The pursuit of happiness

Pascal BrucknerVertaling Sofie Vandamme

Waar komen we vandaan in ons denken over geluk?

• Geluk is zowel een stokoud als een modern idee in het westen

• Geluk heeft sinds de oudheid voortdurend tegengestelde betekenissen gekregen– Augustinus bv. telde 289 betekenissen van geluk– In de 18e eeuw zijn er bijna 50 verhandelingen geschreven over geluk.

• Christendom van essentieel belang in ons denken over geluk

Geluk en Christendom• altijd buiten bereik, nooit in het ‘nu’: – in de hoop op verlossing, – In het verlangen naar het eeuwige leven,– in zijn overdramatisering te zullen eindigen in de hemel of

de hel.

• Het leven van de gelovige is een proces dat volledig plaatsvindt voor het Goddelijke Oordeel:– Kleine menselijke fout kan leiden tot eeuwige straf– Het lijden kan zijn ‘beloning’ vinden in het hiernamaals

• Ofwel verzinken in de zonde ofwel het eeuwige leven verdienen zorgt ervoor dat geluk in het leven niet belangrijk is.

• De christelijke calculus: zet de natuurlijke angst van lijden en dood om in een nog grotere angst van verdoemenis

• De grote zonde waarop alle geestelijken aandringen is niet zozeer verleid te worden door de aardse vruchten, maar wel er gehecht aan te zijn, er zozeer verknocht aan te zijn dat we het Verbond met God vergeten

• Is voortdurende spanning tussen paradijs en hel

• ‘oplossing’: de katholieke kerk vindt het vagevuur uit, een enorme wachtkamer, een derde positie gelegen tussen hemel en hel. Daar kunnen de ‘middelmatigen’ - noch geheel goed, noch geheel slecht - hun schuld uitwissen.

• Het idee van het onomkeerbare vervaagt, een zonde is beperkt in tijd. Boete doen is een mogelijkheid.

• De Reformatie had het paradoxale effect dat het het leven op aarde rehabiliteerde door zijn inspanningen om de waarden van de andere wereld te incarneren in het hier en nu.

Een fundamentele verschuiving• 17e en 18e eeuw: ‘pijn als goddelijke straf’ is niet langer het geldige

discours, o.a. door opkomst van pijnstillende medicijnen en andere medische vooruitgang

• Het thema geluk is afkomstig van het Christendom maar ontwikkelt zich er juist tegenover.

• Voltaire: de eerste formulering van geluk in zijn gedicht ‘Le Mondain’: ‘ Het aardse paradijs is waar ik ben’.

• De Verlichting en de Franse Revolutie zijn de geschiedenis ingegaan als een geluksbelofte voor de gehele mensheid.

• Geluk was niet langer een metafysische hersenschim, een onwaarschijnlijk doel dat gezocht moet worden in de verlossing: het is hier en nu, nu of nooit.

• Overal raakten mensen overtuigd dat het een redelijk verlangen was te zorgen voor het welzijn van allen op aarde. Geloof in: – de maakbaarheid van de mens– Het vermogen om zichzelf te bevrijden van het ongeluk– Zijn wil om iets nieuws, iets beter te creëren

• De mens, en alleen de mens is verantwoordelijk voor zijn ongeluk en voor het verhelpen ervan

• Een nieuw begin der tijden dat het tranendal der aarde kan transformeren in een rozentijd.

• Nieuw lichaamsbeeld: verzoenen met het lichaam. Niet langer de vergankelijke walgelijke enveloppe van de ziel. Het was nu een vriend, een trouwe metgezel die we moeten steunen en verzorgen, d.m.v. hygiënische en medische procedures

Kortom

• De Westerse maatschappijen durfden verzet te plegen tegenover hun eigen tradities door pijn en lijden te bestrijden en door een verbetering van de wereld na te streven

• Dat was een daad van ongeziene durf: de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring die ‘ leven, vrijheid en het nastreven van geluk’ als mensenrechten formuleert.

• Het idee van vooruitgang verdringt die van de eeuwigheid en de toekomst wordt de toevlucht van de hoop, de plaats waar de mens moet verzoend worden met zichzelf.

De revolutie van de jaren zestig• Geluk wordt uitgeroepen als een ‘recht’ door zowat alle

progressieve bewegingen gedurende de 19e en de 20e eeuw. • Na de jaren 60 wordt geluk zowat een plicht• Wat is er gebeurd in de tussentijd? Een dubbele revolutie:

– Kapitalisme is niet langer een productiesysteem gebaseerd op sparen en werk maar is een consumptiesysteem geworden dat uitgaven en verspilling veronderstelt. Een nieuwe strategie van genot maakt van genot de motor van de ontwikkeling.

– Het westerse individu heeft zich bevrijd uit het keurslijf van de collectiviteit en verwerft de volledige autonomie. Nu hij vrij is, heeft hij niet langer de keuze: omdat de obstakels op de weg naar Eden verdwenen zijn, is het veroordeeld om gelukkig te zijn.

• Geluk is niet langer een recht maar wel een plicht.

Gevolg:• geluk is een industrie: ben je eigen vriend, verwerf

zelfvertrouwen, denk positief, durf te leven in harmonie enz. • Geluk is een nieuwe morele orde: waarbij de depressie zich

verspreidt als een opstand tegen het gebod ‘be happy’. Hét voorbeeld: gezondheid

– liever gemedicaliseerd dan er onbezonnen op los te leven – collectieve rituelen en genoegens worden omgezet in angst,

geëvalueerd in termen van hun nut en schadelijkheid.– Eten is niet langer onderverdeeld in lekker of niet maar wel

in gezond of ongezond– Het belangrijkste is niet meer de tijd dat we leven maar de

levensduur

• Door te proberen om elke abnormaliteit, elke zwakte weg te werken vergeten we de belangrijkste waarde van gezondheid: dat we vergeten om er ons om te bekommeren. Gezondheid is als een dagelijkse compagnon waarover we ons niet te veel moeten bekommeren.

• Alleen zieke mensen kunnen denken dat gezondheid een voorwaarde is voor geluk. Maar voor wie niet ziek is, is gezondheid alleen maar een feit en niets meer.

• Als we van gezondheid een equivalent maken van geluk dan zijn we allemaal stervende zonder het te weten en moeten we ons voortdurend bewust gemaakt worden van onze conditie. We hebben immers allemaal wel iets van een te hoge bloeddruk, slechte spijsvertering, neiging te verdikken, we zijn nooit dun genoeg, gespierd genoeg, gebruind genoeg.

• Het therapeutisch ideaal is uitgegroeid tot een obsessie en wordt nog nog verergerd door de voorspellende geneeskunde en de genetische screening.

• Deze evolutie maakt van ons allemaal potentiële zieken en maakt van het lichaam een plaats van voortdurende bedreiging.

• Jezelf laten gaan is synoniem van verval, het klaar zijn voor de schroothoop. De vergelijking kan in dit geval gemaakt worden tussen onze fitnessclubs en zijn machines en de middeleeuwse martelinstrumenten, met dat verschil dat we nu vrijwillige slachtoffers zijn.

• Gezondheid heeft zijn martelaren, pioniers en helden en heiligen, maar in elk geval betalen we een prijs – zowel psychologisch als financieel – in de vorm van voordurende monitoring, controle en opvolging.

• De scheidingslijn tussen ziekte en gezondheid wordt steeds dunner en we riskeren een samenleving te bouwen vol hypochonders en dysfunctionele personen.

• Deze voortdurende controle en inspectie van ons lichaam is een soort morele verlossing. Onze ‘professoren’ van ons welzijn, zijnde psychologen, filosofen, coaches of artsen zijn een soort van inquisiteurs die onze hoofdbron van geluk wegnemen: de onthechting, de onbekommerdheid van onze alledaagse problemen

Geluk als een potentiële straf• ‘Be happy’: is niet onschuldig omdat er aan dit gebod geen object

verbonden is: hoe kunnen we weten of we gelukkig zijn? Wie bepaalt de norm? Waarom zouden we gelukkig moeten zijn? En wat zeggen we aan diegenen die niet gelukkig kunnen zijn?

• twee gevolgen/paradoxen: 1. De maatschappij die het geluk verkondigt, sluit al het negatieve

uit. Hoe meer we het lijden proberen uit te roeien hoe meer het toeneemt. – Bijgevolg lijden we vandaag de dag omdat we niet willen lijden, zoals

iemand zich ziek kan maken door perfect gezond te willen zijn. Ongeluk is de mislukking gelukkig te zijn.

– In de christelijke religie had lijden tenminste nog een betekenis: door ons dichter bij god te brengen werd tenminste nog een soort vooruitgang geboekt. In de geseculariseerde wereld is lijden betekenisloos geworden.

2. Zolang geluk een ‘geloofskwestie’ was, kon geluk onze verbeelding tarten, bleef het uitzicht op het verlangen in leven. Nu geluk onze enige horizon van onze democratische samenleving geworden is, verbonden met werk, wil en inspanning, is het per definitie een bron van angst.– Onze hele religie van geluk is gedreven door de idee van

beheersbaarheid. Geluk is een kwestie van willen. Geluk is binnen je bereik,je moet alleen een positieve ingesteldheid hebben, een ‘ethische discipline’ en dan zal je er vanzelf toe komen.

– De grootste fout als het op geluk aankomt is dat we denken dat het zouden kunnen leren als een vak op school , dat we het kunnen construeren als een huis, het kopen of het berekenen zoals we doen met het BNG, Bruto Nationaal Geluk.

• Echt geluk is niet bezig met geluk• In plaats van toe te geven dat geluk een kunst is die bereikt

wordt door indirecte doelen, wordt het voorgesteld alsof het een onmiddellijk toegankelijk objectief is en dat de recepten om dat te bereiken hapklaar zijn.

• We beheersen nog bezitten onze geneugten, of zoals Jacques Prevert zei: ‘ ik herkende mijn geluk aan het lawaai dat het maakte toen het mij verliet.’

• Geluk is iets dat je ‘tegenkomt’. Het ligt in onze macht om het te verwelkomen maar niet om het te roepen zoals je een hond roept.

• Het ergste dat er kan gebeuren is dat een mens zijn geluk tegenkomt maar het niet herkent.

besluit

• Onze samenleving beschouwt vele zaken als pathologisch wat andere culturen als normaal bezien.

• De vraag is niet of wij meer of minder gelukkig zijn dan onze voorouders: onze opvattingen over geluk zijn veranderd.

• Maar wellicht zijn we de eerste samenleving waarin mensen ongelukkig worden gemaakt omdat ze niet gelukkig zijn.