Procesindustrie Biobased Economy · PDF filemoet meer synergie opleveren, die de slagkracht en...
Transcript of Procesindustrie Biobased Economy · PDF filemoet meer synergie opleveren, die de slagkracht en...
www.innovatiezuid.nl
Procesindustrie
Dit is een uitgave van het projectteam van Innovatie Zuid.
Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met fi nanciële steun uit het
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.
Biobased EconomyInzicht en inspiratie voor het MKB
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid
Februari 2014
Thema
Procesindustrie: Biobased Economy – Inzicht en inspiratie voor het MKB
Samengesteld door
Laurens Meijering, Luminnova
Dirk Vermaire, DCV Consulting
Eindredactie
Hans van Eerden, Van Eerden Tekst
In opdracht van
Brabantse Ontwikkelings Maatschappij
NV Industriebank LIOF
NV Economische Impuls Zeeland
Kamer van Koophandel
Contactpersoon
NV Industriebank LIOF
Raymond Bevers, [email protected]
Concept en grafisch ontwerp
Something New
Djordi Luymes en Marc Buijs
www.something-new.nl
Oplage
150 exemplaren
Rechten
De uitgever kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor enige
eventueel geleden schade door foutieve vermelding in deze survey.
© Copyright 2014, BOM. Niets aan deze uitgave mag worden overgenomen in
welke vorm dan ook zonder nadrukkelijke toestemming van de uitgever.
Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met
financiële steun uit het Europees Fonds voor
Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.
Colofon
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Voorwoord 4
Samenvatting 6
Leeswijzer 10
1 Tips voor de MKB-ondernemer 12
1.1 Kansen voor het MKB 13
1.2 Schoenmaker blijf bij je leest 14
1.3 Marktvraag als uitgangspunt 15
2 Begripsvorming 18
2.1 Niets nieuws onder de zon…? 19
2.2 Strategische drivers 20
2.3 Biobased markten en waardecomponenten 21
2.4 Bioraffinage 23
2.5 Waardecomponenten en toepassingsgebieden 24
3 Stakeholders, locaties en initiatieven 28
3.1 Inventarisatie 29
3.1.1 Zuidwest-Nederland 30
3.1.2 Zuidoost-Nederland 34
3.2 MKB-succesverhalen 38
4 Positionering van de regio’s 40
4.1 Regionale biobased thema’s 41
4.2 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen 42
5 Voorbeelden potentiële samenwerking 46
5.1 Valorisatie agrofoodreststromen 47
5.2 Biobased OEM’ers 48
5.3 Plant als fabriek 49
5.4 Bioaromaten 49
5.5 Biobased bouwmaterialen 50
5.6 Biomedische toepassingen 51
5.7 Vergisting 52
6 Biobased beleid en overheidsfinanciering 54
6.1 Provinciaal beleid 55
6.2 Provinciale financieringsinstrumenten 57
6.3 Nationaal en Europees beleid en financiering 60
Referenties 66
Bijlage 1: Literatuur ter verdieping 67
Bijlage 2: Aanpak inventarisatie 68
Bijlage 3: Overzicht organisaties biobased economy Zuid-Nederland 70
Inhoudsopgave
4 InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy
Voorwoord
5Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
De ‘biobased economy’ is hot. Biobased congressen, nieuw biobased overheidsbeleid in binnen-
en buitenland en biobased magazines schieten als paddenstoelen uit de grond. Ook de drie
Zuid-Nederlandse provincies Zeeland, Brabant en Limburg hebben gekozen voor de biobased
economy als een belangrijk speerpunt in hun economische ontwikkeling. En niet onterecht, want
er is nogal wat bedrijvigheid in Zuid-Nederland op dit terrein. Veel (MKB-)bedrijven zijn met
elkaar en met onderwijs- en kennisinstellingen, overheden en intermediairs actief bezig nieuwe
biobased markten te ontginnen.
De regionale ontwikkelingsmaatschappijen BOM, Impuls, LIOF en REWIN en Syntens (inmiddels
opgegaan in Kamer van Koophandel) willen daarbij graag helpen. Een eerste stap is om eens te
bekijken wat er allemaal al gebeurt in biobased Zuid-Nederland. Momenteel is de aanpak hier
nog grotendeels decentraal en is er weinig onderlinge afstemming, waardoor zaken wellicht
dubbel gebeuren en mogelijke synergieën niet worden benut. Voor u ligt dan ook een
inventarisatie van biobased initiatieven, spelers en biobased regiobeleid. Een rechttoe-rechtaan
uitleg van wat een biobased economy inhoudt, maakt uiteraard onderdeel uit van deze survey.
Het ontwikkelen van nieuwe producten in een biobased economy gaat eigenlijk niet anders dan
elders in de economie. Toch geven we nog een aantal zinvolle tips die we uit onze gesprekken
met de relevante spelers hebben meegenomen. Voor de MKB’er liggen er met name kansen in
specifieke biobased marktniches met een concrete marktvraag als uitgangspunt. In deze survey
onderbouwen we dat met de voorbeelden van succesvolle MKB-bedrijven als Isobionics
(biobased smaak- en geurstoffen), Bodec (innovatieve bioraffinage), Eco-Point (biobased
reinigingsmiddelen) en Van de Bilt zaden en vlas (vlasvezels in bouw en composieten). Het
biobased product moet in een marktniche een robuuste oplossing voor een prangend vraagstuk
bieden; een oplossing die kan concurreren met bestaande producten op kwaliteit, functionaliteit
of prijs – het liefst op een combinatie van die elementen. Zowaar geen eenvoudige opgave. Als
MKB’er moet je daar niet zonder goed nadenken instappen. Een goed businessplan helpt daarbij.
De ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel kunnen daarin ondersteunen. Deze
survey kan voor hen tevens als hulpmiddel dienen om veelbelovende initiatieven uit de regio’s
met elkaar te verbinden – waar dat zinvol is (natuurlijk is concurrentie ook niet verkeerd). Dit
moet meer synergie opleveren, die de slagkracht en slaagkans van betrokken bedrijven en
initiatieven vergroot.
Wij hopen dat het lezen van deze survey u meer inzicht geeft in het Zuid-Nederlandse biobased
landschap en leidt tot inspiratie voor ondernemerschap. En wilt u verder praten over uw biobased
plannen, neem gerust contact met ons op.
Mede namens de Zuid-Nederlandse ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel,
Raymond Bevers,
Projectmanager Ontwikkeling & Innovatie, NV Industriebank LIOF
Deze survey geeft geen inzicht in biobased kringlopen, nutriëntenmanagement en bijbehorende
massabalansen. Deze zijn doorgaans niet regionaal maar (inter)nationaal en vergen zeer veel tijd om
goed in kaart te brengen.
6 InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy
Samenvatting
7Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Deze inventarisatie is opgesteld in opdracht van de regionale ontwikkelingsmaatschappijen van
Limburg (LIOF), Noord-Brabant (BOM) en Zeeland (Impuls) samen met Syntens (nu Kamer van
Koophandel). De survey is vooral bedoeld om het midden- en kleinbedrijf inzicht te geven in de
ontwikkelingen rond de biobased economy in Zuid-Nederland. De hoop van de samenstellers is
MKB’ers te inspireren en hun deelname aan biobased initiatieven te stimuleren.
De biobased economy is erop gericht om op de lange termijn aardolie en de daarvan afgeleide
producten te vervangen door natuurlijke grondstoffen in een circulaire economie, waar producten en
groene grondstoffen zoveel mogelijk worden hergebruikt en belasting van het milieu wordt beperkt of
voorkomen. Het is duidelijk geworden dat dit geen gemakkelijke opgave is en dat deze transitie zeker
niet in korte tijd zal plaatsvinden.
De biobased economy staat nu nog in de kinderschoenen. Veel activiteiten zijn gericht op het
onderzoeken van de technische mogelijkheden om aardoliegebaseerde producten te vervangen door
producten gemaakt uit groene grondstoffen. Het is ook zoeken naar waar de markt behoefte aan heeft
en hoe die behoefte ingevuld kan worden. Zoals elke verandering biedt deze transitie kansen en zijn er
valkuilen. Aardoliegebaseerde producten hebben al een lange ontwikkeling achter zich en voldoen aan
hoge kwaliteitseisen. Nieuwe biobased producten moeten daarom direct concurreren in volwassen
markten. Dit maakt het lastig en dus moet men met beperkte middelen weloverwogen te werk gaan
om een nieuw biobased product op de markt te brengen.
Het thema biobased spreekt consumenten aan, maar ze zijn niet bereid daarvoor meer te betalen of
een mindere kwaliteit te accepteren. Biobased producten zullen dus voordelen moeten bieden die
bestaande producten niet hebben. En daarvoor zijn mogelijkheden: groene grondstoffen en biobased
reststromen hebben immers andere eigenschappen dan olie, zoals biologische afbreekbaarheid. En in
sommige gevallen zijn ze goedkoper en effectiever in hun functionaliteit. De functionaliteit van groene
grondstoffen is voor de chemie interessant, omdat deze in aardolie grotendeels verloren is gegaan
tijdens de ontstaansgeschiedenis. Voor het terugbrengen van de gewenste functionaliteit zijn dan vaak
kostbare chemische processen nodig. De natuurlijke aanwezigheid van die functionaliteit in biobased
grondstoffen biedt daarom kansen om kosten te besparen.
Deze survey gaat in op de redenen voor het streven naar een biobased economy en doet een poging de
belangrijkste begrippen in de biobased economy eenvoudig uit te leggen. Stakeholders, locaties en
belangrijke initiatieven in het Zuid-Nederlandse biobased landschap – zoals Biobased Delta in
Zuidwest-Nederland – worden aan de hand van schema’s uitgelicht en besproken. De sterktes en
zwaktes van de verschillende regio’s worden benoemd. De succesverhalen van Isobionics, Bodec,
Eco-Point en Van de Bilt zaden en vlas dienen daarbij als bron van inspiratie.
Provincie-overstijgende biobased thema’s komen eveneens aan bod. Dit betreft thema’s die breed in
Zuid-Nederland zouden kunnen worden opgepakt, zoals de valorisatie van agroreststromen, nieuwe
OEM’ers (Original Equipment Manufacturers) binnen de biobased industrie, de plant als fabriek waar
gewassen worden geoptimaliseerd voor een specifieke toepassing in de biobased economy, biobased
bouwmaterialen, etc. Niet alle thema’s zijn echter even geschikt voor het MKB. Zo is de productie van
bioaromaten typisch iets voor de chemische industrie; hier kan het MKB vanwege de grootschaligheid
en de hoge kosten nauwelijks een rol van betekenis spelen, anders dan als toeleverancier van
grondstoffen of afnemer van producten.
8 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Een belangrijke ‘opbrengst’ van het proces dat tot deze survey heeft geleid, zijn tips voor de MKB-
ondernemer met biobased aspiraties. Zo wordt sterk aanbevolen de keten én brand owners in een
vroeg stadium bij een biobased ontwikkeling te betrekken. Nichemarkten, zo luidt een andere tip,
geven het MKB een grotere kans van slagen dan bulkmarkten, waar de concurrentie groot is en de
marges klein zijn.
De survey besluit met een overzicht van beleid en financieringsmogelijkheden op regionaal,
nationaal en Europees niveau. Dit laat zien dat er een breed scala aan mogelijkheden is om
ontwikkelingen in de biobased economy te stimuleren. Dat is al met al geen vetpot en de
concurrentie om financiën is groot. Niettemin komt er de komende jaren met name op Europees
vlak veel geld beschikbaar voor biobased initiatieven.
9Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
10 InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy
Leeswijzer
11Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Deze survey telt zes hoofdstukken:
1. Tips voor het MKB
De rapportage valt meteen met de deur in huis, met tips en andere bevindingen uit interviews
met relevante biobased partijen. De tips gaan over de markt, producten, technologie en
businessplannen.
2. Begripsvorming
De belangrijkste biobased begrippen en concepten zijn in handzame schema’s en overzichten
kort en bondig samengevat. Bijlage 1 reikt desgewenst verdere verdieping aan.
3. Inventarisatie
Er is een niet-uitputtend overzicht gemaakt van MKB-bedrijven en onderwijs- en kennis-
instellingen die actief zijn in de biobased economy binnen de verschillende regio’s van Zuid-
Nederland. Verder zijn de competenties van veelbelovende biobased initiatieven en biobased
locaties met kritische massa schematisch in kaart gebracht. Ter inspiratie dienen enkele
voorbeelden van succesvolle biobased MKB-businesscases.
4. Positionering
Op basis van verkregen gegevens en interviews worden de belangrijkste regionale biobased
thema’s benoemd en volgt een SWOT-analyse van de provincies.
5. Samenwerkingscases
Enkele voorbeelden van biobased thema’s krijgen een uitwerking tot mogelijke samenwerkings-
cases op Zuid-Nederlandse schaal. Daarbij ligt de nadruk op het businesspotentieel voor het
MKB. Vraaggerichtheid, beschikbare competenties, kritische massa en economische haalbaarheid
spelen daarin een belangrijke rol. Of de beoogde samenwerkingscases op Zuid-Nederlandse
schaal zijn te realiseren, is sterk afhankelijk van de wensen en het commitment van betrokken
stakeholders.
6. Beleid en financiering
De regionale biobased beleidsinitiatieven van de drie provincies zijn in kaart gebracht inclusief
provinciale financieringsinstrumenten. Daarop volgt een schets van de raakvlakken van het
topsectorenbeleid met de biobased economy en een overzicht van gerelateerde financierings-
mogelijkheden. Tot slot is er een analyse op hoofdlijnen van overige landelijke en Europese
financieringsbronnen voor nieuwe initiatieven/projecten.
Tips voor de MKB-ondernemer1
12 InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy
13Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Voor onderhavige survey zijn vele gesprekken gevoerd; Bijlage 1 geeft een overzicht van de
interviews. Daaruit zijn veel suggesties en inzichten naar voren gekomen, die MKB-ondernemers
mogelijk kunnen helpen om de slaagkans van hun biobased initiatieven te vergroten. Hierna volgt
een weergave van de tips die in de gesprekken de revue passeerden.
1.1 Kansen voor het MKB
Voor het MKB kan de biobased economy interessant zijn vanwege de potentie om nieuwe
markten te ontsluiten of te creëren met onderscheidende producten en om kostenvoordelen te
behalen door het gebruik van nieuwe grondstoffen. Tabel 1 zet de drivers voor het MKB op een
rijtje. Het ontsluiten van nieuwe markten is aan de ene kant van het spectrum mogelijk met
geheel nieuwe producten die een eigen markt creëren en aan de andere kant door het toetreden
tot bestaande markten met producten die biobased zijn.
Tabel 1 - Drivers voor het MKB in een biobased economy.
• Nieuwe of onderscheidende producten:- nieuwe functionaliteiten (bijv. afbreekbaarheid);- gebaseerd op natuurlijke grondstoffen;- nieuwe gewassen voor de landbouw.
• Kostenvoordelen:- goedkopere grondstoffen;- potentieel vereenvoudigde chemische en biotechnologische procesroutes.
• Markten:- nieuwe toepassingen in bestaande markten;- potentieel nieuwe toepassingen in nieuwe markten;- verbreding van het agro-marktpotentieel.
Er is een belangrijke rol weggelegd voor de landbouw en de boer als MKB’er. Deze staat immers
aan de basis van de biobased economy. Door de overgang naar een biobased economy zal er een
grotere vraag ontstaan naar bestaande gewassen én nieuwe gewassen, die nu niet of maar heel
beperkt worden verbouwd. Voor de boer als MKB’er is het belangrijk om goed in te zoomen op
de vraag in de markt en wat hij daarin kan betekenen. Het te telen gewas, de inhoudsstoffen, de
benodigde kennis, etc., moeten goed aansluiten op de productwensen van de klant.
Potentiële kostenvoordelen kunnen op meerdere manieren ontstaan. Zo wordt de inzet van
goedkopere grondstoffen mogelijk door het gebruik van agro-reststromen. Daarnaast zijn
chemische procesroutes te vereenvoudigen door de plant te gebruiken als een fabriek voor de
productie van chemische bouwstenen en waardevolle moleculen.
Voor Nederland is de biobased economy aantrekkelijk vanwege het potentieel duurzame
karakter en de economische onafhankelijkheid van olie die het kan creëren op de langere termijn.
De ontwikkeling van de biobased economy biedt in deze context nieuwe kansen voor
economische activiteiten van het MKB met nieuwe producten, productketens en markten en het
creëren van werkgelegenheid. De vraag uit de markt dient daarbij liefst als uitgangspunt te
worden genomen; een technology push markt is vele malen moeilijker.
14 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Voorbeelden van nieuwe biobased kansen in de markt zijn te vinden in:
De landbouw: nieuwe gewassen telen specifiek gericht op de biobased economy.
Technologische ontwikkeling: nieuwe technologieën ontwikkelen om de nieuwe grondstoffen op
efficiënte en energetisch gunstige wijze om te zetten in producten.
Apparaten- en machinebouw: verwerking van de nieuwe grondstoffen en producten.
Productontwikkeling: de nieuwe bouwstenen zullen door hun andere functionaliteiten nieuwe
mogelijkheden voor producten en toepassingen creëren.
Het verzilveren van biobased kansen verloopt vaak niet via de traditionele verticale ketens uit de
aardoliegebaseerde economie. Een voorbeeld betreft de link tussen (MKB-)agrobedrijven en de
chemie; hiervoor is het nodig gezamenlijk een nieuwe keten en aanpak op te bouwen. Dit kan
soms lastig zijn, omdat men niet dezelfde ‘taal’ spreekt. De ontwikkelingsmaatschappijen, Kamer
van Koophandel en ZLTO kunnen in dergelijke trajecten ondersteuning bieden.
Onderscheidende kwaliteiten
De eisen aan biobased producten zijn van meet af aan hoog, omdat ze moeten concurreren in
bestaande en volwassen markten:
met hoge kwaliteitseisen, tot stand gekomen over jaren van productontwikkeling en aanpassingen;
met lage prijzen, vanwege hoge productievolumes en synergievoordelen door geïntegreerde
materiaal- en energieketens;
die zich onder druk van de concurrentie geen risico’s kunnen veroorloven;
waar de gevestigde bedrijven hun investeringen zullen verdedigen.
Om de concurrentie aan te kunnen gaan, moeten biobased producten een of meerdere
onderscheidende kwaliteiten hebben. Ze moeten tastbare voordelen bieden zoals een betere
kwaliteit, effectiever zijn of problemen met bestaande producten kunnen oplossen. Alleen het
predikaat biobased of biologisch afbreekbaar is onvoldoende onderscheidend. Consumenten
kiezen bijvoorbeeld voor een nieuw schoonmaakmiddel als het beter schoonmaakt, lekkerder ruikt
of zachter is op de handen. Als het product daarnaast ook nog eens biobased of biologisch
afbreekbaar is, voegt dat wel extra waarde toe.
1.2 Schoenmaker blijf bij je leest
Een nieuw product op de markt brengen is niet eenvoudig en zeker niet als er tezelfdertijd ook een
nieuwe markt voor moet worden gecreëerd. Het MKB moet het daarom vooral zoeken in een
goede nichemarkt. Dat beperkt de concurrentie en helpt de ondernemer zich te richten op waar hij
echt goed in is. Ontplooi initiatieven dus in markten die bekend zijn, met bestaande product-
marktcombinaties, oftewel: “Schoenmaker blijf bij je leest”. In onbekende markten is het lastig de
gewenste producteigenschappen te kennen, de juiste kanalen en partners te vinden en nieuwe
vertrouwensrelaties op te bouwen.
In dit vroege stadium van de ontwikkeling naar een biobased economy is het voor een MKB’er
verstandig zich te richten op niches waar hij met beperkte middelen echt een verschil kan maken.
Bulkchemie, zoals de productie van bioaromaten of biobrandstoffen, kan beter worden
overgelaten aan de grotere industrieën. Dergelijke producten vergen vele jaren van kostbaar
onderzoek en ontwikkeling en vervolgens grote investeringen voor de productie. Ook MKB en
farma is veelal geen goede combinatie, aangezien de farma vaak erg lange R&D- en
15Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
certificeringstrajecten kent. Het leidt naar verwachting sneller tot succes om bijvoorbeeld een
food-, voeder- of technische toepassing als insteek te nemen.
1.3 Marktvraag als uitgangspunt
Streven naar een nieuw biobased product en hopen daar een markt voor te vinden, is weinig
kansrijk. Er moet een vraag in de markt leven. Een nieuw biogebaseerd product moet kunnen
concurreren op kwaliteit en prijs en iets toevoegen aan wat er al op de markt is. Een copycat zal
weinig succes hebben. Momenteel worden te veel biobased initiatieven vanuit de technologie
gedreven. Er kan bijvoorbeeld wel een kwalitatief goed product worden gemaakt, maar dat is dan
prijstechnisch niet interessant, er is geen behoefte in de markt of het voegt weinig toe aan het
bestaande productpalet.
Een vroege betrokkenheid van brand owners in de ontwikkeling van nieuwe biobased producten
kan in een ontwikkeltraject van zeer grote betekenis zijn, omdat het:
in een vroeg stadium inzicht geeft in de noodzakelijke functionaliteit en specificaties van het
nieuwe product;
in een vroeg stadium duidelijkheid geeft over de voor- en nadelen van het nieuwe product ten
opzichte van de concurrentie;
de risicobeleving bij brand owners verlaagt en daarmee de kans op acceptatie vergroot.
Overschat ten slotte de waarde van duurzaam geproduceerde producten niet. In de meeste
gevallen is de markt niet bereid daar meer voor te betalen (niet business-to-business en niet
business-to-consumer). Eventuele premiums zijn meestal van korte duur.
Technologie
De bestaande extractie- en verwerkingstechnologieën blijken onvoldoende geënt op een
biobased economy. Om de transitie naar biobased mogelijk te maken, zullen:
nieuwe en energie-efficiënte technologieën moeten worden ontwikkeld; vooral op het gebied van
conversie en scheidingstechnologie zijn nog veel stappen te zetten;
bestaande technologieën moeten worden aangepast; dit geldt ook voor de verwerkende industrie
die gebruik maakt van de halffabrikaten, zoals kunststoffen en vezels uit de petrochemie.
Hier liggen concrete kansen voor MKB-bedrijven, maar pas op voor een te hoog technology push
gehalte. Opereer vanuit een concrete marktbehoefte.
Robuust businessplan
Het is belangrijk om initiatieven in een vroeg stadium te toetsen op realiteitszin en haalbaarheid
aan de hand van een gedegen en kritische uitwerking van de businesscase. Probeer zo goed als
mogelijk daarin zaken te kwantificeren. Dit geeft snel een overzicht van de waardepropositie en
van de blinde vlekken die ingevuld moeten worden om tot een realistisch businessplan te komen.
Hierbij kunnen de regionale ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel een
helpende hand bieden. Daarnaast vergroot een robuust businessplan de kans op eventueel
gewenste externe financiering.
Als uit het plan een goede slaagkans blijkt, is dat een grote motivatie. Zo niet, dan hoeft er ook
niet onnodig tijd in te worden gestoken. Dat bespaart dus geld en beperkt de risico’s. Tijdens de
16 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
ontwikkeling moet het businessplan regelmatig worden bijgewerkt. Dit geeft focus en sturing aan
het initiatief.
Ten slotte, begin simpel met nieuwe biobased activiteiten en breid uit met gegenereerde winsten.
Laat de haalbaarheid liefst niet afhankelijk zijn van langlopende subsidies. Subsidies zijn interessant,
maar overheidsbeleid is wisselvallig en kan de rentabiliteit op termijn zwaar onder druk zetten. Dit
geldt zeker voor de toepassing van biomassa voor energie; deze toepassing leeft veelal bij de gratie
van subsidie.
Wet- en regelgeving
De transitie naar een biobased economy stelt nieuwe eisen, terwijl wet- en regelgeving is gebaseerd
op de bestaande situatie. Veel (MKB-)bedrijven ondervinden daardoor op allerlei gebied problemen.
Houd als MKB-ondernemer rekening met onzekerheden en mogelijke barrières op dit terrein en
informeer tijdig naar bijvoorbeeld benodigde vergunningverlenings- of certificeringstrajecten.
Denk er aan dat de milieuregelgeving per provincie kan verschillen.
In opdracht van Agentschap NL (nu RVO.nl, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) heeft Sira
Consulting een uitgebreid overzicht gemaakt van de belemmeringen.1 Het meest gehoord waren de
klachten over de afvalwetgeving:
Deze verplicht ondernemers die reststromen met de status van afval willen verwerken, zich te
registreren als afvalverwerkers. Men wil vaak niet een dergelijk imago en het geeft ook nog eens
veel administratieve rompslomp.
Als een reststroom de status van afval heeft, is de inzetbaarheid beperkt.
Er zijn hoge kosten om te voldoen aan regelgeving. Te denken valt aan de regelgeving rond afval
en de verwerking ervan, REACH-registratie voor nieuwe stoffen en de Novel Food-verklaring.
Subsidieregelingen zijn wisselvallig, onduidelijk en niet eenduidig.
Hier ligt duidelijk een spanningsveld tussen de zorgplicht van de overheid om een veilig en
verantwoord gebruik van grondstoffen te garanderen en anderzijds het optimaal en effectief
benutten van alle beschikbare grondstoffen tegen zo laag mogelijke kosten. De overheid kan
bijvoorbeeld via duurzaam inkopen of via specifieke regelgeving (zoals een verbod op
oliegebaseerde plastic tasjes) dit spanningsveld overbruggen.
Tabel 2 geeft een samenvatting van de adviezen voor het MKB die uit de gesprekken met diverse
partijen zijn gedestilleerd.
Tabel 2 - Adviezen voor het MKB.
Ontplooi biobased activiteiten in ketens die je kent en liefst met bestaande product-marktcombinaties.
• Schoenmaker blijf bij je leest!
• Stel zo snel mogelijk een businessplan op en wees kritisch.
• Neem bij voorkeur de markt als uitgangspunt. Een technology push markt is moeilijker!
• Begin simpel en breid uit met verdiend geld.
• Betrek brand owners in een vroeg stadium:
- dit geeft snel inzicht in de noodzakelijke functionaliteit en specificaties van het nieuwe product;
- dit geeft duidelijkheid over de voor- en nadelen van het nieuwe product ten opzichte van zijn
concurrenten;
- dit verlaagt de risicobeleving bij brand owners.
17Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
1818 InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy
Begripsvorming2
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy 19
2.1 Niets nieuws onder de zon…?
De economie was reeds lang voor de industriële revolutie biobased, dat wil zeggen: alles wat we
produceerden en gebruikten was van biologische oorsprong. Natuurlijk was ons voedsel
biobased, zoals dat ook nu nog het geval is, maar ook de constructiematerialen die we
gebruikten, zoals hout en stro, en de stoffen om ons te kleden, zoals katoen, linnen, wol, zijde en
leer. Met de industriële revolutie kwam daar verandering in, vooral met de ontwikkeling van de
mobiliteit en de chemie in combinatie met de vondst van grote hoeveelheden aardolie. Figuur 1
zet de traditionele (biobased) en de aardoliegebaseerde economie naast elkaar.
Cyclisch
Traditionele economie Aardolie-economie
Gewassen
AfvalVerterenVerrotten
VoedselVoer &
Materialen
Gebruik
Materiaal-hergebruik
Afval-verbranding
BrandstoffenMaterialen
Chemicaliën
Aardolie
LineairFiguur 1 - De traditionele (biobased) en de aardoliegebaseerde economie.
Circa 90% van de gewonnen aardolie wordt verbrand in motoren. De resterende 10% wordt
omgezet in materialen (vooral kunststoffen), petrochemicaliën, organische oplosmiddelen en
bijproducten als teer:
Kunststoffen zijn na brandstoffen de grootste toepassing van aardolie, goed voor ongeveer 6%
van het verbruik.
Petrochemicaliën zijn zeer divers en worden toegepast in alle industrieën, de farmaceutische,
voedings- en chemische industrie, en als toevoegingen in brandstoffen.
Organische oplosmiddelen zijn de basis van veel verven maar vinden ook toepassingen in
schoonmaakmiddelen, lijmen, cosmetica, etc.
Het interessante is dat volgens de meest algemeen geaccepteerde theorie aardolie een
biologische oorsprong heeft. Het is vele miljoenen jaren geleden in diepe zeeën gevormd uit
plankton, algen en dode zeedieren. Wanneer deze afzonken naar de bodem en door
onvoldoende zuurstof niet konden afbreken, werden ze bedekt met sediment en ontstond er na
verloop van tijd aardolie en aardgas.2
Het probleem is dat er maar een beperkte hoeveelheid aardolie is, Europa niet zelfvoorzienend is
en de in aardolie opgesloten koolstof door verbranding bijdraagt aan een toename van de
hoeveelheid CO2 in de atmosfeer.
20 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Alleen organismen zoals planten, algen en wieren, die aan fotosynthese doen, kunnen
kooldioxide uit de atmosfeer opnemen en omzetten in complexe organische moleculen. Deze
moleculen zijn als vervanging van aardolie goed bruikbaar, worden continu opnieuw aangemaakt
en zijn in principe zelfs beter omdat hun functionaliteit groter is.
Daarnaast hebben deze moleculen het grote voordeel dat de koolstof eerst aan de atmosfeer is
onttrokken en verbranding dus geen netto verhoging van het CO2-gehalte in de atmosfeer
teweegbrengt. Zo wordt het cyclische proces waarvan de mens duizenden jaren gebruik heeft
gemaakt, weer hersteld; zie Figuur 2.
Cyclisch
Biobased economy
Gewassen
AfvalVerterenVerrotten
VoedselVoer &
Materialen
Gebruik
Materiaal-hergebruik
BrandstoffenMaterialen
Chemicaliën
Figuur 2 - Het cyclische proces van de biobased economy.
2.2 Strategische drivers
De gedachte zou kunnen zijn dat de biobased economy vooral wordt gedreven door het streven
naar een duurzame samenleving. Dit is zeker een belangrijke drijvende kracht, maar zoals in het
Renewable Energy Directive3 gesteld zijn er twee andere factoren die een doorslaggevende rol
spelen. Dit betreft energie (vooral de leveringszekerheid ervan) en economie, waarbij nieuwe
economische activiteiten, kennisontwikkeling en werkgelegenheid belangrijk zijn.4 Tabel 3 vat de
drie drivers voor een biobased economy samen.
Functionaliteit
Met functionaliteit wordt verwezen naar de opbouw van complexe organische moleculen (zoals suikers,
proteïnen, zetmeel, etc.) en de aanwezigheid van stikstof (N) en zuurstof (O) in deze moleculen. Die
functionaliteit is voor de chemie interessant omdat deze in aardolie grotendeels verloren is gegaan bij de
vorming ervan. Voor het terugbrengen van de gewenste functionaliteit zijn dan vaak kostbare chemische
processen nodig. De natuurlijke aanwezigheid in plantaardige grondstoffen biedt daarom kansen op
kostenbesparing.
21Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Tabel 3 - Strategische drivers voor een biobased economy.
• Duurzaamheid:- klimaatdoelstellingen;- hernieuwbare grondstoffen.
• Economie:- nieuwe economische activiteiten;- kennisontwikkeling;- werkgelegenheid.
• Energie:- onafhankelijkheid van olieproducerende landen;- leveringszekerheid.
2.3 Biobased markten en waardecomponenten
De zes biobased markten Gezondheid & Lifestyle, Voedsel, Diervoeder, Chemie, Materialen en
Energie zijn wel bekend. Wanneer de volumes toenemen, neemt de waarde per ton af.
Omgekeerd wordt van de producten met een hoge toegevoegde waarde slechts weinig
geproduceerd. Selectief dure producten maken uit goedkope grondstoffen is nauwelijks mogelijk,
omdat er vaak veel grondstof nodig is om voldoende te kunnen maken en de vrijkomende
hoeveelheden afval het economisch onrendabel zouden maken. De volgordelijkheid van de
markten in de biobased piramide is altijd een vereenvoudiging van de werkelijkheid. Specifieke
fijnchemische materialen bijvoorbeeld kunnen meer marktwaarde vertegenwoordigen dan
diervoeder en voedselcomponenten.
In een biobased economy moet afval worden voorkomen. Dit kan door de reststromen om te
zetten in waardevolle producten, met een cascade naar steeds lagere waarde. De minst
waardevolle producten zullen eindigen als energiebron in vloeibare of vaste vorm. Een dergelijke
cascade maakt ook de productie van kleine hoeveelheden complexe waardevolle producten
interessant, omdat de kosten voor raffinage worden gedragen door de grote hoeveelheden
minder waardevolle producten in de keten.
De biobased waardecomponenten kunnen worden gehaald uit groene grondstoffen (denk aan
granen, suikerbieten, koolzaad en grassen) of groene reststromen (mest, sloophout, afvalwater,
etc.). Figuur 3 geeft een overzicht van de waardecomponenten en markten voor groene
grondstoffen (en illustreert het verband tussen afnemende waarde en toenemend volume, en
vice versa).
22 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Waarde
Volume
Groenegrondstoffen
Voorbeelden waarde-
componenten
Granen, soja, bonen, etc.
Eiwitten, zetmeel
Suikerbiet / riet Suikers
Koolzaad, palm, algen, wieren, etc.
Oliën, eiwitten
Bomen, grassen
Materialen, cellulose, lignine
Agrofoodreststromen Inhoudstoffen
Gezondheid & Lifestyle
Markten
Voedsel
Diervoer
Chemie
Materialen
Energie
Figuur 3 - Waardecomponenten en markten voor groene grondstoffen.
Groene reststromen worden apart benoemd, omdat de verwaarding van reststromen van buiten de
voedings- of diervoederindustrie meestal beperkt blijft tot toepassing in producten met een wat
lagere waarde, zoals in bulkchemie, materialen en brandstoffen; zie Figuur 4. De reden hiervoor is
– ook al bevatten deze reststromen waardevolle inhoudsstoffen als suikers, eiwitten en oliën – dat
regelgeving de toepassingen in voedsel en diervoeders verbiedt. Te denken valt aan
afvalwaterzuiveringsslib, bermgras, snoeihout en dergelijke.
Waarde
Volume
Groenereststromen
Voorbeelden waarde-
componenten
Mest Nutriënten, energie
Sloophout,snoeisel, etc.
Energie, eiwitten, cellulose, lignine
AfvalwaterNutriënten, energie,
vezels, etc.
Industriëlereststromen
Uiteenlopend
Gezondheid & Lifestyle
Markten
Voedsel
Diervoer
Chemie
Materialen
Energie
Toepassings-gebieden
Figuur 4. Waardecomponenten en markten voor groene reststromen.
Behalve de zes reeds genoemde (toepassings)markten zijn er nog twee toelevermarkten die vaak
wat minder worden belicht: de productie/teelt van groene grondstoffen en de machine- en
apparatenbouw; zie Figuur 5. Bij productie/teelt moet vooral worden gedacht aan nieuwe gewassen
en optimalisatie van bestaande gewassen. Hier speelt de boer een belangrijke rol. De kweek van
nieuwe gewassen vergt nieuwe kennis. Mogelijk kunnen groepen van boeren door middel van
coöperaties de eerste raffi nagestappen uitvoeren en zo leveranciers van halffabrikaten worden.
23Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Bij machinebouw gaat het om het (selectief) oogsten en de eerste verwerkingsstappen.
Apparatenbouw is van toepassing op de raffi nage; voor nieuwe grondstoffen zullen andere eisen
aan de apparaten gelden. Innovatie en ontwikkeling zijn derhalve belangrijke voorwaarden om de
nieuwe grondstoffen optimaal te kunnen verwaarden.
Waarde
Volume
Gezondheid & Lifestyle
Markten
Voedsel
Diervoer
Chemie
Materialen
Energie
Groene grondstoffen
• (Nieuwe) gewassen• Aquacultuur (algen, wieren, vis & schelpdieren)• Dierlijk• (Agro-)reststroomverwaarding
Productietechnologie• Onderzoek en Ontwikkeling• Machinebouw (landbouw)• Apparatenbouw (scheidings- technieken & conversiemethoden)• Energie-efficiency
Figuur 5 - Groene grondstoffen, productietechnologie en markten.
2.4 Bioraffi nage
Bioraffi nage is de verwerking van de groene grondstoffen tot tussenproducten die andere
industrieën op hun beurt kunnen gebruiken om eindproducten van te maken; zie Figuur 6. Dit naar
analogie met de raffi nage van aardolie tot brandstoffen, oplosmiddelen en chemicaliën. Bij de
raffi nage van gewassen vindt vaak een eerste extractie plaats van waardecomponenten als suikers,
zetmeel, eiwitten, oliën, etc. Er zijn scheidingstechnieken nodig om deze componenten te zuiveren
en zo geschikt te maken voor verdere verwerking. Ook kunnen deze componenten worden
omgezet in andere verbindingen, zoals suikers in ethanol, dat weer als een biobrandstof kan dienen.
Producten• Gezondheid & Lifestyle• Voedsel• Voeders• Chemicaliën• Materialen• Meststoffen• Energie
Conversie-technieken• Pyrolyse• Hydrolyse• Vergassing• Vergisting• Etc.
Bioraffinage
Scheidings-technieken• Destilleren• Extraheren• Centrifugeren• Filtreren• Adsorptie• Enzymatisch• Kristalliseren• Etc.
Platforms• Suikers• Eiwitten• Zetmeel • Vetten/Oliën• Cellulose • Lignine• Nutriënten
Scheidings-technieken• Extraheren• Centrifugeren• Filtreren• Malen• Persen• Drogen• Etc.
Biomassa• Gewassen - Granen - Suikerbiet/riet - Koolzaad, etc.• Algen/wieren• Reststromen• Dierlijk• Bomen/grassen
Innovatie en ontwikkeling nodig om groenegrondstoffen optimaal te kunnen verwaarden
Figuur 6 - Bioraffi nage: de duurzame verwerking van biomassa in een spectrum van vermarktbare producten en energie (IEA Bioenergy Task 42 on Biorefi neries, 2009a. “Biorefi neries: adding to the sustainable utilisation of biomass”).
24 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Chemische conversies zijn vaak noodzakelijk om de reststromen uit de eerste extractie te
verwaarden. Zo kan cellulose worden omgezet naar suikers en die weer naar ethanol. Ook na een
chemische conversie zijn er weer energie-efficiënte scheidingstechnieken nodig om de producten
te zuiveren voor verdere verwerking.
Op het gebied van de raffinage van groene grondstoffen is nog veel ontwikkeling en innovatie
nodig om op een energetisch en economisch efficiënte wijze tot een optimale benutting van de
grondstoffen te kunnen komen.
2.5 Waardecomponenten en toepassingsgebieden
In Tabel 4 zijn de waardecomponenten ingedeeld in een aantal toepassingsgebieden. Deze
indeling is deels willekeurig, aangezien een strikte scheiding niet altijd mogelijk is. Het doel is een
indruk te geven waar welke waardecomponenten worden toegepast. De genoemde producten
dienen dus ter illustratie en zijn zeker niet uitputtend opgesomd.
Tabel 4 - Waardecomponenten en toepassingsgebieden.
Farmaceutica Nutraceuticals Voedingsmiddelen & voeders
• Isolatie van actieve farmaceutische ingrediënten uit biomassa lijkt commercieel niet interessant. Nadruk op isolatie van chemische bouwstenen uit planten.
• Antioxidanten• Vetzuren• Vitaminen• Probiotica• Prebiotica (voedingsvezels)
• Eiwitten/polypeptiden• Koolhydraten• Oliën en vetten• Vetzuren• Antioxidanten• Vitaminen• Enzymen• Voedingsvezels (inuline)• Kleur-, geur- en smaakstoffen
Chemicaliën Materialen Energie
• Aromaten• Fenolen• Furanen• Barnsteenzuur• Melkzuur• Glycolen• Ethyleen• Epichloorhydrine• Hydroxyalkanoaten• Alcoholen
• Polymeren:- polylactic acid- polyhydroxy-alkanoaten
• Composieten• Harsen• Verpakkingsmaterialen
• Brandstoffen:- diesel- ethanol- kerosine- methaan
• Warmte • Elektriciteit
Fijnchemicaliën Vezels Nutriënten
• Oppervlakte-actieve stoffen• Kleurstoffen• Enzymen• Biociden (tomatine)
• Cellulosevezels• Nanocellulose• Koolstofvezels
• Meststoffen
25Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Farmaceutica
De isolatie van bekende medicijnen uit biomassa lijkt voor de farmaceutische industrie commercieel
minder interessant, omdat deze niet patenteerbaar zijn. Wel geldt dat de gewonnen stoffen vijf jaar
exclusief voor de ontdekker vermarktbaar zijn. Naar verwachting zal er veel interesse zijn voor
complexe moleculen die als bouwstenen kunnen dienen voor medicijnen en daarmee complexe
syntheseroutes vermijden of vereenvoudigen.
Nutraceuticals
Het woord ‘nutraceutical’ is een samentrekking van het Engelse ‘nutrition’ (voeding) en
‘pharmaceutical’ (farmaceutisch). Het is een vrij ruim gedefinieerd begrip. Doorgaans slaat het op
een voedingsmiddel of product dat de gezondheid bevordert of medische voordelen biedt, zoals
de bescherming tegen, of de behandeling van, een ziekte of aandoening.
Stoffen als antioxidanten, vetzuren en vitaminen komen in planten en dieren voor en kunnen na
zuivering als voedingssupplementen worden verkocht of als toevoeging dienen in voedings-
producten. Zo bevat prei-afval antioxidanten zoals polyfenolen, vitamine C en organosulfiden,
en zit er in uienresten een antioxidant, quercitine 5.
Probiotica zijn voedingsmiddelen met micro-organismen waaraan een gezondheidsbevorderende
werking wordt toegeschreven. Prebiotica zijn niet-verteerbare levensmiddeleningrediënten, die
selectief de groei en/of activiteit van één of meerdere soorten bacteriën in de dikke darm
stimuleren, en zo de gezondheid van de gastheer bevorderen. Een voorbeeld zijn voedingsvezels.
Voedingsmiddelen & diervoeders
Het belang van de biobased economy voor voedingsmiddelen en diervoeders ligt vooral in het
verwaarden van nieuwe bronnen van eiwitten, koolhydraten (zetmeel en suikers), oliën, vetzuren,
etc. uit bijvoorbeeld nieuwe gewassen of bestaande reststromen. Eiwitten die niet in aanmerking
komen voor gebruik in voedingsmiddelen of voeders, kunnen mogelijk worden ingezet in
technische toepassingen, zoals in shampoos, coatings en lijmen. Door eiwitten te hydrolyseren
kunnen de aminozuren worden geïsoleerd en gezuiverd. De technologie hiervoor dient overigens
nog wel verder te worden ontwikkeld en geoptimaliseerd. De zuivere aminozuren kunnen weer
worden toegepast in voeders, zoals methionine, of worden omgezet in een scala van chemische
componenten, zoals 1,2-ethaandiamine, maleïnezuur, oxaalzuur, caprolactam, pyrolidine, etc.6
Biochemicaliën
Het begrip biochemicaliën7 verwijst naar chemicaliën die met groene grondstoffen worden
geproduceerd. Enkele chemicaliën hebben momenteel de aandacht omdat deze uit plantaardige
materialen kunnen worden gewonnen en van belang zijn als chemische bouwstenen voor een
scala aan producten, zoals kunststoffen, harsen, reinigingsmiddelen, etc. Enkele voorbeelden van
biochemicaliën zijn:
aromaten, fenolen en furanen die uit lignine zijn te winnen;
barnsteenzuur en melkzuur, door de fermentatie van suikers uit biomassa;
glycolen;
ethyleen, door de dehydratie van ethanol;
epichloorhydrine;
hydroxyalkanoaten;
alcoholen: bioethanol wordt al op redelijke schaal geproduceerd door de hydrolyse en
fermentatie van suikers en wordt vooral ingezet als brandstof ter vervanging van benzine.
26 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Het Amerikaanse Departement of Energy heeft een uitgebreid overzicht opgesteld met de twaalf
waardevolste (groepen van) chemicaliën die uit groene grondstoffen kunnen worden gewonnen.8
Fijnchemicaliën
Bij fijnchemicaliën gaat het om chemicaliën die op relatief kleine schaal worden geproduceerd.
Voorbeelden zijn kleurstoffen, oppervlakte-actieve stoffen, enzymen, biociden, etc. Een
voorbeeld van een kleurstof is Turks rood (alizarine of1,2-dihydroxyanthraquinoon), dat uit
meekrap wordt gewonnen. Meekrap bevat overigens nog een andere kleurstof, purpurine
(1,2,4-trihydroxyanthraquinoon), waarvan op experimentele schaal is aangetoond dat het kobalt
zou kunnen vervangen in Li-ion accu’s. Interessant is ook de winning van biociden en fungiciden
uit planten, daar planten deze produceren om zich te beschermen. Zo bevatten tomaten en
paprikaloof glycoalkaloïden die als fungiciden kunnen dienen.9
Materialen
Onder materialen vallen (bio)kunststoffen, composieten (vezelversterkte kunststoffen) en harsen.
Verpakkingsmateriaal is geen specifiek materiaal maar een interessante toepassing, omdat er
relatief veel initiatieven zijn rond biobased verpakkingsmaterialen: van biobased polymeren,
zoals expanded PLA, tot verschillende soorten plantaardige vezels, gewonnen uit reststromen.
Bioplastics zijn kunststoffen gebaseerd op natuurlijke monomeren en biologisch afbreekbaar.
Voorbeelden zijn PLA (polylactic acid), PHA’s (polyhydroxyalkanoaten), cellulose-acetaat, PVA
(polyvinylalcohol), etc.
Er zijn echter ook kunststoffen waarvan de grondstoffen uit natuurlijke bronnen kunnen komen,
maar die zich verder niet onderscheiden van aardoliegebaseerde kunststoffen. Een voorbeeld is
polyethyleen. Het monomeer ethyleen kan worden verkregen uit bioethanol afkomstig van de
fermentatie van suikers. Duurzaam geproduceerde polyethyleen is bij de verwerking en toepassing
niet te onderscheiden van polyethyleen afkomstig van aardolie en is niet biologisch afbreekbaar.
27Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy28
Stakeholders, locaties en initiatieven
3
29Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
3.1 Inventarisatie
Er gebeurt heel veel in Zuid-Nederland rond het thema biobased economy. Veel van de
activiteiten hebben de vorm van concrete projecten of samenwerkingsinitiatieven. In bijna alle
gevallen werken bedrijven en/of kennisinstellingen samen met overheden, lokaal en regionaal,
om een zo breed mogelijk draagvlak te creëren. In Zuidwest-Nederland maken de biobased
initiatieven onderdeel uit van de gezamenlijke programmatische aanpak Biobased Delta.
Het is niet eenvoudig om een overzicht te krijgen van alle initiatieven en het doel dat ze voor
ogen hebben. Daarom is van de belangrijkste biobased initiatieven en hun locaties – voor
Zuidwest- en Zuidoost-Nederland – een inventarisatie gemaakt; zie Figuur 7. Deze omvat
bedrijven, kennis- en onderwijsinstellingen en projecten. Voor elk van de in totaal zestien
initiatieven/locaties is een samenvatting gemaakt met doel, thema’s en betrokken partijen,
aangevuld met budget, looptijd en (web)locatie.
Food Tech Park Brainport
Byproducts Business Lab & Open Innovation Site (Byblos)
Biobased Oost-Brabant “Agrofood meets Technology”
Biotech Systems Platform (BSP)
Chemelot Institute for Science & Technology (InSciTe)
Chemelot Innovation & Learning Labs (CHILL)
Aachen-Maastricht Institute for Biobased Materials (AMIBM)
Biotransitiehuis / Greenport Venlo Innovation Centre
Zuidoost-Nederland
Bio Base Europe Pilotplant & Trainingscentrum
Proefboerderij Rusthoeve
Biopark Terneuzen / Kanaalzone Gent-Terneuzen
Sloe Vlissingen-Oost
Green Chemistry Campus (GCC)
Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland
Industriegebied Moerdijk
Centre of Expertise Biobased Economy (CoE BBE)
Zuidwest-Nederland
Figuur 7 - Biobased initiatieven en locaties.
Naast deze initiatieven zijn er nog heel veel bedrijven actief in de biobased economy. Dit kan een
klein project zijn of juist een belangrijk deel van hun omzet vertegenwoordigen. Bijlage 3 bevat
een lijst van meer dan 200 bedrijven en organisaties in Zuid-Nederland met een korte
beschrijving van hun (biobased) activiteiten en vermelding van website, locatie en organisatie-
type. Deze lijst pretendeert zeker niet omvattend te zijn, maar geeft wel aan hoe groot de
belangstelling is en hoe divers de bedrijven zijn.
30 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
3.1.1 Zuidwest-Nederland
Bio Base Europe Pilotplant & Trainingscentrum
Doelstelling
Bio Base Europe is het eerste open innovatie- en opleidingscentrum voor de biogebaseerde economie in Europa en
bestaat uit de Bio Base Europe Pilot Plant (pilotfabriek) bij Gent en het Bio Base Europe Training Center in Terneuzen.
Doel is het versnellen van de biobased economische groei, innovatiecapaciteit en duurzame ontwikkeling van
onze maatschappij.
Thema’s
• De pilotplant is gespecialiseerd in het ontwikkelen en opschalen van biogebaseerde processen. Hier kunnen bedrijven
processen op kleine schaal testen om de investeringsrisico’s te verkleinen.
• Het trainingscentrum richt zich op het opleiden van operators voor de bioprocesindustrie, met zowel reguliere als
bedrijfsspecifieke opleidingen.
Betrokkenen
Initiatiefnemers en oprichters zijn Biopark Terneuzen en Ghent Bio-Economy Valley.
Sponsoren:
• Europese Unie
• Oost-Vlaanderen
• Provincie Zeeland
• Agentschap Ondernemen
• Min. Economische Zaken
• Zeeland Seaports
• Vlaanderen in Actie
• Delta
• Universiteit Gent
• ROC Westerschelde
• Port of Ghent
Locatie en informatie Looptijd en budget
Gent, Oost-Vlaanderen, en Terneuzen, provincie Zeeland
www.bbeu.org/nl
De looptijd is onbeperkt.
Proefboerderij Rusthoeve
Doelstelling
Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve faciliteert onderzoek en demonstraties in akkerbouw- en groente-
gewassen op het gebied van onder meer rassen, bemesting en ziektebestrijding. De beproeving en demonstratie van
nieuwe, innovatieve technieken is een belangrijk onderdeel; te denken valt aan GPS en Remote Sensing. Rusthoeve heeft
een bedrijfsoppervlakte van 100 ha.
Thema’s
Enkele voorbeelden zijn onderzoek naar de teelt van:
• cichorei voor inuline en fructosestroop;
• uien in samenwerking met DLV Plant (Het Uien Innovatie en Kennis Centrum)
• graszaad in samenwerking met DLV Plant (het Graszaad Expertisecentrum)
• vezelvlas, granen, etc.
Betrokkenen
Proefboerderij Rusthoeve is een stichting en heeft samenwerkingsverbanden met:
• DLV Plant;
• Institut Technique du Lin te Ecardenville-la-Campagne (Frankrijk) voor vlas;
• POVLT (België) voor vlas.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Colijnsplaat, provincie Zeeland
www.proefboerderij-rusthoeve.nl
De looptijd is onbeperkt.
31Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Biopark Terneuzen Kanaalzone Gent-Terneuzen
Doelstelling
Biopark Terneuzen promoot en faciliteert onder de noemer ‘Smart Link’ de exploitatie van synergiën tussen bedrijven die
in de regio Terneuzen zijn gevestigd.
Thema’s
Het Biopark helpt de voordelen te realiseren die behaald kunnen worden met het optimaal uitwisselen en gebruiken
van elkaars bij- en afvalproducten. Dit worden dan grondstoffen of aanvullingen op de energievoorziening van het
eigen productieproces.
Betrokkenen
Partners in het initiatief:
• Holland Innovation
• Biomass Trading & Handling
• Cargill
• DELTA
• Dow
• DSD
• Econcern/Evelop
• Impuls Zeeland
• Express Energy/Bio2E
• Gemeente Terneuzen
• Ghent Bio-Energy Valley
• Goes on Green
• Heros Sluiskil
• Sagro
• Lijnco Green Energy
• Nedalco
• ICL-IP
• Provincie Zeeland
• ROC Westerschelde
• Valuepark Terneuzen
• Wageningen UR
• WarmCO2
• Yara
• HZ UAS (CoE BBE)
• Zeeland Seaports
Locatie en informatie Looptijd en budget
Kanaalzone, Zeeuws-Vlaanderen, provincie Zeeland
www.bioparkterneuzen.com/nl
De looptijd is onbeperkt.
SloeVlissingen-Oost
Doelstelling
Dit haven- en industriegebied ten oosten van Vlissingen is de derde haven van Nederland. De gevestigden bedrijven zijn
actief op het gebied van basis- en offshore-industrie, chemie, olieraffinage, op- en overslag van onder meer fruit, metaal
en hout, en energieopwekking. Sloe Vlissingen-Oost is onderdeel van het Vitaal Sloegebied en Kanaalzone initiatief van
de Provincie Zeeland.
Thema’s
• Algemeen: vergroening procesindustrie, kennisvalorisatie en opleiding.
• Arkema: teelt van wieren in samenwerking met WUR en NSW, ten behoeve van inhoudsstoffen chemie en food.
• EPZ: studie ombouw kolencentrale op biomassa.
• Zeeland Refinery: pilot CO2-afvang en zuivering, restwarmtekoppeling met Martens Cleaning, beschikking over waterstof.
Betrokkenen
Initiatiefnemers:
• Provincie Zeeland
• Zeeland Seaports
• Projectgroep Vitaal Sloegebied en Kanaalzone
Diverse bedrijven, waaronder Arkema, Zeeland Refinery,
Delta en EPZ.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Vlissingen, Borssele, provincie Zeeland
www.vitaalsloegebiedenkanaalzone.nl
Niet van toepassing.
32 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Green Chemistry Campus (GCC)
Doelstelling
De GCC heeft als doel het versnellen van biobased ontwikkelingen. Het is een open innovatie-omgeving met veel
faciliteiten voor de biobased economy,. Hier kunnen bedrijven (groot en klein), kenniscentra en overheden zich vestigen
en samenwerken voor de ontwikkeling van nieuwe biobased technologieën. Op de GCC kunnen biobased ondernemers de
gehele business lifecycle doorlopen: onderzoeksfase, labfase, demofase en opties tot co-siting op het terrein van SABIC.
Thema’s
• Biorizon: shared research centre voor bioaromaten
• Bioplastics
• Coatings
• Performancematerialen
Betrokkenen
Initiatiefnemers:
• SABIC
• Gemeente Bergen op Zoom
• Provincie Noord-Brabant
• REWIN
Gevestigd op de GCC:
• o.a. Millvision, BioClear, BioTorTech, Alpha-enzymes,
Retoplast, Rasenberg, Aiforo, Nettenergy, Progression
Industry, Planty Pot, Groene Vaert
• TNO, Vito, Avans Hogeschool (CoE BBE)
• DPI Value Centre
Locatie en informatie Looptijd en budget
Bergen op Zoom, provincie Noord-Brabant
www.greenchemistrycampus.com
Opstart in 2012.
Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland
Doelstelling
Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland is de nieuwste gebiedsontwikkeling in West-Brabant (2012). Het betreft een
grootschalige projectvestiging voor glastuinbouw, een agro & food-bedrijventerrein en de autonome ontwikkelingen
van de suikerfabriek van Suiker Unie. Het doel is een knooppunt en toplocatie te worden in de groene economie voor
glastuinbouwbedrijven en bedrijven specifiek in de agro & food-sector of daaraan gelieerd.
Thema’s
• Creëren van een winstgevende symbiose en samenwerking tussen de suikerfabriek, nieuwe bedrijven in de agro & food-
sector en de glastuinbouw.
• Uitwisseling en hergebruik van reststromen.
• Gemeenschappelijke faciliteiten (biomassavergister, energie, water, etc.).
Betrokkenen
Initiatiefnemers:
• Suiker Unie
• Tuinbouwontwikkelingsmaatschappij
• Provincie Noord-Brabant
• ZLTO
Locatie en informatie Looptijd en budget
Dinteloord, provincie Noord-Brabant
www.nieuwprinsenland.nl
De looptijd is onbeperkt. Het gebied omvat 40 ha voor
autonome ontwikkeling van de suikerfabriek, 220 ha netto
voor glastuinbouwbedrijven en 40 ha netto uitgeefbaar
bedrijventerrein voor agro & food-bedrijven.
33Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Industriegebied Moerdijk
Doelstelling
Moerdijk is een van de toplocaties in Noord-Brabant waar de biobased economie zich grootschalig kan ontwikkelen,
aan diep vaarwater en met een excellente infrastructuur. Een aantal pioniers in de biobased economy is hier al
gevestigd, zoals SNB, Bewa en BMC Moerdijk. Middels “Duurzame Verbindingen Moerdijk” wordt de industriële
symbiose tussen de bedrijven sterk gestimuleerd.
Thema’s
• Warmtenet Appelweg Moerdijk is een warmtekoppeling van de bedrijven Bewa, Bolsius en Drecht Coating Services (DCS).
• Energieproductie: winning van energie uit bijvoorbeeld kippenmest (BMC) en van biobrandstoffen uit frituuroliën (BEWA).
• Biobased Delta Pyrolysecluster: multifeedstock richting energie- en chemietoepassing.
Betrokkenen
Partners in het initiatief:
• Havenschap Moerdijk
• Bedrijvenkring Industrieterrein Moerdijk
• Provincie Noord-Brabant
• Gemeente Moerdijk
• en anderen.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Moerdijk, provincie Noord-Brabant
www.dvmoerdijk.nl
De looptijd is onbeperkt.
Centre of Expertise Biobased Economy (CoE BBE)
Doelstelling
Het CoE BBE laat een vruchtbare wisselwerking en versterking plaatsvinden tussen het biobased (HBO-)onderwijs,
onderzoek en kennisdisseminatie. Centraal staan verdieping, verbreding en integraliteit in de aanpak. Het CoE zet ook in
op verbreding van de competenties van startende HBO-professionals richting het beroepenveld in een biobased society.
Thema’s
Het CoE BBE versterkt met kwalitatief hoogstaand onderwijs, onderzoek en kennisdisseminatie de Biobased Agenda
“Agro meets Chemistry” van de Biobased Delta binnen de thema’s:
• groene grondstoffen;
• groene bouwstenen;
• vergroening van de procesindustrie;
• van biobased chemistry naar een biobased economy naar een biobased society.
Diverse lectoraten zijn betrokken (onder meer Biobased Products en Biobased Energy).
Betrokkenen
Initiatiefnemers zijn Avans Hogeschool en HZ University of
Applied Sciences.
Partners:
• Centre for Biobased Economy (CBBE)
• Strategic Board Zuidwest-Nederland / Biobased Delta
• Bedrijven als SABIC, Rubia, Cosun en Arkema
• Vitaal Sloegebied en Kanaalzone
• Bio Base Europe
• CIV Biobased Economy en diverse HBO-instellingen.
• Provincie Noord-Brabant en diverse (semi-)overheden
Locatie en informatie Looptijd en budget
Breda, provincie Noord-Brabant, en Vlissingen,
provincie Zeeland
www.coebbe.nl
Opstart in 2013.
Investeringen: > € 10 mln, waarvan > € 6 mln door
initiatiefnemers en bedrijfsleven, en € 4 mln door Rijk.
34 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
3.1.2 Zuidoost-Nederland
Food Tech Park Brainport
Doelstelling
Het Food Tech Park Brainport biedt een unieke omgeving waar MKB-ondernemingen veelbelovende en innovatieve
technologieën kunnen omzetten tot marktrijpe producten of verbeterde productieprocessen. Ze kunnen hier terecht
voor gerichte applicatieontwikkeling, testen en zelfs kleinschalige pilotproducties.
Thema’s
Het Food Tech Park Brainport richt zich op:
• procesautomatisering;
• measuring & sensoring;
• bereidingstechnologie;
• intelligente verpakkingen;
• MKB-dienstverlening rondom de marktintroductie
van nieuwe producten;
• praktijkgerichte opleidingen op het snijvlak van
Food & Technology.
Op biobased terrein zijn diverse pilotfaciliteiten beschikbaar, waaronder droogtechnologie, indampers, adsorptie en high
pressure processing.
Betrokkenen
Het Food Tech Park Brainport richt zich primair op MKB- en MKB+-bedrijven die voedingsmiddelen, grondstoffen en half-
fabrikaten produceren. Ook ontwikkelaars/producenten van food processing systems en processingtechnologie vinden
aansluiting.
Momenteel hebben zich gevestigd:
• Bodec, Chez Pascal, Pascal Processing
• Food & Fresh Lab, De Groene Campus
• Holland Food Camp
• Food Connection Point
• Triple E: Thermoregulatie- en
Mycorrhizalab
Locatie en informatie Looptijd en budget
Helmond, provincie Noord-Brabant
www.foodtechpark.nl
Fase 1 in 2013 gerealiseerd, in 2020 totaalpark gereed.
Investeringen: > € 20 mln.
Byproducts Business Lab & Open Innovation Site (Byblos)
Doelstelling
Byblos is een open innovatiecluster op het gebied van de valorisatie van (dierlijke) bijstromen. Het is dé ontmoetingsplek
en een gezamenlijk ‘business lab’ voor een grens-, regio-, keten- en industrie-overstijgend cluster.
Het cluster richt zich op innovatie en business development door samenwerking in projecten en het delen van kennis en
faciliteiten. Byblos zal beschikken over laboratoria, proeffabrieken, onderwijsfaciliteiten en demonstratieruimten.
Thema’s
Belangrijkste biobased thema’s:
• Optimale verwaarding van dierlijke (bij)stromen.
• Biodiscovery en food, feed, pharma design.
• Ontwikkeling van innovatieve procestechnologieën, process design en pilots.
Betrokkenen
Initiatiefnemer is Teeuwissen, internationale speler in de verwaarding van dierlijke bijstromen. Daarnaast:
• Hickmann, slachterijprocestechnologie;
• HAS Hogeschool, (HBO) opleidings- en kenniscentrum in de agrofoodsector;
• FI&S, ontwikkelaar en producent van “high quality functional blends” voor de voedselindustrie.
Verder zijn betrokken de provincies Noord-Brabant en Gelderland, gemeente Cuijk, BOM, Oost NV, AgriFood Capital,
Health Valley en Food Valley.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Gemeente Cuijk, provincie Noord-Brabant
www.teeuwissen.nl
Opstart in 2012.
Investeringen: onbekend.
35Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Biobased Oost-Brabant “Agrofood meets Technology”
Doelstelling
Kennisinstellingen, bedrijfsleven en overheid vinden elkaar in “Agrofood meets Technology”, gericht op het maximaal
verwaarden van de grondstoffen en energie uit agro-, food- en veeteeltreststromen. Door kennis, kunde, netwerken
en technologische innovaties (malen/breken, scheiding, (de)polymerisatie, vergisting, vergassing) te benutten, kunnen
bedrijven op een effectieve en schone manier uit co- en reststromen waardevolle stoffen winnen en vermarkten.
Thema’s
Kernthema’s:
• Functionele eiwitten
• Bioactieve stoffen
• Nutriënten en mineralen
Diverse projecten lopen op het gebied van onder
meer algen, mestverwaarding, insecten, verwaarding
plantaardige reststromen, pyrolyse, kroost en
enzymtechnologie.
Betrokkenen
Partners in het initiatief:
• SRE
• BOM
• Agrifood Capital
• Brainport Development
• ZLTO
• Avans Hogeschool
• TU/e Innovatienetwerk.
Directe doelgroep zijn ondernemers in de agrofood en machinebouw.
Voorbeelden van clusters van bedrijven:
• Initiatief Eindeloos op Food Tech Park Brainport’;
• Insect Centre / Insect Technology Campus;
• Teeuwissen, Marel: verwaarding dierlijke eiwitten.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Zuidoost- en Noordoost-Brabant
www.sre.nl/projecten/energietransitie-in-de-
brainportregio/biobased-en-bioenergy/biobased-economy
Opstart in 2013.
Investeringen: onbekend.
Biotech Systems Platform (BSP)
Doelstelling
BSP is een kraamkamer, aanjager en vormgever voor versnelde clustervorming rondom bedrijven actief op de cross-over
van high-tech en bio-lifetech sectoren (biotech, lifetech, agrotech en high-tech systems). BSP faciliteert de ontwikkeling
van nieuwe business onder meer via clustervorming ten behoeve van nieuwe innovatiekansen, producten en diensten.
Thema’s
BSP richt zich op de thema’s:
• Gezondheid
• Voedsel
• Energievoorziening
• Milieu en water
Biobased is een dwarsdoorsnijdend onderwerp binnen deze aandachtsgebieden.
Betrokkenen
Initiatiefnemers:
• Chematronics
• Mikrocentrum
• Brainport Development
Circa 70 MKB-bedrijven zijn lid van het BSP-
platform, waaronder start-ups, toeleveranciers,
machine(componenten)bouwers en engineeringbedrijven.
Enkele voorbeelden:
• Plantlab • Promatec Food Ventures
• Ingenia Engineering • Yparex
Locatie en informatie Looptijd en budget
Eindhoven, provincie Noord-Brabant
www.bsp-platform.nl
Opstart in 2008.
Investeringen: > € 5 mln, waarvan > € 3 mln door
initiatiefnemers en circa € 2 mln door Rijk.
36 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Chemelot Institute for Science & Technology (InSciTe)
Doelstelling
InSciTe richt zich op de opschaling van verwerkingsmethoden voor ‘biobased building blocks’. Er wordt onder meer een
opschalingspilotplant gerealiseerd voor chemische conversie met katalysatoren. Ook worden biomedische materialen
ontwikkeld (waaronder verfijnde protheses): cardiovasculair, orthopedisch en oogheelkundig.
Thema’s
Het R&D-programma richt zich op de vervaardiging van ‘drop-ins’ en nieuwe biobased building blocks:
• Conversie van hemicellulose naar furfural en chemische conversie van furfural.
• Conversie van cellulose naar HMF (hydroxymethyl-furfural) en multistep-conversie van HMF.
• Multistep-conversie van lignine.
Centraal staan thermochemische, katalytisch-chemische en biochemische processing (excl. fermentatie).
Betrokkenen
Initiatiefnemers:
• DSM
• Chemelot
• Universiteit Maastricht / MUMC+
• TU Eindhoven
Locatie en informatie Looptijd en budget
Sittard-Geleen, provincie Limburg
www.chemelot-inscite.com
Opstart in 2013.
Investeringen: > € 90 mln, waarvan 1/3 door
initiatiefnemers, 1/3 provincie en 1/3 beoogd Rijk en EU.
Chemelot Innovation & Learning Labs (CHILL)
Doelstelling
CHILL richt zich op de moderne chemie ten behoeve van slimme materialen, verbeterde technieken en duurzame
ontwikkelingen. CHILL helpt ondernemers bij het ontwikkelen van hun ideeën met de inzet van specialisten, studenten
en state-of-the-art faciliteiten en in samenwerking met bedrijven op de Chemelot Campus. CHILL beschikt over een
materiaallab, een organisch-chemisch lab (met microreactortechnologie) en een moleculair-genetisch lab.
Thema’s
Thema’s zijn vraaggestuurd en lopen uiteen van laboratoriumanalyse tot wetenschappelijk onderzoek:
• Functionele verbindingen
• Slimme (bouw)materialen
• Biobased materialen
• Energie-oplossingen
• Flowchemie
• Moleculaire diagnostiek
Betrokkenen
CHILL is een samenwerking tussen:
• Arcus College
• Leeuwenborgh Opleidingen
• Zuyd Hogeschool
• Universiteit Maastricht
• DSM
• SABIC
CHILL is een landelijk Center of Expertise (HBO) en een Centrum voor Innovatief Vakmanschap (MBO) op het gebied van
de chemie.
Locatie en informatie
Geleen, provincie Limburg
www.chillabs.com
37Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Aachen-Maastricht Institute for Biobased Materials (AMIBM)
Doelstelling
Het AMIBM richt zich op het ontwikkelen van biobased materialen en procestechnologieën die de transitie naar
biobased faciliteren. AMIBM-competenties liggen op het gebied van (moleculaire) biologie, chemische processing
en moleculaire upgrading, materiaalengineering en opschalingstechnieken. Mogelijke markten zijn onder meer de
automotive, medische applicaties en textiel. AMIBM zal beschikken over diverse laboratoriumfaciliteiten.
Thema’s
Innovatieve polymeren en medische producten:
• biobased rubber en latex polymeren;
• nieuwe biobased starches;
• biobased additieven;
• biobased nanocellulosematerialen;
• biobased high-value small-molecule building blocks;
• polymeer engineering;
• biobased materialen voor medische toepassingen.
Betrokkenen
Initiatiefnemers:
• Universiteit Maastricht
• Universiteit Aachen
Betrokken partijen:
• Diverse bedrijven op Chemelot: DSM, Lanxess, Bayer,
Applied Medical Engineering (AME);
• Fraunhofer, Institut für Textiltechnik (ITA);
• Academisch Ziekenhuis Maastricht.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Maastricht, provincie Limburg
Aachen, Nordrhein-Westfalen
www.amibm.org
€ 40 mln voor de periode 2013-2018, waarvan € 10 mln
vanuit de provincie Limburg.
BioTransitieHuis / Greenport Venlo Innovation Centre
Doelstelling
Binnen Greenport Venlo Innovation Centre (GVIC) zijn de activiteiten rond het thema biobased samengebracht in het
BioTransitieHuis. De regio Greenport Venlo omvat het tweede land- en tuinbouwgebied van Nederland met uitstekende
logistieke voorzieningen.
De aanpak van het BioTransitieHuis omvat het faciliteren van netwerkvorming en ketensamenwerking, het opzetten van
clusters, valorisatie- en pilotprojecten, en kenniscreatie.
Thema’s
• Agro- en foodreststromen, waaronder
tomatencascadering;
• Kleinschalige bioraffinage;
• Hernieuwbare biobased substraten;
• Biobased machinebouw;
• Innovatief platteland: tuinbouw, open teelt en
dierveehouderij;
• Materialen en biopolymeren.
Betrokkenen
Initiatiefnemer is GVIC.
Er wordt nauw samengewerkt met:
• Greenport Venlo;
• een breed scala aan MKB-bedrijven (agro, food,
tuinbouw, machinebouw);
• Provincie Limburg;
• Chemelot;
• Universiteit Maastricht.
Locatie en informatie Looptijd en budget
Venlo, provincie Limburg
www.innovatiecentrumvenlo.nl
Opstart in 2010.
Investeringen: onbekend.
38 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
3.2 MKB-succesverhalen
Er zijn slechts weinig succesvolle biobased businesscases te benoemen. De biobased markt is
immers nog pril en moet opboksen tegen de gevestigde belangen. Enkele mooie voorbeelden van
biobased MKB successen zijn er wel, zoals Isobionics, Bodec, Eco-Point en Van de Bilt zaden & vlas.
Isobionics
Activiteit
Isobionics richt zijn activiteiten op de natuurlijke grondstoffen voor de smaak- en geurindustrie. Deze worden bereid
met een innovatief, geoctrooieerd fermentatieproces. Deze technologie is duurzaam en zeer milieuvriendelijk en
maakt gebruik van hernieuwbare grondstoffen. Dit resulteert in een hoge kwaliteit natuurlijke eindproducten voor de
voedingsmiddelen-, dranken-, smaak- en geurmarkt.
De biobased producten hebben een hoge zuiverheid en hun productie is oogstonafhankelijk, waardoor er sprake is van
een constante beschikbaarheid en een stabiele prijsstelling.
Wetenswaardigheden
Isobionics Natural Ingredients is in 2008 opgericht, wordt aangedreven door DSM en heeft toegang tot DSM’s
competenties. Isobionics werkt veel samen met externe partners, waaronder Plant Research International (PRI). In 2008
heeft Isobionics de nationale BioBusiness Award gewonnen. Er werken circa 25 mensen (2013).
Isobionics beschikt over toonaangevende IP en technologie op het terrein van strain construction, metabolic pathway
engineering, fermentatie, (bio)katalyse, organische chemie, procestechnologie, biochemische engineering en
downstream processing & schaalvergroting.
Grondstoffen Informatie
• Sinaasappelen
• Citrusvruchten, grapefruit
• Gemberwortels
• Diverse plantaardige gewassen en kruiden
Isobionics
Urmonderbaan 22
6167 RD Geleen
www.isobionics.com
Bodec
Activiteit
Bodec ontwikkelt en optimaliseert productieprocessen en vertaalt nieuwe, innovatieve technologie door naar
de praktijk van het bedrijfsleven. De focus van Bodec ligt op isoleren, scheiden, concentreren en drogen in de
voedingsmiddelenindustrie. Bioraffinage is daarbij een belangrijke technologiepoot.
Bodec realiseert projecten die zich uitstrekken van conceptontwikkeling, testen en engineering tot aan de complete
invulling en optimalisatie van het proces. Dit betreft valorisatieprojecten en nieuwe productieprocessen.
Wetenswaardigheden
Op het FoodTechPark Brainport in Helmond heeft Bodec de beschikking over een laboratorium en pilotplant, waarin
optimale processen worden ontwikkeld voor klanten. Diverse technologieën kunnen naast elkaar worden vergeleken
(onder meer diverse droogtechnologieën, vortex, indampers, adsorptie).
Na labtesten kan er worden opgeschaald naar proefproductie, waardoor klanten investeringen in eigen productielijnen
kunnen uitstellen totdat alles optimaal getest en bewezen is (tolling facilities).
Bodec werkt wereldwijd nauw samen met meer dan 20 universiteiten en kennisinstellingen. Het bedrijf is opgericht in
1994 en heeft 18 medewerkers (2013).
Grondstoffen Informatie
• Valorisatie agrofood(rest)stromen (bijv. suikerbiet);
• Procesoptimalisatie en procesontwikkeling (bijv. granen,
pinda’s, eiwitten, probiotica);
• Equipment (drogen, coaten, etc.).
Bodec
Scheepsboulevard 3
5705 KZ Helmond
www.bodec.eu
39Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Eco-Point
Activiteit
Eco-Point is een innovatieve groep van bedrijven die zich bezighouden met ontwikkeling, productie en marketing van
onderhouds- en reinigingsmiddelen.Het unieke is dat de grondstoffen bestaan uit ecologisch verantwoorde alternatieven
voor traditionele, milieubelastende middelen.
Eco-Point produceert een breed scala aan producten, waaronder reinigings-, afbijt-, oplos-, en oppervlaktebehandelings-
middelen. Het richt zich daarbij op de voedingsmiddelenindustrie, grafische sector, metaal, chemie, automotive, bouw
en de diensten- en non-profitsector.
Wetenswaardigheden
Eco-Point bestaat al meer dan 20 jaar en is dus begonnen voordat biobased producten veel bekendheid hadden.
Het is een mooi voorbeeld van een bedrijf dat plantaardige grondstoffen gebruikt voor zijn producten. Voorbeelden
zijn oppervlakte-actieve stoffen op basis van suikers uit suikerbieten/rietsuiker, ontvetters uit de schil van vruchten en
vetzuren uit raapzaad voor de productie van reinigingsmiddelen en smeermiddelen.
Grondstoffen Informatie
• Oliën uit citrusvruchten;
• Plantaardige vetzuren uit bijv. raapzaad;
• Kokosolie;
• Mais, suikerbieten, etc.
Eco-Point
Canadaweg 28
4661 PZ Halsteren
www.eco-point.com
Van de Bilt zaden en vlas
Activiteit
Van de Bilt zaden en vlas teelt en verwerkt vlas tot halffabrikaten als lange vlasvezels en korte vezels en eindproducten
als lijnzaad en lemen. Het bedrijf heeft een eigen veredelingsafdeling en is een mondiale speler voor uitgangsmateriaal
van zowel vezelvlas (Marylin, Suzanne, Sofie, Chantal en de nieuwe rassen) als olievlas (Bilton, Biltstar, Brighton).
Het is een van de weinige vlasbedrijven die beschikt over een totaal geïntegreerde productieketen van veredeling tot en
met verwerking en handel van (lange) vezels en zaden. Het bedrijf herbergt daardoor veel kennis van de verschillende
facetten van de vlasindustrie.
Wetenswaardigheden
Van de Bilt zaden en vlas is opgericht in 1897 als zaaizaadbedrijf voor de vlasteelt. Dit familiebedrijf is inmiddels
uitgegroeid tot een begrip in de West-Europese zaaizaad- en vlasindustrie en ver daarbuiten.
Vlas kent traditioneel twee markten, namelijk textiel zoals linnen, en industriële toepassingen. Linnen mag zich
verheugen in een toenemende belangstelling door spanningen op de grondstoffenmarkten. Datzelfde geldt voor vezels
als vervanging van petrochemische vezels in de bouw en in composieten.
Grondstoffen Informatie
• Lijnzaad
• Lange & korte vlasvezels
• Lemen
Van de Bilt zaden en vlas
Langeweg 26
4541 PC Sluiskil
www.vandebiltzadenvlas.com
InnovatieZuid-SurveyBiobasedEconomy40
Positionering van de regio’s4
41Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
4.1 Regionale biobased thema’s
De biobased activiteiten en initiatieven in Zuid Nederland zijn bijzonder breed. Ze lopen uiteen
van de teelt van nieuwe gewassen en de primaire verwaarding van reststromen, tot technologie-
en kennisintensieve initiatieven, zoals het isoleren van geur- en smaakstoffen (Isobionics) en
kleurstoffen (Rubia), tot het op de markt brengen van bijvoorbeeld gebruiksklare producten zoals
reinigings- en smeermiddelen door Eco-Point. Daarnaast zijn er grote initiatieven op het gebied
van onderzoek en ontwikkeling om tot nieuwe gewassen voor de biobased economy te komen.
Voorts worden er nieuwe extractie-, conversie- en scheidingstechnieken ontwikkeld, waarmee
bestaande en nieuwe chemicaliën aan de biobased grondstofstromen kunnen worden onttrokken.
Al deze activiteiten vinden, zoals in het voorgaande hoofdstuk is gebleken, plaats in heel Zuid-
Nederland. Toch zijn er wel enkele duidelijke accenten zichtbaar. Zo springt Zeeland er onder
meer expliciet uit vanwege de aquacultuur, Limburg vanwege de high-value inhoudsstoffen en
Noord-Brabant met activiteiten op het snijvlak van biobased en voeding en chemie. Figuur 8 zet
de accenten per regio op een rij. NB: dit is geen wet van Meden en Perzen.
• Chemie• Materialen• High-value
inhoudsstoffen
Limburg• Voeding
• Dierlijke stromen• Diervoeding
Oost-Brabant• Chemie
• Materialen• Voeding
West-Brabant
• Agroreststromen• Apparaten- en machinebouw
• Plantveredeling• Energie
Zuid-Nederland
• Chemie• Groene grondstoffen
• Aquacultuur
Zeeland
Figuur 8 - Regionale biobased thema’s.
Er zijn ook biobased activiteiten die in heel Zuid-Nederland plaatsvinden, zoals het opwekken van
energie, meestal door vergisting, en de ontwikkeling van onder meer bioraffinageconcepten in de
apparaten- en machinebouw. Duidelijk is ook dat er op het gebied van de chemie mogelijkheden
liggen voor brede samenwerkingsverbanden. Het lijkt goed om synergieën te zoeken, waarbij de
diverse regionale activiteiten elkaar kunnen versterken. Onderlinge concurrentie daarentegen is
ook niet verkeerd. Ook daaruit kan zich een economische voorsprong ontspinnen.
42 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
4.2 Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen
Op basis van de gevoerde gesprekken en het beschikbare materiaal zijn de sterktes, zwaktes,
kansen en bedreigingen (SWOT-analyse) voor heel Zuid-Nederland in kaart gebracht alsook voor
de verschillende regio’s. Een belangrijke constatering is dat alle noodzakelijke facetten om een
biobased economy te ontwikkelen in Zuid-Nederland aanwezig zijn. Dit omvat landbouw voor
de grondstoffen, bedrijven in de voedingsmiddelenindustrie, chemie, logistiek, apparaten- en
machinebouw, productontwikkeling, etc., alsook de nodige onderwijs- en kennisinstellingen (in
Zeeland wordt er samengewerkt met onder meer Wageningen UR en de universiteit van Gent).
Ook de noodzakelijke toevoer van grote hoeveelheden grondstoffen bij een succesvolle transitie
naar een biobased economy kan goed worden opgevangen door de uitstekende infrastructuur en
de aanwezige diepzeehavens.
Daarnaast hebben de regionale overheden de biobased economy als een speerpunt in het
provinciale beleid. Tot slot zijn er verschillende instrumenten beschikbaar om de biobased
ontwikkelingen te stimuleren, zoals de ondersteuning door de ontwikkelingsmaatschappijen
en Kamer van Koophandel en de verschillende subsidie- en stimuleringsmaatregelen op
provinciaal niveau.
Zwakke punten zijn de versnippering van de initiatieven en de nog ontoereikende samenwerking
tussen de regio’s en tussen sectoren. In Oost-Brabant en Limburg ontbreekt het nog aan een
duidelijke en overkoepelende biobased strategie, waardoor de regie beperkt is. Daarnaast worden
initiatieven vaak vanuit de techniek gedreven (push), zonder dat de omvang of de exacte eisen
van de markt helder zijn. Dit brengt voor de ondernemer grote risico’s met zich mee. Vanwege de
economische crisis zijn investeringsmiddelen beperkt, wat het voor veel initiatieven moeilijk
maakt om een opschalingsstap te zetten. Voorts zijn de individuele regio’s relatief klein. Vandaar
dat samenwerking niet alleen kansen biedt, maar voor succes ook noodzakelijk is.
Belangrijke bedreigingen zijn een langdurig lage energieprijs dankzij de winning van schaliegas en
de krappe beschikbaarheid van financiële middelen voor onder meer grootschalige prototypes en
demonstraties. In de EU worden nog geen noemenswaardige hoeveelheden schaliegas
gewonnen; de winning van schaliegas in Amerika echter zet de energieprijzen niet alleen daar
maar ook elders ter wereld onder druk. Lage energieprijzen in de VS maken het met name voor
grote bedrijven minder aantrekkelijk om in Europa te investeren.
Tabel 5 vat de SWOT-analyse voor Zuid-Nederland samen. De twee daaropvolgende figuren
verschaffen meer diepgang over de sterktes en zwaktes van de afzonderlijke regio’s Zeeland,
West-Brabant, Oost-Brabant en Limburg.
43Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Tabel 5 - Biobased SWOT-analyse voor Zuid-Nederland.
Sterktes Kansen
• Brede aanwezigheid in de sectoren agro, aqua, tuinbouw,
chemie, food, logistiek en life sciences.
• Actief bedrijfsleven in gehele biobased piramide.
• Unieke biobased faciliteiten in geheel Zuid-Nederland.
• Eigen havens en nabijheid (Rotterdam, Antwerpen).
• Actieve kennis- en onderwijsinstellingen (CoE BBE Avans/
HZ UAS, UM, Zuyd, TU/e, WUR-Imares, TNO).
• Stimulerend regionaal overheidsbeleid.
• Regionale diversiteiten aan biomassastromen.
• Toenemende behoeften/eisen vanuit afnemers.
• Duurzaamheid als driver voor biobased innovaties.
• Integrale benadering biobased/crossovers.
• Biobased kansen onder meer op materials, chemie,
reststromen en farma.
• Prioriteitsstelling biobased door Rijk (topsectoren,
Green Deal) en Europa (onder meer BRIDGE, SPIRE).
• Samenwerking over de grens (onder meer Zuid-Holland,
Noordrijn-Westfalen, Vlaanderen).
Zwaktes Bedreigingen
• Te weinig cross-sectorale samenwerking.
• Tekort aan specifieke investeringsmiddelen voor
innovatie in hoogwaardige biobased toepassingen.
• Versnippering van initiatieven, te weinig regie.
• Kostprijs biobased producten nog onvoldoende
concurrerend.
• Te kleine projecten met lange opstartperiodes.
• Te weinig businessgedreven initiatieven / te veel
technology push.
• Onvoldoende (inter)nationale zichtbaarheid van kritische
massa bedrijven en kennisinstellingen.
• Belemmerende (afval) wet- en regelgeving.
• Certificerings- en aansprakelijkheidsvraagstukken.
• Lage (markt)acceptatie nieuwe eigenschappen en
toepassingen van biobased innovaties/producten.
• Concurrentie op (inter)nationaal niveau.
• Ontwikkeling energieprijs als gevolg van schaliegas.
• Te veel versnipperde financiële instrumenten met
regioverschillen.
• Te weinig geld voor opschaling (onder meer subsidie,
venture capital).
Tabel 6 - Specifieke sterktes en zwaktes per regio.
Zeeland West-Brabant
Sterktes
• Aanwezigheid van grote chemische industrie, brede
agrosector en aquacultuursector met veel mogelijkheden
en brede ervaring.
• Beschikbare havens (Sloe, Kanaalzone) onder meer voor
de import van biomassa.
• Bedrijven met toegang tot internationale markten.
• Heldere Triple Helix agenda Biobased Delta.
• Biobased is speerpunt van de provinciale overheid.
• Grote diversiteit aan biomassastromen.
• Unieke biobased faciliteiten als Bio Base Europe,
Rusthoeve, Sloe, Biopark Terneuzen en Centre of
Expertise Biobased Economy (Avans en HZ UAS).
• Aanwezigheid van grote industrieën (food, agro en
chemie) die interesse hebben in de biobased economy.
• Goede logistieke positie tussen de havens van
Rotterdam, Antwerpen en Vlissingen.
• Heldere Triple Helix agenda Biobased Delta.
• Biobased is speerpunt van de provinciale overheid.
• Bedrijven met toegang tot internationale markten.
• Unieke biobased faciliteiten als Green Chemistry
Campus, Nieuw Prinsenland, CFTC, Centre of Expertise
Biobased Economy (Avans en HZ UAS) en CIV Biobased.
Zwaktes
• Beperkte aanwezigheid van universiteiten en onderzoeksinstellingen.
• Beperkte financiële armslag voor biobased ambities in de ‘valley of death’.
• Veelal te kleine initiatieven met weinig onderlinge samenhang.
44 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Oost-Brabant Limburg
Sterktes
• Actief MKB-bedrijfsleven in de sectoren food, agro,
apparaten- en machinebouw en dierlijke reststromen,
én aanwezigheid grote spelers.
• Partijen staan dicht bij elkaar, zijn praktisch ingesteld en
hebben marktgerichte focus.
• Actieve kennisinstellingen (TU/e, DPI, TNO).
• Unieke biobased faciliteiten als Food Tech Park Brainport,
AgriFood Capital, Biotech Systems Platform, Veghel Food
Processing en Byblos.
• Actief bedrijfsleven boven in de biobased piramide.
• Aanwezigheid in de sectoren agro, chemie, food, papier
en karton, logistiek en life sciences.
• Actieve kennisinstellingen (UM, Zuyd, RWTH).
• Breed inzetbaar provinciaal instrumentarium.
• Regionale diversiteit aan biomassastromen.
• Brede kennis over biobased materials en chemie.
• Unieke biobased faciliteiten als CHILL, Chemelot InSciTe,
AMIBM en Greenport Venlo.
Zwaktes
• Onvoldoende zichtbaarheid van biobased activiteiten.
• Nog geen duidelijke overkoepelende biobased agenda, versnippering van initiatieven, te weinig regie.
• Tekort aan specifieke investeringsmiddelen voor innovatie in hoogwaardige biobased toepassingen.
• Geen zeehaven, wel waterwegen.
• Kleine kritische massa aan biomassastromen (mest uitgezonderd).
45Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
46 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy46
Voorbeelden potentiële samenwerking
5
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Er zijn vele opties tot samenwerking over de provinciegrenzen heen. Van groot belang is telkens dat
er sprake moet zijn van een concrete marktvraag en dat er voldoende kritische massa aanwezig is
om een ketenaanpak op te zetten.
In dit hoofdstuk worden voorbeelden geschetst van biobased thema’s waarop samenwerking zou
kunnen worden opgezocht. Het betreft:
valorisatie agrofoodreststromen;
biobased OEM’ers (Original Equipment Manufacturers);
plant als fabriek;
bioaromaten;
biobased bouwmaterialen;
biomedische toepassingen;
vergisting.
Let op: het gaat expliciet om voorbeelden van potentiële samenwerking. Ook de diverse genoemde
stakeholders zijn voorbeelden van organisaties die binnen de betreffende biobased thema’s een rol
spelen of zouden kunnen spelen. Er zijn zeker nog andere relevante biobased thema’s en
stakeholders te benoemen. Ten slotte: verticale samenwerking in de keten komt veelal
gemakkelijker van de grond dan horizontale samenwerking (waarbij concurrentiegevoeligheden
kunnen optreden).
5.1 Valorisatie agrofoodreststromen
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
Slimme verwaarding/cascadering van agrofoodrest-
stromen op basis van marktvraagarticulatie, waaronder:
• suikerbieten
• komkommer
• tomaten
• maïs
• paprika
• uien
• aardappelen
Zeeland:
• Biopark Terneuzen
• Van der Lans, Zuver, Lamb Weston
Brabant:
• Green Chemistry Campus, Agro & Food Cluster Nieuw
Prinsenland, Suiker Unie
• Eindeloos, Huijbregts, Van Rijsingen, Rijko
• Food Tech Park Brainport, Bodec
Limburg:
• Biotransitiehuis (Greenport Venlo Innovation Centre)
• Laarakker, Attero
• Tasty Tom, CSV COVAS
Overig:
• WUR-FBR (Food & Biobased Research)
• Glastuinbouw Zuid-Holland
• Retail: Jumbo, Sligro
Samenwerkingsvormen?
• Kennisuitwisseling
• Ketensamenwerking
• Marktverkenning
• Pilotprojecten
Zuid-Nederland heeft een rijke historie in de teelt van een breed scala aan gewassen in land-
en tuinbouw. Denk aan suikerbieten, komkommers, tomaten, maïs, paprika, uien en aardappelen.
Er vindt momenteel in alle drie de provincies veel onderzoek plaats naar de verwaarding van
reststromen van deze gewassen; deze reststromen komen vrij tijdens de oogst of in het
productieproces. De zoektocht naar continue verbetering in de volledige verwaarding van de
suikerbietplant door Suiker Unie (Cosun) is een mooi voorbeeld.
47
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Kritische elementen voor verwaardingsroutes zijn marktvraagarticulatie, een efficiënte logistiek,
een ondernemersgedreven aanpak en effectieve raffinageconcepten. De onderlinge uitwisseling
van kennis hierover lijkt beperkt te zijn binnen Zuid-Nederland. Onderlinge kennisuitwisseling,
ketensamenwerking, marktverkenningen en pilotprojecten kunnen wellicht helpen om sneller tot
een succesvolle cascadering van agrofoodreststromen op basis van marktvraagarticulatie te
komen. Een eerste goede stap is het maken van een selectie van agrofoodreststromen die met
veel potentie kunnen worden gevaloriseerd.
5.2 Biobased OEM’ers
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
Doorontwikkelen en vermarkten biobased processing &
machinebouw:
• Transitie naar robuuste Original Equipment
Manufacturers (biobased OEM’ers).
• Regionale proeftuin & faciliteiten.
• Internationaal exportproduct.
Zeeland:
• Bio Base Europe
• AWWS, DSD
Brabant:
• Green Chemistry Campus
• Food Tech Park Brainport
• Cosun Food & Technology Centre
• Bodec, TOP, Vencomatic, Houbraken
Limburg:
• Chemelot InSciTe
• Dinissen, Kusters, Botany
Overig:
• Bioprocess Pilot Facility (Delft)
• WUR-FBR (Food & Biobased Research)
• VLM (Vereniging van Leveranciers van
Milieutechnologie), FME
Samenwerkingsvormen?
• Clustergerichte ketenaanpak samen met primaire sector,
gezamenlijke probleemanalyses.
• Kennisuitwisseling.
• Gezamenlijk aanbod faciliteiten, opzet marktplaats.
• Gezamenlijke internationalisering/export.
Zuid-Nederland kent een breed scala aan apparaten- en machinebouwers die een niche zien in
de biobased economy naast hun huidige activiteiten of die zich specifiek focussen op biobased
technieken. Bij machinebouw gaat het om het (selectief) oogsten en de eerste verwerkings-
stappen voor biomassa. Apparatenbouw betreft met name de raffinage. Er is een grote diversiteit
aan procestechnieken; denk aan elektrolyse, comprimeren, injecteren, chemisch scheiden, fysisch
scheiden, pyrolyse, torrefactie, vergisten, extruderen en granuleren, mengen, verwarmen, drogen
en koelen. Veelal gaat het om MKB-bedrijven met een basis in de metaal, chemie of
engineeringsector.
Uit het brede scala aan apparaten- en machinebouwers kunnen Biobased Original Equipment
Manufacturers (OEM’ers) voortkomen die de Zuid-Nederlandse maakindustrie een boost geven.
Deze OEM’ers zouden afzonderlijk én gezamenlijk een uitstekende positie kunnen verkrijgen als
internationaal exportproduct. Daarnaast bieden veel bedrijven laboratorium- en pilotomgevingen
voor biobased testen. Een helder overzicht van dit aanbod zou kunnen helpen om biobased
ontwikkelingen in Zuid-Nederland te versnellen.
Nieuwe activiteiten rondom biobased OEM’ers moeten echter altijd in een marktgerichte context
worden geplaatst, ofwel in samenwerking met de primaire sector en de biobased eindmarkten.
48
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
5.3 Plant als fabriek
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
Beproeving en demonstratie van nieuwe teelten ten
behoeve van nieuwe biobased toepassingen. Voorbeelden
van teelt:
• Russische paardenbloem: bron van latex;
• Miscanthus: als constructiemateriaal;
• Stevia: calorieloze zoetstof;
• Hennep: vezels en voedingsstoffen uit de zaden;
• Yacon: alternatieve voedingsbron;
• Deder: alternatief oliehoudend gewas.
Zeeland:
• Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum De Rusthoeve
• DLV Plant
• Cradle Crops
Brabant:
• Roba Advies
• Cosun/Suiker Unie
Limburg:
• Aachen Maastricht Institute for Biobased Materials
(AMIBM)
• Greenport Venlo Innovation Centre
Overig:
• ZLTO/agrosector (teelt, coproductie)
• WUR-PPO (Praktijkonderzoek Plant & Omgeving)
Samenwerkingsvormen?
• Kennisuitwisseling
• Ketensamenwerking
• Marktverkenning
• Pilotprojecten teeltoptimalisatie
Een van de grote pluspunten van een biobased economy is dat planten veel verbindingen
aanmaken die langs chemische weg alleen met hoge kosten en hoog energieverbruik zijn te
maken. Nu maakt elke plant niet alle verbindingen aan, maar er zijn wel planten die bepaalde
verbindingen in interessante hoeveelheden produceren; voor voorbeelden zie bovenstaande tabel.
In het Interreg-project “Innovatief gebruik van landbouwgewassen” is naar een aantal planten
gekeken.5 Deze gewassen worden momenteel beperkt of nog niet in Nederland verbouwd. Het is
dus interessant om een aantal gewassen verder te onderzoeken en te kijken welke gewassen het
kansrijkst zijn in de biobased economy van Zuid-Nederland.
5.4 Bioaromaten
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
• De ontwikkeling van nieuwe technologie om
bioaromaten zoals BTX, fenolen en furanen uit biomassa
te produceren.
• Optimaliseren van gewassen voor de productie van
grondstoffen voor bioaromaten.
• Het opzetten van productieketens van
grondstoffenleveranciers, logistieke dienstverleners,
producenten en gebruikers van bioaromaten.
Brabant:
• Biorizon: shared research centre TNO, Vito en Green
Chemistry Campus
• SABIC
Limburg:
• Chemelot
• SABIC
• DSM
Overig:
• Bio Base Europe Pilot Plant (België)
• Universiteit Groningen
Samenwerkingsvormen?
• Kennisuitwisseling
• Ketensamenwerking
• Pilotproject
49
50 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Met bioaromaten wordt vooral verwezen naar benzeen, tolueen en xyleen (afgekort als BTX),
furanen en fenolen. Dit is een beperkte groep basischemicaliën met een simpele structuur
waarvan wereldwijd per jaar enorme hoeveelheden worden geproduceerd en verbruikt. Planten
maken aromaten aan. Vooral lignine is rijk aan aromaten, zij het in complexe structuren. Gunstig
is dat aromaten vooral voorkomen in die delen van de plant die voor consumptie niet interessant
zijn. De productie van bioaromaten concurreert daardoor niet met de productie van voedsel.
Bioaromaten passen goed in Zuid-Nederland, omdat 20% van de huidige productiecapaciteit
(krakercapaciteit) van de EU staat in de regio Rotterdam, Antwerpen, Terneuzen, Gent. Een
verder voordeel van deze bioaromaten is dat ze als zogeheten ‘drop in’ moleculen kunnen
worden gebruikt. Ze zijn dus identiek aan de aromaten die uit aardolie worden gewonnen en
kunnen deze één-op-één vervangen zonder aanpassing van de productieprocessen die deze
aromaten verwerken.
Momenteel is de technologie voor de winning van bioaromaten nog onvoldoende ontwikkeld.
Er zijn meerdere initiatieven gaande om daarin verandering te brengen, onder meer op de Green
Chemistry Campus (GCC) in West-Brabant en op Chemelot in Limburg. Een gezamenlijke aanpak
ligt daarom voor de hand. Er zijn vanuit de GCC ook banden met Vito en de Bio Base Europe Pilot
Plant in België. Gezien het belang van deze basischemicaliën en de grote behoefte aan
grondstoffen voor de productie ervan is dit thema zeer geschikt voor een brede samenwerking,
ook met bedrijven uit Duitsland.
Voor een economische en duurzame productie van bioaromaten moet een keten van grond-
stoffenleveranciers, logistiek, productie en afnemers worden opgebouwd. In deze keten moeten
de schakels goed op elkaar zijn afgestemd en moet voldoende grondstof van constante kwaliteit
beschikbaar zijn. Ook hiervoor zijn er in Zuid-Nederland en daarbuiten volop mogelijkheden om
samenwerkingsverbanden te realiseren. Het thema Bioaromaten lijkt op de korte termijn weinig
aanknopingspunten voor het MKB te bieden.
5.5 Biobased bouwmaterialen
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
Toepassing van biobased materialen in de gebouwde
omgeving. Opzet van pilotprojecten en aanpak van
knelpunten:
• Kostprijsreductie en robuuste levensduur.
• Doorbreken van traditionele methodieken in de bouw.
• Betrekken van de consument.
• Toenemende concurrentie in teelten en afzetzekerheid
voor de akkerbouw.
Limburg:
• Hogeschool Zuyd
• Wijk van Morgen (Heerlen) met vele bedrijven,
onderwijsinstellingen en overheden
Zeeland:
• Van de Bilt zaden & vlas
• Woningcorporatie R&B Wonen
• FaktorPlus, Ro&Ad, Projectbureau Zeeland
Brabant:
• SABIC
• Isovlas Oisterwijk
Overige:
• WUR-FBR (Food & Biobased Research)
• Hempflax (Oude Pekela), NPSP
• Grow2Build, Rijkswaterstaat
Samenwerkingsvormen?
• Inventariseren gemeenschappelijke knelpunten en
marktkansen.
• Opzet ketenprojecten en pilotprojecten gebouwde
omgeving.
• Kennisuitwisseling.
51Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Biobased bouwen van huizen en toepassingen in de openbare ruimte lijkt een markt met
perspectief. Voorbeelden van de toepassing van biobased materialen in de gebouwde omgeving
zijn hout, vlas, riet, hennep, bamboe en biobased verven (kleurstoffen). Het grootste probleem
op dit moment is dat er veel nieuwe materialen ontwikkeld zijn, maar dat er nog te weinig kennis
is over hun levensduur en houdbaarheid.
De bouwsector is terughoudend in het gebruik van materialen waarvan niet bekend is hoe lang
ze mee zullen gaan, omdat er dan nog geen garantietermijn kan worden afgegeven. Een ander
probleem is dat veel aannemers nog niet met biobased materialen werken, omdat ze er te weinig
van af weten, het duurder achten of huidige materialen gemakkelijker vinden. Meer en meer zien
onder meer architecten echter ook de kansen die biobased bouwen biedt. Geïnspireerd door de
optimale en efficiëntste vormen in de natuur, kunnen ze structuren en technieken vinden die
leiden tot materiaal- en energiebesparing bij het bouwen. Deze vorm van biobased bouwen
noemt men biomimetica.
In met name Zeeland en Limburg vinden enkele demonstratie- en pilotprojecten plaats rondom
biobased bouwen. Aandacht is er voor kostprijsreductie en het aantonen van een robuuste
levensduur. De pilots laten zien dat er alternatieven zijn voor de traditionele methodieken in de
bouw. Meer samenwerking rond het oplossen van gemeenschappelijke knelpunten en het grijpen
van marktkansen kan mogelijk tot een snellere doorbraak leiden in de bouw en bij de consument.
5.6 Biomedische toepassingen
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
Ontwikkeling van biobased materialen voor
medische toepassingen door samenwerking tussen
kennisinstellingen, universiteiten, bedrijfsleven en zorg:
• Ontwikkeling van biomedische materialen: onder meer
cardiovasculair, orthopedisch (bijvoorbeeld verfijnde
protheses) en oogheelkundig.
• Uitvoeren van klinische trials en certificeringstrajecten.
Brabant:
• Pivot Park Oss
• MSD
• BioConnection
• ChemConnection
Limburg:
• AMIBM
• Universiteit Maastricht
• Academisch Ziekenhuis Maastricht
• Chemelot
• DSM
Overig:
• Applied Medical Engineering
• RWTH Aachen
• Universiteit Aachen
Samenwerkingsvormen?
• Kennisuitwisseling
• Ketenprojecten
• Verkenning specifieke marktniches
• Inventarisatie grondstoffen
Ontwikkeling van biobased materialen voor medische toepassingen is gericht op het boven-
segment van de biobased piramide. Het betreft een moeilijk toegankelijke markt die een lange
adem vergt vanwege acceptatievoorwaarden en certificeringstrajecten.
Een belangrijk aandeel in de biomedische toepassingen betreft de biotechnologie. Hieronder
wordt verstaan het gebruik van micro-organismen en planten maar ook enzymen voor de
productie van gewenste stoffen. Rode biotechnologie betreft toepassingen in de medische sector
52 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
voor mens en gezondheid. Ook de ontwikkeling van biomedische materialen voor onder meer
cardiovasculaire, oogheelkundige en orthopedische (bijvoorbeeld verfijnde protheses)
toepassingen is mogelijk.
Meer samenwerking tussen kennisinstellingen, universiteiten, bedrijfsleven en de zorg kan helpen
om specifieke marktniches te ontginnen en meer kennis te krijgen over de juiste biobased
grondstoffen voor biomedische toepassingen. Met name tussen Limburg en Brabant lijken hier
aanknopingspunten te liggen. Denk aan een crosslink tussen het Pivot Park Oss en AMIBM.
Relevante links met onder meer Leiden Bioscience Park kunnen ook meerwaarde bieden.
5.7 Vergisting
Overkoepelend thema Voorbeelden van betrokkenen
Procesoptimalisatie en digestaatverwerking:
• Grondstoffenvergisters;
• Operational excellence;
• Mestanalyses;
• Optimale verwaarding van nutriënten uit digestaat;
• Vervaardiging bio-LNG.
NB: Vergistingsinstallaties zijn sterk afhankelijk
van subsidies (onder meer Stimulering Duurzame
Energieproductie, SDE+).
Zeeland:
• Lijnco Green Energy, Indaver, Van Alphen, De Groene
Poort, Lamb Weston, e.a.
Brabant:
• Cosun/Suiker Unie
• BEWA
• Agro & Food Cluster Nieuw Prinsenland
• Ecoson, e.a.
Limburg:
• Attero, Energiepark Cuijk, e.a.
Overig:
• CoE BBE (Brabant en Zeeland)
• WUR-FBR (Food & Biobased Research)
• Stichting Groen Gas
• (Z)LTO
Samenwerkingsvormen?
• Kennisuitwisseling
• Marktverkenningen digestaat
• Marktontwikkeling bio-LNG
• Partijen uit Zeeland, Brabant en Limburg bij elkaar
zoeken die vergelijkbare stromen vergisten.
Bij vergisting worden organische reststromen anaerobisch afgebroken. Hierbij ontstaat onder
meer methaan, dat na zuivering als brandstof kan worden ingezet voor het opwekken van
elektriciteit. Bij vergaande zuivering kan het ook ter vervanging van aardgas dienen.
De organische stromen (substraten) zijn zeer divers van oorsprong en kunnen bestaan uit mest,
slibben, voedselafval, agrarisch afval, etc. Agentschap NL heeft een studie laten uitvoeren die
een duidelijk beeld geeft van de stand van zaken rond vergisters in Nederland.10 Hieruit komen
enkele belangrijke knelpunten naar voren:
Het toelaten van nieuwe stromen voor vergisters is een tijdrovend en kostbaar proces.
De subsidiebedragen zijn ontoereikend.
Er is gebrek aan kennis bij exploitanten.
De winstgevendheid van vergisters is beperkt en de inkomsten bestaan voor circa 60% uit
subsidies en voor de rest uit de verkoop van stroom. Daarmee zijn vergisters dus sterk afhankelijk
van toekomstige regelgeving. Er zijn meerdere provincie-overstijgende thema’s te benoemen
voor vergisters; een interessant thema zou zijn het faciliteren van de uitwisseling van kennis op
het gebied van substraten en bedrijfsvoering.
53Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
54 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Biobased beleid en overheidsfinanciering
6
54 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
55Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
De biobased economy is ook in provinciaal, nationaal en Europees beleid een trending topic. Dit
hoofdstuk geeft een overzicht van de huidige beleidsinitiatieven in Zeeland, Brabant en Limburg en
legt een link met het nationaal topsectorenbeleid en enkele Europese biobased beleids-
voornemens. Daarnaast wordt ingegaan op financieringsmogelijkheden vanuit de overheden elk op
hun eigen schaalniveau. Het beleidsveld en de bijbehorende financieringsinstrumenten zijn volop in
beweging. Het gaat derhalve om een ruwe schets met een beperkte houdbaarheidsdatum.
6.1 Provinciaal beleid
Figuur 9 vat het regionale biobased beleid samen.
Economische Agenda Zeeland, businesscase
Biobased Economy
“Agrofood meets Technology”
(AgriFood Capital, BOM, SRE-Brainport)
Strategische Kader Economie en
Concurrentiekracht
Intentieverklaring Biobased
Economy Limburg
Kennis-As Limburg
LimburgBrabantZeeland
Economisch Programma Brabant 2020
Triple Helix Businessplan Biobased Delta ZW-Nederland,
“Agro meets Chemistry”(Zeeland / West-Brabant)
Figuur 9 - Regionaal biobased beleid in Zuid-Nederland.
Gezamenlijke biobased agenda Zuidwest-Nederland
Zeeland en West-Brabant hanteren een gezamenlijk biobased agenda, “Agro meets Chemistry”11.
Deze agenda is opgesteld door de triple helix uit deze regio: bedrijfsleven, kennis- en
onderwijsinstellingen, ontwikkelingsmaatschappijen en de provincies Zeeland en Brabant. De
agenda is voorjaar 2013 vertaald in het gezamenlijke businessplan Biobased Delta Zuidwest-
Nederland12 en legt de nadruk op de verbinding tussen agro, food en chemie.
De ambitie van de Biobased Delta is om in 2016 te behoren tot de Europese kopgroep op drie
kernthema’s in de biobased economy:
1. Groene grondstoffen:
a. algen & wieren;
b. agroreststromen;
c. inhoudsstoffen;
d. natuurlijke vezels.
55
56 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
2. Groene bouwstenen – building blocks voor de chemische industrie:
a. bioaromaten voor performance materials, performance coatings en specialty chemicals;
b. groene bouwstenen: agrogebaseerde lignocellulose vezels.
3. Vergroenen van de procesindustrie en het sluiten van kringlopen:
a. koppeling van reststromen van bedrijven;
b. ontwikkeling van bio-energie en biobrandstoffen.
Bij de ontwikkeling van de drie kernthema’s volgt de Biobased Delta een integrale aanpak. Dat
betekent dat voor elk kernthema vijf ondersteunende pijlers in onderlinge samenhang tot
ontwikkeling worden gebracht:
1. Kennis en onderwijs
2. R&D en business development
3. Toplocaties
4. Financieringsinstrumenten
5. Branding, communicatie en acquisitie
De Biobased Delta wordt aangestuurd door een stuurgroep met vertegenwoordigers uit de triple
helix en met Willem Sederel, oud-directeur van SABIC te Bergen op Zoom, als trekker. Er zijn
uitbreidingen in voorbereiding voor een integrale biobased agenda samen met de provincie
Zuid-Holland en met Vlaanderen. De Biobased Delta valt onder de stichting Strategic Board
Zuidwest-Nederland (evenals de stuurgroep Logistiek en de stuurgroep Maintenance).
Provinciaal beleid Zeeland
De Economische Agenda van de provincie Zeeland13 beschrijft het regionaal economisch beleid:
richting geven aan een duurzame ontwikkeling van de economie die aansluit bij de sterktes van
de ligging van Zeeland (LAND IN ZEE!) en bijdraagt aan een duurzame samenleving. Deze
abstracte ambitie is vertaald in onder meer negen businesscases (naast een goed economisch
vestigingsklimaat en ondernemersondersteuning).
Een van de provinciale economische businesscases betreft Biobased Economy; deze wordt
gepositioneerd als onderdeel van het programma Biobased Delta. Zeeland concentreert zich
daarbij met name op de inhoudelijke lijnen ‘ontwikkeling en teelt van groene grondstoffen’ en
‘vergroening van de procesindustrie’. De provincie heeft een strategische samenwerking opgezet
met Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR), maar ook met andere
kennisleveranciers kan worden samengewerkt. Het Uitvoeringsbureau Biobased Zeeland is
verantwoordelijk voor de uitvoering van alle activiteiten. Daarin hebben zitting NV Economische
Impuls Zeeland, Kamer van Koophandel, Zeeland Seaports, WUR, ZLTO en de provincie Zeeland.
Provinciaal beleid Noord-Brabant
De Biobased Economy is benoemd als een van de Brabantse topclusters in het Economisch
Programma Brabant 202014 en is vastgelegd als speerpunt in de Energieagenda15 van de provincie
Noord-Brabant. Binnen de economische agenda wordt gezocht naar nieuwe verbindingen tussen
economische clusters en maatschappelijke doelen. De Energieagenda – met de speerpunten
zonne-energie, biobased economy en elektrisch rijden / slimme netten – is gepositioneerd als een
van de nieuwe pijlers van de Brabantse economie. De marktpotentie wordt voor 2020 ingeschat
op € 1 miljard en de werkgelegenheid op 3.000 tot 5.000 banen. De provincie investeert in
kennisinfrastructuur en innovatieve bedrijvigheid, wil proeftuinen realiseren en aldus ook een
bijdrage leveren aan (inter)nationale klimaatdoelstellingen.
57Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Voor West-Brabant wordt net als in Zeeland direct aangesloten op de gezamenlijke agenda van
de Biobased Delta. Voor Oost-Brabant werkt de triple helix aan de Biobased Oost Agenda,
“Agrofood meets Technology”16. Kernthema’s in de agenda van Oost-Brabant zijn functionele
eiwitten, bioactieve stoffen en nutriënten en mineralen. Ontwikkelingsmaatschappij REWIN
focust met name op de biobased agenda in West-Brabant, de BOM op die in Oost-Brabant.
Provinciaal beleid Limburg
De Limburgse ambities voor de biobased economy zijn vertaald in drie strategische beleidskaders:
Strategisch Kader Economie en Concurrentiekracht17:
Hiermee wil de provincie Limburg een versterkte uitbouw realiseren van de fundamenten die
gelegd zijn op onder meer Chemelot Campus, Maastricht Health Campus en Greenport Venlo.
Sleutelwoorden in de strategie zijn het versterken van de internationale concurrentiekracht en
een krachtig en toekomstbestendig verdienvermogen voor de provincie. De biobased economy
wordt niet als losstaande topsector benoemd, maar geldt als een cross-over thema tussen de
Limburgse topsectoren chemie & materials, life sciences, agrofood, logistiek en high-tech
systems. Er zijn ook verbindingen naar beleidsvelden energie (kadernota Energie en
Duurzaamheid), landbouw (“Limburgse Landbouw Loont”), water (waterketen), ruimtelijke
ordening (beleid en regelgeving) en vergunningen (vergunningverlening).
Intentieverklaring Biobased Economy Limburg18:
Op 26 juni 2012 hebben Chemelot Campus, Universiteit Maastricht, Greenport Venlo en de
provincie Limburg, met ondersteuning van LIOF, deze intentieverklaring ondertekend. Hierin
spreken de partijen af om de komende vijf jaar gezamenlijk Limburg als biobased regio tot
ontwikkeling te brengen. Er wordt daarbij ingezet op een zo hoog mogelijke verwaarding in de
biobased piramide, waarbij farma, life sciences, chemie en food een duidelijke positie innemen in
Limburg. In principe wordt geen apart beleid ingezet op energetische toepassingen van biomassa,
met uitzondering van de verwerking van mest.
Kennis-As Limburg19:
De ontwikkeling van de biobased economy kan een stuwende bijdrage leveren aan de
totstandkoming van de zogeheten Kennis-As Limburg, waarin de drie kristallisatiepunten van de
Limburgse topsectoren samenkomen: Chemelot Campus, Maastricht Health Campus en Greenport
Venlo. Kennis-As Limburg is een ambitieus tienjarig strategisch programma van de kennispartners
UM, MUMC+ en Zuyd Hogeschool. Het richt zich op economische en maatschappelijke
structuurversterking in Limburg, voortkomend uit de kracht van gezamenlijke kennisontwikkeling,
in samenwerking met grote en kleine bedrijven in Limburg en met de provincie. De Kennis-As
Limburg verbindt de subregio’s Greenport Venlo in Noord-Limburg, Keyport in Midden-Limburg en
LED in Zuid-Limburg. Binnen Keyport zijn onder meer het cluster papier/karton/verpakkingen, de
bouwsector en meubelbouw sterk vertegenwoordigd.
6.2 Provinciale financieringsinstrumenten
Elke provincie in Zuid-Nederland beschikt over specifieke biobased financierings- en
ondersteuningsinstrumenten of over generieke financieringsmogelijkheden met potentieel voor
biobased initiatieven. In Figuur 10 zijn de belangrijkste instrumenten opgesomd. Let op: de diverse
instrumenten kennen elk hun eigen focus, doelstelling en doelgroepen, en ze acteren in
verschillende stadia van ontwikkeling (van R&D tot demonstraties tot (pre)seed en participatie).
Onderstaand zijn de instrumenten van een korte toelichting voorzien. Informeer altijd naar de
laatste stand van zaken. De Kennis-As Limburg verbindt de subregio’s Greenport Venlo in Noord-
58 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Limburg, Keyport in Midden-Limburg en LED in Zuid-Limburg. Binnen Keyport zijn onder meer het
cluster papier/karton/verpakkingen, de bouwsector en meubelbouw sterk vertegenwoordigd.
InnoGo!
Zeeuws InvesteringsFonds, Zeeuws Participatiefonds
Biobased innovatievouchers
Financiering via Economische Agenda
Biobased Brabant Fonds
Ontwikkelfonds
Starterslift en Brightmove
Valorisatieplan AgriFood Capital
NB: Overzicht is een tijdsopname en niet volledig.
Limburgs Energie Fonds
Chemelot Ventures
Kennis-As fonds
Financiering via Economische Agenda
LimburgBrabantZeeland
Figuur 10 - Specifieke financiering en ondersteuning per provincie.
Provincie Zeeland
InnoGo!:
Dit startersprogramma heeft sinds 2013 een specifiek portal voor het MKB. Naast toegang tot
financiering – preseed kapitaal met een gemiddelde omvang van k€ 30 tot k€ 50 – biedt InnoGo!
ondersteuning door middel van coaching, begeleiding en toegang tot een uitgebreid netwerk en
kennisinstellingen. Innogo! is een initiatief van Impuls en Hogeschool Zeeland.
Zeeuws InvesteringsFonds:
Dit fonds heeft een totale omvang van € 10 mln. Het investeert in jonge ondernemingen die een
nieuw product, proces of dienst hebben ontwikkeld dat ze onlangs op de markt hebben
geïntroduceerd of binnen maximaal twee jaar gaan introduceren. De financiële investering per
participatie ligt globaal tussen € 0,2 en 1 mln. De investering komt in de vorm van
aandelenkapitaal beschikbaar, met in uitzonderlijke gevallen een deel als achtergestelde lening.
NV Economische Impuls Zeeland, stichting ZIGZAG en een aantal private investeerders zijn
aandeelhouder.
Zeeuws Participatiefonds:
Dit fonds verstrekt hoog-risicodragend (start)kapitaal aan startende en doorstartende
ondernemers in Zeeland. Dat kan in de vorm van een achtergestelde lening, deelname in het
aandelenkapitaal of een combinatie van beide. Per onderneming geldt een maximum van k€ 150.
De partners in het fonds zijn provincie Zeeland, ABN AMRO en ZLM Verzekeringen.
Biobased innovatievouchers:
Met de vouchers wil Zeeland MKB-bedrijven stimuleren om sneller nieuwe ideeën en
ontwikkelingen te realiseren in de biobased economy. Partners hierin zijn de Kamer van
59Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Koophandel Zuidwest-Nederland en Impuls. Er zijn opstapvouchers beschikbaar van k€ 5 (zonder
eigen bijdrage van de ondernemer) en doorpakvouchers van k€ 5 tot k€ 10, waarbij de
ondernemer eenzelfde bedrag inbrengt.
Financiering via provinciale Economische Agenda:
De provincie Zeeland kan in sommige gevallen direct innovatieve biobased projecten
ondersteunen. Projecten dienen te passen binnen de provinciale Economische Agenda en de
Algemene Subsidieverordening Zeeland 2013. Beschikbare budgetten en mogelijkheden kunnen
jaarlijks variëren.
Provincie Noord-Brabant
Biobased Brabant Fonds:
Het doel van dit fonds is het vestigingsklimaat voor nieuwe bedrijvigheid en kenniswerkers op het
gebied van de groene chemie te bevorderen. Het fonds richt zich op startende, snelgroeiende
bedrijven en kennisintensieve ondernemingen. De provincie Noord-Brabant heeft € 10 mln
verstrekt aan de BOM voor dit investeringsfonds. De BOM verstrekt het geld in de vorm van
risicokapitaal en steunt bedrijven ook met marktkennis, een uitgebreid netwerk en ervaring.
Ontwikkelfonds:
Het fonds heeft tot doel maatschappelijk betekenisvolle en technologische innovaties naar de
markt te brengen en groei van innoverende MKB-bedrijven een extra impuls te geven. Het maakt
onderdeel uit van het InnovatieFonds. De BOM beheert het InnovatieFonds met een omvang van
€ 125 mln in de komende 24 jaar. Om voor financiering vanuit het InnovatieFonds in aanmerking
te komen, moeten bedrijven hun wortels hebben in high-tech, life sciences & health, agro & food,
maintenance & logistiek of biobased economy. De BOM is druk doende om het InnovatieFonds
volledig in te richten.
Starterslift en Bright Move:
Deze twee initiatieven verstrekken preseed en proof-of-concept leningen in respectievelijk
West- en Zuidoost-Brabant. Leningen kunnen variëren tussen k€ 50 en 125. De initiatieven
leveren via partners noodzakelijke kennis, vaardigheden en leningen om startende ondernemers
en spin-offs te ondersteunen bij de realisatie van hun bedrijfsplannen in de regio. Ook biobased
starters kunnen ondersteuning verkrijgen.
Valorisatieplan AgriFood Capital:
De samenwerkende partners zijn HAS Hogeschool, ZLTO, acht Rabobanken, Stichting
Ondernemerslift, Starters Succes Oss, Startersmarktplaats Veghel-Uden-Schijndel, ROC De
Leijgraaf, ROC Koning Willem I College en de twintig regiogemeenten in Noordoost-Brabant. De
komende zes jaar bundelen zij in AgriFood Capital hun krachten. Met een budget van € 14 mln
gaan zij de regionale economische slagkracht stimuleren vanuit drie activiteiten: Center of
Enterpreneurship Noordoost-Brabant, een Competence Center en een Starters Center op het
gebied van agro, food, farma en health. Biobased is een thema dat daar dwars doorheen snijdt.
60 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Provincie Limburg
Limburgs Energie Fonds (LEF):
Met leningen, garanties en participaties (max. € 1 mln) wil de provincie Limburg investeringen
stimuleren op het gebied van energiebesparing en opwekking van duurzame energie. Het LEF
richt zich op het MKB en grootbedrijf dat projecten wenst te realiseren en exploiteren. Biomassa
en mestverwerking behoren eveneens tot de inhoudelijke speerpunten van het fonds. Het
fondsbeheer van € 18 mln wordt verzorgd door Finquiddity Vermogensbeheer.
Chemelot Ventures (Limburg Ventures II):
Het fonds beoogt het investeren in, faciliteren van en support bieden aan innoverende
ondernemingen die concrete producten ontwikkelen, produceren en vermarkten of diensten
leveren in de doelsegmenten van Chemelot en Maastricht Health Campus. Inhoudelijke
speerpunten zijn Performance Materials, Biomedical Materials, Biotechnologie/biosynthese,
Biobased Chemicals en Materialen, en R&D Enabling Technologies. Het fonds participeert in
veelbelovende start-up bedrijven, groeiers en doorgroeiers in life sciences of (advanced)
materials, eventueel in combinatie met achtergestelde lening (min. € 0,25 mln en max. € 8 mln).
Het fonds zal begin 2014 van start gaan en heeft een beoogde omvang van € 40 mln. Het fonds
is een samenwerkingsverband van provincie Limburg, LIOF, DSM en de Rabobank.
Kennis-As fonds:
De totale ambitie van Kennis-As Limburg (zie Par. 6.1) omvat een investering van € 580 mln t/m
2020 van diverse partijen uit de triple helix. De specifieke opzet en omvang van het fonds is nog
in ontwikkeling.
Financiering via provinciale Economische Agenda:
De provincie Limburg kan in sommige gevallen direct innovatieve biobased initiatieven
ondersteunen. Projecten dienen te passen binnen het provinciale Strategisch Kader Economie en
Concurrentiekracht. Voorbeelden van bijdragen betreffen de Sciences-opleiding (€ 15 mln),
HAS-Limburg (€ 3 mln), CHILL (€ 0,9 mln) en het BioTransitieHuis (€ 1,4 mln voor vier jaar).
Beschikbare budgetten en mogelijkheden kunnen jaarlijks variëren.
Innovatiefonds Limburg (vanaf 2013 is dit fonds gesloten):
Dit fonds beoogt een impuls te geven om innovaties te realiseren of innovatieve ondernemingen
die financieringsmoeilijkheden ondervinden vooruit te helpen. Financiering gebeurt in de vorm
van achtergestelde leningen (converteerbaar), participaties en borgstellingen tot maximaal € 1
mln. Doelgroep zijn innovatieve en industriële (pre-)starters en jonge MKB-ondernemingen. Ook
biobased initiatieven kunnen een plek vinden. Het fonds wordt beheerd door LIOF.
6.3 Nationaal en Europees beleid en financiering
Nationaal topsectorenbeleid
In het topsectorenbeleid van het ministerie van Economische Zaken is de biobased economy
benoemd als een cross-over tussen de volgende zes topsectoren (zie Figuur 11):
Chemie: onder meer nieuwe en duurzame biobased materialen; deze topsector is de thuisbasis
van het thema biobased economy.
Agro&Food: onder meer benutting en verwaarding van reststromen via bioraffinage.
Tuinbouw en Uitgangsmaterialen: onder meer nieuwe biobased uitgangsmaterialen, verwaarding
van reststromen.
Logistiek: onder meer biomassatransport, import en export van biomassa.
Energie: onder meer duurzame biomassa voor elektriciteit en warmte, biobased brandstoffen.
Water: onder meer verwaarding van reststoffen uit waterige stromen.
61Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Ook is een biobased link te maken met de ambities binnen de topsector Life Sciences & Health.
Cross-over Biobased Economy
Interdepartementaal Progamma BBE
Tuinbouw en Uitgangs-materialen
Energie(Life Sciences & Health)
Agro&FoodWater
Logistiek
Chemie
Figuur 11 - De biobased economy in het nationaal topsectorenbeleid.
De topsectoroverstijgende biobased ambities zijn uitgewerkt in een afzonderlijk programma,
“Groene Groei; Van biomassa naar business” 20: de overgang naar de biobased economy zal rond
2050 voltooid moeten zijn, met als ambitie dat Nederland in deze transitie wereldwijd een
leidende en initiërende rol speelt. Niet alleen op het gebied van kennis, maar ook in productie.
Vanuit de zes topsectoren zijn middelen vrijgemaakt om in te zetten op de (kennis)ontwikkeling
voor de biobased economy. De biobased ambities zijn door het ministerie van EZ ingebed in het
Interdepartementaal Programma Biobased Economy (IPBBE).
62 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
In het nieuwe regeerakkoord is duurzaamheid verzwaard aangezet. Het kabinet wijst erop dat een
groot aantal veelbelovende ‘biobased’ initiatieven de laatste jaren al tot stand is gekomen. Deze
‘biobased economy’ kan een van de pijlers vormen voor groene groei in Nederland. Het kabinet is
van mening dat biomassa zo hoogwaardig mogelijk moet worden ingezet (‘cascadering’) en dat de
duurzame productie en herkomst van biomassa gegarandeerd moeten zijn.
Financieringsmogelijkheden nationaal
Vanuit het topsectorenbeleid én vanuit een breed scala aan stimuleringsregelingen heeft het Rijk
middelen vrijgemaakt, hetzij expliciet voor het onderwerp biobased economy (zoals TKI Biobased
Economy), hetzij in meer generieke zin (zoals WBSO, SDE+ en het Innovatiekrediet MKB+). In Tabel 7
zijn de diverse mogelijkheden schematisch weergegeven. Elk instrument kent eigen voorwaarden
voor deelname, financiering en aanpak. Het kan onder meer gaan om subsidies, kredieten, kortingen
op de vennootschapsbelasting en randvoorwaardelijke hulp vanuit de overheid (Green Deals).
Let op: de inzet van deze instrumenten is niet volledig in beeld gebracht en kan in de loop der tijd
flinke wijzigingen ondergaan. Voor een actueel overzicht is het raadzaam informatie in te winnen bij
de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland.
Tabel 7 - Landelijke financieringsmogelijkheden.
Topsectoren Regelingen generiek
MKB Innovatie- stimulering Topsectoren(MIT) {
TKI WBSO, RDA
Technische haalbaarheidsprojecten MIA, VAMIL, EIA
R&D-samenwerkingsprojecten Innovatiebox
Innovatie Prestatie Contracten (IPC) Exploitatiesteun SDE+
Kennisvouchers Innovatiekrediet MKB+
Inhuur hooggekwalificeerd personeel door MKB Green Deals
Europees beleid
De fundamentele uitdagingen voor Europa zijn voor de periode 2014-2020 gebundeld tot drie
groeilijnen binnen de beleidsvisie Europe 2020:
Slimme groei: verhogen van concurrentiekracht en innovatievermogen.
Duurzame groei: verbeteren van het milieu, omgaan met gevolgen van klimaatverandering.
Inclusieve groei: sociale samenhang, omgaan met demografische ontwikkelingen.
In deze beleidsvisie legt de EU de basis voor een omslag naar een bioeconomy. De definitie van
bioeconomy is breder dan de in Nederland ingeburgerde term biobased economy. Tot de
bioeconomy worden bijvoorbeeld ook land- en bosbouw, voedselveiligheid en wateronderzoek
gerekend. De ‘smart, sustainable and inclusive growth’ agenda pleit voor een bioeconomy als
hoeksteen voor slimme en groene groei in Europa. De Europese Commissie heeft in februari 2012
een strategie en het actieplan “Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe” 21
gepresenteerd. Dit richt zich onder meer op investeringen in onderzoek, innovatie en vaardigheden,
de ontwikkeling van een biobased markt en de oprichting van een Europees Bioeconomy Panel.
Dat panel moet beleid coördineren, versnippering tegengaan en de betrokkenheid van
belanghebbenden vergroten.
63Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Het begrip ‘smart specialisation’ wordt omarmd binnen het Europese beleid. Een smart
specialisation strategie brengt de economische ontwikkeling van een regio aantoonbaar in beeld
en zet deze in perspectief. Voor Zuid-Nederland geldt dat de biobased economy integraal als
smart specialisation zou kunnen worden geformuleerd. Dat gebeurt momenteel al wel in
Zuidwest-Nederland, maar nog niet in Zuidoost-Nederland.
Figuur 12 schetst, sterk vereenvoudigd, het Europees beleid en de Europese financieringsopties
op het gebied van biobased. Net als bij het nationaal beleid biedt het EU-beleid aanknopings-
punten voor financiering van onderzoek en innovatie, specifiek voor biobased en in meer
generiek kader. Bij EU-financiering is onderscheid te maken tussen Horizon 2020 en de
structuurfondsen.
BBI SPIRE
COSMEEFRO
(OP-Zuid)Interreg ABC POP
SME Instrument
Scheme Horizon 2020
Public Private
Partnerships (PPP)
KIC’s, EIT, IEE, LIFE+
StructuurfondsenHorizon 2020: Excellent Science,
Industrial Leadership, Societal Challenges (nr. 2 = Bioeconomy)
Smart SpecialisationEU-vision: “Innovating for Sustainable Growth, A Bioeconomy for Europe”
Biobased MKB-aanknopingspunten zitten met name in de groen gekleurde instrumenten.
NB: Het schema is een sterk vereenvoudigde en onvolledige weergave!
Figuur 12 - Europees beleid en financiering
Horizon 2020
Onder invloed van genoemde beleidsvisies heeft de biobased onderzoeks- en innovatieagenda
een belangrijke positie binnen Horizon 2020 verworven. Horizon 2020 is de Europese
onderzoeks- en innovatieagenda voor de periode 2014-2020 met een gepland budget van € 70
miljard. Deze agenda is gegrondvest op een drietal pijlers: excellent science, industrial leadership
en societal challenges.
De biobased economy komt in verschillende onderdelen voor. De tweede titel binnen de societal
challenges is ‘European Bioeconomy Challenges’. Ook wordt de bio-economy benoemd als
‘societal challenge’ die de afhankelijkheid van fossiele hulpbronnen en de schaarste van
natuurlijke hulpbronnen kan verminderen, meer voedselzekerheid kan bieden, alsmede
klimaatverandering en tegelijkertijd duurzame economische groei tot stand kan brengen. Voor
deze challenge is vooralsnog circa € 4,5 miljard begroot, waarvan circa € 1,5 miljard door
directoraat-generaal Agri van de Europese Commissie wordt ingevuld. Ook de vijfde societal
challenge, die gaat over klimaat en raw materials, heeft een duidelijke link met de biobased
64 Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
economy. Hier wordt gesproken over CO2-reductie en resource efficiency. Eind 2013 zijn de eerste
‘calls for projects’ binnen Horizon 2020 opengegaan.
Binnen de kaders van Horizon 2020 betreffen de volgende instrumenten belangrijke voorbeelden
voor biobased onderzoek en innovatie:
De publiek-private partnerships (PPP) BBI en SPIRE.
BBI, het Biobased Industry Initiative, moet bedrijvigheid en banen in de bio-economie opleveren.
De BBI-partners willen met de PPP de groene grondstoffen van morgen produceren. Kern van het
programma zijn demonstratieprojecten waarin de innovaties worden gerealiseerd. De eerste
subsidierondes in het kader van BBI worden medio 2014 verwacht. De calls staan dan open voor
universiteiten, hogescholen en onderzoeksinstellingen en er is veel aandacht voor het MKB. Het
BBI budget omvat € 4 miljard voor de periode 2014-2020.
SPIRE staat voor Sustainable Process Industry through Resource & Energy Efficiency en richt zich
op een duurzame procesindustrie (chemie, ijzer en staal, papier, etc.) in Europa. Nadrukkelijk
hebben biobased initiatieven hierin een plaats. Ook hier veel aandacht voor pilot- en
demonstratieprojecten binnen de calls, die begin 2014 naar verwachting zullen openen. Het
budget omvat circa € 3 miljard.
Binnen Horizon 2020 is een nieuw, separaat MKB-instrument ingericht voor R&D- en
innovatieprojecten. Financiering kan worden verkregen voor concept & feasibility assessments
(zogeheten fase 1 projecten) en voor innovatie- en R&D-activiteiten (fase 2). Het betreft een open
call, die naar verwachting begin 2014 zal opengaan. Biobased activiteiten kunnen uiteraard een
plek krijgen. Waarschijnlijk zal de animo voor deze regeling uitzonderlijk groot zijn.
COSME staat voor Programme for the Competitiveness of enterprises and SMEs 2014-2020 en
omvat het stimuleringsprogramma voor de groeifase van MKB-bedrijven binnen Horizon 2020,
met een budget van € 2,3 miljard. COSME stimuleert onder meer een betere toegang tot (private)
financieringsmogelijkheden.
Biobased elementen binnen de programma’s Intelligent Energy for Europe (IEE), LIFE en de
Knowledge & Information Communities (zoals KIC Climate) van het European Institute of
Innovation & Technology.
Structuurfondsen
Met de structuurfondsen wil de Europese Unie de welvaartsverschillen tussen de regio’s en de
lidstaten onderling verkleinen. Binnen structuurfondsen zijn diverse biobased aanknopingspunten
te vinden:
De biobased economy heeft een stevige positie in de Regionale Innovatie Strategie (RIS) voor
Zuid-Nederland (Brabant, Limburg en Zeeland) als onderdeel van het operationele programma
Zuid-Nederland (OP-Zuid) voor de nieuwe periode 2014-2020. Binnen OP-Zuid zullen vanaf 2014
diverse mogelijkheden zijn voor biobased projecten en initiatieven, ook voor het MKB.
Binnen de contouren van de Interreg-progamma’s A (regionaal grensoverschrijdend), B (onder meer
Noordwest-Europa) en C (samenwerking tussen regio’s Europabreed) kunnen eveneens biobased
initiatieven een plek krijgen. Ruimte voor directe financiering van (MKB-)bedrijven is beperkt.
Het Plattelands Ontwikkelings Programma (POP) biedt subsidiemogelijkheden gericht op de
ontwikkeling van het platteland in brede zin.
65Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy66
1 Bex, P.M.H.H. en Blank, R.E., “Botsende belangen in de biobased economy”, Sira Consulting,
november 2013.2 http://nl.wikipedia.org/wiki/Aardolie#Ontstaan.3 Directive 2009/28/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009.4 Corbey, D. et al., “Waarom een duurzame biobased economy? Achtergrondnotitie over
duurzame biomassa”, Commissie duurzaamheidsvraagstukken Biomassa, december 2011.5 Oers, van C., “Groene Grondstoffen”, Interreg-project ‘Innovatief gebruik van
landbouwgewassen’, DLV Plant.6 Mulder W., et al., “Biobased Economy: De Potentie van Eiwitten voor Technische Toepassingen”,
Wageningen UR Food & Biobased Research, maart 2012.7 Harmsen, P. en Hackmann, M., “Groene bouwstenen voor biobased plastics”, Wageningen UR
Food & Biobased Research, 2012, ISBN 978-94-6173-482-2.8 Werpy, T., Petersen, G. et al., “Top Value Added Chemicals From Biomass”, U.S. Department of
Energy, 2004.9 Smits, J., “Tuinbouw meets Agrochemie”, Event Biobased Business: ‘Profit from Plants’, Den Haag,
13 februari 2013.10 Peene, A. et. al., “Evaluatie van de vergisters in Nederland”, in opdracht van Agentschap NL,
Divisie Energie & Klimaat, november 2011. 11 “Agro meets Chemistry, Biobased Economy in Zuidwest-Nederland”, mei 2011.12 Businessplan 2013-2016, Biobased Delta Zuidwest-Nederland, voorjaar 2013.13 “Voor een duurzame economische ontwikkeling van Zeeland”, Economische Agenda 2013-2015,
december 2012.14 Economisch Programma Brabant 2020, Den Bosch, maart 2012.15 “Energietransitie als kans voor innovatie en duurzaamheid”, Energieagenda provincie Noord-
Brabant 2010-2020, juli 2010.16 Startnotitie Strategische Agenda Biobased Oost-Brabant, AgriFood Capital, BOM en Brainport
Development, januari 2013.17 “Limburgse concurrentiekracht”, Strategische Kadernotitie voor Economie en Concurrentiekracht,
januari 2012.18 Uitwerkingsnotitie Biobased Economy Limburg, april 2013.19 Kennis-As Limburg, groeimotor van de regio, april 2013.20 Innovatiecontract Biobased economy 2012-2016, december 2011.21 “Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe”, COM(2012) 60, Europese
Commissie.
Referenties
Voor diegene die zich verder willen verdiepen in de biobased economy, volgen hier enkele
literatuurbronnen. Deze geven inzicht in het nationaal en Europees perspectief op de ontwikkeling
van een biobased economy, het belang ervan en de verwachte ontwikkelingen.
NB: Het betreft geen compleet overzicht.
“Naar groene chemie en groene materialen, Kennis- en innovatieagenda voor de biobased
economy”, Wetenschappelijke en Technologische Commissie voor de biobased economy,
Den Haag, 2011
Een kennis- en innovatieagenda, opgesteld in opdracht van de Wetenschappelijke en
Technologische Commissie (WTC), ministerie van EL&I. Het document bespreekt de achtergronden,
de noodzaak, de kansen en de transitie naar een biobased economy. De agenda is in een vijftigtal
interviews getoetst in een brede kring van bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid, en
besproken met een tiental NGO’s.
“The Biobased Economy: biofuels, materials and chemicals in the post-oil era”, H. Langeveld,
J. Sanders & M. Meeusen (red.), Routledge, 2010 (herdruk 2012)
Uitgebreid boekwerk met veel detailinfo over de biobased economy. Met belangrijke bijdragen
vanuit Wageningen Universiteit en andere kennisinstellingen uit binnen- en buitenland.
Hoofdlijnennotitie Biobased Economy, ministerie EL&I, 2012
Deze notitie schetst de integrale middellange termijnvisie van het kabinet.
“Innovating for Sustainable Growth: A Bioeconomy for Europe”, COM(2012) 60, Europese
Commissie (d.d. 13-2-2012)
Dit is een mededeling aan het Europese Parlement, betreffende een Bioeconomy strategie voor
Europa en een plan van aanpak.
“Bio-based economy for Europe: state of play and future potential”, Europese Commissie, mei 2011
Part 1 - Report on the European Commission’s Public on-line consultation
Part 2 - Summary of the position papers received in response to the European Commission’s
Public on-line consultation
Laat goed zien waarom landen, bedrijven, organisaties, etc., de ontwikkeling naar een biobased
economy belangrijk vinden, en wat daarvoor zou moeten gebeuren. De nadruk ligt op meningen uit
Noordwest-Europa.
“Biobased for Growth”, A Public-Private Partnership on Biobased Industries, 2012
Een initiatief van Europese bedrijven en belangenorganisaties die pleiten voor een Europees
Public-Private Partnership om de strategie van de Europese Commissie, “A Bioeconomy for Europe”,
in de praktijk om te zetten. Er wordt duidelijk uitgelegd waarom het nodig is om naar een biobased
economy te gaan en wat daarvoor nodig is.
“Bio Based Economy in Nederland”, IA Special, oktober 2013
Deze special is afkomstig van het Innovatie Attaché Netwerk “from Biomass to Bioproducts”. De
special richt zich op nationale en internationale (in onder meer Frankrijk, Duitsland, Taiwan en
China) ontwikkelingen op het gebied van de biobased economy, meer specifiek bioraffinage, witte
biotechnologie en bioproducten. Een voorbeeld van een vermaarde biobased kennisinstelling in
Bijlage 1: Literatuur ter verdieping
67Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
x
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy68
Duitsland is het Nova Institute. Dat is actief in studies op het terrein van feedstock supply,
technisch-economische evaluaties, marktonderzoeken, kennisverspreiding en beleidsvorming op
het terrein van de biobased economy.
Bijlage 2: Aanpak inventarisatie
Interviews
Er zijn in totaal twintig interviews gehouden op basis van een vooraf vastgestelde vragenlijst met
een selectie van relevante bedrijven, biobased initiatieven, onderwijs, kennisinstellingen,
overheden en/of intermediairs. In navolgende tabellen zijn de gesprekspartners opgesomd.
Tablel B2.1 - Partijen voor de inventarisatiegesprekken.
Zuidwest-Nederland Zuidoost-Nederland Algemeen
Biobased Delta BOM Agentschap NL (nu Rijksdienst voor Ondernemend Nederland)
Kamer van Koophandel Food Connection Point Syntens (nu Kamer van Koophandel)
Zeeland Seaports SRE / Brainport ZLTO
Rusthoeve AgriFood Capital WUR-FBR
REWIN LIOF
Green Chemistry Campus Greenport Venlo
Nieuw Prinsenland Chemelot
Centre of Expertise BBE Maastricht University
Vier keer overleg stuurgroep (LIOF, BOM, Impuls, Syntens), deels combinatie stuurgroep met regionale biobased stakeholders.
x
Tablel B2.2 - Gesprekspartners.
Organisatie Contactpersoon
Agentschap NL (nu Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) E. (Edith) EngelenW. (Wouter) Siemers
Centre of Expertise Biobased Economy (Avans Hogeschool en HZ University of Applied Sciences)
P. (Petra) KoendersH. (Han) van OschD. (Dick) van der Ploeg
Chemelot F. (Frank) SchaapB. (Bart) van As
Food Connection Point (FCP) Innovatie J. (Jan) van Rijsingen
Biobased Delta W. (Willem) Sederel
Greenport Venlo P. (Patrick) Lemmens
Kamer van Koophandel H. (Huub) Dormans
Millvision L. (Leon) Joore
Nieuw Prinsenland / Suiker Unie P. (Paul) Hagens
Brabantse Ontwikkelings Maatschappij P. (Paul) Gosselink
N.V. Economische Impuls Zeeland P. (Peter) Bijkerk
N.V. Industriebank LIOF R. (Raymond) Bevers
Green Chemistry Campus D. (Dennis) van der Pas
Proefboerderij de Rusthoeve / DLV Plant C. (Cor) van Oers
REWIN F. (Freek) van den HeuvelH. (Hugo) Dekkers
SRE J. (Jan) WestraE. (Ella) van Melis
AgriFood Capital D. (Daan) ArkesteijnT. (Twan) Goossens
Syntens (nu Kamer van Koophandel) W. (Willy) ReijniersG. (Gert) van Staalduinen
Universiteit Maastricht F. (Fred) Offerein
Wageningen UR, Food & Biobased Research T. (Brenda) Israël-Hoevelaken,A. (Arie) van der Bent
Zeeland Seaports P. (Peter) Geertse
ZLTO R. (Roel) Clement
Stuurgroep en MKB-panel
Gedurende de looptijd heeft vier keer overleg plaatsgevonden met de Innovatie Zuid stuurgroep, waarin BOM,
LIOF, Impuls en Syntens (nu Kamer van Koophandel) zitting hebben. Daarvan was één overleg samen met de
organisaties REWIN, SRE, Greenport Venlo Innovation Centre en Biobased Delta, voor feedback op de overall
resultaten. Daarnaast is de roadmap op 19 november 2013 gepresenteerd aan het MKB-panel van de
Biobased Delta aangevuld met enkele MKB-bedrijven uit Oost-Brabant en Limburg.
Literatuur
Voor de roadmap is gebruik gemaakt van een breed scala aan beleids- en onderzoeks documenten, bedrijfs-
en projectinformatie, artikelen, brochures en is veel internet research gedaan. Zie ook Bijlage 1.
69Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy70
Bijlage 3: Overzicht organisaties biobased economy Zuid-Nederland
Deze bijlage bevat een lijst van meer dan 200 bedrijven en organisaties in Zuid-Nederland met een korte
beschrijving van hun (biobased) activiteiten en vermelding van website, locatie en organisatietype. Deze lijst
pretendeert zeker niet omvattend te zijn, maar geeft wel aan hoe groot de belangstelling is en hoe divers de
bedrijven zijn.
3.1 Alfabetisch
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
5-sterrenregio NOB In Noordoost-Brabant werken ondernemers, onderwijs en overheid nauw samen om de economische
bedrijvigheid in de regio te stimuleren met focus op de agro & food-sector en cross-overs.
Den Bosch Noord-Brabant www.5nob.nl Overheid
Advanced Waste
Water Solutions
Levert producten, installaties en servicediensten op het gebied van watermanagement binnen bedrijven. Kapellebrug Zeeland www.awws.eu MKB
AlgaeLink A Company that designs and manufactures algae growing equipment and cultivates algae for various global
markets. Operations cover algae production, equipment, consultancy, installation support and training.
Yerseke Zeeland www.algaelink.com MKB
AlgaeRithm Richt zich op het winnen van kleurstoffen uit algen, door middel van licht. De duurzaam verkregen kleurstoffen
zijn geschikt voor meerdere toepassingen, zoals het kleuren van kunststoffen.
Bergen op Zoom Noord-Brabant Onbekend MKB
Allplast Allplast ontwikkelt plaatmateriaal op basis van biogebaseerde grondstoffen. Tholen Zeeland www.allplast.nl MKB
Alpha-enzymes Richt zich op (ontwikkeling van) de productie van enzymen (zoals die voorkomen in bacteriën en schimmels),
biochemicalieën en bioplastics.
Oosterhout Noord-Brabant www.biobaseddelta.nl/onderneming/alpha-enzymes MKB
AMIBM Het AMIBM richt zich samen met RWTH Aachen op het ontwikkelen van biobased materialen en
procestechnologieën die de transitie naar biobased faciliteren.
Maastricht Limburg www.amibm.org Kennisinstelling
Arcus College Regionaal MBO Opleidingencentrum met onder meer opleiding Procestechniek die biobased invalshoeken biedt. Parkstad Limburg www.arcuscollege.nl Onderwijsinstelling
Arjazon Uienhandel Verhandelt, sorteert en verpakt uien; levert biomassa aan vergistingsbedrijven voor de productie van onder meer
biogas; beheert tevens een biomassamarktplaats.
Kruiningen Zeeland www.arjazon.nl MKB
Arkema Vervaardigt onder meer chemicaliën voor de glasindustrie en hulpstoffen voor verbetering van de stabiliteit en
slagvastheid van kunststoffen; verkoopt onder meer BioStrength® producten voor de verbetering van PLA.
Vlissingen-Oost Zeeland www.arkema.com Grootbedrijf
Arvalis Agrarisch adviesbedrijf, ontstaan vanuit de Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) in augustus 2006. Roermond Limburg www.arvalis.nl MKB
Attero Ontzorgt afvalstromen voor huishoudens en bedrijven en richt zich op de terugwinning van herbruikbare
(biobased) grondstoffen en de omzetting van reststromen in (duurzame) energie en nuttige producten.
Venlo Limburg www.attero.nl MKB
Avans Hogeschool Penvoerder van het Centre of Expertise Biobased Economy en werkt daarin samen met Hogeschool Zeeland en het
CBBE (Wageningen UR).
Breda Noord-Brabant www.avans.nl Onderwijsinstelling
Avantium Technologiebedrijf actief in de chemie en cleantech; ontwikkelt en commercialiseert YXY - een gepatenteerde
route naar biobased basischemicaliën als grondstof voor polymeerproductie.
Geleen Limburg www.avantium.com MKB
BASF BASF (hoofdkantoor in Duitsland) produceert specialties, polymeren en katalysatoren; productielocatie Maastricht
maakt pigmentenpreparaten en inkten; BASF koopt circa 3% biobased grondstoffen in.
Maastricht Limburg www.basf.nl Grootbedrijf
Bayer Bayer (hoofdkantoor in Duitsland) produceert specialty chemicaliën en polymeren. Bayer maakt internationaal
onder meer biobased bestrijdingsmiddelen, consumer care products, polyolen en polycarbonaatmix.
Haelen Limburg www.bayer.nl Grootbedrijf
Bewa groep Producent bioenergie via organische reststromen uit vergister, verwerking frituurvetten en oliën tot biodiesel,
verhitten aardappelproducten tot diervoeder, op/overslag van plantaardige vloeibare producten.
Moerdijk Noord-Brabant www.bewagroep.nl MKB
Bio Base Europe Open innovatie- en opleidingscentrum voor de biogebaseerde economie in Europa, bestaande uit de Bio Base
Europe Pilot Plant (pilotfabriek) bij Gent en het Bio Base Europe Training Center in Terneuzen.
Terneuzen Zeeland www.bbeu.org Kennisinstelling
Bio-energiecentrale Cuijk Gecombineerde 'multifuel-centrale' van Essent die zowel stroom als warmte levert op basis van papierslib,
bermgras, afvalhout en houtsnippers; het vermogen bedraagt 25 MWe en 40 MWth.
Cuijk Limburg www.essent.nl Grootbedrijf
Biobased Delta Biobased Delta is een gezamenlijke progammatische biobased aanpak voor Zeeland en West-Brabant opgesteld,
door triple helix partijen uit deze regio (bedrijfsleven, kennis- en onderwijsinstellingen en overheden).
Breda Noord-Brabant www.biobaseddelta.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Middelburg Zeeland www.biobaseddelta.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Bijlage 3: Overzicht organisaties biobased economy Zuid-Nederland
Deze bijlage bevat een lijst van meer dan 200 bedrijven en organisaties in Zuid-Nederland met een korte
beschrijving van hun (biobased) activiteiten en vermelding van website, locatie en organisatietype. Deze lijst
pretendeert zeker niet omvattend te zijn, maar geeft wel aan hoe groot de belangstelling is en hoe divers de
bedrijven zijn.
3.1 Alfabetisch
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
5-sterrenregio NOB In Noordoost-Brabant werken ondernemers, onderwijs en overheid nauw samen om de economische
bedrijvigheid in de regio te stimuleren met focus op de agro & food-sector en cross-overs.
Den Bosch Noord-Brabant www.5nob.nl Overheid
Advanced Waste
Water Solutions
Levert producten, installaties en servicediensten op het gebied van watermanagement binnen bedrijven. Kapellebrug Zeeland www.awws.eu MKB
AlgaeLink A Company that designs and manufactures algae growing equipment and cultivates algae for various global
markets. Operations cover algae production, equipment, consultancy, installation support and training.
Yerseke Zeeland www.algaelink.com MKB
AlgaeRithm Richt zich op het winnen van kleurstoffen uit algen, door middel van licht. De duurzaam verkregen kleurstoffen
zijn geschikt voor meerdere toepassingen, zoals het kleuren van kunststoffen.
Bergen op Zoom Noord-Brabant Onbekend MKB
Allplast Allplast ontwikkelt plaatmateriaal op basis van biogebaseerde grondstoffen. Tholen Zeeland www.allplast.nl MKB
Alpha-enzymes Richt zich op (ontwikkeling van) de productie van enzymen (zoals die voorkomen in bacteriën en schimmels),
biochemicalieën en bioplastics.
Oosterhout Noord-Brabant www.biobaseddelta.nl/onderneming/alpha-enzymes MKB
AMIBM Het AMIBM richt zich samen met RWTH Aachen op het ontwikkelen van biobased materialen en
procestechnologieën die de transitie naar biobased faciliteren.
Maastricht Limburg www.amibm.org Kennisinstelling
Arcus College Regionaal MBO Opleidingencentrum met onder meer opleiding Procestechniek die biobased invalshoeken biedt. Parkstad Limburg www.arcuscollege.nl Onderwijsinstelling
Arjazon Uienhandel Verhandelt, sorteert en verpakt uien; levert biomassa aan vergistingsbedrijven voor de productie van onder meer
biogas; beheert tevens een biomassamarktplaats.
Kruiningen Zeeland www.arjazon.nl MKB
Arkema Vervaardigt onder meer chemicaliën voor de glasindustrie en hulpstoffen voor verbetering van de stabiliteit en
slagvastheid van kunststoffen; verkoopt onder meer BioStrength® producten voor de verbetering van PLA.
Vlissingen-Oost Zeeland www.arkema.com Grootbedrijf
Arvalis Agrarisch adviesbedrijf, ontstaan vanuit de Limburgse Land- en Tuinbouwbond (LLTB) in augustus 2006. Roermond Limburg www.arvalis.nl MKB
Attero Ontzorgt afvalstromen voor huishoudens en bedrijven en richt zich op de terugwinning van herbruikbare
(biobased) grondstoffen en de omzetting van reststromen in (duurzame) energie en nuttige producten.
Venlo Limburg www.attero.nl MKB
Avans Hogeschool Penvoerder van het Centre of Expertise Biobased Economy en werkt daarin samen met Hogeschool Zeeland en het
CBBE (Wageningen UR).
Breda Noord-Brabant www.avans.nl Onderwijsinstelling
Avantium Technologiebedrijf actief in de chemie en cleantech; ontwikkelt en commercialiseert YXY - een gepatenteerde
route naar biobased basischemicaliën als grondstof voor polymeerproductie.
Geleen Limburg www.avantium.com MKB
BASF BASF (hoofdkantoor in Duitsland) produceert specialties, polymeren en katalysatoren; productielocatie Maastricht
maakt pigmentenpreparaten en inkten; BASF koopt circa 3% biobased grondstoffen in.
Maastricht Limburg www.basf.nl Grootbedrijf
Bayer Bayer (hoofdkantoor in Duitsland) produceert specialty chemicaliën en polymeren. Bayer maakt internationaal
onder meer biobased bestrijdingsmiddelen, consumer care products, polyolen en polycarbonaatmix.
Haelen Limburg www.bayer.nl Grootbedrijf
Bewa groep Producent bioenergie via organische reststromen uit vergister, verwerking frituurvetten en oliën tot biodiesel,
verhitten aardappelproducten tot diervoeder, op/overslag van plantaardige vloeibare producten.
Moerdijk Noord-Brabant www.bewagroep.nl MKB
Bio Base Europe Open innovatie- en opleidingscentrum voor de biogebaseerde economie in Europa, bestaande uit de Bio Base
Europe Pilot Plant (pilotfabriek) bij Gent en het Bio Base Europe Training Center in Terneuzen.
Terneuzen Zeeland www.bbeu.org Kennisinstelling
Bio-energiecentrale Cuijk Gecombineerde 'multifuel-centrale' van Essent die zowel stroom als warmte levert op basis van papierslib,
bermgras, afvalhout en houtsnippers; het vermogen bedraagt 25 MWe en 40 MWth.
Cuijk Limburg www.essent.nl Grootbedrijf
Biobased Delta Biobased Delta is een gezamenlijke progammatische biobased aanpak voor Zeeland en West-Brabant opgesteld,
door triple helix partijen uit deze regio (bedrijfsleven, kennis- en onderwijsinstellingen en overheden).
Breda Noord-Brabant www.biobaseddelta.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Middelburg Zeeland www.biobaseddelta.nl Ontwikkelingsmaatschappij
71Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy72
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Biomassa.eu Handelsnaam waaronder vraag en aanbod van biomassa bij elkaar worden gebracht; deze activiteit is
voortgekomen uit het familiebedrijf Arjazon Uienhandel.
Kruiningen Zeeland www.biomassa.eu MKB
BioMoer Energie Producent van duurzame energie: groene stroom en warmte (heet water) via vergisting van reststoffen;
het biogas gaat naar een wkk-centrale (warmtekrachtkoppeling) voor opwekking van groene stroom.
Moerstraten Noord-Brabant www.biomoer.nl MKB
Biopark Terneuzen Promoot en faciliteert onder de noemer 'Smart Link' de exploitatie van synergiën tussen bedrijven die zijn
gevestigd in de regio Terneuzen.
Terneuzen Zeeland www.bioparkterneuzen.com/en/biopark.htm Kennisinstelling
Biotech Systems Platform Kraamkamer, aanjager en vormgever voor versnelde clustervorming rondom bedrijven actief op de cross-over
van high tech en bio-lifetech sectoren (biotech, lifetech, agrotech en high tech).
Eindhoven Noord-Brabant www.bsp-platform.nl MKB
BioTorTech Een technologische start-up die een nieuwe biomassaconversietechnologie, genaamd torrefactie, uitontwikkelt
en commercialiseert; de expertise ligt ook in technologie- en due-diligence-studies en assessments.
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.biotortech.com MKB
BMC Genereert groene stroom door de verbranding van kippenmest Moerdijk Noord-Brabant www.bmcmoerdijk.nl MKB
Bodec Advies- en ingenieursbureau in de voedingsmiddelenindustrie, (bio)farma en chemie; beschikt over laboratorium
en pilotfaciliteiten voor onder meer biobased research.
Helmond Noord-Brabant www.bodec.eu MKB
BOM Brabantse Ontwikkelings Maatschappij, met als een van de speerpunten de biobased economy; is een van de
partners binnen het initiatief Biobased Oost-Brabant.
Tilburg Noord-Brabant www.bom.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Botany Jong bedrijf dat onderzoekbureaus en R&D-afdelingen in de agrarische sector faciliteert bij de uitvoering van
onderzoeksopdrachten met eigen faciliteiten en expertise in teelt en onderzoek.
Sevenum Limburg www.botany.nl MKB
Bovitec Bouwchemie Gespecialiseerd in bedrijfsvloeren, zwembadcoatings, kitmontage, betonrenovatie, betoninjectie en vochtwering. Geleen Limburg www.bovitecbouwchemie.nl MKB
Brainport Development Ontwikkelingsmaatschappij van de regio Eindhoven; is een van de partners binnen het initiatief Biobased
Oost-Brabant.
Eindhoven Noord-Brabant www.brainportdevelopment.nl Ontwikkelingsmaatschappij
C2Circle Adviesbureau dat zich richt op onder meer het ontwikkelen van CO2-reductie met behulp van algentechnologie
en bioraffinage van diverse reststromen.
Halsteren Noord-Brabant www.c2circle.eu MKB
Cargill Internationaal producent en leverancier van producten en diensten in de voedings- en landbouwsector en
industriële sector; vestigingen in Sas van Gent, Zeeland, en Bergen op Zoom, Noord-Brabant.
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.cargill.nl Grootbedrijf
Sas van Gent Zeeland www.cargill.nl Grootbedrijf
Carnola Coöperatie die inname van koolzaad, tarwe en gerst van telers in de regio organiseert; richt zich onder meer op
biobrandstoffen.
Oirlo Limburg www.carnola.nl MKB
Centre of Expertise Biobased
Economy
Het CoE BBE versterkt met kwalitatief hoogstaand onderwijs, onderzoek en kennisdisseminatie de agenda “Agro
meets Chemistry” van de Biobased Delta. Samenwerkingsverband van Avans Hogeschool, HZ UAS en CBBE.
Breda Noord-Brabant www.coebbe Kennisinstelling
Vlissingen Zeeland www.coebbe Kennisinstelling
Chemelot Doel is om de campus te ontwikkelen tot internationale vestigingsplaats voor de geavanceerde chemie; focus ligt
op performance, biobased en biomedische materialen, biotechnologie en R&D-ondersteuning.
Geleen Limburg www.chemelot.nl Grootbedrijf
Chemelot InSciTe Richt zich op opschaling van verwerking van biobased building blocks. Er wordt onder meer een
opschalingspilotplant gerealiseerd voor chemische conversie met katalysatoren en er worden biomedische
materialen ontwikkeld.
Geleen Limburg www.chemelot-inscite.com Grootbedrijf
CHILL Richt zich op moderne chemie ten behoeve van slimme materialen en duurzame ontwikkelingen; helpt
ondernemers met het ontwikkelen van hun ideeën en state-of-the-art faciliteiten samen met bedrijven
op Chemelot.
Geleen Limburg www.chillabs.com Kennisinstelling
CIV Biobased Namens ROC West-Brabant werken Prinsentuin College (Breda), Radius College (Breda) en Markiezaat College
(Bergen op Zoom) samen aan de vormgeving van het CiV Biobased voor het MBO.
Etten-Leur Noord-Brabant www.rocwb.nl Kennisinstelling
Clean Minerals
Bio Energy
Produceert groene stroom, door mest- en maisafval te verwerken; bij de vergisting daarvan komt methaangas vrij,
dat wordt opgevangen, gefilterd en gezuiverd.
Esbeek Noord-Brabant www.avandommelen.nl/home/clear-minerals-
bio-energy-bv/
MKB
Cleanmaster Biolux Servicegroothandel met al ruim 17 jaar een uitstekende reputatie op het gebied van ecologisch verantwoorde
bedrijfshygiëne.
Goes Zeeland www.cleanmasterbiolux.nl MKB
Climalife Dehon Europees specialist voor koudemiddelen, bestemd voor de sectoren koeling en klimaatbeheersing. Bergen op Zoom Zeeland www.climalife.dehon.com Grootbedrijf
Colorex Master Batch Ontwikkelaar en producent van masterbatches en compounds voor de kunststofverwerkende industrie. Helmond Noord-Brabant www.colorex.nl MKB
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Biomassa.eu Handelsnaam waaronder vraag en aanbod van biomassa bij elkaar worden gebracht; deze activiteit is
voortgekomen uit het familiebedrijf Arjazon Uienhandel.
Kruiningen Zeeland www.biomassa.eu MKB
BioMoer Energie Producent van duurzame energie: groene stroom en warmte (heet water) via vergisting van reststoffen;
het biogas gaat naar een wkk-centrale (warmtekrachtkoppeling) voor opwekking van groene stroom.
Moerstraten Noord-Brabant www.biomoer.nl MKB
Biopark Terneuzen Promoot en faciliteert onder de noemer 'Smart Link' de exploitatie van synergiën tussen bedrijven die zijn
gevestigd in de regio Terneuzen.
Terneuzen Zeeland www.bioparkterneuzen.com/en/biopark.htm Kennisinstelling
Biotech Systems Platform Kraamkamer, aanjager en vormgever voor versnelde clustervorming rondom bedrijven actief op de cross-over
van high tech en bio-lifetech sectoren (biotech, lifetech, agrotech en high tech).
Eindhoven Noord-Brabant www.bsp-platform.nl MKB
BioTorTech Een technologische start-up die een nieuwe biomassaconversietechnologie, genaamd torrefactie, uitontwikkelt
en commercialiseert; de expertise ligt ook in technologie- en due-diligence-studies en assessments.
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.biotortech.com MKB
BMC Genereert groene stroom door de verbranding van kippenmest Moerdijk Noord-Brabant www.bmcmoerdijk.nl MKB
Bodec Advies- en ingenieursbureau in de voedingsmiddelenindustrie, (bio)farma en chemie; beschikt over laboratorium
en pilotfaciliteiten voor onder meer biobased research.
Helmond Noord-Brabant www.bodec.eu MKB
BOM Brabantse Ontwikkelings Maatschappij, met als een van de speerpunten de biobased economy; is een van de
partners binnen het initiatief Biobased Oost-Brabant.
Tilburg Noord-Brabant www.bom.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Botany Jong bedrijf dat onderzoekbureaus en R&D-afdelingen in de agrarische sector faciliteert bij de uitvoering van
onderzoeksopdrachten met eigen faciliteiten en expertise in teelt en onderzoek.
Sevenum Limburg www.botany.nl MKB
Bovitec Bouwchemie Gespecialiseerd in bedrijfsvloeren, zwembadcoatings, kitmontage, betonrenovatie, betoninjectie en vochtwering. Geleen Limburg www.bovitecbouwchemie.nl MKB
Brainport Development Ontwikkelingsmaatschappij van de regio Eindhoven; is een van de partners binnen het initiatief Biobased
Oost-Brabant.
Eindhoven Noord-Brabant www.brainportdevelopment.nl Ontwikkelingsmaatschappij
C2Circle Adviesbureau dat zich richt op onder meer het ontwikkelen van CO2-reductie met behulp van algentechnologie
en bioraffinage van diverse reststromen.
Halsteren Noord-Brabant www.c2circle.eu MKB
Cargill Internationaal producent en leverancier van producten en diensten in de voedings- en landbouwsector en
industriële sector; vestigingen in Sas van Gent, Zeeland, en Bergen op Zoom, Noord-Brabant.
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.cargill.nl Grootbedrijf
Sas van Gent Zeeland www.cargill.nl Grootbedrijf
Carnola Coöperatie die inname van koolzaad, tarwe en gerst van telers in de regio organiseert; richt zich onder meer op
biobrandstoffen.
Oirlo Limburg www.carnola.nl MKB
Centre of Expertise Biobased
Economy
Het CoE BBE versterkt met kwalitatief hoogstaand onderwijs, onderzoek en kennisdisseminatie de agenda “Agro
meets Chemistry” van de Biobased Delta. Samenwerkingsverband van Avans Hogeschool, HZ UAS en CBBE.
Breda Noord-Brabant www.coebbe Kennisinstelling
Vlissingen Zeeland www.coebbe Kennisinstelling
Chemelot Doel is om de campus te ontwikkelen tot internationale vestigingsplaats voor de geavanceerde chemie; focus ligt
op performance, biobased en biomedische materialen, biotechnologie en R&D-ondersteuning.
Geleen Limburg www.chemelot.nl Grootbedrijf
Chemelot InSciTe Richt zich op opschaling van verwerking van biobased building blocks. Er wordt onder meer een
opschalingspilotplant gerealiseerd voor chemische conversie met katalysatoren en er worden biomedische
materialen ontwikkeld.
Geleen Limburg www.chemelot-inscite.com Grootbedrijf
CHILL Richt zich op moderne chemie ten behoeve van slimme materialen en duurzame ontwikkelingen; helpt
ondernemers met het ontwikkelen van hun ideeën en state-of-the-art faciliteiten samen met bedrijven
op Chemelot.
Geleen Limburg www.chillabs.com Kennisinstelling
CIV Biobased Namens ROC West-Brabant werken Prinsentuin College (Breda), Radius College (Breda) en Markiezaat College
(Bergen op Zoom) samen aan de vormgeving van het CiV Biobased voor het MBO.
Etten-Leur Noord-Brabant www.rocwb.nl Kennisinstelling
Clean Minerals
Bio Energy
Produceert groene stroom, door mest- en maisafval te verwerken; bij de vergisting daarvan komt methaangas vrij,
dat wordt opgevangen, gefilterd en gezuiverd.
Esbeek Noord-Brabant www.avandommelen.nl/home/clear-minerals-
bio-energy-bv/
MKB
Cleanmaster Biolux Servicegroothandel met al ruim 17 jaar een uitstekende reputatie op het gebied van ecologisch verantwoorde
bedrijfshygiëne.
Goes Zeeland www.cleanmasterbiolux.nl MKB
Climalife Dehon Europees specialist voor koudemiddelen, bestemd voor de sectoren koeling en klimaatbeheersing. Bergen op Zoom Zeeland www.climalife.dehon.com Grootbedrijf
Colorex Master Batch Ontwikkelaar en producent van masterbatches en compounds voor de kunststofverwerkende industrie. Helmond Noord-Brabant www.colorex.nl MKB
73Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy74
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Colsen adviesbureau
Milieu Techniek
Actief in de milieusector en voert projecten uit op het gebied van afvalwaterzuivering, vergisting, riolering,
procestechniek, luchtbehandeling, etc.
Hulst Zeeland www.colsen.nl MKB
Cosun Alle industriële activiteiten zijn gebaseerd op de grootschalige verwerking van plantaardige grondstoffen (biet,
aardappel, cichorei, fruit en groenten); onder Cosun valt onder meer CFTC, biomassavergister en Suiker Unie.
Roosendaal Noord-Brabant www.cosun.nl Grootbedrijf
Cradle Crops Nederlandse pionier met als doel het creëren van een markt voor Miscanthus Giganteus, oftewel olifantsgras en
andere vezel- en biobased gewassen.
Westdorpe Zeeland www.cradlecrops.nl MKB
CSV COVAS Suikerbietentelerscoöperatie met bijna 1.700 leden die hun bieten aan de coöperatie leveren. Asten Noord-Brabant www.bieten.nl MKB
De Groene Campus Uniek centrum waar (MBO-)onderwijs en bedrijfsleven bij elkaar komen; alles over voeding, gezondheid,
ontspanning, design en natuur is hier te vinden.
Helmond Noord-Brabant www.degroenecampus-eu.nl Onderwijsinstelling
De Groene Poort Samenwerking van vijf agrarische ondernemers die een van de grotere biovergisters in Nederland willen realiseren. Oosterland Zeeland www.degroenepoort.nl MKB
Deep Arctic Water Levert kasconstructies van 100 hectare waarmee tuinders, viskwekers en veehouders in verschillende Aziatische
kustgebieden onder Nederlands recht kunnen telen.
Made Noord-Brabant www.deeparcticwater.com MKB
Delmeco Adviseert, ontwerpt, tekent, berekent en inspecteert; ontwerpt machines die bedrijfsprocessen optimaliseren,
zorgt voor betrouwbare besturingssystemen en focust op veiligheid en duurzaamheid.
Goes Zeeland www.delmeco.nl MKB
Delta Full-service dienstverlener op het gebied van energie, water, infrastructuur en milieudiensten, internet en telecom. Middelburg Zeeland www.delta.nl Grootbedrijf
Den Ouden Levert een totaalconcept voor bodemverbeteraars, biobrandstoffen en organische meststoffen; werkt op basis
van PPS-constructies.
Schijndel Noord-Brabant www.denoudengroep.com MKB
Denissen Techniek Ingenieursbureau en machinefabriek op het terrein van engineering, verspaning, plaatwerk en constructie. Nispen Limburg www.denissentechniek.nl MKB
Desch Plantpak Produceert thermovorm potten en containers, transporttrays, zaaitrays, verspeentrays en perkgoed packs voor
de professionele tuinbouw.
Waalwijk Noord-Brabant www.desch-plantpak.com/nl MKB
DLV Plant Advies - en onderzoekspartner voor de plantaardige sectoren; richt zich op advies, (praktijk)onderzoek en
projecten, zowel in Nederland als internationaal.
Colijnsplaat Zeeland www.dlvplant.nl Kennisinstelling
DOW Benelux Chemisch bedrijf dat kunststoffen en basischemicaliën produceert. Terneuzen Zeeland www.dow.com/benelux Grootbedrijf
Dragon Plastics Rotomoulding Expert in het ontwikkelen en vervaardigen van klantspecifieke kunststofproducten en halffabrikaten met behulp
van rotatiegieten.
Sint-Maartensdijk Zeeland www.dragonplastics.nl/nl MKB
DSD (Dutch Sustainable
Development)
Adviesbureau actief op het gebied van duurzame landbouw, de voedselverwerkende industrie en biobrandstoffen;
is expert op gebied van bioraffinage.
Wemeldinge Zeeland www.dsdbv.com MKB
DSM Mondiale onderneming die vanuit wetenschappelijke basis actief is op het gebied van gezondheid, voeding en
materialen; heeft unieke competenties in Life Sciences en Materials Sciences.
Geleen Limburg www.dsm.com Grootbedrijf
DuPont Chemiebedrijf dat scala aan chemische producten vervaardigt. Landgraaf Limburg www2.dupont.com/Dordrecht_Plant_Site/nl_NL Grootbedrijf
Dutch Polymer Institute (DPI) Publiek-privaat partnerschap voor pre-competitief onderzoek naar polymeren en hun toepassing in de industrie. Eindhoven Noord-Brabant www.polymers.nl Kennisinstelling
Eastman Produceert een breed scala aan harsen voor toepassing in coatings, lijmen, banden, hygiëne, etc. Middelburg Zeeland www.eastman.com Grootbedrijf
Eco-Point Ontwikkelt , produceert en vermarkt onderhouds- en reinigingsmiddelen; gebruikt hierbij ecologisch hernieuwbare
grondstoffen en beschikt over eigen laboratorium.
Halsteren Noord-Brabant www.eco-point.com MKB
Ecoson Energiepark, is het jongste bedrijf van VION Ingredients; bestaat sinds 2007 en richt zich op de productie van
duurzame energie uit natuurlijke restproducten.
Son Noord-Brabant www.ecoson.nl MKB
EPL Europe Gaat volledig afbreekbare bakjes en bekertjes fabriceren uit papier- en kartonafval, voor de medische sector, de
voedingsmiddelen- en de verpakkingsindustrie.
Halsteren Noord-Brabant www.greenchemistrycampus.com MKB
EPZ Stookt in de kolencentrale sinds 2000 biomassa mee, de laatste jaren vooral in de vorm van houtpellets; op deze
wijze produceert het jaarlijks ruim 350.000 MWh, gelijk aan circa 100.000 huishoudens.
Borssele Zeeland www.epz.nl Grootbedrijf
Essent Werkt op biobased terrein onder meer met ZLTO samen aan de ontwikkeling van een biomineralenfabriek op
BioBased Economy-park Cuijk.
Den Bosch Noord-Brabant www.essent.nl Grootbedrijf
Evides Waterbedrijf Levert drinkwater in het zuidwesten van Zuid-Holland, Zeeland en de Brabantse Wal; produceert ook
verschillende watersoorten voor de industrie en is actief in de afvalwaterzuivering.
Middelburg Zeeland www.evides.nl Grootbedrijf
Evonik Industries Heeft hoofdzetel in het Duitse Essen en is een grote Internationale onderneming in de speciaalchemie. Maastricht Limburg www.evonik.com Grootbedrijf
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Colsen adviesbureau
Milieu Techniek
Actief in de milieusector en voert projecten uit op het gebied van afvalwaterzuivering, vergisting, riolering,
procestechniek, luchtbehandeling, etc.
Hulst Zeeland www.colsen.nl MKB
Cosun Alle industriële activiteiten zijn gebaseerd op de grootschalige verwerking van plantaardige grondstoffen (biet,
aardappel, cichorei, fruit en groenten); onder Cosun valt onder meer CFTC, biomassavergister en Suiker Unie.
Roosendaal Noord-Brabant www.cosun.nl Grootbedrijf
Cradle Crops Nederlandse pionier met als doel het creëren van een markt voor Miscanthus Giganteus, oftewel olifantsgras en
andere vezel- en biobased gewassen.
Westdorpe Zeeland www.cradlecrops.nl MKB
CSV COVAS Suikerbietentelerscoöperatie met bijna 1.700 leden die hun bieten aan de coöperatie leveren. Asten Noord-Brabant www.bieten.nl MKB
De Groene Campus Uniek centrum waar (MBO-)onderwijs en bedrijfsleven bij elkaar komen; alles over voeding, gezondheid,
ontspanning, design en natuur is hier te vinden.
Helmond Noord-Brabant www.degroenecampus-eu.nl Onderwijsinstelling
De Groene Poort Samenwerking van vijf agrarische ondernemers die een van de grotere biovergisters in Nederland willen realiseren. Oosterland Zeeland www.degroenepoort.nl MKB
Deep Arctic Water Levert kasconstructies van 100 hectare waarmee tuinders, viskwekers en veehouders in verschillende Aziatische
kustgebieden onder Nederlands recht kunnen telen.
Made Noord-Brabant www.deeparcticwater.com MKB
Delmeco Adviseert, ontwerpt, tekent, berekent en inspecteert; ontwerpt machines die bedrijfsprocessen optimaliseren,
zorgt voor betrouwbare besturingssystemen en focust op veiligheid en duurzaamheid.
Goes Zeeland www.delmeco.nl MKB
Delta Full-service dienstverlener op het gebied van energie, water, infrastructuur en milieudiensten, internet en telecom. Middelburg Zeeland www.delta.nl Grootbedrijf
Den Ouden Levert een totaalconcept voor bodemverbeteraars, biobrandstoffen en organische meststoffen; werkt op basis
van PPS-constructies.
Schijndel Noord-Brabant www.denoudengroep.com MKB
Denissen Techniek Ingenieursbureau en machinefabriek op het terrein van engineering, verspaning, plaatwerk en constructie. Nispen Limburg www.denissentechniek.nl MKB
Desch Plantpak Produceert thermovorm potten en containers, transporttrays, zaaitrays, verspeentrays en perkgoed packs voor
de professionele tuinbouw.
Waalwijk Noord-Brabant www.desch-plantpak.com/nl MKB
DLV Plant Advies - en onderzoekspartner voor de plantaardige sectoren; richt zich op advies, (praktijk)onderzoek en
projecten, zowel in Nederland als internationaal.
Colijnsplaat Zeeland www.dlvplant.nl Kennisinstelling
DOW Benelux Chemisch bedrijf dat kunststoffen en basischemicaliën produceert. Terneuzen Zeeland www.dow.com/benelux Grootbedrijf
Dragon Plastics Rotomoulding Expert in het ontwikkelen en vervaardigen van klantspecifieke kunststofproducten en halffabrikaten met behulp
van rotatiegieten.
Sint-Maartensdijk Zeeland www.dragonplastics.nl/nl MKB
DSD (Dutch Sustainable
Development)
Adviesbureau actief op het gebied van duurzame landbouw, de voedselverwerkende industrie en biobrandstoffen;
is expert op gebied van bioraffinage.
Wemeldinge Zeeland www.dsdbv.com MKB
DSM Mondiale onderneming die vanuit wetenschappelijke basis actief is op het gebied van gezondheid, voeding en
materialen; heeft unieke competenties in Life Sciences en Materials Sciences.
Geleen Limburg www.dsm.com Grootbedrijf
DuPont Chemiebedrijf dat scala aan chemische producten vervaardigt. Landgraaf Limburg www2.dupont.com/Dordrecht_Plant_Site/nl_NL Grootbedrijf
Dutch Polymer Institute (DPI) Publiek-privaat partnerschap voor pre-competitief onderzoek naar polymeren en hun toepassing in de industrie. Eindhoven Noord-Brabant www.polymers.nl Kennisinstelling
Eastman Produceert een breed scala aan harsen voor toepassing in coatings, lijmen, banden, hygiëne, etc. Middelburg Zeeland www.eastman.com Grootbedrijf
Eco-Point Ontwikkelt , produceert en vermarkt onderhouds- en reinigingsmiddelen; gebruikt hierbij ecologisch hernieuwbare
grondstoffen en beschikt over eigen laboratorium.
Halsteren Noord-Brabant www.eco-point.com MKB
Ecoson Energiepark, is het jongste bedrijf van VION Ingredients; bestaat sinds 2007 en richt zich op de productie van
duurzame energie uit natuurlijke restproducten.
Son Noord-Brabant www.ecoson.nl MKB
EPL Europe Gaat volledig afbreekbare bakjes en bekertjes fabriceren uit papier- en kartonafval, voor de medische sector, de
voedingsmiddelen- en de verpakkingsindustrie.
Halsteren Noord-Brabant www.greenchemistrycampus.com MKB
EPZ Stookt in de kolencentrale sinds 2000 biomassa mee, de laatste jaren vooral in de vorm van houtpellets; op deze
wijze produceert het jaarlijks ruim 350.000 MWh, gelijk aan circa 100.000 huishoudens.
Borssele Zeeland www.epz.nl Grootbedrijf
Essent Werkt op biobased terrein onder meer met ZLTO samen aan de ontwikkeling van een biomineralenfabriek op
BioBased Economy-park Cuijk.
Den Bosch Noord-Brabant www.essent.nl Grootbedrijf
Evides Waterbedrijf Levert drinkwater in het zuidwesten van Zuid-Holland, Zeeland en de Brabantse Wal; produceert ook
verschillende watersoorten voor de industrie en is actief in de afvalwaterzuivering.
Middelburg Zeeland www.evides.nl Grootbedrijf
Evonik Industries Heeft hoofdzetel in het Duitse Essen en is een grote Internationale onderneming in de speciaalchemie. Maastricht Limburg www.evonik.com Grootbedrijf
75Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy76
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
ExxonMobil Chemical De plant in Kerkrade is een fabriek voor verpakkingsfilm en OPP-films; denkt na over biobased feedstocks. Kerkrade Limburg www.exxonmobil.nl Grootbedrijf
Faktor Plus FaktorPlus is een vast bouwteam in Zeeland en richt zicht ook op biobased bouwconcepten. Kloosterzande Zeeland www.faktorplus.nl MKB
Fargate Group Verkoopt algenoogstmachines, -pasta en -ingrediënten; heeft met een prototype machine aangetoond een
constante output en kwaliteit te kunnen leveren van algenpasta.
Oud Vossemeer Zeeland www.fargate.nl MKB
Feed Design Lab Stichting is het innovatie- en educatiecentrum in de keten farm-to-fork met focus op innovatie in diervoeders,
verwaarden van reststromen en technologieontwikkeling voor diervoederproductie.
Wanssum Limburg www.feeddesignlab.nl Kennisinstelling
Fire-Up Fire-Up is koploper op het gebied van duurzame en biologische aanmaakproducten. Noord-Brabant Oisterwijk www.fire-up.nl MKB
Fontys Hogeschool HBO-onderwijsinstelling met diverse techniekopleidingen met raakvlakken binnen de biobased economy. Eindhoven Noord-Brabant www.fontys.nl Onderwijsinstelling
Food Connection Point Netwerkorganisatie die de samenwerking tussen foodondernemers, overheid en onderwijs centraal stelt om de
economische positie van foodondernemingen in Zuid-Nederland te versterken.
Helmond Noord-Brabant www.foodconnectionpoint.nl MKB
Food Tech Park Brainport Wil een robuuste bijdrage leveren aan verduurzaming van de wereldwijde voedselproductie via valorisatie en
toepassing van nieuwe innovaties op het snijvlak van Food & Technology.
Helmond Noord-Brabant www.foodtechpark.nl MKB
Franken Inox Ontwikkelt en produceert voornamelijk waterzuiveringscomponenten en schelpdierverwerkingsinstallaties. Borssele Zeeland www.frankenmachines.com MKB
Fujifilm Manufacturing Produceert fotopapier en offsetplaten; werkt daarnaast in het Tilburg Research Laboratory aan de ontwikkeling
van nieuwe producten.
Tilburg Noord-Brabant www.fujifilm.eu/nl Grootbedrijf
Gastreatment Services Levert installaties die biogas kunnen verwerken dat vrijkomt bij afvalwaterzuivering of vuilverbranding; het biogas
wordt bewerkt voor gasmotoren en ketels of opwerking tot groen gas of vloeibaar biogas.
Bergambacht Zuid-Holland www.gtsbv.com MKB
GEA Food Solutions Gespecialiseerd in prestatiegerichte oplossingen voor de voedingsmiddelenindustrie, variërend van één machine
tot complete productielijnen.
Bakel Noord-Brabant www.gea-foodsolutions.com Grootbedrijf
Gipmans Kweker en leverancier van topplanten. Venlo Limburg www.gipmans.nl MKB
Green Chemistry Campus Open innovatie-omgeving met veel faciliteiten voor de biobased economy, waar bedrijven (groot en klein),
kenniscentra en overheden zich kunnen vestigen en samenwerken rond biobased technologieën.
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.greenchemistrycampus.com Kennisinstelling
Green Tech Engineering Richt zich op het managen en uitvoeren van het proces van productontwikkeling in bedrijf en biedt consultancy,
engineering services, projectrealisatie en turnkey productie-oplossingen.
Eindhoven Noord-Brabant www.gt-eng.nl MKB
Greenport Venlo Greenport Venlo is één van de zes Greenports in Nederland. Het is het tweede tuinbouwgebied van Nederland.
Het gebied is daarnaast een logistieke hotspot van Nederland.
Venlo Limburg www.greenportvenlo.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Greenport Venlo Innovation
Centre
Innovatiecentrum Greenport Venlo richt zich op het initiëren van innovaties, begeleiden en (laten) realiseren van
projecten binnen de sectoren 'fresh, food, flowers', logistiek, biobased economy en industrie.
Venlo Limburg www.greenportvenlo.nl/nl/innoveren Ontwikkelingsmaatschappij
Grovisco Groente- en viskwekerij Cornelissen richt zich op de kweek van tarbot en diverse zilte zeegroenten. Tholen Zeeland www.grovisco.eu MKB
HAS Hogeschool HBO-instelling voor studies op het gebied van Agro, Food en Groene Ruimte met vestigingen in Den Bosch
en Venlo.
Den Bosch Noord-Brabant www.hashogeschool.nl Onderwijsinstelling
Helicon Opleidingen Omvat eigentijds groen onderwijs en heeft duurzaamheid, ondernemerschap en innovatie hoog in het vaandel
staan; VMBO en MBO in onder meer Boxtel, Deurne, Eindhoven, Helmond, 's-Hertogenbosch, Tilburg en Velp.
Helmond Noord-Brabant www.helicon.nl Onderwijsinstelling
Huijbregts Groep Gespecialiseerd in poeders voor de voedingsmiddelenindustrie, onder meer kleur-, geur- en/of smaakstoffen;
zorgt voor outsourcing van poederbeheer.
Helmond Noord-Brabant www.huijbregts.nl MKB
HZ University of
Applied Sciences
HBO-instelling met onder meer de Delta Academy, die onderzoek doet op het gebied van aquacultuur, water, etc.;
beschikt over Sealab en is partner in Centre of Biobased Economy met Avans.
Vlissingen Zeeland www.hz.nl Onderwijsinstelling
ICL-IP Terneuzen Producent van een breed scala producten gebaseed op broom, met toepassingen in brandvertragers, life sciences,
oliewinning, water, etc.
Terneuzen Zeeland www.iclip-terneuzen.nl/home Grootbedrijf
IMARES Doet in Yerseke onderzoek op het gebied van de schelpdiervisserij, visteelt en ecologisch zeeonderzoek; is
onderdeel van Wageningen UR.
Yerseke Zeeland www.wageningenur.nl/nl/locatie/IMARES-Yerseke Kennisinstelling
Imperial Ventures Beoogt de ontwikkeling van een lijn bio-afbreekbare verpakkingen voor bloembollen en planten. Halsteren Noord-Brabant www.imperialventures.com MKB
Impuls NV Economische Impuls Zeeland is de ontwikkelingsmaatschappij van Zeeland en heeft tot doel het vergroten
van de dynamiek van de Zeeuwse economie.
Middelburg Zeeland www.impulszeeland.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Indaver Nederland Geeft met activiteiten op het gebied van composteren, vergisten en biomassa in Nederland en België invulling
aan het Europese klimaatbeleid.
Goes Zeeland www.indaver.nl Grootbedrijf
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
ExxonMobil Chemical De plant in Kerkrade is een fabriek voor verpakkingsfilm en OPP-films; denkt na over biobased feedstocks. Kerkrade Limburg www.exxonmobil.nl Grootbedrijf
Faktor Plus FaktorPlus is een vast bouwteam in Zeeland en richt zicht ook op biobased bouwconcepten. Kloosterzande Zeeland www.faktorplus.nl MKB
Fargate Group Verkoopt algenoogstmachines, -pasta en -ingrediënten; heeft met een prototype machine aangetoond een
constante output en kwaliteit te kunnen leveren van algenpasta.
Oud Vossemeer Zeeland www.fargate.nl MKB
Feed Design Lab Stichting is het innovatie- en educatiecentrum in de keten farm-to-fork met focus op innovatie in diervoeders,
verwaarden van reststromen en technologieontwikkeling voor diervoederproductie.
Wanssum Limburg www.feeddesignlab.nl Kennisinstelling
Fire-Up Fire-Up is koploper op het gebied van duurzame en biologische aanmaakproducten. Noord-Brabant Oisterwijk www.fire-up.nl MKB
Fontys Hogeschool HBO-onderwijsinstelling met diverse techniekopleidingen met raakvlakken binnen de biobased economy. Eindhoven Noord-Brabant www.fontys.nl Onderwijsinstelling
Food Connection Point Netwerkorganisatie die de samenwerking tussen foodondernemers, overheid en onderwijs centraal stelt om de
economische positie van foodondernemingen in Zuid-Nederland te versterken.
Helmond Noord-Brabant www.foodconnectionpoint.nl MKB
Food Tech Park Brainport Wil een robuuste bijdrage leveren aan verduurzaming van de wereldwijde voedselproductie via valorisatie en
toepassing van nieuwe innovaties op het snijvlak van Food & Technology.
Helmond Noord-Brabant www.foodtechpark.nl MKB
Franken Inox Ontwikkelt en produceert voornamelijk waterzuiveringscomponenten en schelpdierverwerkingsinstallaties. Borssele Zeeland www.frankenmachines.com MKB
Fujifilm Manufacturing Produceert fotopapier en offsetplaten; werkt daarnaast in het Tilburg Research Laboratory aan de ontwikkeling
van nieuwe producten.
Tilburg Noord-Brabant www.fujifilm.eu/nl Grootbedrijf
Gastreatment Services Levert installaties die biogas kunnen verwerken dat vrijkomt bij afvalwaterzuivering of vuilverbranding; het biogas
wordt bewerkt voor gasmotoren en ketels of opwerking tot groen gas of vloeibaar biogas.
Bergambacht Zuid-Holland www.gtsbv.com MKB
GEA Food Solutions Gespecialiseerd in prestatiegerichte oplossingen voor de voedingsmiddelenindustrie, variërend van één machine
tot complete productielijnen.
Bakel Noord-Brabant www.gea-foodsolutions.com Grootbedrijf
Gipmans Kweker en leverancier van topplanten. Venlo Limburg www.gipmans.nl MKB
Green Chemistry Campus Open innovatie-omgeving met veel faciliteiten voor de biobased economy, waar bedrijven (groot en klein),
kenniscentra en overheden zich kunnen vestigen en samenwerken rond biobased technologieën.
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.greenchemistrycampus.com Kennisinstelling
Green Tech Engineering Richt zich op het managen en uitvoeren van het proces van productontwikkeling in bedrijf en biedt consultancy,
engineering services, projectrealisatie en turnkey productie-oplossingen.
Eindhoven Noord-Brabant www.gt-eng.nl MKB
Greenport Venlo Greenport Venlo is één van de zes Greenports in Nederland. Het is het tweede tuinbouwgebied van Nederland.
Het gebied is daarnaast een logistieke hotspot van Nederland.
Venlo Limburg www.greenportvenlo.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Greenport Venlo Innovation
Centre
Innovatiecentrum Greenport Venlo richt zich op het initiëren van innovaties, begeleiden en (laten) realiseren van
projecten binnen de sectoren 'fresh, food, flowers', logistiek, biobased economy en industrie.
Venlo Limburg www.greenportvenlo.nl/nl/innoveren Ontwikkelingsmaatschappij
Grovisco Groente- en viskwekerij Cornelissen richt zich op de kweek van tarbot en diverse zilte zeegroenten. Tholen Zeeland www.grovisco.eu MKB
HAS Hogeschool HBO-instelling voor studies op het gebied van Agro, Food en Groene Ruimte met vestigingen in Den Bosch
en Venlo.
Den Bosch Noord-Brabant www.hashogeschool.nl Onderwijsinstelling
Helicon Opleidingen Omvat eigentijds groen onderwijs en heeft duurzaamheid, ondernemerschap en innovatie hoog in het vaandel
staan; VMBO en MBO in onder meer Boxtel, Deurne, Eindhoven, Helmond, 's-Hertogenbosch, Tilburg en Velp.
Helmond Noord-Brabant www.helicon.nl Onderwijsinstelling
Huijbregts Groep Gespecialiseerd in poeders voor de voedingsmiddelenindustrie, onder meer kleur-, geur- en/of smaakstoffen;
zorgt voor outsourcing van poederbeheer.
Helmond Noord-Brabant www.huijbregts.nl MKB
HZ University of
Applied Sciences
HBO-instelling met onder meer de Delta Academy, die onderzoek doet op het gebied van aquacultuur, water, etc.;
beschikt over Sealab en is partner in Centre of Biobased Economy met Avans.
Vlissingen Zeeland www.hz.nl Onderwijsinstelling
ICL-IP Terneuzen Producent van een breed scala producten gebaseed op broom, met toepassingen in brandvertragers, life sciences,
oliewinning, water, etc.
Terneuzen Zeeland www.iclip-terneuzen.nl/home Grootbedrijf
IMARES Doet in Yerseke onderzoek op het gebied van de schelpdiervisserij, visteelt en ecologisch zeeonderzoek; is
onderdeel van Wageningen UR.
Yerseke Zeeland www.wageningenur.nl/nl/locatie/IMARES-Yerseke Kennisinstelling
Imperial Ventures Beoogt de ontwikkeling van een lijn bio-afbreekbare verpakkingen voor bloembollen en planten. Halsteren Noord-Brabant www.imperialventures.com MKB
Impuls NV Economische Impuls Zeeland is de ontwikkelingsmaatschappij van Zeeland en heeft tot doel het vergroten
van de dynamiek van de Zeeuwse economie.
Middelburg Zeeland www.impulszeeland.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Indaver Nederland Geeft met activiteiten op het gebied van composteren, vergisten en biomassa in Nederland en België invulling
aan het Europese klimaatbeleid.
Goes Zeeland www.indaver.nl Grootbedrijf
77Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy78
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Ingenia Innovatief en onafhankelijk raadgevend ingenieurs- en adviesbureau op het gebied van duurzame energie
en milieu.
Eindhoven Noord-Brabant www.ingenia.nl MKB
Innosolids Staat voor Innovative Solutions in Liquids and Solids en biedt een uitgebreide portfolio aan van pigmenten,
masterbatches, liquid colors, compounds, DLCs (dry liquid colors) en microbeats.
Geleen Limburg www.innosolids.com MKB
Insect Centre Netwerkorganisatie met partijen die een bijdrage willen leveren aan de succesvolle introductie van insecten
ten behoeven van feed, food en farma.
Den Bosch Noord-Brabant www.insectcentre.com Kennisinstelling
Isobionics Richt activiteiten op de natuurlijke grondstoffen voor de smaak- en geurindustrie; deze worden bereid met
een innovatief geoctrooieerd fermentatieproces.
Geleen Limburg www.isobionics.com MKB
Isovlas Oisterwijk Vertaalt de unieke mogelijkheden van vlas in duurzame en hoogwaardige producten, zoals bouwisolatie,
SoundFelt (vlasvilt) en damp-open dakelementen.
Oisterwijk Noord-Brabant www.isovlas.nl MKB
Kamer van Koophandel Informeert en ondersteunt ondernemers van de start van een bedrijf tot het vinden van een opvolger. Eindhoven Noord-Brabant www.kvk.nl Overheid
Kamer van Koophandel Innovatienetwerk voor ondernemers (voorheen Syntens), stimuleert en begeleidt ondernemers in het midden-
en kleinbedrijf via tal van innovatieprojecten.
Eindhoven Noord-Brabant www.syntens.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Keulen Groep Expert op het gebied van brandstoffen, smeermiddelen en agroproducten. Elsloo Limburg www.keulengroep.com MKB
Keyport 2020 Verbindt overheid-ondernemers-onderwijs in Midden-Limburg om dat te laten uitgroeien tot een sterke
economische regio.
Roermond Limburg www.keyport.nl Overheid
Kolb AG Heeft hoofdkantoor in Hedingen (Zwitserland) en is een producent van niet-ionische tensiden, papierchemicaliën
en chemische tussenproducten.
Klundert Noord-Brabant www.kolb.ch Grootbedrijf
Kompany Verkooporganisatie is een samenwerkingsverband van de komkommertelers die lid zijn van de coöperaties
Komosa, Sun Quality en ZON Fruit & Vegetables.
Venlo Limburg www.kompany.nl MKB
Kusters Engineering Levert en ontwikkelt systemen op basis van bewezen technologie voor desintegratie-oplossingen onder meer
op het terrein van recycling.
Venlo Limburg www.kustersengineering.com MKB
Kwekerij Litjens Modern glastuinbouwbedrijf met een teeltoppervlakte van 13,8 hectare; teelt en verpakt jaarrond groene en
rode paprika’s.
Velden Limburg www.kwekerij-litjensbv.nl MKB
La Solitude Akkerbouwbedrijf met een pilotproject binnen de aquacultuur om mosselen (Mytulis edulis) binnendijks op te
kweken op grondwater.
St Philipsland Zeeland Onbekend MKB
Laarakker Groenteverwerking Specialist in de teelt, verwerking en verkoop van een breed pakket groenten voor de diepvries- en
conservenindustrie.
Well Limburg www.laarakker.nl MKB
Lamb Western Meijer Maakt diepgevroren aardappelproducten en appetizers; beschikt over vergister en experimenteert met
waterzuiveringsconcepten met algen; hoofdvestiging in Kruiningen en vestiging in Bergen op Zoom.
Kruiningen Zeeland www.lambweston-nl.com/nl Grootbedrijf
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.lambweston-nl.com/nl Grootbedrijf
Lans Produceert op verschillende locaties diverse typen trostomaten, met het accent op de troscherrytomaat,
de grove pruimtomaat en een fijne trostomaat met een verhoogd lycopeengehalte.
Rilland Zeeland www.lans.nl MKB
Lanxess Fabriceert op de locatie Geleen Keltan, een reeks kwaliteitsrubbers op basis van ethyleen-propyleen (EPDM). Geleen Limburg www.lanxess.nl Grootbedrijf
Leeuwenborgh College Regionaal Opleidingen Centrum (ROC) voor middelbaar beroepsonderwijs, beroepsopleidingen, om-, bij- of
nascholingsonderwijs en bedrijfstrainingen.
Sittard Limburg www.leeuwenborgh.nl Onderwijsinstelling
LEI Wageningen UR Internationaal toonaangevend sociaal-economisch onderzoeksinstituut, dat met de unieke data, modellen en
kennis opdrachtgevers in beleid en besluitvorming ondersteunt.
Goes Zeeland www.wageningenur.nl/lei Kennisinstelling
Meijel Noord-Brabant www.wageningenur.nl/lei Kennisinstelling
Oisterwijk Noord-Brabant www.wageningenur.nl/lei Kennisinstelling
Lijnco Green Energy Gericht op het produceren van duurzame energie uit biomassa door middel van vergisting; de centrale staat in
Sluiskil (nabij Terneuzen) en is eind 2010 in bedrijf genomen.
Sluiskil Zeeland www.ne-terminals.com MKB
Limburg Economic
Development
Samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, overheid en onderwijs, met als als doel het realiseren van het
Brainport 2020-programma in Zuid-Limburg.
Geleen Limburg www.ledbrainport2020.nl Overheid
Linex Pro-grass Verwerkt vlasscheven tot ecologisch verantwoorde bouwplaten; als grondstof worden hiervoor de houtachtige
stengeldeeltjes van de vlasplant gebruikt, de zogeheten lemen of scheven.
Koewacht Zeeland www.linex-pg.nl MKB
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Ingenia Innovatief en onafhankelijk raadgevend ingenieurs- en adviesbureau op het gebied van duurzame energie
en milieu.
Eindhoven Noord-Brabant www.ingenia.nl MKB
Innosolids Staat voor Innovative Solutions in Liquids and Solids en biedt een uitgebreide portfolio aan van pigmenten,
masterbatches, liquid colors, compounds, DLCs (dry liquid colors) en microbeats.
Geleen Limburg www.innosolids.com MKB
Insect Centre Netwerkorganisatie met partijen die een bijdrage willen leveren aan de succesvolle introductie van insecten
ten behoeven van feed, food en farma.
Den Bosch Noord-Brabant www.insectcentre.com Kennisinstelling
Isobionics Richt activiteiten op de natuurlijke grondstoffen voor de smaak- en geurindustrie; deze worden bereid met
een innovatief geoctrooieerd fermentatieproces.
Geleen Limburg www.isobionics.com MKB
Isovlas Oisterwijk Vertaalt de unieke mogelijkheden van vlas in duurzame en hoogwaardige producten, zoals bouwisolatie,
SoundFelt (vlasvilt) en damp-open dakelementen.
Oisterwijk Noord-Brabant www.isovlas.nl MKB
Kamer van Koophandel Informeert en ondersteunt ondernemers van de start van een bedrijf tot het vinden van een opvolger. Eindhoven Noord-Brabant www.kvk.nl Overheid
Kamer van Koophandel Innovatienetwerk voor ondernemers (voorheen Syntens), stimuleert en begeleidt ondernemers in het midden-
en kleinbedrijf via tal van innovatieprojecten.
Eindhoven Noord-Brabant www.syntens.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Keulen Groep Expert op het gebied van brandstoffen, smeermiddelen en agroproducten. Elsloo Limburg www.keulengroep.com MKB
Keyport 2020 Verbindt overheid-ondernemers-onderwijs in Midden-Limburg om dat te laten uitgroeien tot een sterke
economische regio.
Roermond Limburg www.keyport.nl Overheid
Kolb AG Heeft hoofdkantoor in Hedingen (Zwitserland) en is een producent van niet-ionische tensiden, papierchemicaliën
en chemische tussenproducten.
Klundert Noord-Brabant www.kolb.ch Grootbedrijf
Kompany Verkooporganisatie is een samenwerkingsverband van de komkommertelers die lid zijn van de coöperaties
Komosa, Sun Quality en ZON Fruit & Vegetables.
Venlo Limburg www.kompany.nl MKB
Kusters Engineering Levert en ontwikkelt systemen op basis van bewezen technologie voor desintegratie-oplossingen onder meer
op het terrein van recycling.
Venlo Limburg www.kustersengineering.com MKB
Kwekerij Litjens Modern glastuinbouwbedrijf met een teeltoppervlakte van 13,8 hectare; teelt en verpakt jaarrond groene en
rode paprika’s.
Velden Limburg www.kwekerij-litjensbv.nl MKB
La Solitude Akkerbouwbedrijf met een pilotproject binnen de aquacultuur om mosselen (Mytulis edulis) binnendijks op te
kweken op grondwater.
St Philipsland Zeeland Onbekend MKB
Laarakker Groenteverwerking Specialist in de teelt, verwerking en verkoop van een breed pakket groenten voor de diepvries- en
conservenindustrie.
Well Limburg www.laarakker.nl MKB
Lamb Western Meijer Maakt diepgevroren aardappelproducten en appetizers; beschikt over vergister en experimenteert met
waterzuiveringsconcepten met algen; hoofdvestiging in Kruiningen en vestiging in Bergen op Zoom.
Kruiningen Zeeland www.lambweston-nl.com/nl Grootbedrijf
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.lambweston-nl.com/nl Grootbedrijf
Lans Produceert op verschillende locaties diverse typen trostomaten, met het accent op de troscherrytomaat,
de grove pruimtomaat en een fijne trostomaat met een verhoogd lycopeengehalte.
Rilland Zeeland www.lans.nl MKB
Lanxess Fabriceert op de locatie Geleen Keltan, een reeks kwaliteitsrubbers op basis van ethyleen-propyleen (EPDM). Geleen Limburg www.lanxess.nl Grootbedrijf
Leeuwenborgh College Regionaal Opleidingen Centrum (ROC) voor middelbaar beroepsonderwijs, beroepsopleidingen, om-, bij- of
nascholingsonderwijs en bedrijfstrainingen.
Sittard Limburg www.leeuwenborgh.nl Onderwijsinstelling
LEI Wageningen UR Internationaal toonaangevend sociaal-economisch onderzoeksinstituut, dat met de unieke data, modellen en
kennis opdrachtgevers in beleid en besluitvorming ondersteunt.
Goes Zeeland www.wageningenur.nl/lei Kennisinstelling
Meijel Noord-Brabant www.wageningenur.nl/lei Kennisinstelling
Oisterwijk Noord-Brabant www.wageningenur.nl/lei Kennisinstelling
Lijnco Green Energy Gericht op het produceren van duurzame energie uit biomassa door middel van vergisting; de centrale staat in
Sluiskil (nabij Terneuzen) en is eind 2010 in bedrijf genomen.
Sluiskil Zeeland www.ne-terminals.com MKB
Limburg Economic
Development
Samenwerkingsverband tussen bedrijfsleven, overheid en onderwijs, met als als doel het realiseren van het
Brainport 2020-programma in Zuid-Limburg.
Geleen Limburg www.ledbrainport2020.nl Overheid
Linex Pro-grass Verwerkt vlasscheven tot ecologisch verantwoorde bouwplaten; als grondstof worden hiervoor de houtachtige
stengeldeeltjes van de vlasplant gebruikt, de zogeheten lemen of scheven.
Koewacht Zeeland www.linex-pg.nl MKB
79Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy80
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
LIOF Limburgse Ontwikkelingsmaatschappij, met als een van de speerpunten de biobased economy; is voorzitter van
Biobased Economy Limburg.
Maastricht Limburg www.liof.nl Ontwikkelingsmaatschappij
LLTB Wil haar leden ondersteunen in goed ondernemerschap en een gezaghebbende partij zijn voor het algemeen
maatschappelijk belang van de Limburgse land- en tuinbouw.
Roermond Limburg www.lltb.nl MKB
Maastricht Universitair
Medisch Centrum+
MUMC+ richt zich op gezondheidsherstel, -behoud en -bevordering en werkt aan de ontwikkeling van
biomedische materialen.
Maastricht Limburg www.mumc.nl Kennisinstelling
Machinefabriek Stramproy Staalhandel, constructiebedrijf en machinefabriek. Stramproy Noord-Brabant www.machinefabriekstramproy.nl MKB
Marel Toonaangevende wereldwijde leverancier van geavanceerde apparatuur, systemen en diensten aan de vis-, vlees-,
gevogelte- en verdere-verwerkingsindustrieën.
Boxmeer Noord-Brabant www.marel.com Grootbedrijf
Maris Projects Richt zich op het verwerken van afvalproducten naar nuttige producten; zusterbedrijf Maris Machines richt zich op
hergebruik, ontwikkeling en verkoop van diverse machines en installaties.
Schijndel Noord-Brabant www.maris-projects.nl MKB
McCain Producent van aardappel- en frietenspecialiteiten; beschikt over vergister. Lewedorp Zeeland www.mccain.nl Grootbedrijf
MEAF Machines Producent van folie-extrusieapparaten en thermoformingmachines voor onder meer kunststofdisposables. Yerseke Zeeland www.meaf.com MKB
Meatless Maakt bijzondere vezels van granen en peulvruchten om producten als snacks, vleeswaren, gehakt en
hamburgers te ontwikkelen met een veel lager vetgehalte, zonder verlies van smaak of kwaliteit.
Goes Zeeland www.meatless.nl MKB
Midpoint Brabant Gebaseerd op samenwerking in de regio Midden-Brabant tussen overheden (gemeenten), onderwijs- en
kennisinstellingen en bedrijfsleven met focus op social innovation.
Tilburg Noord-Brabant www.midpointbrabant.nl Overheid
Millvision Adviesbureau voor procesontwikkeling, innovatie en implementatie van onder meer biobased processen met
veel kennis in de papier- en pulpindustrie.
Raamsdonk Noord-Brabant www.millvisionweb.eu MKB
Modified Materials Werkt als kunststofspecialist voor MKB en multinationals, zelfstandig vanuit het eigen kantoor, of op
locatie samen met het team van de klant.
Halsteren Noord-Brabant www.modifiedmaterials.nl MKB
Nieuw Prinsenland Dit Agro & Food Cluster is de nieuwste gebiedsontwikkeling in West-Brabant (2012); een grootschalige
projectvestiging voor glastuinbouw en een agro & food-bedrijventerrein.
Dinteloord Noord-Brabant www.nieuwprinsenland.nl MKB
NNRGY Crops Richt zich op nieuwe energie in braakliggende grond middels de teelt van miscanthus en bamboe. Hellevoetsluis Zuid-Holland www.plantolifantsgras.nl MKB
North Seaweed Levert food- en feed-kwaliteit wieren aan groothandel en bedrijven in de levensmiddelenindustrie. Kapelle Zeeland www.northseaweed.nl MKB
Nova Lignum /
Green Brothers
Producent van duurzame gevelbekleding, die de voordelen van hout, vezelcement en kunststof combineert;
door middel van de vezelfractie van planten en een geopolymeer ontstaat er een nieuw duurzaam product.
Zevenbergen Noord-Brabant www.novalignum.nl MKB
Pagter Innovations Is bezig om bestaande verpakkingsmaterialen voor snijbloemen te vervangen door biologisch afbreekbare
(biobased) verpakkingsmaterialen.
Roosendaal Noord-Brabant www.pagter.com MKB
Pascal Processing / Chez
Pascal / TOP
Bschikt in Helmond over twee industriële state-of-the-art machines voor de pascalisatie van voedingsmiddelen. Helmond Noord-Brabant www.pascalprocessing.com MKB
Planty Pot Planty Potten worden gemaakt van reststromen uit de agrarische sector, namelijk afval van de aardappelindustrie;
hebben nagenoeg dezelfde functionele eigenschappen als potten gemaakt van olieplastic.
Udenhout Noord-Brabant www.plantypot.nl MKB
Polyplex Group Richt zich op design plastics, sign & display en zwembaden. Maastricht Limburg www.polyplex.nl MKB
PPO Vredepeel Een proeflocatie van Praktijkonderzoek Plant & Omgeving (PPO) van Wageningen UR; hier wordt onderzoek
gedaan naar akkerbouw, groene ruimte en vollegrondsgroenten.
Vredepeel Limburg www.wageningenur.nl/ppo Kennisinstelling
Progression Industry Wil met zijn bedrijven Wedacs, Pfamen en CyclOx excelleren in onderzoek en ontwikkeling van
innovatieve 'groene' oplossingen voor de automotive industrie en aftermarket.
Eindhoven Noord-Brabant www.progression-industry.com MKB
Protix Biosystems Ontwikkelt duurzame eiwitten van hoge kwaliteit die dienen als alternatief voor vismeel en andere
voedingssupplementen.
Den Bosch Noord-Brabant www.protix.eu MKB
Purac A leading player in the field of natural food preservation, biobased chemicals and bioplastics a.o. produced from
lactic acid and lactic acid derivatives.
Gorinchem Zuid-Holland www.purac.com Grootbedrijf
Rasenberg Werkt al ruim 90 jaar in Nederland aan bouwkundige, ondergrondse infrastructurele en procestechnologische
projecten; ontplooit activiteiten op het terrein van biobased bouwen.
Breda Noord-Brabant www.rasenberg.nl MKB
Reverdia Joint venture tussen Royal DSM en Roquette Frères, wereldwijde zetmeel- en zetmeelderivatenonderneming;
wil de marktleider zijn op de markt van duurzaam barnsteenzuur.
Geleen Limburg www.reverdia.com MKB
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
LIOF Limburgse Ontwikkelingsmaatschappij, met als een van de speerpunten de biobased economy; is voorzitter van
Biobased Economy Limburg.
Maastricht Limburg www.liof.nl Ontwikkelingsmaatschappij
LLTB Wil haar leden ondersteunen in goed ondernemerschap en een gezaghebbende partij zijn voor het algemeen
maatschappelijk belang van de Limburgse land- en tuinbouw.
Roermond Limburg www.lltb.nl MKB
Maastricht Universitair
Medisch Centrum+
MUMC+ richt zich op gezondheidsherstel, -behoud en -bevordering en werkt aan de ontwikkeling van
biomedische materialen.
Maastricht Limburg www.mumc.nl Kennisinstelling
Machinefabriek Stramproy Staalhandel, constructiebedrijf en machinefabriek. Stramproy Noord-Brabant www.machinefabriekstramproy.nl MKB
Marel Toonaangevende wereldwijde leverancier van geavanceerde apparatuur, systemen en diensten aan de vis-, vlees-,
gevogelte- en verdere-verwerkingsindustrieën.
Boxmeer Noord-Brabant www.marel.com Grootbedrijf
Maris Projects Richt zich op het verwerken van afvalproducten naar nuttige producten; zusterbedrijf Maris Machines richt zich op
hergebruik, ontwikkeling en verkoop van diverse machines en installaties.
Schijndel Noord-Brabant www.maris-projects.nl MKB
McCain Producent van aardappel- en frietenspecialiteiten; beschikt over vergister. Lewedorp Zeeland www.mccain.nl Grootbedrijf
MEAF Machines Producent van folie-extrusieapparaten en thermoformingmachines voor onder meer kunststofdisposables. Yerseke Zeeland www.meaf.com MKB
Meatless Maakt bijzondere vezels van granen en peulvruchten om producten als snacks, vleeswaren, gehakt en
hamburgers te ontwikkelen met een veel lager vetgehalte, zonder verlies van smaak of kwaliteit.
Goes Zeeland www.meatless.nl MKB
Midpoint Brabant Gebaseerd op samenwerking in de regio Midden-Brabant tussen overheden (gemeenten), onderwijs- en
kennisinstellingen en bedrijfsleven met focus op social innovation.
Tilburg Noord-Brabant www.midpointbrabant.nl Overheid
Millvision Adviesbureau voor procesontwikkeling, innovatie en implementatie van onder meer biobased processen met
veel kennis in de papier- en pulpindustrie.
Raamsdonk Noord-Brabant www.millvisionweb.eu MKB
Modified Materials Werkt als kunststofspecialist voor MKB en multinationals, zelfstandig vanuit het eigen kantoor, of op
locatie samen met het team van de klant.
Halsteren Noord-Brabant www.modifiedmaterials.nl MKB
Nieuw Prinsenland Dit Agro & Food Cluster is de nieuwste gebiedsontwikkeling in West-Brabant (2012); een grootschalige
projectvestiging voor glastuinbouw en een agro & food-bedrijventerrein.
Dinteloord Noord-Brabant www.nieuwprinsenland.nl MKB
NNRGY Crops Richt zich op nieuwe energie in braakliggende grond middels de teelt van miscanthus en bamboe. Hellevoetsluis Zuid-Holland www.plantolifantsgras.nl MKB
North Seaweed Levert food- en feed-kwaliteit wieren aan groothandel en bedrijven in de levensmiddelenindustrie. Kapelle Zeeland www.northseaweed.nl MKB
Nova Lignum /
Green Brothers
Producent van duurzame gevelbekleding, die de voordelen van hout, vezelcement en kunststof combineert;
door middel van de vezelfractie van planten en een geopolymeer ontstaat er een nieuw duurzaam product.
Zevenbergen Noord-Brabant www.novalignum.nl MKB
Pagter Innovations Is bezig om bestaande verpakkingsmaterialen voor snijbloemen te vervangen door biologisch afbreekbare
(biobased) verpakkingsmaterialen.
Roosendaal Noord-Brabant www.pagter.com MKB
Pascal Processing / Chez
Pascal / TOP
Bschikt in Helmond over twee industriële state-of-the-art machines voor de pascalisatie van voedingsmiddelen. Helmond Noord-Brabant www.pascalprocessing.com MKB
Planty Pot Planty Potten worden gemaakt van reststromen uit de agrarische sector, namelijk afval van de aardappelindustrie;
hebben nagenoeg dezelfde functionele eigenschappen als potten gemaakt van olieplastic.
Udenhout Noord-Brabant www.plantypot.nl MKB
Polyplex Group Richt zich op design plastics, sign & display en zwembaden. Maastricht Limburg www.polyplex.nl MKB
PPO Vredepeel Een proeflocatie van Praktijkonderzoek Plant & Omgeving (PPO) van Wageningen UR; hier wordt onderzoek
gedaan naar akkerbouw, groene ruimte en vollegrondsgroenten.
Vredepeel Limburg www.wageningenur.nl/ppo Kennisinstelling
Progression Industry Wil met zijn bedrijven Wedacs, Pfamen en CyclOx excelleren in onderzoek en ontwikkeling van
innovatieve 'groene' oplossingen voor de automotive industrie en aftermarket.
Eindhoven Noord-Brabant www.progression-industry.com MKB
Protix Biosystems Ontwikkelt duurzame eiwitten van hoge kwaliteit die dienen als alternatief voor vismeel en andere
voedingssupplementen.
Den Bosch Noord-Brabant www.protix.eu MKB
Purac A leading player in the field of natural food preservation, biobased chemicals and bioplastics a.o. produced from
lactic acid and lactic acid derivatives.
Gorinchem Zuid-Holland www.purac.com Grootbedrijf
Rasenberg Werkt al ruim 90 jaar in Nederland aan bouwkundige, ondergrondse infrastructurele en procestechnologische
projecten; ontplooit activiteiten op het terrein van biobased bouwen.
Breda Noord-Brabant www.rasenberg.nl MKB
Reverdia Joint venture tussen Royal DSM en Roquette Frères, wereldwijde zetmeel- en zetmeelderivatenonderneming;
wil de marktleider zijn op de markt van duurzaam barnsteenzuur.
Geleen Limburg www.reverdia.com MKB
81Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy82
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
REWIN Regionale ontwikkelingsmaatschappij voor West-Brabant versterkt de regionale economie door bedrijven te
stimuleren in de regio te investeren, onder meer in de biobased economy.
Breda Noord-Brabant www.rewin.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Rijko Levert een uitgebreid assortiment verse groenten vanaf het land aan de conserven- en diepvriesgroentenindustrie. Helmond Noord-Brabant www.rijko.nl MKB
Ro & Ad Architecten Ontwikkelt ideeën om de maatschappij te vergroenen; het bureau probeert in zijn projecten zoveel mogelijk
biologisch afbreekbare materialen te verwerken.
Middelburg Zeeland www.ro-ad.org MKB
ROC De Leijgraaf Jongeren en volwassenen kunnen er terecht voor een praktijkgerichte MBO-opleiding, deeltijd HAVO en VMBO-t. Veghel Noord-Brabant www.leijgraaf.nl Onderwijsinstelling
ROC Ter Aa Verzorgt MBO-beroepsopleidingen op vier niveaus, over de volle breedte van de arbeidsmarkt. Helmond Noord-Brabant www.roc-teraa.nl Onderwijsinstelling
Rockwool Produceert isolatiemateriaal van steenwol (minerale wol) voor thermische isolatie en geluidsisolatie. Roermond Limburg www.rockwool.nl Grootbedrijf
Rodenburg Biopolymers Produceert bioplastics op basis van aardappelzetmeel; producten bestaan voor tachtig procent uit hernieuwbare
grondstoffen; daarnaast maakt het bedrijf boorspoelingen en biolatex voor de papierindustrie.
Oosterhout Noord-Brabant www.biopolymers.nl MKB
Roem van Yerseke Producent van oesters en schelpdieren; doet onderzoek naar de mogelijkheden om voor de schelpdierkweek op
het land in afvalwater gekweekte algen te gebruiken.
Yerseke Zeeland www.roemvanyerseke.nl MKB
Rubber Resources Recyclage-activiteiten zijn bijna 50 jaar geleden begon in Maastricht als spin-off van de Nederlandse
bandenproducent Vredestein.
Maastricht Limburg www.rubber-resources.com MKB
Rubia Natural Colours Rubia Natural Colours produces natural colour agents from a renewable, natural source. Rubia Natural Colours is
market leader in the market for natural colouring of threads, fabrics, leather, paper and cosmetics.
Steenbergen Noord-Brabant www.rubia-nc.com MKB
Rusthoeve Kenniscentrum Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve faciliteert onderzoek en demonstraties in akkerbouw- en
groentegewassen op het gebied van o.a. rassen, bemesting en ziektebestrijding (100 ha).
Colijnsplaat Zeeland www.proefboerderij-rusthoeve.nl MKB
SABIC Een wereldleider in de petrochemische industrie, heeft productielocaties in Bergen op Zoom en Geleen;
richt zich onder meer op bioaromaten.
Geleen Limburg www.sabic.nl Grootbedrijf
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.sabic-bergenopzoom.nl/ Grootbedrijf
Sagro Milieu Advies
(SMA Zeeland)
Raadgevend bureau dat is gespecialiseerd in onderzoek, advies en ontwerp op het gebied van milieu en ruimte. ‘s-Heerenhoek Zeeland www.smazeelandbv.nl MKB
Sappi Internationaal opererend bedrijf met papierfabrieken in onder meer Maastricht, Nijmegen en Lanaken. Maastricht Limburg www.sappi.com Grootbedrijf
Scelta Mushrooms Ondersteunt de productiepartners met marketing, verkoop, onderzoek en ontwikkeling; Scelta-expertise omvat
elk aspect van de paddestoelproducten, ingevroren, bewaard, gecoat en geëxtraheerd.
Venlo Limburg www.sceltamushrooms.com MKB
Seafarm Vist, verwerkt en exporteert mesheften en andere schelpdieren wereldwijd; is daarnaast duurzaam kweker
van tarbot.
Kamperland Zeeland www.seafarm.nl MKB
Smood Verwerkt verse, zorgvuldig geselecteerde groente, fruit en granen, vrij van conserveringsmiddelen en kunstmatige
kleur-, geur- en smaakstoffen.
Horst a/d Maas Limburg www.smoodforyou.com MKB
Smurfit Kappa Group Ierse multinational die verpakkingsmaterialen maakt; heeft een enorme hoeveelheid specifieke kennis over
verpakkingen, verpakken en verpakkingsmachines.
Roermond Limburg www.smurfitkappa.com Grootbedrijf
Solvay Groep Internationaal chemisch en farmaceutisch concern met de divisies chemical, polymers en rhodia; produceert in het
buitenland onder meer PVC uit bio-etheen en ECH uit glycerol.
Herten Limburg www.solvay.com Grootbedrijf
Staatsbosbeheer Beheert 250.000 ha natuur van en voor alle Nederlanders, natuur om van te genieten, in te wandelen, te sporten
of vakantie te vieren.
Breda Noord-Brabant www.staatsbosheer.nl Overheid
Synbra Technology Ontwikkelt biologisch afbreekbare PLA-bolletjes en maakt hiervan geschuimde vormdelen en hittebestendig
plastic voor de productie van onder meer bestek, bekertjes en roerstaafjes en voor toepassing in de bouw.
Etten-Leur Noord-Brabant www.synbra-technology.nl MKB
Tamatgreen Richt zich op de ombouw van dieselmotoren (vaar- en voertuigen) met pure plantaardige olie (PPO) als brandstof;
verkoopt en distribueert tevens biobrandstof en produceert het koolzaad voor brandstof.
Colijnsplaat Zeeland www.tamatgreen.nl MKB
Tasty Tom Tasty Tom-tomaten worden het hele jaar door geoogst door acht samenwerkende telers. Venlo Limburg www.tastytom.nl MKB
Teeuwissen Group Staat voor maximale verwaarding van dierlijke bijproducten onder meer richting farmacie, diervoeding en
voedselingrediënten.
Cuijk Limburg www.teeuwissen.nl MKB
Telos / Universteit
van Tilburg
Maakt als universitair kenniscentrum duurzame ontwikkeling maatschappelijk hanteerbaar; daarbij ligt de nadruk
op het ontwerp, de inrichting en de monitoring van duurzame ontwikkelprocessen.
Tilburg Noord-Brabant www.telos.nl Kennisinstelling
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
REWIN Regionale ontwikkelingsmaatschappij voor West-Brabant versterkt de regionale economie door bedrijven te
stimuleren in de regio te investeren, onder meer in de biobased economy.
Breda Noord-Brabant www.rewin.nl Ontwikkelingsmaatschappij
Rijko Levert een uitgebreid assortiment verse groenten vanaf het land aan de conserven- en diepvriesgroentenindustrie. Helmond Noord-Brabant www.rijko.nl MKB
Ro & Ad Architecten Ontwikkelt ideeën om de maatschappij te vergroenen; het bureau probeert in zijn projecten zoveel mogelijk
biologisch afbreekbare materialen te verwerken.
Middelburg Zeeland www.ro-ad.org MKB
ROC De Leijgraaf Jongeren en volwassenen kunnen er terecht voor een praktijkgerichte MBO-opleiding, deeltijd HAVO en VMBO-t. Veghel Noord-Brabant www.leijgraaf.nl Onderwijsinstelling
ROC Ter Aa Verzorgt MBO-beroepsopleidingen op vier niveaus, over de volle breedte van de arbeidsmarkt. Helmond Noord-Brabant www.roc-teraa.nl Onderwijsinstelling
Rockwool Produceert isolatiemateriaal van steenwol (minerale wol) voor thermische isolatie en geluidsisolatie. Roermond Limburg www.rockwool.nl Grootbedrijf
Rodenburg Biopolymers Produceert bioplastics op basis van aardappelzetmeel; producten bestaan voor tachtig procent uit hernieuwbare
grondstoffen; daarnaast maakt het bedrijf boorspoelingen en biolatex voor de papierindustrie.
Oosterhout Noord-Brabant www.biopolymers.nl MKB
Roem van Yerseke Producent van oesters en schelpdieren; doet onderzoek naar de mogelijkheden om voor de schelpdierkweek op
het land in afvalwater gekweekte algen te gebruiken.
Yerseke Zeeland www.roemvanyerseke.nl MKB
Rubber Resources Recyclage-activiteiten zijn bijna 50 jaar geleden begon in Maastricht als spin-off van de Nederlandse
bandenproducent Vredestein.
Maastricht Limburg www.rubber-resources.com MKB
Rubia Natural Colours Rubia Natural Colours produces natural colour agents from a renewable, natural source. Rubia Natural Colours is
market leader in the market for natural colouring of threads, fabrics, leather, paper and cosmetics.
Steenbergen Noord-Brabant www.rubia-nc.com MKB
Rusthoeve Kenniscentrum Agrarisch Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve faciliteert onderzoek en demonstraties in akkerbouw- en
groentegewassen op het gebied van o.a. rassen, bemesting en ziektebestrijding (100 ha).
Colijnsplaat Zeeland www.proefboerderij-rusthoeve.nl MKB
SABIC Een wereldleider in de petrochemische industrie, heeft productielocaties in Bergen op Zoom en Geleen;
richt zich onder meer op bioaromaten.
Geleen Limburg www.sabic.nl Grootbedrijf
Bergen op Zoom Noord-Brabant www.sabic-bergenopzoom.nl/ Grootbedrijf
Sagro Milieu Advies
(SMA Zeeland)
Raadgevend bureau dat is gespecialiseerd in onderzoek, advies en ontwerp op het gebied van milieu en ruimte. ‘s-Heerenhoek Zeeland www.smazeelandbv.nl MKB
Sappi Internationaal opererend bedrijf met papierfabrieken in onder meer Maastricht, Nijmegen en Lanaken. Maastricht Limburg www.sappi.com Grootbedrijf
Scelta Mushrooms Ondersteunt de productiepartners met marketing, verkoop, onderzoek en ontwikkeling; Scelta-expertise omvat
elk aspect van de paddestoelproducten, ingevroren, bewaard, gecoat en geëxtraheerd.
Venlo Limburg www.sceltamushrooms.com MKB
Seafarm Vist, verwerkt en exporteert mesheften en andere schelpdieren wereldwijd; is daarnaast duurzaam kweker
van tarbot.
Kamperland Zeeland www.seafarm.nl MKB
Smood Verwerkt verse, zorgvuldig geselecteerde groente, fruit en granen, vrij van conserveringsmiddelen en kunstmatige
kleur-, geur- en smaakstoffen.
Horst a/d Maas Limburg www.smoodforyou.com MKB
Smurfit Kappa Group Ierse multinational die verpakkingsmaterialen maakt; heeft een enorme hoeveelheid specifieke kennis over
verpakkingen, verpakken en verpakkingsmachines.
Roermond Limburg www.smurfitkappa.com Grootbedrijf
Solvay Groep Internationaal chemisch en farmaceutisch concern met de divisies chemical, polymers en rhodia; produceert in het
buitenland onder meer PVC uit bio-etheen en ECH uit glycerol.
Herten Limburg www.solvay.com Grootbedrijf
Staatsbosbeheer Beheert 250.000 ha natuur van en voor alle Nederlanders, natuur om van te genieten, in te wandelen, te sporten
of vakantie te vieren.
Breda Noord-Brabant www.staatsbosheer.nl Overheid
Synbra Technology Ontwikkelt biologisch afbreekbare PLA-bolletjes en maakt hiervan geschuimde vormdelen en hittebestendig
plastic voor de productie van onder meer bestek, bekertjes en roerstaafjes en voor toepassing in de bouw.
Etten-Leur Noord-Brabant www.synbra-technology.nl MKB
Tamatgreen Richt zich op de ombouw van dieselmotoren (vaar- en voertuigen) met pure plantaardige olie (PPO) als brandstof;
verkoopt en distribueert tevens biobrandstof en produceert het koolzaad voor brandstof.
Colijnsplaat Zeeland www.tamatgreen.nl MKB
Tasty Tom Tasty Tom-tomaten worden het hele jaar door geoogst door acht samenwerkende telers. Venlo Limburg www.tastytom.nl MKB
Teeuwissen Group Staat voor maximale verwaarding van dierlijke bijproducten onder meer richting farmacie, diervoeding en
voedselingrediënten.
Cuijk Limburg www.teeuwissen.nl MKB
Telos / Universteit
van Tilburg
Maakt als universitair kenniscentrum duurzame ontwikkeling maatschappelijk hanteerbaar; daarbij ligt de nadruk
op het ontwerp, de inrichting en de monitoring van duurzame ontwikkelprocessen.
Tilburg Noord-Brabant www.telos.nl Kennisinstelling
83Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy84
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Transmare Compounding Produceert zelf compounds en masterbatches en verhandelt onder meer kunststoffen en pigmenten. Roermond Limburg www.transmare.nl MKB
TU Eindhoven Technische universiteit met vele dwarsverbanden in de biobased economy, bijvoorbeeld biobased polymeren in
poederlaktoepassingen.
Eindhoven Noord-Brabant www.tue.nl Kennisinstelling
Unipak Produceert kunststofverpakkingen voor de levensmiddelenindustrie; kan biologisch afbreekbare kunststoffen
(PLA) maken en gerecycleerde materialen zoals PET toepassen.
Steenbergen Noord-Brabant www.unipak.nl MKB
UnitedGas Nederland Distribueert en verhandelt Liquid Bio Gas ten behoeve van de industrie en de logistieke sector; verhandelt
daarnaast agro-restmaterialen en -halffabrikaten.
Halsteren Noord-Brabant www.unitedgas.eu MKB
Universiteit Maastricht Opgericht in 1976, is de meest internationale universiteit in Nederland; werkt samen in vele biobased initiatieven,
waaronder CHILL en Chemelot InSciTe.
Maastricht Limburg www.maastrichtuniversity.nl Kennisinstelling
Van Alphen Gebruikt voor de productie als producten onder meer mest, maïs en producten van de positieve lijst (geen dierlijke
afvalstoffen); deze producten worden bewerkt tot duurzame energie (groene stroom) en warmte.
Axel Zeeland www.vanalphenaxel.com MKB
Van Antwerpen
Milieutechniek
Actief op het gebied van (afval)waterbehandeling en slibontwatering in diverse sectoren. Borssele Zeeland www.vambv.nl MKB
Van de Bilt zaden en vlas Een van de weinige vlasbedrijven die beschikt over een totaal geïntegreerde productie van veredeling tot en
met verwerking en handel van lange vezel en zaden.
Sluiskil Zeeland www.vandebiltzadenvlas.com MKB
Van Houtum Produceert en levert al ruim 75 jaar hygiënepapier en innovatieve oplossingen voor een betere toilethygiëne. Swalmen Limburg www.vanhoutum.nl MKB
Van Kaathoven Groep Biedt totaaloplossingen voor afvalvraagstukken en logistieke dienstverlening, onder meer via afvalinzameling,
afvalverwerking en de verkoop van producten uit afval.
St-Oedenrode Noord-Brabant www.vankaathovengroep.nl MKB
Van Rijsingen Groep Leverancier van een hoogwaardig assortiment voedingsproducten, waaronder verse gezonde groente en
duurzaam gekweekte vis.
Helmond Noord-Brabant www.vanrijsingen.com MKB
Varkens Innovatie Centrum
(VIC) Sterksel
Hét multifunctionele onderzoekscentrum voor de moderne, innovatieve en duurzame varkenshouderij in
binnen- en buitenland; is onderdeel van Wageningen UR.
Sterksel Noord-Brabant www.wageningenur.nl/nl/show/vic-sterksel.htm Kennisinstelling
Vatricom Verpakt en verkoopt houtpellets, streeft naar kwaliteit, duurzaamheid en tevreden klanten en medewerkers;
de verpakkingslijn draait vanaf eind 2012 op zonnepanelen.
Halsteren Noord-Brabant www.vatricom.nl MKB
Vencomatic Group Familiebedrijf met innovatieve merken in de pluimveesector. Eersel Noord-Brabant www.vencogroep.nl MKB
VION Food Group Internationaal opererend foodbedrijf dat actief is op het gebied van hoogwaardige voedingsmiddelen en
ingrediënten voor mens en dier.
Eindhoven Noord-Brabant www.vionfoodgroup.com Grootbedrijf
Vitelia Voeders Innovatief bedrijf dat mengvoeders produceert en verkoopt aan veehouders in Limburg en een deel van
Noord-Brabant.
Oirlo Limburg www.vitelia.nl MKB
Vlisco Nederlandse fabrikant van - op batiktechniek gebaseerde - textiel voor de West-Afrikaanse consument. Helmond Noord-Brabant www.vlisco.com Grootbedrijf
Waterschappen Er zijn momenteel zes waterschappen actief in Zuid-Nederland, die uiteenlopende taken op het gebied van
waterbeheer voor hun rekening nemen.
O.a. Sittard Limburg www.waterschappen.nl Overheid
Yara Sluiskil Kunstmestproducent die restwarmte en CO2 levert aan het kassengebied van Biopark Terneuzen; onderzoekt
tevens de mogelijkheden van inzet van biogas en waterzuivering met algen.
Sluiskil Zeeland www.yara.com Grootbedrijf
Yparex Produceert extrudeerbare hechtmiddelen voor onder meer meerlaagse buizen, folies en kabels met EVOH,
polyamide, PET, glas, koper en andere metalen.
Geleen Limburg www.yparex.com MKB
Zeeland Refinery Zeeland Refinery maakt van ruwe aardolie brandstoffen. Vlissingen-Oost Zeeland www.zeelandrefinery.nl Grootbedrijf
ZeeWaar ZeeWaar produceert duurzaam geteeld Nederlands zeewier voor de consumentenmarkt. Colijnsplaat Zeeland www.zeewaar.nl MKB
ZLTO Vereniging voor ondernemers in de groene ruimte; vertegenwoordigt in Noord-Brabant, Zeeland en
Zuid-Gelderland bijna 17.000 leden.
Den Bosch Noord-Brabant www.zlto.nl Belangenorganisatie
Goes Zeeland www.zlto.nl Belangenorganisatie
Zuver, Zeeuwse
Uienverwerkers Vereniging
Bevordert de samenwerking tussen de uienbewerkende bedrijven in de provincie Zeeland door een gezamenlijke
aanpak van voorkomende problemen en uitdagingen, studies en onderzoeken.
Krabbendijke Zeeland www.zuver.nl Belangenorganisatie
Zuyd Hogeschool Verzorgt bachelor- en masteropleidingen en cursussen voor studenten en professionals, met vestigingen in
Heerlen, Maastricht en Sittard; focust onder meer op biobased bouwen.
Heerlen Limburg www.zuyd.nl Onderwijsinstelling
Organisatie Activiteit Plaats Provincie Website Type
Transmare Compounding Produceert zelf compounds en masterbatches en verhandelt onder meer kunststoffen en pigmenten. Roermond Limburg www.transmare.nl MKB
TU Eindhoven Technische universiteit met vele dwarsverbanden in de biobased economy, bijvoorbeeld biobased polymeren in
poederlaktoepassingen.
Eindhoven Noord-Brabant www.tue.nl Kennisinstelling
Unipak Produceert kunststofverpakkingen voor de levensmiddelenindustrie; kan biologisch afbreekbare kunststoffen
(PLA) maken en gerecycleerde materialen zoals PET toepassen.
Steenbergen Noord-Brabant www.unipak.nl MKB
UnitedGas Nederland Distribueert en verhandelt Liquid Bio Gas ten behoeve van de industrie en de logistieke sector; verhandelt
daarnaast agro-restmaterialen en -halffabrikaten.
Halsteren Noord-Brabant www.unitedgas.eu MKB
Universiteit Maastricht Opgericht in 1976, is de meest internationale universiteit in Nederland; werkt samen in vele biobased initiatieven,
waaronder CHILL en Chemelot InSciTe.
Maastricht Limburg www.maastrichtuniversity.nl Kennisinstelling
Van Alphen Gebruikt voor de productie als producten onder meer mest, maïs en producten van de positieve lijst (geen dierlijke
afvalstoffen); deze producten worden bewerkt tot duurzame energie (groene stroom) en warmte.
Axel Zeeland www.vanalphenaxel.com MKB
Van Antwerpen
Milieutechniek
Actief op het gebied van (afval)waterbehandeling en slibontwatering in diverse sectoren. Borssele Zeeland www.vambv.nl MKB
Van de Bilt zaden en vlas Een van de weinige vlasbedrijven die beschikt over een totaal geïntegreerde productie van veredeling tot en
met verwerking en handel van lange vezel en zaden.
Sluiskil Zeeland www.vandebiltzadenvlas.com MKB
Van Houtum Produceert en levert al ruim 75 jaar hygiënepapier en innovatieve oplossingen voor een betere toilethygiëne. Swalmen Limburg www.vanhoutum.nl MKB
Van Kaathoven Groep Biedt totaaloplossingen voor afvalvraagstukken en logistieke dienstverlening, onder meer via afvalinzameling,
afvalverwerking en de verkoop van producten uit afval.
St-Oedenrode Noord-Brabant www.vankaathovengroep.nl MKB
Van Rijsingen Groep Leverancier van een hoogwaardig assortiment voedingsproducten, waaronder verse gezonde groente en
duurzaam gekweekte vis.
Helmond Noord-Brabant www.vanrijsingen.com MKB
Varkens Innovatie Centrum
(VIC) Sterksel
Hét multifunctionele onderzoekscentrum voor de moderne, innovatieve en duurzame varkenshouderij in
binnen- en buitenland; is onderdeel van Wageningen UR.
Sterksel Noord-Brabant www.wageningenur.nl/nl/show/vic-sterksel.htm Kennisinstelling
Vatricom Verpakt en verkoopt houtpellets, streeft naar kwaliteit, duurzaamheid en tevreden klanten en medewerkers;
de verpakkingslijn draait vanaf eind 2012 op zonnepanelen.
Halsteren Noord-Brabant www.vatricom.nl MKB
Vencomatic Group Familiebedrijf met innovatieve merken in de pluimveesector. Eersel Noord-Brabant www.vencogroep.nl MKB
VION Food Group Internationaal opererend foodbedrijf dat actief is op het gebied van hoogwaardige voedingsmiddelen en
ingrediënten voor mens en dier.
Eindhoven Noord-Brabant www.vionfoodgroup.com Grootbedrijf
Vitelia Voeders Innovatief bedrijf dat mengvoeders produceert en verkoopt aan veehouders in Limburg en een deel van
Noord-Brabant.
Oirlo Limburg www.vitelia.nl MKB
Vlisco Nederlandse fabrikant van - op batiktechniek gebaseerde - textiel voor de West-Afrikaanse consument. Helmond Noord-Brabant www.vlisco.com Grootbedrijf
Waterschappen Er zijn momenteel zes waterschappen actief in Zuid-Nederland, die uiteenlopende taken op het gebied van
waterbeheer voor hun rekening nemen.
O.a. Sittard Limburg www.waterschappen.nl Overheid
Yara Sluiskil Kunstmestproducent die restwarmte en CO2 levert aan het kassengebied van Biopark Terneuzen; onderzoekt
tevens de mogelijkheden van inzet van biogas en waterzuivering met algen.
Sluiskil Zeeland www.yara.com Grootbedrijf
Yparex Produceert extrudeerbare hechtmiddelen voor onder meer meerlaagse buizen, folies en kabels met EVOH,
polyamide, PET, glas, koper en andere metalen.
Geleen Limburg www.yparex.com MKB
Zeeland Refinery Zeeland Refinery maakt van ruwe aardolie brandstoffen. Vlissingen-Oost Zeeland www.zeelandrefinery.nl Grootbedrijf
ZeeWaar ZeeWaar produceert duurzaam geteeld Nederlands zeewier voor de consumentenmarkt. Colijnsplaat Zeeland www.zeewaar.nl MKB
ZLTO Vereniging voor ondernemers in de groene ruimte; vertegenwoordigt in Noord-Brabant, Zeeland en
Zuid-Gelderland bijna 17.000 leden.
Den Bosch Noord-Brabant www.zlto.nl Belangenorganisatie
Goes Zeeland www.zlto.nl Belangenorganisatie
Zuver, Zeeuwse
Uienverwerkers Vereniging
Bevordert de samenwerking tussen de uienbewerkende bedrijven in de provincie Zeeland door een gezamenlijke
aanpak van voorkomende problemen en uitdagingen, studies en onderzoeken.
Krabbendijke Zeeland www.zuver.nl Belangenorganisatie
Zuyd Hogeschool Verzorgt bachelor- en masteropleidingen en cursussen voor studenten en professionals, met vestigingen in
Heerlen, Maastricht en Sittard; focust onder meer op biobased bouwen.
Heerlen Limburg www.zuyd.nl Onderwijsinstelling
85Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy86
3.2 Naar organisatietype
MKB
Limburg Plaats
Arvalis Roermond
Attero Venlo
Avantium Geleen
Botany Sevenum
Bovitec Bouwchemie Geleen
Carnola Oirlo
Denissen Techniek Nispen
Gipmans Venlo
Innosolids Geleen
Isobionics Geleen
Keulen Groep Elsloo
Kompany Venlo
Kusters Engineering Venlo
Kwekerij Litjens Velden
Laarakker Groenteverwerking Well
LLTB Roermond
Polyplex Group Maastricht
Reverdia Geleen
Rubber Resources Maastricht
Scelta Mushrooms Venlo
Smood Horst a/d Maas
Tasty Tom Venlo
Teeuwissen Group Cuijk
Transmare Compounding Roermond
Van Houtum Swalmen
Vitelia Voeders Oirlo
Yparex Geleen
Noord-Brabant Plaats
AlgaeRithm Bergen op Zoom
Alpha-enzymes Oosterhout
Bewa groep Moerdijk
BioMoer Energie Moerstraten
Biotech Systems Platform Eindhoven
BioTorTech Bergen op Zoom
BMC Moerdijk
Bodec Helmond
C2Circle Halsteren
Noord-Brabant Plaats
Clean Minerals Bio Energy Esbeek
Colorex Master Batch Helmond
CSV COVAS Asten
Deep Arctic Water Made
Den Ouden Schijndel
Desch Plantpak Waalwijk
Eco-Point Halsteren
Ecoson Son
EPL Europe Halsteren
Fire-Up Oisterwijk
Food Connection Point Helmond
Food Tech Park Brainport Helmond
Green Tech Engineering Eindhoven
Huijbregts Groep Helmond
Imperial Ventures Halsteren
Ingenia Eindhoven
Isovlas Oisterwijk Oisterwijk
Machinefabriek Stramproy Stramproy
Maris Projects Schijndel
Millvision Raamsdonk
Modified Materials Halsteren
Nieuw Prinsenland Dinteloord
Nova Lignum / Green Brothers Zevenbergen
Pagter Innovations Roosendaal
Pascal Processing / Chez Pascal / TOP Helmond
Planty Pot Udenhout
Progression Industry Eindhoven
Protix Biosystems Den Bosch
Rasenberg Breda
Rijko Helmond
Rodenburg Biopolymers Oosterhout
Rubia Natural Colours Steenbergen
Synbra Technology Etten-Leur
Unipak Steenbergen
UnitedGas Nederland Halsteren
Van Kaathoven Groep St-Oedenrode
Van Rijsingen Groep Helmond
Vatricom Halsteren
Vencomatic Group Eersel
87Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
cv
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy88
Zeeland Plaats
AlgaeLink Yerseke
Allplast Tholen
Arjazon Uienhandel Kruiningen
Biomassa.eu Kruiningen
Cleanmaster Biolux Goes
Colsen adviesbureau Milieu Techniek Hulst
Cradle Crops Westdorpe
De Groene Poort Oosterland
Delmeco Goes
Dragon Plastics Rotomoulding Sint-Maartensdijk
DSD (Dutch Sustainable Development) Wemeldinge
Faktor Plus Kloosterzande
Fargate Group Oud Vossemeer
Franken Inox Borssele
Grovisco Tholen
La Solitude St Philipsland
Lans Rilland
Lijnco Green Energy Sluiskil
Linex Pro-grass Koewacht
MEAF Machines Yerseke
Meatless Goes
North Seaweed Kapelle
Ro & Ad Architecten Middelburg
Roem van Yerseke Yerseke
Rusthoeve Kenniscentrum Colijnsplaat
Sagro Milieu Advies (SMA Zeeland) ’s-Heerenhoek
Seafarm Kamperland
Tamatgreen Colijnsplaat
Van Alphen Axel
Van Antwerpen Milieutechniek Borssele
Van de Bilt zaden en vlas Sluiskil
ZeeWaar Colijnsplaat
Grootbedrijf
Limburg Plaats
BASF Maastricht
Bayer Haelen
Bio-energiecentrale Cuijk Cuijk
Chemelot Geleen
Chemelot InSciTe Geleen
DSM Geleen
cv
Zeeland Plaats
AlgaeLink Yerseke
Allplast Tholen
Arjazon Uienhandel Kruiningen
Biomassa.eu Kruiningen
Cleanmaster Biolux Goes
Colsen adviesbureau Milieu Techniek Hulst
Cradle Crops Westdorpe
De Groene Poort Oosterland
Delmeco Goes
Dragon Plastics Rotomoulding Sint-Maartensdijk
DSD (Dutch Sustainable Development) Wemeldinge
Faktor Plus Kloosterzande
Fargate Group Oud Vossemeer
Franken Inox Borssele
Grovisco Tholen
La Solitude St Philipsland
Lans Rilland
Lijnco Green Energy Sluiskil
Linex Pro-grass Koewacht
MEAF Machines Yerseke
Meatless Goes
North Seaweed Kapelle
Ro & Ad Architecten Middelburg
Roem van Yerseke Yerseke
Rusthoeve Kenniscentrum Colijnsplaat
Sagro Milieu Advies (SMA Zeeland) ’s-Heerenhoek
Seafarm Kamperland
Tamatgreen Colijnsplaat
Van Alphen Axel
Van Antwerpen Milieutechniek Borssele
Van de Bilt zaden en vlas Sluiskil
ZeeWaar Colijnsplaat
Grootbedrijf
Limburg Plaats
BASF Maastricht
Bayer Haelen
Bio-energiecentrale Cuijk Cuijk
Chemelot Geleen
Chemelot InSciTe Geleen
DSM Geleen
89Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
Grootbedrijf
Limburg Plaats
DuPont Landgraaf
Evonik Industries Maastricht
ExxonMobil Chemical Kerkrade
Lanxess Geleen
Rockwool Roermond
SABIC Geleen
Sappi Maastricht
Smurfit Kappa Group Roermond
Solvay Groep Herten
Noord-Brabant Plaats
Cargill Bergen op Zoom
Climalife Dehon Bergen op Zoom
Cosun Roosendaal
Essent Den Bosch
Fujifilm Manufacturing Tilburg
GEA Food Solutions Bakel
Kolb AG Klundert
Lamb Western Meijer Bergen op Zoom
Marel Boxmeer
SABIC Bergen op Zoom
VION Food Group Eindhoven
Vlisco Helmond
VION Food Group Eindhoven
Vlisco Helmond
Zeeland Plaats
Arkema Vlissingen-Oost
Cargill Sas van Gent
Delta Middelburg
DOW Benelux Terneuzen
Eastman Middelburg
EPZ Borssele
Evides Waterbedrijf Middelburg
ICL-IP Terneuzen Terneuzen
Indaver Nederland Goes
Lamb Western Meijer Kruiningen
McCain Lewedorp
Yara Sluiskil Sluiskil
Zeeland Refinery Vlissingen-Oost
Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy90
Kennisinstelling Plaats Provincie
AMIBM Maastricht Limburg
Bio Base Europe Terneuzen Zeeland
Biopark Terneuzen Terneuzen Zeeland
Centre of Expertise Biobased Economy Breda Noord-Brabant
Vlissingen Zeeland
CHILL Geleen Limburg
CIV Biobased Etten-Leur Noord-Brabant
DLV Plant Westmaas Zuid-Holland
Dutch Polymer Institute (DPI) Eindhoven Noord-Brabant
Feed Design Lab Wanssum Limburg
Green Chemistry Campus Bergen op Zoom Noord-Brabant
IMARES Yerseke Zeeland
Insect Centre Den Bosch Noord-Brabant
LEI Wageningen UR Goes Zeeland
LEI Wageningen UR Meijel Noord-Brabant
LEI Wageningen UR Oisterwijk Noord-Brabant
Maastricht Universitair Medisch Centrum+ Maastricht Limburg
PPO Vredepeel Vredepeel Limburg
Telos / Universteit van Tilburg Tilburg Noord-Brabant
TU Eindhoven Eindhoven Noord-Brabant
Universiteit Maastricht Maastricht Limburg
Varkens Innovatie Centrum (VIC) Sterksel Sterksel Noord-Brabant
Onderwijsinstelling Plaats Provincie
Arcus College Parkstad Limburg
Avans Hogeschool Breda Noord-Brabant
De Groene Campus Helmond Noord-Brabant
Fontys Hogeschool Eindhoven Noord-Brabant
HAS Hogeschool Den Bosch Noord-Brabant
Helicon Opleidingen Helmond Noord-Brabant
HZ University of Applied Sciences Vlissingen Zeeland
Leeuwenborgh College Sittard Limburg
ROC De Leijgraaf Veghel Noord-Brabant
ROC Ter Aa Helmond Noord-Brabant
Zuyd Hogeschool Heerlen Limburg
Ontwikkelingsmaatschappij & (semi-)overheid Plaats Provincie
5-sterrenregio NOB Den Bosch Noord-Brabant
Biobased Delta Breda
Middelburg
Noord-Brabant
Zeeland
BOM Tilburg Noord-Brabant
Brainport Development Eindhoven Noord-Brabant
Greenport Venlo Venlo Limburg
Greenport Venlo Innovation Centre Venlo Limburg
Impuls Middelburg Zeeland
Kamer van Koophandel Eindhoven Noord-Brabant
Keyport 2020 Roermond Limburg
Limburg Economic Development Geleen Limburg
Midpoint Brabant Tilburg Noord-Brabant
Staatsbosbeheer Breda Noord-Brabant
LIOF Maastricht Limburg
REWIN Breda Noord-Brabant
Waterschappen O.a. Sittard Zuid-Nederland
Belangenorganisatie Plaats Provincie
ZLTO Den Bosch Noord-Brabant
ZLTO Goes Zeeland
Zuver, Zeeuwse Uienverwerkers Vereniging Krabbendijke Zeeland
91Innovatie Zuid - Survey Biobased Economy
www.innovatiezuid.nl
Procesindustrie
Dit is een uitgave van het projectteam van Innovatie Zuid.
Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met fi nanciële steun uit het
Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.
Biobased EconomyInzicht en inspiratie voor het MKB