Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en...

9
Giandomenico Tiepolo, Il mondo nuovo, 1791, fresco, (2.5 x 5.25 m). Ca’ Rezzonico, Museo del Settecento Veneziano, Venetië Pre-iconografische beschrijving Een groep mensen die met de rug naar de kijker staan. Er zijn dames en heren. Sommige zijn netjes gekleed, andere hebben neutrale kleding aan. Er staat een man op een krukje met een stok in z’n handen. Er staat een hond. Daarnaast een jongen die een soort de achterkant van een stoel lijkt vast te houden. Er staat een man in een rood gewaad met twee zwarte punten wat haren lijken te zijn. Hij heeft een hoed in zijn linker hand. Naast hem staat een man met kostuum aan dat een soort streep patroon lijkt te hebben. Naast deze man staat een vrouw van wie haar hoofd is bedekt met een geel achtige doek en een groenige rok. Daarnaast staat een man in een wit kostuum met een lang hoog wit hoofddeksel op. Hij lijkt een soort tang omhoog te houden. Ik zie een soort poort. Het lijkt hout. Ook een gebouw met een soort vuurtoren. Er zijn twee vlaggen te zien, de linker is rood en de rechter is geel. De vlaggen lijken bewegingen te suggereren door de kronkeling in het stof. De lucht gaat van onder blauw naar boven wit. De scheiding hiervan wordt met duidelijke overgang weergegeven. Waar de meeste mensen naar kijken is niet precies te zien, maar het is niet richting de kijker. Een kind kijkt in het gebouwtje, hij wordt opgetild door een man, hij heeft een rood kleurig kostuum aan met een witte maillot. Een andere jongen staat met zijn gezicht naar de kijker toe. Naast het kind dat in het gebouw kijkt, staan twee dames waarvan hun hoofd ook is bedekt met stof. Zij hebben pastel kleurige kostuums aan. Sommige mannen houden hun hoed vast. Rechts staan twee dames, de meeste rechtse houdt een waaier vast en lijkt een mand met een vogel vast te houden. De andere dame heeft een oranje kleurige jurk aan met een donkere hoed. Naast deze dames staan twee mannen die zijwaarts kijken en en profil zijn weergegeven. De eerste lijkt een bril vast te houden, heeft half lang haar en draag een kastanje bruine jas met een witte ‘sjaal’. Hij heeft iets in zijn hand, maar dat is niet duidelijk zichtbaar vanwege de vervaging. Het is iets donkers en zou een hoed kunnen zijn. De man die daarvoor staat heeft donker half lang haar. Hij heeft zijn armen over elkaar geslagen en draagt een bordeaux achtig kostuum. Hij heeft een soort doek in zijn armen. Wat meer naar het midden toen staat een korte dikke vrouw in een blauwe jurk, naast haar staat er iets op de grond, het lijkt een mand te zijn, maar is niet duidelijk vanwege de vervaging van de fresco. Verderop een lange flinke vrouw met oranje/rood/geel tinten aan. De schaduwen op de grond vallen naar links. Tussen de twee dames in lijkt een man tegen het oor te staan van de man die voor hem staat, hij heeft zijn hoed in zijn uitgestrekte arm en hij heeft groen kleurige kledij aan.

Transcript of Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en...

Page 1: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

Giandomenico Tiepolo, Il mondo nuovo, 1791, fresco, (2.5 x 5.25 m). Ca’ Rezzonico, Museo del Settecento Veneziano, Venetië !!!Pre-iconografische beschrijving!!Een groep mensen die met de rug naar de kijker staan. Er zijn dames en heren. Sommige zijn netjes gekleed, andere hebben neutrale kleding aan. Er staat een man op een krukje met een stok in z’n handen. Er staat een hond. Daarnaast een jongen die een soort de achterkant van een stoel lijkt vast te houden. Er staat een man in een rood gewaad met twee zwarte punten wat haren lijken te zijn. Hij heeft een hoed in zijn linker hand. Naast hem staat een man met kostuum aan dat een soort streep patroon lijkt te hebben. Naast deze man staat een vrouw van wie haar hoofd is bedekt met een geel achtige doek en een groenige rok. Daarnaast staat een man in een wit kostuum met een lang hoog wit hoofddeksel op. Hij lijkt een soort tang omhoog te houden.!!Ik zie een soort poort. Het lijkt hout. Ook een gebouw met een soort vuurtoren. Er zijn twee vlaggen te zien, de linker is rood en de rechter is geel. De vlaggen lijken bewegingen te suggereren door de kronkeling in het stof. De lucht gaat van onder blauw naar boven wit. De scheiding hiervan wordt met duidelijke overgang weergegeven. Waar de meeste mensen naar kijken is niet precies te zien, maar het is niet richting de kijker. Een kind kijkt in het gebouwtje, hij wordt opgetild door een man, hij heeft een rood kleurig kostuum aan met een witte maillot. Een andere jongen staat met zijn gezicht naar de kijker toe. !!Naast het kind dat in het gebouw kijkt, staan twee dames waarvan hun hoofd ook is bedekt met stof. Zij hebben pastel kleurige kostuums aan.!!Sommige mannen houden hun hoed vast. Rechts staan twee dames, de meeste rechtse houdt een waaier vast en lijkt een mand met een vogel vast te houden. De andere dame heeft een oranje kleurige jurk aan met een donkere hoed. Naast deze dames staan twee mannen die zijwaarts kijken en en profil zijn weergegeven. De eerste lijkt een bril vast te houden, heeft half lang haar en draag een kastanje bruine jas met een witte ‘sjaal’. Hij heeft iets in zijn hand, maar dat is niet duidelijk zichtbaar vanwege de vervaging. Het is iets donkers en zou een hoed kunnen zijn. De man die daarvoor staat heeft donker half lang haar. Hij heeft zijn armen over elkaar geslagen en draagt een bordeaux achtig kostuum. Hij heeft een soort doek in zijn armen.!!Wat meer naar het midden toen staat een korte dikke vrouw in een blauwe jurk, naast haar staat er iets op de grond, het lijkt een mand te zijn, maar is niet duidelijk vanwege de vervaging van de fresco. Verderop een lange flinke vrouw met oranje/rood/geel tinten aan. De schaduwen op de grond vallen naar links. Tussen de twee dames in lijkt een man tegen het oor te staan van de man die voor hem staat, hij heeft zijn hoed in zijn uitgestrekte arm en hij heeft groen kleurige kledij aan.!!

Page 2: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

Iconografische beschrijving en interpretatie!!Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’. Een fresco geschilderd door de zoon van Gianbattista Tiepolo, Giandomenico Tiepolo. Geschilderd in 1791 in de villa van de familie in Zianigo vlakbij Mestre, een regio vlakbij Venetië .!1

!Op de begane grond in de salon van de villa bevindt zich de fresco . Hoewel Giandomenico 2

vrijwel alles schilderde met Venetiaanse pleinen als omgeving om zijn carnaval te verbeelden, lijkt de setting van Il nuovo mondo meer aan de kant van de kust te zijn. !!Wat natuurlijk verstandig is en wat de titel ook van je vraagt, is om erachter te komen wat voor belangrijke rollen in de 18e eeuw in Venetië zich afspeelden. In hoe verre was de carnaval belangrijk in deze tijd en heeft dat betrekking tot dit beeld. !!Cosmorama!Waar mijn aandacht direct naar toe word getrokken is het gebouw dat links in beeld is geschilderd. In eerste opzicht moest ik direct denken aan een soort strandwacht met vuurtoren, vanwege de ronde lantaarn die boven op het gebouw staat. Maar toen ik ging zoeken naar wat voor een gebouw het precies zou zijn, kwam ik deze afbeelding tegen , toen ik een artikel over Il mondo 3

nuovo las. Ik herkende direct de vorm van het gebouw en wat mij opviel was de titel: Mondo nuovo. Dit moet iets te betekenen hebben met het gebouw wat Giandomenico heeft geschilderd. !!!!!!! http://www.philamuseum.org/collections/biography/10387.html 1

http://carezzonico.visitmuve.it/en/il-museo/percorsi-e-collezioni/second-floor/2

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 3

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 3

Page 3: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

!!!

Giovanni Michele Graneri, Mondo nuovo, ca. 1760, oil on canvas, (36.5 x 28.5 cm). Museo Nazionale del Cinema, Turijn!!Dit maakte voor mij de doorslag dat ik wist dat dit artikel me ontzettend zou helpen om de iconografie van deze schildering te kunnen begrijpen. De mondo nuovo werd in de 18e eeuwse Venetiaanse poëzie geïntroduceerd door poëet Carlo Goldoni . Hij was tijdgenoot van 4

Giandomenico. Hij gebruikte deze term die verschillende dingen konden betekenen zoals: ‘toverlantaarn’ , cosmorama en kijk doos (peep show). Een cosmorama is in feite gewoon een 5 6

grote doos met kijkgaten waarin landschappen van nieuwe delen van de wereld worden tentoongesteld. Vandaar de term: Mondo Nuovo. Dit is al de eerste stap naar wat de titel met de beschildering te maken kan hebben. Wat overigens ook direct bevestigd dat de jongen die door de man (waarschijnlijk zijn vader) wordt opgetild daadwerkelijk de cosmorama aan het bekijken is.!!De man die op de kruk staat zou de straatartiest kunnen zijn die met een stok zich klaar maakt om de ‘doos’ te openen. !!De oorsprong van de cosmorama lijkt uit Noord Italië te komen, omdat Vasari over Leon Battista Alberti sprak dat hij een mechanisme had ontworpen wat het begin van de camera obscura zou 7

betekenen. Een soort cosmorama dus. Welke GiamBattista Della Porta deze naar wijder publiek 8

trok in 1558 door erover te schrijven in zijn: Magiae Naturalis. (fig. 5)!!!! http://www.kunstbus.nl/literair/carlo+goldoni.html4

Toverlantaarn is een apparaat waarmee doorzichtige afbeeldingen geprojecteerd kunnen worden. 5

Een voorloper van de diaprojector. http://nl.wikipedia.org/wiki/Toverlantaarn

Cosmorama is een tentoonstelling waarin een reeks van standpunten in de verschillende delen 6

van de wereld wordt gezien gereflecteerd door spiegel door een reeks lenzen met dergelijke verlichting, etc., zal het uitzicht meest de werkelijkheid. http://dutch-c.simple-dictionary.com/definitions/?word=cosmorama

https://sites.google.com/site/kunstfilosofiesite/Home/texts/vasari-lives-of-the-artists7

http://www.faculty.umb.edu/gary_zabel/Courses/Phil%20281b/Philosophy%20of%20Magic/8

Natural_Magic/jportat3.html

Page 4: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

!!!

(fig. 5)! ! ! ! ! ! ! (fig. 6)!!Onbekend, detail van de Gedenk-boog, ter begraafplaats der uitgeteerde Actionisten, Het Groote Tafereel der Dwaasheid, Amsterdam, 1720, p. 33!!Wat ook blijkt is dat cosmorama’s vooral kinderen aantrok, dat is te zien in verschillende prenten en tekeningen die te vinden zijn over cosmorama’s. Zoals deze prent dat door een Nederlandse onbekende kunstenaar is gemaakt. (fig. 6)!!Een afbeelding dat zegt: ‘Jong, ze kijken naar de verte; Dat is de Mississippi, en dat is de Zuidzee’. !!Wat eigenlijk aangeeft dat Il mondo nuovo een uitzondering is, omdat het meerendeel dat om de cosmorama staat volwassen is.!!Villa Zianigo en Villa Valmarana!Waar het artikel mij ook op wees waren de fresco’s van de Villa Valmarana bij Vicenza . 9

Giandomenico bleek een heel oeuvre te hebben over deze cosmorama’s en carnavals waar hij 34 jaar eerder zijn interesse voor ontwikkelde. De beschilderingen die hij samen met zijn vader Giambattista heeft gemaakt zijn een van hun meest grootse meesterwerken die zij ooit hebben gerealiseerd . !10!Antonio Morassi heeft in 1941 een verslag geschreven over de fresco’s in deze Villa en er zijn een aantal fresco’s waar we een link kunnen leggen met de Il mondo nuovo. Maar vooral met Il Ciarlantano (Dom. Tiepolo. p./ 1757) .!11!!! http://www.wga.hu/html_m/t/tiepolo/gianbatt/6vicenza/9

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 10

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 4

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 11

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 5

Page 5: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Giandomenico Tiepolo, Il ciarlantano, 1757, fresco, (108 x 104 cm). Villa Valmarana ai Nani, Foresteria, Stanza delle Scene Carnevalsche; (photograph Luca Sassi)!!Een vergelijking die word gemaakt tussen de peep-show (cosmorama) scenes van Villa Valmarana en Villa Zianigo zijn de opvallende verschillen tussen de jeugdige en volwassen versie van hetzelfde onderwerp. Il ciarlantano slaat weer op de term: toverlantaarn, wat weer wordt gekoppeld aan mondo nuovo. !!Adriano Mariuz zegt dat de betekenis van Il mondo nuovo een verder ontwikkelde versie is van de ander, welke nu op monumentale schaal een diepere betekenis krijgt. Hij zou bewust hebben gekozen om de sociale splitsing in de hedendaagse samenleving te onderstrepen in zijn Il mondo nuovo. !!De Zianigo versie is namelijk ook veel groter en de Valmarana fresco benadrukt veel meer het carnavalse thema vanwege alle figuren met maskers, speciale kledij waarvan je kunt zien dat dit om de ‘upper class’ van Venetië gaat en allerlei andere personages die verschillende statussen hebben, waar in Il mondo nuovo veel minder de nadruk op wordt gelegd . Hier zijn de 12

personages een stuk rustiger en centraler uitgedrukt en er zijn ook nieuwe personages voor in de plaats komen zoals een Pulcinella (links) wat ook direct doet denken aan Tiepolo’s fresco: l’Altalena di Pulcinella.!!!!!!!!

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 12

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 6

Page 6: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Giandomenico Tiepolo, L’ altalena di Pulcinella, 1793, Venezia; Rezzonico Museo del Settecento Veneziano.!!De pulcinella is een karakter uit de Commedia dell’’Arte (straattoneel). Giandomenico heeft 13 14

een serie van meer dan 100 etsen en fresco’s waarin hij het dagelijks leven van het figuur weergeeft. Dit brengt de link samen met Carlo Goldoni, die poëet en schrijver van dit soort straattonelen was, maar dan niet zo vulgair als waar de Commedia dell”Arte bekend om stond. Zo zou het zomaar kunnen dat Giandomenico geïnspireerd raakte van zijn stukken en gedichten, en zo zijn hele Il mondo nuovo eromheen heeft geschilderd. !!En ook de portretten van Giambattista en Giandomenico zelf (fig. 8) geven een andere lading aan deze fresco. De twee mannen die en profil staan richting de cosmorama kijken, waar de linker man Giandomenico en de rechter man Giambattista moet voorstellen !15!Persoonlijk: vader/zoon relatie!Er moet ook rekening worden gehouden met het idee dat de fresco van Villa Valmarana in opdracht is gemaakt voor Graaf Giustino Valmarana, een van de rijkste mannen van Noord-Italië toen der tijd. En dat Il mondo nuovo gemaakt is waarschijnlijk alleen voor het zicht van de kunstenaar zelf, en wellicht familie en vrienden.!!

Pulcinella is een figuur uit de Italiaanse theatertraditie: commedia dell'arte. Pulcinella zit vol 13

fantasie en is zeer creatief. Hij haalt overal een voordeel of iets waardevols uit. Ook al zou hij tien kilometer in een put zitten, dan nog zou hij het toch zeer bijzonder vinden om de wereld eens van die kant te bezien. http://nl.wikipedia.org/wiki/Pulcinella_(personage)

Commedia dell'arte is de gebruikelijke naam voor het Italiaanse geïmproviseerde typentoneel 14

van de 16e tot 18e eeuw. http://nl.wikipedia.org/wiki/Commedia_dell%27arte

http://carezzonico.visitmuve.it/en/il-museo/percorsi-e-collezioni/second-floor/15

Page 7: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!(fig. 8)!!!

Verder laat het niet echt een duidelijke plek door middel van herkenningspunten zien. Hij laat de omgeving vooral als een gedachte waar iedereen zelf invulling aan kan geven. Toch zijn er een aantal aanwijzingen waar het zich mogelijk afspeelt.!!Tussen 1760 en 1800 werd er namelijk veel gerefereerd naar de cosmorama’s op het Piazza di S. Marco. De eerste schrijver die hierover sprak was ook weer Carlo Goldoni in zijn script I rusteghi, gemaakt voor het carnaval seizoen. Hij schrijft later ook een gedicht welke zich afspeelt bij het Piazza S. Marco: (deze heb ik alleen in het Engels kunnen vinden) !16!I reply to the gondolier: The art and ingenuity!Of your contraption I praise and approve;!And it seems nog unworthy of the damsel,!The bizarre Mondo Nuovo of yours.!On the contrary, I now give you my promise that,!If one day I find myself tired of composing,!We will go out into the world, you and I, !In the Piazza to show the “New World”. Goodbye!!En ook spreekt hij weer over een de nieuwe wereld. !Nu is dit niet genoeg bewijs om te zeggen dat het schilderij zich afspeelt op het Piazza di S. Marco, maar het zou een uitgangspunt kunnen zijn dat het waarschijnlijk toch op een bepaald plein heeft moeten afspelen omdat dit de plek is waar cosmorama’s en Commedia dell”Arte zich bevinden. !!Wat ook een veel voorkomende verbintenis met de term mondo nuovo is, zijn herinneringen, kindertijd en vaak ook vader/zoon relaties, zoals terug te lezen in het script I rusteghi waar in akte 2, scène 5 door personage Lunardo word gesproken: “Toen ik jong was, vroeg mijn vader of ik de

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 16

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 8

Page 8: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

nieuwe wereld wilde zien. Ik mocht ook kiezen voor het geld… Ik heb gekozen voor het geld.” 17

Het is een minimaal bewijs, maar je kunt direct de link leggen waarom Giandomenico zichzelf en zijn vader in Il mondo nuovo heeft geschilderd. De fresco zou zomaar een herinnering kunnen zijn die hij met zijn vader heeft, waarin zij in de beschildering naar terug kijken. !!In de 15e eeuw introduceerde Italiaanse schilders vaak zelfportretten binnen hun landschappen waarin zij vaak naar de kijker staren . Hoewel de blik van Giandomenico en Giambattista niet 18

naar de kijker maar juist naar de cosmorama uitgaan, en misschien ook wel naar de man met zijn drie zonen, waarvan er één de cosmorama binnen kijkt. De andere zoon kijkt naar zijn vader, maar wel met zijn gezicht naar de kijker. Dit zou geïnterpreteerd kunnen worden als een jonge versie van Giandomenico zelf. Terugdenkend aan de herinnering van zijn jeugd. !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!Mondo Nuovo!Maar waar refereert mondo nuovo nou eigenlijk naar? Naar de cosmorama’s of bijvoorbeeld een nieuw ontdekte wereld zoals Amerika? In de 18e eeuw bleek dit namelijk een erg populair thema om in de cosmorama’s te laten zien. Zo ook te zien in fig. 6 waar verteld wordt over de Mississippi en de Stille Zuidzee. !!Hoewel de Minici Zotti collectie in Padua en het museum Nazionale del Cinema in Turijn 19

honderden glasplaten voor cosmorama’s bevat, zijn er maar enkele die refereren naar de nieuwe wereld als Amerika. !!Omdat er nu niet veel bewijs over lijkt te zijn, is het belangrijk om te weten hoe men rondom Venetië er toen de tijd over ‘nieuw ontdekte werelden’ dacht. Dit gaat alweer terug naar 1501 waar

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 17

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 7

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 18

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 9

Spieth, D. A. (2010). Giandomenico Tiepolo’s ‘Il Mondo Nuovo’: Peep shows and the “Politics of 19

Nostalgia”. The Art Bulletin, 2010 (vol. 92), p. 12

Page 9: Pre-iconografische beschrijving! · 2016. 6. 17. · Iconografische beschrijving en interpretatie!! Il mondo nuovo, Italiaans voor ‘de nieuwe wereld’.Een fresco geschilderd

Amerigo Vespucci en Goncalo Coelho een poging waagde om Amerika te ontdekken, wat 20 21

vandaag de dag Venezuela en Brazilië is.!!De meeste historica zijn het erover eens dat de ontdekking naar de ‘nieuwe wereld’ een belangrijke rol speelde in de val van de Venetiaanse Republiek. In 1797 kwam een punt dat de Serenissia niet langer meer het centrum was van de handel, maar deze verschoof naar Portugal, Spanje en Engeland. De republiek werd steeds kleiner en de macht steeds minder . Met 22 23 24

deze informatie kunnen we zeggen dat deze periode geen geweldige periode was voor de Venetianen. !!Dit zou de referentie kunnen zijn waarom men zegt dat Il mondo nuovo de sociale en wellicht ook wel de economische splitsing benadrukt, maar omdat er in de Villa Zianigo verder geen fresco’s bevonden met andere politieke opvattingen, vind ik het verstandiger om de betekenis en iconografie bij zijn persoonlijke herinneringen en kindertijd te leggen. !!Het is tenslotte een persoonlijk werk, wat alleen voor hem bedoeld was, een onwaarschijnlijk mooie herinnering van hem en zijn vader, en waar de cosmorama’s en Commedia dell”Arte toen een hele grote rol speelden. !!

http://famous-explorers.org/amerigo-vespucci/20

http://en.wikipedia.org/wiki/Gonçalo_Coelho21

http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/geschiedenis-van-venetie/22

http://www.kunstreis.com/landen/italie/venetie/Geschiedenis%20Venetie.htm23

http://nl.wikipedia.org/wiki/Republiek_Venetië24