebben wel een opnameplicht wanneer de

jeugdrechter hen daartoe verzoekt, dus ze worden meer en meer de vergaarbak van jongeren die

elders geen plaats vinden (MTY, 2010).

13

Wetenschappelijk onderzoek naar gedrags- en emotionele stoornissen 2

2.1 Profiel

De GES+-erkenning is iets wat gecreëerd werd in Vlaanderen. Opzoekwerk naar het profiel van

kinderen en jongeren met een (extreme) gedrags- en emotionele problematiek in de internationale

literatuur is voor deze studie zeker en vast relevant. Hoewel het onderzoek naar het profiel van deze

doelgroep nog niet echt uitgebreid is, toch zijn er binnen de wetenschappelijke literatuur

verschillende variabelen te vinden die een invloed kunnen hebben op het feit dat jongeren al dan

niet tot deze doelgroep behoren. Deze factoren worden weergegeven in de volgende alinea’s.

De term ‘gedrags- en emotionele stoornissen’ is de term die gebruikt wordt binnen het VAPH.

Wanneer de bestudeerde literatuur over een andere doelgroep handelt die hier nauw bij aansluit,

zoals bijvoorbeeld jonge delinquenten, dan wordt dit specifiek vermeld.

2.1.1 Socio-demografische factoren

2.1.1.1 Geslacht

Eerst en vooral kan de variabele geslacht misschien belangrijk zijn in het al dan niet hebben van een

gedrags- of emotionele stoornis. Zowel het verschillend socialisatieproces als biologische verschillen

tussen meisjes en jongens kunnen daartoe bijdragen. In de overgrote meerderheid van de

geraadpleegde studies, waren jongens binnen deze doelgroep in de meerderheid. Wagner et al.

(2005) vonden in hun onderzoek naar de karakteristieken van studenten met emotionele problemen

dat meer dan drie vierden van hun steekproef uit jongens bestond. In een literatuurstudie naar de

academische status van kinderen met gedrags- en emotionele stoornissen vonden Trout et al. (2003)

79% jongens en 63% meisjes. Dit ging over wetenschappelijk onderzoek tussen 1961 en 2000.

D’Oosterlinck et al. (2005) gingen op zoek naar het profiel van jongens en meisjes met een

emotionele en gedragsproblematiek in Vlaanderen. Ook in hun steekproef waren er meer jongens

dan meisjes met een ratio 4:1. Zij gingen graven in dossiers en gebruikten de Child Behaviour

Checklist (CBCL, zie 2.1.3.1) om een gedragsprofiel op te stellen voor jongens en voor meisjes. Ze

vonden belangrijke verschillen tussen de beide geslachten in de manier van verwijzing, intelligentie

en diagnoses. Voor intelligentie maakten ze de opmerkelijke conclusie dat, in hun steekproef, de IQ-

scores van de meisjes lager waren dan die van de jongens. Enkele andere onderzoekers waaronder

Achenbach (1991) concludeerden uit hun onderzoek dat jongens een hogere score behalen op de

externaliserende items in de CBCL, meisjes zouden meer internaliserende problemen hebben.

Anderen voegden daar nog aan toe dat jongens ook een agressiever gedragspatroon vertonen (Leech

et al., 2003; Liao et al., 2001). Compas et al. (1997) daarentegen vonden dat geslachtsverschillen

minder duidelijk zijn en sterk geassocieerd zijn met de manier van verwijzing.

14

2.1.1.2 Leeftijd

Ook de leeftijd kan een belangrijke factor zijn als we het profiel van kinderen en jongeren met een

(extreme) gedrags- en emotionele stoornis willen onderzoeken of vergelijken. Rosenblatt et al.

(1998) concludeerden bijvoorbeeld uit hun onderzoek naar de karakteristieken van jongeren met een

ernstige emotionele problematiek dat de gemiddelde leeftijd van jongeren die doorverwezen werden

door gerechtelijke instanties hoger lag dan bij jongeren die via andere wegen in de jeugdzorg terecht

kwamen. Vandamme (1990) onderzocht de bestaande literatuur over extreem moeilijk te begeleiden

jongeren en vond dat jongeren die geplaatst waren via het justitiële kanaal te maken hadden met

een zwaardere gedragsproblematiek en een meer problematische hulpverleningsgeschiedenis.

Misschien is het dus wel zo dat jongeren met een extreme problematiek ouder zijn? Ook

D’Oosterlinck et al. (2005) concludeerden bepaalde zaken in verband met de leeftijd. Ze vonden

onder andere dat jongens in hun steekproef, uit de populatie van jongeren met een gedrags- en

emotionele stoornis in Vlaanderen, gemiddeld gezien ouder waren dan de meisjes.

2.1.1.3 Familiale achtergrond

Volgens de benadering van gedragsproblemen vanuit het systeemdenken mogen we niet vergeten

dat het gezinssysteem van de jongere, in wisselwerking met de omgeving, een invloed kan hebben

op de onderlinge relaties binnen het gezin. Ook het gedag van de gezinsleden kan dus sterk

samenhangen met het zoeken naar een evenwicht van het gezin binnen een groter geheel, de

maatschappij (Broekaert en Van Hove, 2005). Bijgevolg zal volgens deze theorie de familiale

achtergrond, de sociaal economische status (SES) en de afkomst van de jongere een invloed

uitoefenen op de relaties die hij opbouwt en het gedrag dat hij stelt.

Rosenblatt et al. (1998) formuleerden naast een aantal kindrisicofactoren ook gezinsrisicofactoren

voor de ontwikkeling van gedrags- en emotionele stoornissen. De volgende gezinsfactoren werden

genoemd: psychiatrische hospitalisatie van een ouder of verzorger. Misdrijf gepleegd door ouder of

verzorger, plaatsing van broers en zussen, broers en zussen in pleegzorg, psychische ziekte van leden

van de familie, geweld binnen de familie en misbruik van middelen door familieleden. De

bevindingen omtrent ras en etniciteit zijn tegenstrijdig. Sommige onderzoekers vinden dat er onder

jongeren uit etnische minderheden meer gedrags- en emotionele problemen voorkomen (Wagner et

al., 2005). Anderen zijn dan weer van mening dat er geen significante verschillen zijn op dit vlak

tussen kinderen en jongeren met of zonder een gedrags- en emotionele problematiek (Singh et al.,

1994).

De sociaal economische status wordt steeds meer gerapporteerd in onderzoek naar gedrags- en

emotionele stoornissen (Trout et al., 2003) en heel wat auteurs bevestigden dat de SES er wel

degelijk een invloed op heeft. Wagner et al. (2005) vonden in een onderzoek naar de karakteristieken

van kinderen en jongeren met een emotionele problematiek dat deze doelgroep vaker in armoede

15

leeft. Het gezinshoofd is significant vaker werkloos en heeft gemiddeld een lager diploma dan het

gezinshoofd van kinderen en jongeren uit de algemene populatie. Ze voegen er nog aan toe dat deze

jongeren ook vaker een broer, zus of ouder hebben met een beperking. Anderen vonden bovendien

dat moeilijkheden van het gezin om te kunnen voorzien in de basisbehoeften een belangrijke

predictor zijn voor jeugddelinquentie. Extreme financiële problemen die ertoe leiden dat er

onvoldoende eten, medische zorg en zelfs geen dak meer boven het hoofd is, en ook psychische

problemen bij ouders leiden tot delinquentie van de kinderen (Pronchnow en De Fronzo, 1997).

Uit een problematische achtergrond van het gezin kunnen ten slotte traumatische ervaringen

vloeien zoals misbruik, mishandeling of verwaarlozing die ook hun invloed zullen hebben op het

gedrag van de kinderen. Vandamme (1990) haalde aan in zijn onderzoek dat de jongeren die hij

omschreef als ‘extreem moeilijk te begeleiden jongeren’ vaker uit gezinnen kwamen waar zij meer

blootstonden aan schadelijke gevolgen van conflicten en deprivatie. De kindfactoren die Rosenblatt

et al. (1998) formuleerden in hun onderzoek naar de karakteristieken van kinderen en jongeren met

gedrags- en emotionele problemen waren onder andere fysieke mishandeling en seksueel misbruik.

Barth et al. (2007) deden een onderzoek naar predictoren van doorverwijzing van kinderen met

gedrags- en emotionele problemen en vonden dat de aanwezigheid van een psychologisch trauma

geen invloed had op het beëindigen of veranderen van de behandeling.

2.1.2 Ontwikkeling en diagnoses

2.1.2.1 Intelligentie (IQ)

Het IQ van een individu zou ook een belangrijke factor kunnen zijn in het profiel van kinderen en

jongeren met een gedrags- en emotionele stoornis. Op het eerste zicht zou men verwachten dat

jongeren met een verstandelijke beperking of lagere cognitieve mogelijkheden meer gedrags- en

emotionele problemen ontwikkelen. Ze kunnen misschien moeilijker hun gedrag reguleren en

hebben ook meer problemen op school, waardoor ze ook meer kans hebben op gedragsproblemen.

D’Oosterlinck et al. vonden dat meer dan de helft van zowel de jongens als de meisjes in hun

steekproef van jongeren met een gedrags- en emotionele stoornis een IQ had dat lager was dan 85.

Ook Trout et al. (2006) vonden dat studenten met een emotionele problematiek net zoals leerlingen

met leerproblemen een IQ hebben dat onder het gemiddelde ligt. Ze maakten deze conclusie in een

literatuurstudie over de karakteristieken van de doelgroep. Dekker et al. (2002) concludeerden dat

kinderen met een mentale beperking een groter risico hebben op gedrags- en emotionele

stoornissen. De kinderen uit deze doelgroep scoorden namelijk hoger op de Child Behaviour Checklist

(CBCL, zie 2.1.3.1) dan de kinderen zonder beperking uit hun steekproef. Anderen concludeerden dan

weer dat ouders van kinderen met een emotionele problematiek niet zo hard geneigd zijn om hun

kind zwakkere cognitieve vaardigheden toe te schrijven: slechts 10 % van de ouders van kinderen uit

het lager en 2 % van de ouders van kinderen uit het middelbaar (Wagner, 2005).

16

2.1.2.2 Diagnoses

Veel jongeren met een gedrags- en emotionele stoornis kregen ook al één of meerdere diagnoses.

Aangezien er hieromtrent door verschillende onderzoekers al conclusies gemaakt werden, zou het

goed kunnen zijn dat deze variabelen op de één of andere manier in relatie staan tot de ernst van de

problematiek. D’Oosterlinck et al. (2005) concludeerden dat meer dan 34% van de kinderen en

jongeren met een gedrags- en emotionele stoornis de diagnose ADHD kregen, 33% kreeg de diagnose

ODD en 23% de diagnose CD. Ze vonden bovendien ook dat er bij 72% van hun steekproef sprake was

van comorbiditeit, zij kregen twee of meer diagnoses. 34% kreeg 3 diagnoses of meer.

Barth et al. (2007) concludeerden dan weer dat het hebben van een depressie een invloed heeft op

de doorverwijzing van de jongere van de éne instelling naar de andere. In een onderzoek waarbij ze

de populatie van jongeren met een zware emotionele problematiek willen onderzoeken, vonden Liao

et al. (2001) dat 40% van de jongens en 36% van de meisjes uit hun steekproef een

gedragsgerelateerde diagnose hadden. Een veel groter deel van de jongens (22%) dan van de meisjes

(7%) kregen de diagnose ADHD. Meisjes hadden dan weer vaker een depressie dan jongens, 31% ten

opzichte van 20%. Ten slotte kwam een angststoornis voor bij bijna 11% van de vrouwelijke

deelnemers en bij slechts 6% van de mannelijke deelnemers. Singh et al. (1994) deden onderzoek

naar kinderen en jongeren met ernstige emotionele problemen binnen psychiatrische diensten. Zij

vonden dat 47% van hun doelgroep een gedragsgerelateerde diagnose hadden (zoals ODD of CD),

43% kampt met ADHD, 28% met een stemmingsstoornis en 19% met een angststoornis.

2.1.3 Sociaal onaangepast gedrag

2.1.3.1 Internaliserend en externaliserend probleemgedrag (CBCL)

De CBCL/4-18 of Child Behaviour Checklist is één van de meest gebruikte gedragsvragenlijsten voor

kinderen. Bij afname van de CBCL wordt door middel van 120 vragen gepeild naar emotionele en

gedragsproblemen bij kinderen van 4 tot 18 jaar tijdens de afgelopen 6 maanden. Er zijn acht

syndroomschalen waarvoor een score kan worden berekend: teruggetrokken of depressief,

lichamelijke klachten, angstig of depressief, sociale problemen, denkproblemen,

aandachtsproblemen, regelovertredend gedrag en agressief gedrag. Bovendien worden de eerste

drie syndroomschalen samengenomen om een score te berekenen voor de internaliserende schaal.

De laatste twee syndroomschalen vormen samen de externaliserende schaal. (D’Oosterlinck et al.,

2005). Ook zonder dat de CBCL gebruikt werd, sprak men vaak over ‘sociale problemen’ bij kinderen

met gedrags- of emotionele stoornissen. Kinderen en jongeren uit deze doelgroep hebben vaak

problemen op vlak van sociale contacten en relaties. Ook op communicatief vlak vallen ze vaak uit

(Cullinan & Sabornie, 2004; Lane et al., 2006; Wagner et al., 2005).

Veel onderzoekers maken ook gebruik van de internaliserende en de externaliserende schaal om een

profiel van jongeren op te stellen. Rosenblatt et al. (1998) maakten gebruik van deze schalen om

17

jongeren binnen de jeugdhulpverlening op te delen in clusters. Ze vonden bijvoorbeeld dat jongeren

met een meer externaliserende problematiek, die ze benoemen als de ‘troubling cluster’, vaker

doorverwezen waren door de jeugdrechtbank dan jongeren uit de ‘troubled cluster’ met eerder

internaliserende problemen. Ze werden ook al vaker gearresteerd en kwamen vaker in contact met

verboden middelen. Jongeren met een meer internaliserende problematiek hebben meer problemen

thuis en op school. De problemen van jongeren met een externaliserende problematiek bevinden

zich ook daarbuiten (Rosenblatt et al., 1998). Misschien is het inderdaad zo dat jongeren met een

meer externaliserende stoornis behoren tot de jongeren met een meer extreme problematiek

waarvan de hulpverleningssituatie vastgelopen is. Zoals eerder vermeld, werd er in het verleden

geconcludeerd dat jongens met gedragsproblemen vaker een hogere score hebben op de

externaliserende items en meisjes op de internaliserende items (Achenbach, 1991), andere

onderzoekers trekken dit gegeven dan weer in twijfel. Zo vonden D’Oosterlinck et al. (2005)

hieromtrent geen belangrijke verschillen.

Vanzelfsprekend zouden we kunnen verwachten dat jongeren met een extreme gedrags- en

emotionele problematiek ook hogere scores halen op de CBCL, aangezien bepaalde syndroomschalen

ook in de DSM-IV TR beschreven staan als bepalend voor het diagnosticeren van gedragsproblemen.

Het is bovendien bewezen dat de CBCL uiterst geschikt is om gedrags- en emotionele problemen te

detecteren bij kinderen met een mentale beperking of leerproblemen (Dekker et al., 2002; Handwerk

et al., 1998). Heel wat van de geraadpleegde studies over het profiel van jongeren met een gedrags-

en emotionele stoornis vermelden of gebruiken dan ook deze gedragsvragenlijst. De ernst van de

gedrags- en emotionele problematiek werd in een studie van Handwerk et al. (1998), zoals in vele

andere, bepaald door de score op de CBCL. Ook de Teacher Report Form (TRF) of de Youth Self

Report (YSR), zijn vragenlijsten om via vragen aan de leerkrachten en de jongeren zelf

gedragsproblemen te scoren. Toch zijn deze laatste twee vragenlijsten in mindere mate aanwezig in

de literatuur.

2.1.3.2 Als misdrijf omschreven feit (MOF)

Ook het al dan niet gepleegd hebben van een misdrijf is belangrijk in de diagnosestelling van een

gedrags- en emotionele stoornis. Een gedragsstoornis (conduct disorder) wordt in de DSM-IV

trouwens omschreven als een zich herhalend en aanhoudend gedragspatroon waarbij de

grondrechten van anderen of belangrijke bij de leeftijd horende sociale normen of regels worden

overschreden. Men heeft het over agressie gericht op mensen en dieren, vernieling van eigendom,

leugenachtigheid of diefstal en ernstige schendingen van regels (American Psychiatric Association,

1994). Het plegen van een misdrijf is dus zelfs bijna een voorwaarde voor de diagnose ‘conduct

disorder’, de meest ernstige vorm onder de gedragsstoornissen die opmerkelijk meer voorkomt bij

jongens (D’Oosterlinck, 2006). Waarschijnlijk heeft het al dan niet plegen van een misdrijf een

invloed op de graad van ernst van de problematiek en misschien krijgen dergelijke jongeren in

Vlaanderen sneller toegang tot een GES+-unit.

18

Hierboven werd er al een onderzoek beschreven waaruit bleek dat jongeren die geplaatst zijn via het

justitiële kanaal ook vaker te maken hebben met gedragsproblemen en een meer problematische

hulpverleningsgeschiedenis (Vandamme, 1990). Jongeren die in Vlaanderen via het justitiële kanaal

doorverwezen worden, hebben ofwel een MOF gepleegd of bevinden zich in een problematische

opvoedingssituatie (POS-situatie). Een deel van de jongeren doorverwezen door justitie heeft dus wel

degelijk al een misdrijf, of beter een misdrijf omschreven feit, gepleegd. Dezelfde onderzoeker

toonde aan dat diefstal, inbraak en agressie belangrijke kenmerken zijn van jongeren die uitvallen in

onze hulpverlening, hij omschrijft ze als de ‘moeilijkste jeugd’ (Vandamme, 1990).

Barth et al. (2007) toonden bovendien aan dat jongeren die voor de jeugdrechter verschenen ook

een verhoogde kans hebben op het veranderen van voorziening of behandelingsplaats, wat op zijn

beurt dan ook weer kan bijdragen tot een verergering van de gedragsproblematiek (Herrenkohl et

al., 2003; Newton et al., 2000; Vanderfaillie et al., 2007). In een onderzoek van Liao et al. (2001)

werden er drie clusters gevormd uit hun steekproef van jongeren die behandeld worden binnen de

jeugdhulp. De eerste cluster omvat jongeren met de minst ernstige problematiek, de derde cluster

jongeren met de meest ernstige. Ze vonden bij de jongens een positief verband tussen de ernst van

delinquent gedrag en de ernst van de algemene gedragsproblematiek.

2.1.3.3 Drugsmisbruik

Een verslavingsproblematiek zou ervoor kunnen zorgen dat de behandeling van jongeren met een

gedragsproblematiek problematischer wordt of dat de behandeling vastloopt. Of misschien kunnen

we zelfs stellen dat drugsgebruik de gedragsproblemen verergert. Jongeren met gedragsproblemen

en een verslavingsproblematiek zullen hoogstwaarschijnlijk ook een andere, specifieke behandeling

nodig hebben dan jongeren zonder afhankelijkheidsstoornis. Het gebruik van middelen werd door

Rosenblatt et al. (1998) omschreven als één van de risicofactoren voor het ontwikkelen van gedrags-

en emotionele problemen. Hun onderzoek wees ook uit dat jongeren die drugs gebruiken terecht

kwamen in de clusters van jongeren met de zwaarste problematiek.

Heel wat auteurs vonden bovendien een sterke relatie tussen middelenmisbruik en psychische en

gedragsproblemen. Kandel et al. (1997) concludeerden in een onderzoek bij kinderen en jongeren

van 9 tot 18 jaar dat dagelijks roken, het drinken van alcohol en eender welke andere vorm van

middelengebruik samen hingen met een hoger risico op psychiatrische stoornissen zoals

angststoornissen, depressies of gedragsproblemen. Andere auteurs gingen op zoek naar het verschil

tussen drugsverslaafden met en zonder agressief gedragspatroon. Patiënten die agressief gedrag

vertoonden bleken jonger te zijn, maakten in het verleden al vaker een overdosis mee, hadden een

hogere score op verschillende domeinen van de Europ-ASI (European Addiction Severity Index) en

waren bovendien ook vaker het slachtoffer van misbruik (Fernandez-Montalvo et al., 2011). Ten

slotte maakten ook Costello et al. (1999) opmerkelijke bevindingen in verband met comorbiditeit bij

middelengebruik. Op de leeftijd van 16 jaar wordt middelenmisbruik in hun onderzoek duidelijk

19

geassocieerd met gedragsproblemen bij zowel jongens als meisjes. Drugsgebruik kwam bovendien

veel meer voor bij meisjes met CD. Depressie hing samen met het misbruik van middelen in

tegenstelling tot ADHD en angststoornissen.

2.1.4 Hulpverlening en onderwijs

2.1.4.1 Aantal doorverwijzingen

Het blijkt zo te zijn dat jongeren met een klinische score op de CBCL meer dan dubbel zoveel kans

maken om vier of meer plaatsingen te ondergaan dan hun leeftijdsgenoten zonder

gedragsproblemen. Bij kinderen en jongeren met gedrags- en emotionele stoornissen zouden

bijkomende gegevens als depressie en de afzondering van broers en zussen ook meer kans geven op

mislukte plaatsingen (Barth, 2007). Ook Vandamme (1990) vond dat de meeste van de ‘extreem

moeilijk te begeleiden jongeren’ waar hij onderzoek naar deed herkenbaar waren aan het grotere

aantal doorverwijzingen dat ze hadden doorlopen. Naast het feit dat gedragsproblemen een

predictor zijn voor het ondergaan van een negatieve beëindiging van een plaatsing (Barth, 2007;

Leathers, 2006; Newton et al., 2000), vonden verschillende onderzoekers dat veelvuldig

doorverwijzen ook een negatieve invloed kan hebben op het gedrag. Er werd hier al heel wat

onderzoek naar gedaan, vaak met kinderen en jongeren die in een pleeggezin geplaatst zijn.

Vanderfaillie et al. (2007) deden onderzoek naar de invloed van ‘breakdowns’, negatieve

beëindigingen, bij pleegplaatsingen. De onderzoekers zijn van mening dat de ervaring van één of

meerdere breakdowns belangrijke negatieve gevolgen heeft op de ontwikkeling van pleegkinderen.

Het resulteert in moeilijkheden om volwassenen te vertrouwen, in een toename of zelfs het ontstaan

van gedragsproblemen, dalende schoolresultaten, een afname van de kans op hereniging met de

biologische ouders en een langer verblijf in residentiële zorg. Ook Newton et al. (2000)

concludeerden dat mislukte plaatsingen een negatieve invloed hebben op internaliserend en

externaliserend gedrag van pleegkinderen. Hun bevindingen suggereerden bovendien dat kinderen

die oorspronkelijk een normale score haalden op de CBCL, hoewel men het misschien niet

onmiddellijk verwacht, in het bijzonder kwetsbaar zijn voor negatieve effecten van mislukte

plaatsingen. Herrenkohl et al. (2003) voegden daar nog aan toe dat het risico op deviant gedrag

toeneemt als kinderen en jongeren die mishandeld werden veel verschillende plaatsingen ondergaan

terwijl ze opgroeien.

2.1.4.2 Type verwijzing

In Vlaanderen kunnen we vooral het onderscheid maken tussen het justitiële kanaal, namelijk de

jeugdrechter en niet justitiële kanalen. Jongeren die doorverwezen werden door de jeugdrechter

hebben ofwel een MOF gepleegd ofwel werd er een maatregel opgelegd omdat de jongere zich in

een POS-situatie bevond. Op basis van deze gegevens zou men verwachten dat deze jongeren dan

ook te maken hebben met de meest ernstige problematiek. In een onderzoek om de populatie van

20

adolescenten in de jeugdzorg in kaart te brengen, vond men dat jongens vaker doorverwezen

werden door justitiële instanties en meisjes vaker door sociale dienstverlening (Liao, 2001).

Vandamme (1990) stelt dat jeugdigen die geplaatst zijn via het justitiële kanaal vaker te maken

hebben met gedragsproblemen, een meer problematische hulpverleningsgeschiedenis, meer

gezinsproblemen en meer problemen van de ouders. Ze komen vaak uit lagere sociaal-economische

klassen en het zijn opvallend meer jongens dan meisjes.

Rosenblatt et al. (1998) vonden in een onderzoek naar de karakteristieken van jongeren met een

gedrags- en emotionele stoornis dat er significante verschillen waren tussen groepen jongeren die

door verschillende instanties doorverwezen werden. Ze vergeleken daarbij jongeren die

doorverwezen waren via gerechtelijke instanties, geestelijke gezondheidszorg, publieke

gezondheidszorg en de kinderbescherming. Singh et al. (1994) deden onderzoek naar

karakteristieken van jongeren met gedrags- en emotionele problemen die opgenomen waren in een

psychiatrische eenheid. Zij vonden echter geen significante verschillen tussen jongeren die vrijwillig

of onvrijwillig, door de rechter, doorverwezen waren. Belangrijk om hierbij in acht te nemen is dat

het om een wetenschappelijk artikel gaat dat niet van recente datum is. In een onderzoek binnen

ambulante hulpverlening vonden dezelfde onderzoekers dat studenten met gedrags- en emotionele

stoornissen meestal doorverwezen werden door gemeenschapsdiensten, gevolgd door scholen of

leerkrachten, sociale diensten en diensten vanuit de psychiatrie. Kinderen en jongeren met andere

beperkingen, zoals een mentale beperking of leerproblemen, waren significant meer opgenomen op

onvrijwillige basis dan de cliënten met gedrags- en emotionele stoornissen (Landrum en Singh, 1995).

2.1.4.3 Onderwijs en schools presteren

Een gedrags- of een emotionele problematiek kan ook de schoolloopbaan sterk beïnvloeden. McEvoy

en Welker (2000) concludeerden dat antisociaal gedrag en slechte academische prestaties elkaar

beïnvloeden, maar ze leggen daarbij ook de nadruk op de context waarin dit gebeurt. Zowel de

schoolomgeving als de thuissituatie kan de relatie tussen deze twee variabelen voorspellen of

beïnvloeden. Ze maken hierbij ook gebruik van de theorie van Patterson, die ervan uitgaat dat

chronisch antisociaal gedrag een gevolg is van dwingend gedrag bij het kind en een onaangepaste

opvoedingsstijl van de ouders.

Maguin en Loeber (1996, geciteerd in Mc Evoy en Welker, 2000) maakten enkele belangrijke

conclusies met betrekking tot de relatie tussen onderwijs en delinquentie. Ten eerste vonden ze dat

een slechtere attitude op school samenhangt met de ernst van delinquent gedrag, zowel bij jongens

als meisjes. Studenten die betere resultaten halen op school, raken ook minder verzeild in delinquent

gedrag. Ten tweede werd er geconcludeerd dat zowel cognitieve problemen en aandachtsproblemen

correleren met academisch presteren en delinquentie. Ten slotte kon men ook bewijzen dat

interventies die de academische prestaties verbeteren, samengaan met een verminderde prevalentie

van delinquentie.

21

In verschillende andere onderzoeken concludeerde men dat kinderen en jongeren met emotionele

problemen vaker moeilijkheden ondervinden met hun studies dan personen zonder of met een

andere beperking (Trout, 2003; Wagner, 2005 & Lane, 2006). De problemen die ze ondervinden

bevinden zich zowel op academisch vlak als op vlak van hun gedrag. Daarenboven worden ze ook

vaker van school gestuurd. Daarnaast concludeerde men dat ouders van leerlingen met emotionele

stoornissen sneller ontevreden zijn met de school en de leerkrachten van hun kind. Opmerkelijk is

ook dat deze ouders blijkbaar toch ook meer betrokken zijn bij het huiswerk van hun kind, maar

tegelijk minder aanwezig zijn op schoolse activiteiten waar ook ouders een handje kunnen toesteken

(Wagner, 2005).

2.2 Behandeling

Naast het profiel is het ook belangrijk om via de internationale literatuur de behandeling van

jongeren met een (extreme) gedrags- en emotionele problematiek in kaart te brengen. Hierbij wordt

vertrokken vanuit wat er binnen ons hulpverleningslandschap bestaat en de weinige effectstudies die

voor handen waren, werden op het aanbod betrokken.

2.2.1 Ambulante en residentiële zorg

Volgens het subsidiariteitsbeginsel binnen de zorg moeten we steeds kiezen voor ondersteuning zo

vlug, zo kort en zo dicht mogelijk en in samenwerking met het sociale netwerk. Binnen dit principe

wordt het sociaal netwerk gezien als de belangrijkste bron van ondersteuning en pas als dit netwerk

tekort schiet, wordt het institutioneel vangnet aangesproken (Vanderplasschen, 2006). Dit zorgt

ervoor dat men meer en meer wil inzetten op ambulante hulpverlening om zoveel mogelijk te

kunnen voldoen aan de noden van de cliënt en zijn familie.

De voorbije decennia werd deze trend naar meer ambulante zorg voor kinderen en jongeren met

gedrags- en emotionele stoornissen duidelijk. Het aantal kinderen en jongeren dat aangepaste zorg

nodig heeft, stijgt maar de capaciteit binnen residentiële settings daalt of blijft constant in België en

Nederland (van der Ploeg, 2005). Het aantal bedden in de justitiële inrichtingen daarentegen, wordt

wel groter. Het gevolg van deze ontwikkelingen is dat er steeds meer jongeren zijn die zonder de

noodzakelijke residentiële hulp komen te zitten. Binnen de justitiële inrichtingen, waar de jongeren

met de meest ernstige gedragsproblemen verblijven (Handwerk et al., 1998), krijgen velen niet de

gepaste hulp en in andere instellingen is er geen plaats. Ook Mc Curdy en Mc Intyre (2004) zijn van

mening dat een bepaalde groep jongeren naast ambulante hulp, ook nood blijft hebben aan een

meer restrictieve vorm van hulpverlening. Ze stellen een model voor waarbij jongeren voor een korte

periode in een residentiële setting verblijven. Het blijft wel essentieel om ambulante hulpverlening te

voorzien wanneer de opname achter de rug is. Op die manier willen ze met hun ‘stop-gap model’ de

neerwaartse spiraal waar jongeren in terecht gekomen zijn, doorbreken en hun omgeving

voorbereiden op re-integratie.

22

Ten slotte zijn de bevindingen van Knorth et al. (2005) interessant om te vermelden. Zij deden een

onderzoek naar de kenmerken en de aanpak van jeugdigen met sterk antisociaal en oppositioneel

gedrag. Eén van hun conclusies was dat de gewenste hulpverlening voor deze doelgroep best bestaat

uit een residentiële, besloten zorg. Het is bovendien zo dat, wanneer de jeugdige zich zeer agressief

gedraagt of wanneer er sprake is van delinquent gedrag, de kans toeneemt dat hulpverleners zouden

kiezen voor een meer gesloten vorm van residentiële hulpverlening (Knorth et al., 2005).

2.2.2 Gedragstherapeutische benaderingen

Hulpverleners in Vlaanderen en Nederland zijn nog steeds erg vaak te vinden voor

gedragstherapeutische werkwijzen (van der Ploeg & Scholte, 2000). Uit een onderzoek naar nieuwe

programma’s voor jeugdigen met ernstige psychosociale problemen bleek namelijk dat twee derde

van de nieuwe programma’s gestoeld was op onder andere gedragstherapeutische invalshoeken.

Ook het sociale competentiemodel is enorm populair. Het psychoanalytisch denkkader, dat vroeger

de bovenhand nam in de residentiële hulpverlening, wordt met andere woorden duidelijk

overschaduwd door andere visies. Gedragstherapeutische werkwijzen in residentiële settings, vooral

dan de techniek van ‘token-economy’, zijn helaas minder effectief dan algemeen wordt

verondersteld. Vooral de transfer naar andere contexten verloopt moeilijk. Meestal verdwijnen de

positieve resultaten na het verlaten van de instelling als sneeuw voor de zon (van der Ploeg, 2005).

In een onderzoek van Benner et al. (2012) werden er wel positieve conclusies getrokken in verband

met een gestandaardiseerde gedragsinterventie voor leerlingen met externaliserend

probleemgedrag. De studenten uit de experimentele groep vertoonden significant minder

probleemgedrag dan leerlingen uit de controlescholen. De auteurs vermelden wel dat de positieve

uitkomsten kleiner waren in scholen met een grotere groep studenten uit een lagere sociaal-

economische klasse of in scholen waar er meer leerlingen waren die in het begin van het onderzoek

al hogere scores vertoonden voor externaliserend probleemgedrag. Hierbij is het belangrijk te

vermelden dat de onderzoekers ook bevragingen deden naar de manier waarop hulpverleners de

aanpak vertaalden in de praktijk. De conclusie is dat de meesten zeer trouw bleven aan de

voorschriften, ze handelden deskundig.

Niet onbelangrijk om hieraan toe te voegen is dat Annemiek Harder (2012) meermaals bewijzen vond

in wetenschappelijk onderzoek dat ‘straffen’ niet werkt. Ze benadrukte dit in haar betoog op een

symposium in verband met gedrags- en emotionele stoornissen in Gent. De harde aanpak voor

delinquente jongeren die vooral opkwam in de jaren ’80 werpt volgens verschillende

overzichtsstudies uit Amerika geen vruchten af (van der Ploeg, 2005). De zogenaamde ‘bootcamps’

leggen te veel accent op fysieke training, discipline, strenge regels en hard werken. Wangedrag wordt

er bovendien te streng afgestraft.

23

2.2.2.1 Sociale vaardigheidstraining

Sociale vaardigheidstraining is een interventie die zeer populair is binnen de behandeling van

kinderen en jongeren met een gedrags- en emotionele problematiek. Dergelijke trainingen zijn

gebaseerd op gedragstherapeutische principes en het doel ervan is het aanleren van adaptieve

sociale vaardigheden. Quinn et al. (1999) vonden in een meta-analyse naar sociale

vaardigheidstraining bij leerlingen met gedrags- en emotionele stoornissen dat dergelijke

interventies weinig tot geen gedragsverandering met zich meebrengen. Ook Lane (1999) vond dat

het volgen van sociale vaardigheidstraining bij leerlingen met antisociaal gedrag geen significante

verbeteringen in gedrag met zich meedragen. Zij haalt wel een positieve noot aan: de verbeteringen

die dan toch optreden, blijven meestal wel behouden over de tijd. Het is belangrijk om hierbij in

rekening te brengen dat deze onderzoeken niet van recente datum zijn.

2.2.3 Medicatie

Heel vaak wordt er ook medicatie gebruikt voor de behandeling van gedrags- en emotionele

stoornissen. In veel gevallen kan men de levenskwaliteit van personen met een psychiatrische- of

gedragsstoornis aanzienlijk verbeteren. Toch liggen psychofarmaca nog steeds controversieel. Dit

heeft volgens van der Gaag (2008) veel te maken met weerstand. Sommige mensen zijn ervan

overtuigd dat iedereen zijn problemen op eigen kracht moeten overwinnen. Vaak worden

psychofarmaca ook gezien als hulpmiddelen en niet als geneesmiddelen. Het is namelijk zo dat

dergelijke middelen zelden genezen, tenzij er tijdens het gebruik van het medicijn een nieuw

evenwicht tot stand gekomen is, eventueel door middel van (gedrags)therapie. Nog anderen zijn

bang voor de effecten op lange termijn aangezien dierproeven niet volstaan om het risico op

blijvende stoornissen volledig uit te sluiten. Bovendien is het lezen van bijsluiters veelal misleidend

aangezien alle ooit voorgekomen bijwerkingen er dienen in opgenomen te worden.

Van der Gaag (2008) geeft ook een samenvatting van enkele placebogecontroleerde studies met

betrekking tot de werking van bepaalde psychofarmaca. Voor ADHD komt men tot de conclusie dat

zowel stimulerende middelen, middelen die op de norepinefrine stofwisseling aangrijpen als

tricyclische antidepressiva de hyperactiviteit en de impulsiviteit verminderen. Het is wel zo dat de

combinatie van medicatie en gedragstherapie garantie geeft op de beste resultaten. Bij

gedragsstoornissen echter, neemt medicatie een meer bescheiden plaats in. Een multimodale

gezinsgerichte benadering geniet hier de voorkeur. Bij depressie is medicatie effectief gebleken,

maar de combinatie van psychofarmaca en therapie lijkt het best te werken. De atypische

neuroleptica, zoals bijvoorbeeld Risperdal, worden tegenwoordig vaak voorgeschreven voor kinderen

met een stoornis in het autismespectrum. Deze middelen blijken enkel effectief bij de behandeling

van prikkelbaarheid en agressief ontremd gedrag. Voor obsessief compulsieve stoornissen en

ticstoornissen blijkt dat medicatie een effectieve bijdrage kan leveren. Bij angststoornissen

daarentegen, neemt medicatie een bescheiden plaats in (van der Gaag, 2008).

24

2.2.4 Conflicthantering

Wanneer er gewerkt wordt met kinderen en jongeren met een gedrags- en emotionele problematiek

is het vanzelfsprekend dat er zich af en toe een crisis voordoet. Verschillende onderzoekers en

professionals ontwikkelden bijgevolg programma’s waarin gespecialiseerde vaardigheden

beschreven staan om crisissen zo goed mogelijk aan te pakken. Een voorbeeld hiervan is ‘Life Space

Crisis Intervention’ (LSCI). Hierover is heel wat terug te vinden in het werk van Long, Wood en Fecser

(2003).

LSCI is een methode die gebaseerd is op vaardigheden voor klinische diepte-interviews afgeleid van

het concept Life Space Interviewing (LSI) van Fritz Redl. De psychodynamische theorie werd

behouden, maar LSCI werd uitgebreid met concepten uit cognitieve, gedrags-, sociale leer- en

ontwikkelingstheorie. Een belangrijk gegeven is dat een crisis binnen LSCI gezien wordt als een

positief leermoment. Om tot zo’n leermoment te komen werd een therapeutische, verbale

interventiemethodiek ontworpen. De methodiek wordt ofwel op het moment van de crisis toegepast

of zo snel mogelijk erna. “De reacties van de jongere in stresserende situaties worden gebruikt om

gedrag te veranderen, zelfvertrouwen te vergroten, angst te verminderen, begrip en inzicht in het

eigen gedrag en de eigen gevoelens en die van anderen te verhogen” (Long, Wood en Fescer, 2003,

p. 23).

Er wordt ook gebruik gemaakt van de conflictcyclus zodat jongeren leren inzicht te krijgen in de

elementen, gedachten en gevoelens die een crisis veroorzaken. “De conflictcyclus is een manier om

naar een crisis te kijken door een analyse van de interacties tussen de gevoelens van de jongere, zijn

gedrag en reacties van anderen in de omgeving” (Long, Wood en Fescer, 2003, p. 41).

25

Figuur 1: De Conflictcyclus (The KP Way-LSCI, z.d.).

Er bestaan ook enkele interessante, en bovendien Vlaamse, wetenschappelijke artikels omtrent deze

methodiek. In een onderzoek van D’Oosterlinck et al. (2009), ging men onder andere na of een

conflicthanteringsmodel een positieve bijdrage zou hebben in de behandeling van kinderen en

jongeren met een gedrags- en emotionele problematiek. Ook een ander programma: ‘Teaching

Students To Be Peacemakers’ van Johnson en Johnson werd bekeken en vergeleken. Beide

programma’s hadden positieve effecten en vulden elkaar bovendien aan. Het is volgens de auteurs

duidelijk dat er binnen de hulpverlening nood is aan dergelijke methodieken. Maar ook binnen het

gezin en het regulier onderwijs zou men gebaat zijn met handvaten voor conflicthantering.

Er werd in verschillende Vlaamse onderwijsinstellingen gekozen voor de implementatie van LSCI,

bovendien werden er in deze scholen ook effectstudies uitgevoerd. Een onderzoek van D’Oosterlinck

at al. (2008) toont aan dat er op bepaalde vlakken van een positief effect gesproken kan worden.

Soenen et al. (2009) deden onderzoek naar de combinatie van LSCI en een gedragsstappenplan in

een school voor kinderen en jongeren met gedrags- en emotionele stoornissen in Oost-Vlaanderen.

De conclusie is dat de gedragsproblemen van de jongeren tijdens het project behoorlijk stabiel

bleven. Daarnaast hebben LSCI en het gedragsstappenplan een positief effect op de academische

prestaties en het verminderen van probleemgedrag bij de jongeren. Er waren betere

schoolresultaten, het aantal conflicten werd gereduceerd en er werden minder gevallen van

onwettige afwezigheid gesignaleerd. Deze conclusies komen sterk overeen met de bevindingen van

Beck (2009) in zijn onderzoek naar de implementatie van een combinatie van Choice Theory en LSCI.

26

2.2.5 Multimodulaire benadering

In een onderzoek van Knorth et al. (2005) werd aan de deelnemende professionals gevraagd

waaraan een effectief hulpaanbod voor jeugdigen met sterkt antisociaal en oppositioneel gedrag zou

moeten voldoen. Volgens hen moet het aanbod gericht zijn op de toekomst. Er moet een

gestructureerde, duidelijke en consequente aanpak zijn in een kleine groep, aangepast aan de

individuele behoeften. Scholing van jeugdigen of een aangepast onderwijsaanbod moet deel

uitmaken van de hulpverlening en de mogelijkheid tot separatie (time-out) is best aanwezig.

Bovendien is een goed uitgewerkt vrijetijds- en therapieaanbod enorm belangrijk waarbij cognitief-

gedragsmatige elementen nog steeds de voorkeur genieten. Ten slotte moet er moeite gedaan

worden om de ouders en het bredere sociale netwerk zoveel mogelijk te betrekken. Uit het

onderzoek van Knorth et al. (2005) is met andere woorden gebleken dat men behoefte heeft aan een

residentiële aanpak, die intensief is en die betrekking heeft op de verschillende leefgebieden van de

jeugdige. Dit kunnen we samenvatten onder de noemer van een ‘multimodulaire aanpak’ die kadert

binnen het sociaal ecologisch perspectief. De auteurs zijn van oordeel dat deze analyse van de

antwoorden van hulpverleners doet denken aan een residentiële vorm van de Multi Systeem

Therapie (MST). De auteurs voegen hier nog aan toe dat het belangrijk is dat professionals deskundig

handelen met ‘feeling’ voor de doelgroep.

Ook Harder (2012) benadrukt het belang dit ‘deskundig handelen’. Uit haar proefschrift blijkt dat

hulpverleners sterk de neiging hebben om te handelen op basis van hun persoonlijke stijl en intuïtie.

Daar tegenover vond ze in de literatuur dat de aanpak van professionals zeer belangrijk is bij

behandeling van jongeren met gedragsproblemen. Hulpverleners hebben meer invloed dan ze vaak

denken. Daarom pleit ook zij voor een grotere aandacht voor deskundig handelen. Daarmee bedoelt

ze vooral dat methodieken op een meer correcte manier moeten uitgevoerd worden en dat er meer

aandacht moet zijn voor de relatie tussen jongeren en hulpverleners. Daarvoor hebben we volgens

haar de goede vaardigheden nodig die onze intuïtie overstijgen (Harder, 2012).

In een onderzoek naar geweld bij jongeren (Kashani et al., 1999) was de belangrijkste conclusie met

betrekking tot de behandeling ook dat de meest effectieve aanpak er één is die alle factoren die aan

de oorzaak liggen van geweld benadert. Van heel wat methoden is uit onderzoek gebleken dat ze

weinig tot niet effectief zijn. Dit heeft volgens de auteurs twee belangrijke oorzaken. Ten eerste is

het vaak zo dat programma’s waarvan bewezen is dat ze niet effectief zijn, interventies inhouden die

enkel focussen op slechts één of twee risicofactoren voor gewelddadig gedrag. Ze slagen er niet in

om alle andere belangrijke factoren te benaderen. Ten tweede is de ecologische validiteit vaak

onvoldoende. De interventies gaan door op één plaats waarbij er te weinig aandacht is voor andere

belangrijke omgevingsfactoren. Op die manier wordt de transfer van nieuw geleerd gedrag naar

andere omgevingen natuurlijk moeilijk gemaakt.

27

Opnieuw wordt hier de MST-benadering aangehaald als meest belovend aangezien dit volgens de

onderzoekers de enige benadering is die succesvol is gebleken in het verminderen van gewelddadig

gedrag bij jeugdigen. Bevindingen uit onderzoek tonen namelijk aan dat MST zowel op korte als op

lange termijn zorgt voor een vermindering in crimineel gedrag bij jongeren. Het risico op terugval is

significant minder, de relatie met familieleden en vrienden verbetert, gedragsproblemen thuis en op

school verminderen en het risico op een uithuisplaatsing is lager. Indien ambulant gehanteerd, is het

bovendien een ‘goedkopere’ benadering en dus ook op economisch vlak voordeliger (Henggeler et

al., 1996).

Probleemstelling 3

Binnen ons hulpverleningslandschap voor kinderen en jongeren met een gedrags- en emotionele

stoornissen is er duidelijk een groeiende vraag naar aangepaste hulp op maat van jongeren met een

complexe problematiek (van der Ploeg, 2005). Onze Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin,

Jo Vandeurzen, nam daartoe reeds verschillende maatregelen. Eén ervan zijn de extra middelen voor

jongeren met een extreme gedrags- en emotionele problematiek (GES+) (Vandeurzen, 23 oktober

2009). De definitie van deze problematiek, zoals hierboven omschreven, is ontzettend vaag waardoor

het moeilijk is om een zicht te hebben op wat nu de reden is dat jongeren voor een ‘GES+-plaats’ in

aanmerking komen. Literatuuronderzoek bracht echter een heleboel variabelen aan het licht die de

ernst van een gedrags- en emotionele problematiek zouden kunnen beïnvloeden. Het zou interessant

zijn om deze variabelen te toetsen aan het profiel van de jongeren binnen een GES+-unit of een

GES+-plaats.

Hoewel er weinig effectonderzoek voor handen was, werden ook verschillende onderzoeken naar de

behandeling van kinderen en jongeren met gedrags- en emotionele stoornissen doorgenomen.

Daaruit bleek onder andere dat er in veel gevallen gebruik gemaakt wordt van methodieken die

minder effectief zijn dan wordt gedacht (van der Ploeg, 2005). Bovendien is het niet altijd even

gemakkelijk voor begeleiders om behandelingen of methodieken correct uit te voeren, terwijl dit wel

erg belangrijk blijkt naar verbetering van de gedragsproblemen toe (Harder, 2012). Een

multimodulaire aanpak wordt in heel wat wetenschappelijke artikels aangeprezen (Henggeler et al.,

1996; Kashani et al., 1999; Knorth et al., 2005). Uit de Vlaamse beleidsdocumenten bleek dat er

weinig richtlijnen zijn voor de uitwerking van de behandeling waardoor elke voorziening zelf kan

bepalen hoe dit binnen hun organisatie ingevuld wordt.

Deze studie wil daarom een duidelijk beeld scheppen van hoe de behandeling binnen een GES+-unit

eruit kan zien en wat het profiel is van de jongeren die er terechtkomen. Bovendien is het de

bedoeling om na te gaan in hoeverre de behandeling ook aangepast is aan de noden van de jongeren

en of er eventuele tekortkomingen zijn. De belangrijkste doelstelling is het informeren van mensen

die hierin geïnteresseerd zijn. Omdat GES+ een nieuw fenomeen is binnen het Vlaams

28

hulpverleningslandschap is een bijkomende doelstelling ook een ‘verkenning’ van het gegeven, in

zeker zin zal dit onderzoek dus een ‘exploratief’ karakter hebben. Misschien kunnen uit dit onderzoek

nieuwe onderzoeksvragen naar voor komen voor volgend onderzoek. De deelnemende voorziening

vond het belangrijk dat hun GES+-werking eens van naderbij bekeken werd, men vond het

interessant om deze nieuwe unit vanuit een wetenschappelijke hoek te bekijken. De volgende

onderzoeksvragen werden geformuleerd:

1) De eerste onderzoeksvraag peilt naar het profiel van de jongeren binnen een

gespecialiseerde GES+-unit en kan als volgt geformuleerd worden: ‘Wat is het profiel van de

jongeren die binnen een GES+-unit opgenomen worden?’

2) Via de tweede onderzoeksvraag wordt er nagegaan hoe men de behandeling van jongeren

met een extreme gedrags- en emotionele problematiek specifiek invult. ‘Wat zijn de

belangrijkste kenmerken van de behandeling binnen een GES+-unit?’

3) In hoeverre de behandeling succesvol is volgens de hulpverleners, wordt nagegaan via de

derde onderzoeksvraag: ‘In hoeverre is de behandeling binnen een GES+-unit aangepast

aan de noden van de jongeren en zijn er eventueel tekortkomingen?’

29

DEEL 2: METHODOLOGIE

Kwalitatief onderzoek 1

Gezien de inhoud en de vorm van de onderzoeksvragen leek de keuze voor kwalitatief onderzoek

hier gerechtvaardigd. We willen namelijk komen tot een concrete, alledaagse beschrijving van een

GES+-unit. Om dit te bereiken was het noodzakelijk om kwalitatieve gegevens te gebruiken. Deze

hebben betrekking op de aard, de waarde en de eigenschappen van het fenomeen dat onderzocht

wordt. Het gaat met andere woorden over ‘kwaliteiten’ in plaats van ‘kwantiteiten’ (Baarda, de

Goede en Teunissen, 2001). Binnen kwalitatief onderzoek is het niet de bedoeling om kwalitatieve

gegevens te reduceren tot cijfers, maar het is vooral belangrijk dat de rijkdom en de diepgang van de

gegevens behouden blijft. De beleving en de betekenisverlening door de betrokkenen bij het

onderzoek waren dan ook van het grootste belang. Bovendien was de groep jongeren met een GES+-

erkenning eerder zeldzaam en moeilijk te bereiken. ook dat is een factor die bepalend kan zijn voor

de keuze voor kwalitatief onderzoek (Baarda, de Goede en Teunissen, 2001).

1.1 Case Study

De inhoud van het onderzoek en de onderzoekseenheid zijn in dit onderzoek sterk aan elkaar

gekoppeld. Daarom was een case study van een GES+-unit hier een verantwoorde keuze (Baarda, de

Goede en Teunissen, 2001). Yin (1994) gebruikte in zijn boek over design en methoden van

gevalsstudies de volgende definitie die toegespitst is op het onderzoeksproces (Ghesquière en

Staessens, 2000):

A case study is an empirical inquiry that

- Investigates a contemporary phenomenon within its real-life context, especially

when

- The boundaries between phenomenon and context are not clearly evident.

The case study inquiry

- copes with the technically distinctive situation in which there will be many more

variables of interest than data points, and as one result

- relies on multiple sources of evidence, with data needing to converge in a

triangulating fashion, and as another result

- benefits from the prior development of theoretical propositions to guide data

collection and analysis (Yin, 1994, p.13)

Case studies hebben volgens Yin (1994) vooral tot doel om te verklaren, te beschrijven en te

verkennen. Deze drie elementen kwamen in dit onderzoek ongetwijfeld aan bod. De vraag naar het

profiel peilde bijvoorbeeld naar een verklaring waarom jongeren in aanmerking komen voor een

30

GES+-plaats en ook in de laatste onderzoeksvraag kwamen verklarende elementen naar voor. Het

beschrijvende aspect vonden we vooral terug bij de tweede onderzoeksvraag waar het de bedoeling

was om de belangrijke elementen uit de behandeling te beschrijven. Zoals eerder vermeld, was er

ook sprake van een exploratief of verkennend element mede doordat GES+ een recent gegeven is.

Het feit dat het voor een case study aangewezen is om meerdere bronnen van

informatieverzameling te gebruiken, werd door Yin (1994) sterk benadrukt. Volgens hem is

‘triangulatie’ noodzakelijk om tot betrouwbare en diepgaande informatie te komen binnen een

gevalsstudie. Er was in dit onderzoek sprake van methodische triangulatie aangezien er verschillende

methoden van dataverzameling gehanteerd werden: semi-gestructureerde interviews,

participerende observatie en documentenanalyse.

1.1.1 Semi-gestructureerde interviews

Om de betekenisverlening van de hulpverleners volledig tot zijn recht te laten komen, werd in dit

onderzoek gekozen om te werken met semi-gestructureerde interviews. Dit zijn ‘open interviews’

waarbij er aan de hand van een aantal topics een gesprek gevoerd wordt met mensen uit het veld

(Baarda, de goede en Teunissen, 2001). De vragen konden op elk moment bijgestuurd en aangepast

worden maar waren toch in beperkte mate gestandaardiseerd om de antwoorden van de

verschillende informanten met elkaar te kunnen vergelijken.

Voor de voorbereiding en afname van de interviews werd gebruik gemaakt van de vuistregels van

Baarda, de Goede en Teunissen (2001). Op basis van eigen ervaringen en een grondige doorkruising

van bestaande literatuur over het onderwerp, werd er een topiclijst opgemaakt die gebruikt kon

worden voor de interviews. Deze topics werden in een logische volgorde geplaatst die eventueel

bijgestuurd kon worden na de afname van de eerste interviews. Na een korte uitleg over de opzet

van het onderzoek en de doelen die ermee beoogd werden, kwamen er enkele gestructureerde

vragen over persoonsgegevens. Vervolgens werd er gepeild naar enkele topics over het profiel van

de jongeren binnen de GES+-unit en daarna kwam de behandeling uitvoerig aan bod. Er werd

afgesloten met een blik in de toekomst van de jongeren. Het is de bedoeling dat er bij het stellen van

de vragen rekening werd gehouden met het feit dat er best zoveel mogelijk ruimte gegeven werd aan

de informanten om hun eigen antwoorden te formuleren. Open vragen kregen met andere woorden

de voorkeur.

1.1.2 Participerende observatie

Aangezien één van de onderzoeksvragen peilt naar hoe de behandeling van jongeren binnen een

GES+-unit eruitziet, leek het aangewezen om bijkomende gegevens te verzamelen via participerende

observatie. Het is namelijk zo dat het hier interessanter was om interacties van personen in

natuurlijke situaties te gaan onderzoeken. In de literatuur gaat men ervan uit dat de informatie die je

krijgt geldiger wordt wanneer je participeert aan de dagelijkse gang van zaken in ‘het veld’, de

31

situatie of locatie waar je observeert. Zo was Howitt (2010) van mening dat participerende

observatie je de mogelijkheid biedt om informatie te verzamelen over wat mensen echt denken en

doen terwijl interviews enkel een beeld scheppen van wat mensen zeggen over wat ze denken en

doen. Ook de beschrijving en de interpretatie van de gegevens is belangrijk, zoals in de volgende

definitie omschreven:

De onderzoeker is lijfelijk aanwezig in het veld en verzamelt daar gegevens onder alledaagse

omstandigheden door te participeren in de activiteiten die daar plaatsvinden. De

onderzoeker beschrijft de verschijnselen zo levensecht en gedetailleerd mog