Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD...

28
Perspectief Dynamisch Nieuws en informatie over biologisch-dynamische landbouw en voeding 2003 september N o 5 oktober Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD-bedrijf

Transcript of Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD...

Page 1: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Perspect iefD

ynam

isch

Nie

uws e

n in

form

atie

ove

rbi

olog

isch-

dyna

misc

he la

ndbo

uw e

n vo

edin

g

2003septemberNo5oktober

Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD-bedrijf

Page 2: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

2-maandelijkse uitgave voor leden van deVereniging voor Biologisch-DynamischeLandbouw en Voeding (BD-Vereniging)

ISSN 1389-7438

BD-Vereniging en advertentie-acquisitie:Vereniging voor

Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding Diederichslaan 25

Postbus 236, 3970 AE Driebergene-mail: [email protected]

internet: www.demeter-bd.nl tel: 0343-531740, fax: 0343-516943

Redactie:Bruno van der Dussen, Jola Meijer

Vaste medewerkers:Bernard Asselbergs, Maaike Boschloo,

Jan Diek van Mansvelt, Frank Woets

Sluitingsdatum kopij:Aanleveren kopij voor het

november-decembernummer tot 1 oktober 2003.

Bij voorkeur van te voren telefonisch overleg,tel. 075-6873159

Kopij op diskette (minimaal Word 97) of via e-mail: [email protected]

Vormgeving:Fingerprint Driebergen, Gerda Peters

Pre-press en druk: Drukkerij Kerckebosch ZeistGedrukt op Reviva, 50% reclycled, chloorvrij

De BD-Vereniging is houdster van het merk DEMETER

CopyrightTegen overname van artikelen bestaat in princi-

pe geen bezwaar, mits hier van tevoren toe-stemming voor is verleend en dit duidelijk

wordt vermeld.

Bijna kwart miljoen bezoekers per jaar

Geef ons heden ons dagelijks brood....

Grenzen aan de manipulaties in de bijenteelt

INHOUDDynamisch Portret

uit de vereniging

Waterman

Brood? Brood nodig!

Time-out voor imkerij

Slow Food; het recht op genieten

Symposium Such is Life

In memoriam Tonke Poelman

Perspectief 25

Memo 26

Agenda 26

BD-info 27

3

7

9

10

15

20

22

25

26

26

27

Op Ridammerhoeve verbindt de consumentweinig voedingaankopenaan zijn goede gevoel

De reikwijdte van deze zinsnede in het Onze Vader

Economische druk, Varroamijt en bijenkast-kever doen de alarmbel inde imkerij luiden

VoorafRudolf Steiner wees er tachtig jaar geleden op dat de bij nietalleen een rol speelt in het leven van de mens, maar dat hijvoor de aarde als geheel een bijzondere functie vervult. Maarhet (voort)bestaan van de bij wordt bedreigd. Jos Willemse ver-telt daar uitvoerig over.Brood – ons dagelijks voedsel – is zo gewoon, daar staan weniet dagelijks bij stil. In Brood nodig?! gaat Woutje Boomsmahier nader op in. Maar brood is meer dan brood alleen. Daarschrijft Hans-Werner Schroeder over: Geef ons heden ons dage-lijks brood.Aan BD gaat men voorbij. Zo zou men het Dynamisch Portretkunnen karakteriseren van de Ridammerhoeve in het Amster-damse Bos met jaarlijks 240.000! bezoekers. Op de Open da-gen van de biologische boer (20 en 21 september) is het erbomvol. Maar bd-boer Willem Dam blijft zich verbazen dat veelbezoekers urenlang naar hun kippen en geiten kijken, maartoch weinig zuivel en eieren bij hem kopen, terwijl ze thuis alle-maal ijverig handtekeningen zetten onder acties voor betereleefomstandigheden van onze landbouwhuisdieren: “Het is netof ze dat verband niet kunnen of willen leggen.”

Page 3: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Dynamisch Portret

Geen enkel biologisch (-dynamisch) bedrijf trekt meer bezoekers dan deRidammerhoeve: 240.000 (!) per jaar. Excursies voor schoolklassen,senioren, veel losse bezoekers, verjaardagpartijtjes, enz, enz.. “Veeldaarvan genieten dan zichtbaar van de oude vertrouwde geuren enbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hijblijft zich er over verbazen dat veel mensen wel urenlang met hunkinderen naar zijn kippen en geiten willen kijken, maar naar verhoudingtoch maar weinig zuivel en eieren bij zijn vrouw Corinne en hem kopen.In verband met de Open dagen bij de biologisch (-dynamische) boer op20 en 21 september een portret van het meest bezochte biologisch-dynamisch bedrijf in Nederland.

september - oktober 2003 3

“De tweede afslag aan je rechterhand, onder het viaduct door en na 300meter zie je dan aan je rechterhand een bordje met Geitenboerderij”. Zohad Willem Dam het me uitgelegd en zo kon ik het gemakkelijk vinden.Na de auto geparkeerd te hebben, loop ik over het schaduwrijke pad.Echt zo’n oud parkbospad. Aan het einde daarvan sta ik ineens in eenandere wereld en weet even niet wat ik zie. Is dit nu een boerderij of eenuitspanning? Overal tafels en stoelen en een speeltuin met veel houtentoestellen en een fraaie oude dieprode trekker. Maar tegelijk is het ookeen stal, met een mooi glooiend dak en veel houten hekken. En meernaar rechts is er juist weer duidelijk een winkelingang. En ondanks demaandagochtend, vroeg in juli, zijn er toch al heel wat bezoekers: senio-ren aan de koffie en ouders met kleine kinderen, met limonade of ijs. Ikloop de winkel in: daar zijn mensen aan het werk. Ik loop door de stal;daar wordt geveegd en geboend. Maar daartussendoor lopen jonge ou-ders achter hun kleintjes aan, die op hun beurt vol verwachting achter

De Ridammerhoeve in het Amsterdamse Bosde kippen aanscharrelen, die in grote getale met hun ijverige snavels hetligstro van de geiten doorploegen. “Met deze kippen houd ik de stal vrij-wel vrij van vliegen”, legt Willem me even later uit, toen hij me rond-leidde. “Elke vliegenmade die ze in het voorjaar opeten scheelt me zo’nmiljoen vliegen in de zomer”, rekent hij me voor. Hij heeft gelijk, de vre-selijke zwermen steek- en mestvliegen die je soms op boerderijen tegen-komt, ontbreken hier, al was het natuurlijk ook weer niet vliegen-loos.“En dat zonder insectengif te spuiten!”, zei hij met gepaste trots.De mevrouw van de kaaswinkel had Willem voor me opgehaald. Hijbleek op weg naar de kaaskelder, waar hij de verse geitenkaas in roest-vrijstalen uitlekbuizen van zo’n dertig centimeter lengte en vijf centime-ter doorsnee ging gieten.Zo begint mijn rondleiding op de Ridammerhoeve in de kaaskelder, diezowel de spic-en-span hygiënische kaasmakerij is, als ook demonstratieruimte voor groepen belangstellenden, zoals bijvoorbeeld scholen, cur-

Jan Diek van Mansvelt

Page 4: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

sussen en groepen senioren. Willem’s geiten-zuivel assortiment bestaatuit melk, karnemelk, yoghurt, kwark, boter, yoka-drank, elf smaken ijs,waaronder veel vruchtensmaken en een suikervrije. Verder nog een klei-ne twintig soorten geitenkaas, met en zonder kruiden, jong en oud. Enniet te vergeten de kleine flesjes geitenmelk die kinderen aan de geiten-jongen kunnen voeren. Leuk om te zien wat de ouders dan onder jonge-ren blijken te verstaan, respectievelijk hoe slim de pubergeiten zich aanouders en kinderen opdringen om voor het leegslobberen van zo’n flesjeuitgekozen te worden. Met fel mekkerende kleintjes er achter. Natuurlijkis dat voeren niet echt nódig voor de geitenjongen: ze krijgen van Wil-lem wat ze nodig hebben. Maar het is wel een van dé middelen om dekinderen in contact te brengen met de geiten. “Door ze de geiten te la-ten verzorgen krijgen ze pas echt contact.”

Allergisch“Maandag is de zuiveldag”, legt Willem me even later uit. “Dinsdag zijnwe dicht en woensdag zijn de producten dan klaar om meteen verkochtof ter rijping opgeborgen te worden. Zaterdags en zondags verkopen wehet meest, en maandag begint de cyclus dan weer opnieuw.”“In september lammeren de eerste geiten. Dit gaat zo door tot april /mei om de melkgift het hele jaar door op peil te houden”, legt hij uit.“En dat is óók erg belangrijk voor mijn publiek. Ze willen altijd dolgraagde geboorten van de geitjes bijwonen en de jonge geitjes dan ook zienopgroeien. Dat handje helpen met die voerflesjes past daar helemaalbij.”Daarmee komen we op de verhouding tussen kijkers en kopers. Willemblijft zich er over verbazen dat veel mensen wel urenlang met hun kinde-ren naar zijn kippen en geiten willen kijken, maar naar verhouding tochmaar weinig zuivel en eieren bij zijn vrouw Corine en hem kopen. “Thuiszetten ze allemaal ijverig handtekeningen onder moties voor betere leef-omstandigheden van de landbouwhuisdieren, bijvoorbeeld voor de actiesvan Lekker Dier. Maar hier bijvoorbeeld de eieren kopen, of andere pro-ducten van onze diervriendelijke veehouderij, terwijl we toch heus nietzoveel duurder zijn dan in de supermarkt: ho maar! Het is net of ze datverband niet kunnen of willen leggen.” Gelukkig draait de winkel deson-danks niet slecht, zo blijkt als ik doorvraag. “De omzet zou zonder meerverdubbeld kunnen worden als wat meer mensen de consequenties vanhun opvattingen ook echt in voedselaankoop zouden willen omzetten.Dan wordt het allemaal minder vrijblijvend. Maar aan de andere kant, deklanten die hier eenmaal hun spullen kopen blijven dat vaak jaren doen.Zo is het ook wel weer. Bovendien hebben we hier een boel klanten dieallergisch zijn voor koemelk”, vertelt hij. “Geitenmelk kan in zo’n 20 mi-nuten verteerd worden terwijl er voor koemelk toch wel zo’n twee uurspijsvertering nodig is. Dat maakt dus echt veel uit”.Al pratend zijn we intussen alweer uit de kelder omhoog gelopen engaan door de winkel heen met z’n attractieve uitstalkasten voor kazen,

biologische sappen, frisdranken, bio-koffie en bio-ijs. Tegenover die vi-trines, tussen de winkel en het café gedeelte, zie ik het melk-opvangvathangen. De melk komt daarin terecht via buizen die dwars door de muurtussen winkel en melkstal heengaan. Ze wordt daarin opgevangen opweg naar de koeltank in de kelder. Wat een vondst. Zo kunnen de klan-ten-bezoekers de melk zien ‘binnenkomen’ als er gemolken wordt. “Endat is maar goed ook”, zegt Willem, “want er zijn heel wat kinderen diedenken dat de melkzuigers, die bij het melken over de spenen van degeiten geschoven worden, melk ín de uiers persen, zo ongeveer als au-to’s vol benzine getankt worden. Dat geiten uit gras en hooi melk kun-nen maken, blijkt voor die kinderen een wonder. Melk komt toch uit dewinkel of uit de melkfabriek! En, eerlijk is eerlijk, het is natuurlijk ookeen wonder dat de geiten dat kunnen, ook al zijn we als boeren totaalmet dat gegeven vergroeid.”

Homeopathische middelenAl pratend zijn we naar ‘achteren’ gelopen waar Willem een ton EM-bac-teriën (Effectieve Micro-organismen) kweekt die hij op vele manieren in-zet (zie ook DP 2003, nr. 3: Composteren als levenswerk, red.). Verderstaat er ook een roerton voor de preparaten. “Ik ben vooral erg gesteldop de compostpreparaten. Die doe ik graag in de mest, hier. Eerst in depotstal en dan later nog een keer, als ik de mest buiten opzet. Zo ruiktdie lekkerder en verteert die beter. Het hoorn-mest preparaat spuit ikop weiden waar veel onkruiden zitten; het hoorn-kiezel preparaat spuitik overal ‘n keer, in het voorjaar. Duidelijke effecten heb ik er overigensniet van gezien. Verder werk ik graag met homeopathische middelen,bijvoorbeeld tegen de zere bekjes van de jonge dieren. Mijn broer, ho-meopathisch arts in Amsterdam, helpt me de medicijnen te maken. Hethelpt echt geweldig. Als ik het hoesten bestrijd met antibiotica gaat heteerst wel iets sneller over, maar dan blijft het telkens weer terugkomen.De ziekmakende stammen ontwikkelen ook nog eens resistentie tegende chemische geneesmiddelen. Daar schiet je dus niet echt mee op”.We lopen terug, voor de winkel langs, naar de ingang van de geitenstal.Willem laat daar de melkstal zien, waar de bezoekers mét de melkendeboer méé kunnen kijken. “We melken ongeveer 120 melkgeiten. De an-dere zestig geiten zijn jongvee. Daar houden we de besten van aan ommelkgeit en moederdier te worden. Ik let daarbij vooral op de melkgift,de gezondheid en de constitutie van het dier. Dat zijn samen voor mij debelangrijkste criteria om geschikte moederdieren te kiezen. De dekbok-ken haal ik niet uit mijn eigen kudde maar bij bevriende bio-geitenboe-ren. Zo voorkom ik inteelt, waarvoor de geiten best gevoelig zijn. Demelkgift kan dan wel snel omhoog, maar de gezondheid gaat bijna evensnel omlaag. Daar schiet ik dus per saldo niets mee op, integendeel. Mijn

4 Dynamisch Perspectief

DYNAMIsch portret

Maandag is zuiveldag

Page 5: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

oudste melkgeiten zijn zo’n jaar of twaalf, de meeste gaan toch wel zo’njaar of vijf á zes mee voor ze naar de slachter gaan. Zo gemiddeld leverende melkgeiten een kleine drie liter per dag en alles bij elkaar zo’n 800 li-ter per jaar. Door een kruidenmengsel in mijn krachtvoer te mengen geefik nog extra steun aan de gezondheid van mijn beesten,” vertelt Willemverder. “Voorkomen is echt veel economischer én diervriendelijker dangenezen. Dat geldt ook voor de speenontsmetting met een verdundeemulsie van Calendula en uierbalsem: daardoor trekken de slotgaten inde spenen eerder dicht, wat de besmettingskans enorm verkleint.”Enthousiast vertelt hij vervolgens als familie mee te hebben gedaan meteen onderzoek van de Universiteit van Utrecht, waarin de gezondheidvan boerderijkinderen, die temidden van al die ‘onhygiënische toestan-den’ opgroeien, met overal al die dieren, melk en mest, vergelekenwerd met die van ‘hygiënisch’ opgegroeide stadskinderen. “Onze kinde-

ren en die van de andere boeren bleken veel minder gevoelig voor al-lerlei allergieën dan de stadskinderen. Logisch, want ze zijn er vanjongs af aan mee opgegroeid en hebben zo veel meer weerstand kunnenopbouwen.”

Samenwerking met akkerbouwbedrijfAls ik hem vraag wat hij de geiten voert, vertelt Willem dat hij al tienjaar samen werkt met Carl Ferket, bd-boer in de Flevopolder. “Die teeltnog steeds negen hectare grasklaver, luzerne en voederbieten voor mij.Verder krijg ik ook zijn stro. Omgekeerd krijgt hij mijn prachtige geiten-mest. Zo zijn we samen een gemengd bedrijf, en dat bevalt ons uitste-kend. Alleen voor mijn voedergranen moet ik bij de groothandel zijn. DeHollandse bioboeren telen liever zoveel mogelijk baktarwe. Dus de voe-dergranen komen voor een flink deel uit Oost-Duitse biobedrijven. Zelfheb ik hier in het Amsterdamse bos eigenlijk maar een klein bedrijf: 5,5ha grasland. Vroeger huurde ik er nog zo’n 10 hectare grasland elders inhet bos bij. Maar daar ging de gein toch wel van af naarmate die weidenvan het parkbeheer steeds meer verwilderd moesten worden en vol dis-

september - oktober 2003 5

DYNAMIsch portret

Met het BD-akkerbouwbedrijf van Carel Ferket in deFlevopolder vormen we samen een gemengd bedrijf

en dat bevalt prima

Page 6: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

tels kwamen te staan. Toen ben ik er mee opgehouden; jammer maarhelaas.”Wat het milieu betreft is Willem ook actief: “Ik heb al sinds tien jaarbiodiesel voor mijn shovel en mijn tractor en een helofytenfilter voor hetafvalwater van de stal en de horeca”, vertelt hij niet zonder trots.Terwijl we verder de stal in lopen zie ik overal langs de muur grote bor-den met een korte uitleg over wat er allemaal op dit bedrijf gebeurt, perthema geordend. “Daarmee geef ik antwoord op het merendeel van devragen die de bezoekers door de jaren heen steeds weer stellen.”

Achter in de open stal, waar de jongste dieren zijn, heeft hij een lucht-kanon staan met een verstuiver ervoor. “Hiermee vernevel ik twee maalper dag een EM (Effectieve Micro organismen, red.) verdunning door destal. Daarmee stimuleer ik de ontwikkeling van gezonde bacteriën. Zoverhinder ik dat de ongewenste, ziekmakende soorten de kans krijgen.” Dan komen we in de schuur waar de leghennen gehouden worden: netgeen 250. “Als ik er 250 of meer houd moet ik aan nog meer regels vol-doen. Allemaal leuk bedacht voor de hygiëne in de legbatterijen, maarniet passend en ook niet nodig in mijn soort bedrijf. Al zou ik zeker nietzomaar met duizend kippen aan de slag willen in dit bedrijf. Vroeger hadik er echter driehonderd en dat ging echt probleemloos. Maar goed. Re-gels zijn regels, hoe contraproductief ze vaak ook zijn.”

Ik zie zitstokken buiten de schuur, onder het afdak en binnen, boven hetstro, ook zitstokken en leghokken. “Vijf kippen per vierkante meter leg-hok en tien vierkante meter per kip buiten uitloop,” vermeldt de Ridam-merhoeve Folder. “Met de nieuwe bd-voer-eisen is het lastig de legkip-pen van voldoende eiwit te voorzien, daarom heb ik nu meer last vankaalgepikte kippenkonten dan vroeger” verontschuldigt Willem zich. “Nuwe die aminozuur toevoegingen niet meer mogen geven, moeten we ietsanders verzinnen om te zorgen dat deze hoogproductieve dieren elkaarsveren gaan eten om aan hun trekken komen.” Iets om Wim Vredevoogden het Louis Bolk Instituut nog eens over te vragen, lijkt me. Dan zijn we aan de rand van het erf gekomen en kijken over de weidendie zich aan alle kanten uitstrekken tot de bosranden. De melkgeiten-kudde ligt grotendeels rechts, aan de zuidkant, in de schaduw. In bos-rand er tegenover wijst Willem me op de zestien bijenkasten die een im-ker daar heeft staan. “Dat is toch weer een mooie verrijking van dit eco-systeem”, zegt hij tevreden. “Leuk ook dat iemand anders dat doet, datverrijkt immers de menselijke samenwerking hier.” Dat is trouwens ietsdat voor mij al jaren kenmerkend is geworden in de BD: de samenhangtussen de biodiversiteit en de sociale diversiteit, beide niet als optelsom-men van losse onderdelen maar als kenmerken van rijkgeschakeerdeeenheden: de bedrijfsorganismen, zoals dat in de BD wordt genoemd.Daar is niets mystieks aan. Je ziet het meteen.

Bokkenwagen“Ik krijg hier wel 240.000 bezoekers per jaar”, en hij somt op: “Naastde losse bezoekers die ik al noemde, ouders met kleine kinderen en se-nioren, komen hier per jaar wel honderd schoolklassen. Daar heb ik daneen speciaal programma voor, met een excursie over het bedrijf en doorde omgeving. En verder, erg belangrijk, eigen activiteiten voor de leer-lingen: geiten borstelen en voeren, kijken bij het melken en per groepeen geit zelf met de hand melken. Die melk mogen ze dan weer aan dejonge geitjes geven, in die kleine flesjes die ik je eerder liet zien. ’t Lief-ste zou ik ze ook zelf kaas laten maken, maar dan moet ik ze allemaalsuperhygiënische pakken aantrekken. Die heb ik nog niet.En verder komen er veel kinderen hier hun verjaarspartij vieren. Diehaal ik op de parkeerplaats op, met een bokkenwagen en die krijgen daneen programma dat ik met de ouders besproken heb. En dan zijn er bus-sen met senioren, die hier langs komen. Veel daarvan genieten danzichtbaar van de oude vertrouwde geuren en beelden van het gezondegemengde bedrijf. Onze stallen ruiken immers heel anders dan die vande huidige, gangbare veehouderij, met z’n drijfmest, ijzeren roostervloe-ren en beton.”Tenslotte wil ik nog graag weten hoe hij aan zijn medewerkers komt enhoeveel dat er zijn.“Ik zei al dat mijn vrouw, Corine, de winkel plus horeca en de adminis-tratie doet. Samen hebben we nog drie vaste medewerkers: twee in de

6 Dynamisch Perspectief

DYNAMIsch portret

Bedrijfsorganismen. Daar is niets mystieks aan. Je ziet het meteen

Page 7: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Uit de vereniging

winkel, in de weekeinden aangevuld met ex-tra staf, en één in de stal. Verder zijn er nogvrijwilligers, maar daar kan ik niet echt oprekenen. Vaak hebben ze het na een keer ofdrie of vier al gezien, dus net als ze eenmaalingewerkt zijn. Dat geldt vooral voor die uitAmsterdam. Die uit Aalsmeer blijven veellanger. Het liefst werk ik met verstandelijkgehandicapten. Die vinden het fijn hier seri-eus genomen te worden en nuttig werk tedoen dat zichtbaar resultaat heeft. Ik heb erhier vier: heel betrouwbare lui.”Willem biedt me aan een kop biologischecappuccino met geitenmelksschuim te drin-ken. We filosoferen nog wat na in de mid-dagzon. Over de toekomst. Over de verlei-ding nog honderd en een dingen te willenperfectioneren, en daarnaast de vraag of ernu niet wat meer tijd voor het gezin nodig is,met de beide schoolgaan-de kinderen. En, na nogeen cappuccino, of het ookniet een kunst is om datwat er bereikt is levend enwel in stand te houden.Als ik tenslotte toch ver-trek ben ik weer eens flinkonder de indruk van decreativiteit en het doorzet-tingsvermogen van de bd-boeren. ■

Jaap Visser: nieuw bestuurslid

Tijdens de jaarvergadering op 12 april jl. deelde voorzitter Jan Saal meedat er met twee aspirant-bestuursleden gesprekken werden gevoerd vooreen bestuursfunctie. Eén van hen was Jaap Visser. De voorzitter steldevoor dat indien de kennismaking positief uitviel, Jaap Visser totbestuurslid benoemd zou worden. De vergadering ging hiermee akkoord.Jaap Visser is medio mei door het bestuur als bestuurslid benoemd.Onderstaand vertelt hij wie hij is en wat zijn relatie tot de BD is.

“Eerlijke en gezonde voeding van na-tuurlijke bodem, geproduceerd doorgezonde bedrijven. Dat vind ik belang-rijk. De bd-landbouw combineert ditalles. Daarom ben ik een jaar of achtgeleden lid geworden van de BD-Ver-eniging. Maar ook omdat de BD-Ver-eniging het anker is. Zeker in die tijdwas er volop discussie over de vraaghoe groot de biologische sector konworden. En ook: ten koste van wat?Inmiddels schuiven bio en gangbaarnaar elkaar toe en dat heeft voorde-len. Maar zonder anker laat je je mee-

sleuren in de waan van de dag. En daar heb ik nooit zin in gehad. Waarik wel trek in heb? In een actieve BD-Vereniging die goed bezig is metde versterking van het Demeter-merk, zonder te verdwalen in overspan-nen verwachtingen en wishfull thinking.Zo’n vereniging wekt bij mij de eetlust op.In 1972 begon ik als 17-jarige m’n werkzaam leven op Dennendal,waar ook een bd-tuinderij was, overigens. Daarna gewerkt bij de We-reldwinkels, Sjaloom en 15 jaar als vakbondsbestuurder bij de FNV.Vanaf 1997 bij de Slagerijgroep De Groene Weg. En tussendoor de So-ciale Academie (opbouwwerk), PvdA, Varkens in Nood. Opbouwwerkerben ik altijd gebleven. En nu maar hopen dat de BD-Vereniging er watmee opschiet.” ■

september - oktober 2003 7

DYNAMIsch portret

De RidammerhoeveWillem Dam en Corinne RitecoNieuwe Meerlaan 41182 DB Amsterdamtel. 0202-6455034www.geitenboerderij.nle-mail: [email protected] met kaasmakerij5,5 ha grasland3 vaste krachten en lossevrijwilligers245 legkippenBoerderijwinkel met lunchroomKinderboerderijSamenwerking metakkerbouwbedrijf

Het liefst werk ik met verstandelijke gehandicapten.

Heel betrouwbare lui

Page 8: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Uit de vereniging

De website van de BD-Vereniging is vernieuwd! Veel mensen die onze site bezoeken willen gericht naar specifieke informatie zoeken. Bijvoor-beeld bij welke Demeter-boerderij in de buurt zij melk kunnen kopen. Ofop welk bedrijf ze kunnen kamperen. De vernieuwde site maakt dat een-voudig. Je klikt op de provincie of typt een zoekwoord in en een selectievan de boerderijen verschijnt in beeld. Met een enkele klik kun je danmeer specifieke info over een boerderij inzien, evt. met een link naar de

website van die boerderij. Hetzelfde geldt voor Demeter-producten. Ookdeze kunnen op productgroep opgezocht worden. De site zal in ontwikkeling blijven, zowel qua functionaliteit als actuali-teit.

Neem dus ook eens een kijkje op www.demeter-bd.nl.

8 Dynamisch Perspectief

Inhalt sämtliche Vorträge:Knut Ellenberg: Auf dem Weg, die Tiere zuerlösenEnrico Zagnoli: Die Ei-Gestalt des Bienenvolksim JahreslaufWerner Wecker: Schulung durch Pferdearbeitin der Landwirtschaft Bericht aus einer ju-gendpädagogischen ArbeitJörg Spranger und Michael Walkenhorst: DerEinfluss der Mensch-Tier-Beziehung auf dieGesundheit der MilchkuhTadeu Caldas: Farm Individuals in the Earth’sOrganism – My experiences in a diverse worldJos Verhulst: Die gemeinsame Evolution vonMensch und Tierreich

Johannes Brakel: „...in der richtigen Art Insek-ten und Vögel herumflattern lassen“Manfred Klett: Der Mensch als Leiter und Beg-leiter der Tierwelt

Übungsgruppen „Tiere erleben und verstehen“nr. 6: Beobachtungsübungen für eine Land-schaftsgestaltung für Tiere und mit Tierennr. 7: Die Mensch-Tier-Beziehung auf dem Hofenr. 14: Wahrnehmungsübungen zu den Orga-nen des Bien

Fachgruppennr. 20: Das zweigliedrige Tier – der dreiglied-rige Mensch

nr. 21: Tierwesensbetrachtung, Haustierent-wicklung, Tierheilkunde und Krankheitsbe-trachtung nach Josef Werrnr. 22: Artgemässe Fütterung und Zucht aufMilch-Lebens-Leistungnr. 26: Die Beziehung zwischen Mensch undPferd in der landwirtschaftlichen Arbeitnr. 27: Unser Umgang mit dem Tod der Tiere.Die Bedeutung des Todes für die Tierenr. 31: Die Einzigartigkeit der tierischen Prä-paratehüllennr. 32: Tiergestützte Pädagogik und Therapieauf dem Bauernhofnr. 33: Hofeigene Produkte: Bewahren vonQualität in der Verarbeitung von Milch undFleischnr. 36: Wie können wir in Führungen und Kun-dengesprächen unsere Anliegen verständlichmachen?

Preis: € 17.—/CHF 25.—, inkl. PortoZu beziehen bei: Landwirtschaftliche Abteilungam GoetheanumPostfach CH-4143 DornachTel. +41 (61) 706 42 12; Fax +41 (61) 70642 15e-mail: [email protected]

Voordrachten landbouwconferentie 2003Welche Zukunft schaffen wir der Tierwelt in der Landwirtschaft?Dokumentarband zur Landwirtschaftlichen Tagung 2003 am Goetheanum

Vernieuwd: www.demeter-bd.nl

Een goed verstaander heeft maar een half (Duits) woord nodig. Er van uitgaande dat Duits voor deleden van de BD-Vereniging geen probleem is, neemt de redactie onderstaand bericht van hetGoetheanum zonder toelichting over, waarin aangekondigd wordt dat voordrachten van delandbouwconferentie die begin dit jaar plaats vond, besteld kunnen worden.

Page 9: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

De Waterman behoort tot de groep oudstesterrenbeelden. De Babylonische WatergodinGula goot uit twee kruiken water op de aarde.Hierdoor ontstonden de Eufraat en de Tigris,rivieren die voor het leven en de culturele ont-wikkeling zo belangrijk waren. WanneerUR.GU.LA (de Leeuw) opkomt, gaat GU.LA (deWaterman) onder. Aan de hemel is de gestaltevan de Leeuw met een oogopslag te herken-nen, de Leeuw imponeert.Het sterrenbeeld dat tegenover hem staat, deWaterman, is onopvallend. De lichtzwakkesterren staan nogal verspreid; in die vele wazi-ge sterren één beeld te zien, vraagt extra in-spanning. Het gebied van de Waterman is ech-ter gemakkelijk te vinden dankzij het grote, le-ge Herfstvierkant of de aanwezigheid van eenplaneet of de maan. De oranjekleurige Mars isnu een prima wegwijzer. Deze planeet is dezemaanden ‘s avonds veruit het helderste licht.In september en oktober staat linksonderMars een van de drie sterren van de Water-

man, die in Nederland op plaatsen met wei-nig lichthinder goed te zien zijn: de ster vanhet rechterbeen.

In november trekt Mars door het gebied vanhet stromende water, in december verlaat hijde Waterman en komt hij in de Vissen. Zowelde Waterman als de Vissen bevinden zich tenzuiden van het Herfstvierkant, een groot, don-ker en leeg gebied, dat gemarkeerd wordtdoor vier sterren. De Waterman bevindt zichrechtsonder het Herfstvierkant, de Vissenlinksonder. De heldere ster bij de voeten vande Waterman heet Fomalhaut, deze ster be-hoort tot de Zuidelijke Vis. Rechts van de Wa-terman bevindt zich de geit-vis ofwel deSteenbok, die altijd met een visstaart wordtafgebeeld.Steenbok, Waterman, Zuidelijke Vis en Vissenzijn zg. waterige beelden, ze staan in het “Nat-te Gebied”. Deze maanden licht Mars eenzaamen alleen op in het Natte Gebied. Hij is het

enige helder licht in dat gro-te gebied van de herfst-he-mel.

Van geen enkel ander ster-renbeeld zijn de afbeeldin-gen zo verschillend als vande Waterman. Voor deEgyptenaren was hij de Godvan de Nijl. De Witte en deBlauwe Nijl stroomden uitzijn beide kruiken. De Grie-ken zagen hem als de mandie de zondvloed had over-leefd en het nieuwe mensen-geslacht had gesticht.Eenander mythologisch verhaalvertelde dat hij de knapstejonge man was, Ganymedes.

Er zijn uit de Oudheid alleenmaar afbeeldingen van desterrenbeelden zonder ster-ren. De oudste Romeinse

hemelglobe, de Franesische Atlas, heeft groteinvloed gehad op de wijze waarop later desterrenbeelden zijn getekend. Op deze hemel-globe zie je de rug van de Waterman, dierechtop staat en in zijn rechterhand een kruikheeft. Rechts van hem bevinden zich de Vis-sen, links van hem is de Steenbok. Je moetdus als het ware in het midden van de globestaan om “een goed beeld” van de hemel tekrijgen. Toen in de Renaissance vele nieuwehemelkaarten werden getekend, ontstonden ervelerlei varianten: een snel lopende of knielen-de jonge man, van achteren of van voren gete-kend, de kruik in zijn rechter of linker hand,zijn gewaad of een voorwerp in zijn anderehand.

Voor dit beeld, dat door Michael von Borstelnieuw is getekend, zijn we teruggegaan naarde bron: de mens die de aarde begiet, die deomgeving doet opleven. ■

WatermanLiesbeth Bisterbosch

september - oktober 2003 9

Page 10: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Dankzij de warme zonnige zomer werd het graan alvroeg geoogst. Graan om brood te bakken, voordiervoeder, enz. We staan er zelden bij stil datbrood ons ‘basisvoedsel’ is. Niet alleen als voedselom te consumeren, dus als materieel voedsel. Metbrood wordt ook aangeduid dat de mens nietalleen leeft van het materiële voedsel, maar van delevens- en geestkrachten, die in de natuuraanwezig zijn.Agelus Silesius – Duits dichter en mysticus uit de17e eeuw – verwoordde dit als volgt:

Het brood kan ons niet voeden,Wat in het brood geneest,is ‘t eeuwig woord van God,Zijn leven en Zijn geest.

Ook in het gebed het Onze Vader wordt het broodletterlijk genoemd: Geef ons heden ons dagelijksbrood.Wat is daar de betekenis van? In het boek Gebeden meditatie gaat Hans-Werner Schroeder (uitgaveChristofoor, Zeist) uitvoerig in op het Onze Vader.Met dank aan Christofoor nemen we het hoofdstukOns dagelijks brood over.

Maar hoe is het met het ‘gewone’ brood gesteld? InBrood nodig!? zet Woutje Boomsma,natuurvoedingsconsulente, de belangrijkste zakenvoor ons op een rijtje.

Met dank aan Frank Loef die de fotoreportageverzorgde van bakkerij Verbeek in Brummen.

Ons dagelijksbrood*)

Hans-Werner Schroeder

De zevenvoudige aanroeping van de godheidin het Onze Vader moet men niet alleen opvat-ten als zeven beden, die aan dit gebed het ka-rakter van een vraaggebed verlenen. Veeleerleeft in deze zinnen tegelijk ook de kracht vande verwerkelijking door deze beden zelf. Bijhet uitspreken van het Onze Vader ‘roep’ ik dewerkelijkheid van het gesprokene ‘op’, en steltegelijkertijd mijzelf hierin op.Wanneer ik bid, handel ik - op geestelijke wij-ze. De betekenis van het gebed - en speciaalvan het Onze Vader, waarvan de woorden onsdoor Christus gegeven zijn - ligt hierin, dat ikhierdoor in vrijheid scheppend mag deelne-men aan het werk van de hogere wereld.Wanneer ik ernstig bid, wordt alleen al doorhet gebed de goddelijke naam geheiligd, komthet goddelijke rijk tot ons, geschiedt de god-delijke wil op aarde. Dit geschiedt onmiddel-lijk, doordat ik er naar streef detegenwoordigheid van de godheid in het bid-den te voelen en mij met haar te verbinden.Natuurlijk reikt dan elke ‘bede’ ook uit bovenhet moment van het bidden. Want de inhoudvan wat uitgesproken wordt, moet immers nietalleen in het gebed werken, maar ook daarnamoet de heiliging van de naam, de komst vanhet rijk en de vervulling van de goddelijke wilvoortgang hebben. Maar het begin, de aanzettot dit alles, heeft plaats in en door het gebed.

En wat zo in het gebed werkelijkheid is gewor-den, gaat dan met de biddende mee. Het be-geleidt hem en wordt, van binnenuit groeiend,in zijn leven tot een helpende, sterkende, ze-genende, wekkende macht.Men kan nu tegenwerpen, dat het hier aange-duide weliswaar geldt voor de eerste drie zin-nen (naam - rijk -wil), maar niet voor hettweede deel van het Onze Vader (brood -schuld - verzoeking - het boze). Deze bedenhebben toch wel duidelijk een vragend karak-ter.Inderdaad lijkt dit eerst zo. Men kan echterook in het tweede deel terugvinden, wat voorhet eerste deel al dadelijk duidelijk is. Wemerken het al wanneer we er alleen maar aandenken, hoe de vergeving van onze schuld ge-bonden is aan de manier, waarop wij onze

schuldenaren vergeven. Ook hier wordt in hetgebed een doen bedoeld, een innerlijke ver-werkelijking. Want wij moeten onze schulde-naren niet vergeven op enigerlei moment in detoekomst, maar op het ogenblik van het gebedzelf. Doordat wij voelen, dat een stroom vanvergeving vanuit de godheid naar ons toe-vloeit, verkrijgen we ook de kracht om van on-ze kant vergeving te schenken. Met de woor-den van het gebed voelen we ons verzonken inde onmiddellijke genade van de godheid. Dankunnen we ook zelf vergeven aan hen, die onsmisschien het bitterste onrecht hebben aange-

10 Dynamisch Perspectief

Brood? Brood nodig!

*) uit: Gebed en meditatie, van Hans-Werner Schroeder,

uitgave Christofoor, Zeist, ISBN 90 6238 0344

Page 11: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

daan. Hier wordt zelfs bijzonder duidelijk hoehet Onze Vader ons ertoe brengt midden in hetgoddelijke werken te staan.

Kunnen wij nu van hieruit ook de bede om het‘dagelijks brood’ verstaan? Wanneer het hierging om een ‘bede’ in de eigenlijke betekenisvan het woord, dan zou men nauwelijks ietstrivialers kunnen bedenken. Het egoïsme zoubinnendringen in het gebed. In het evangeliewordt uitdrukkelijk gezegd: ‘Uw hemelse vaderweet dat gij al deze dingen nodig hebt’. Menmoet er ook aan denken, dat juist in de eerstelevensbehoeften van de mens alleen kan wor-den voorzien door harde arbeid. En waar ditniet het geval is, moet het werken van anderemensen ons het dagelijks brood verschaffen.Het komt niet uit de hemel vallen. Wordt het

ons dan eigenlijk wel ‘gegeven’? Heeft deze‘bede’ zin ?Om hier achter te komen, kunnen we denkenaan het volgende. We kunnen gaan beseffendat we eigenlijk in het geheel niet leven vanhet uiterlijke brood, maar dat al het voedseldoordrongen is met goddelijke levenskracht,die in werkelijkheid het voedende is. Welis-waar moet ik voor mijn levensonderhoudwerken, maar uiteindelijk komt toch alleswaarmee ik mij voeden, evenals datgenewaarmee ik mij kleden, tooien of beschuttenkan, uit de substantie van de godheid. Zij is

het eigenlijk die mij door het uiterlijke voed-sel voedt en door de kleding kleedt, tooit enbeschut.Want alle leven en alle zijn stamt ‘uiteindelijk’,‘in wezen’ uit het leven en het zijn van de god-heid. Dit oerfeit van al het aardse weerspiegeltzich hierin, dat elk leven op aarde leeft vanuitde zon - zonder de zon zou er geen leven be-staan. Met het zonnelicht stromen echter nietalleen uiterlijke lichtenergieën naar de aarde.

De oneindige lichtstroom, die uitgaat van dezon, is het beeld voor de stroom van leven enzijn uit God, die ‘het leven der wereld draagten ordent’.

Zo beschouwd krijgt deze ‘bede’: ‘geef ons he-den ons dagelijks brood’ een veelbetekenendeinhoud, die men op de volgende wijze onderwoorden zou kunnen brengen: door het uit-spreken van deze woorden ontstaat in mij hetbesef, dat in alles wat ik nodig heb voor mijnaardse bestaan, niet alleen iets uiterlijk mate-rieels leeft, maar ook het zich-zelf-schenken

van de godheid. Al ben ik mij er niet van be-wust, toch is dit zo. Om mij elke dag opnieuwin het bewustzijn te brengen, dat ik de schen-kende volheid van de godheid in het gebedmag ervaren: daarom staat deze ‘bede’ in hetOnze Vader. Met het ‘geef ons’ spreek ik geenwens uit, geen bede om het dagelijks brood,en ook geen bevel, maar met deze woordenneem ik bewust mijn plaats in te midden vanalles, wat mij ook zonder bede genadig ge-schonken wordt. Ik word mij ervan bewust datdit alles mij geschonken wordt.Zo is dan ‘brood’ niet alleen het zichtbarebrood of de voeding in engere zin. Immers, inelke ervaring, zelfs de meest alledaagse, in el-ke zintuiglijke indruk, in elke gedachte kan ikiets ervaren van de gave, die ons uit de hogerewereld wordt aangeboden en die niet alleen de

fysieke mens voedt, maar die ‘brood’ is voorde gehele mens.Waarvan leeft de mens? De 23e psalm zegt hetmet de woorden: ‘Schenkende goedheid zalmij dragen, al de dagen van mijn leven’. Uit-eindelijk leven wij allen uit het zijn en het le-ven van God. Juist ook in het alledaagse, inhet ‘alledaagse’ bestaan en in elke vorm vanlevensonderhoud, ook wanneer ik het mij doorhard werken moet verwerven, leeft de ‘schen-kende goedheid’ der godheid tot in mijn fysiekbestaan. Dit feit kan door het Onze Vader toteen levende ervaring worden: het realiseert

september - oktober 2003 11

BROODWe kunnen gaan beseffen dat weeigenlijk in het geheel niet leven

van het uiterlijke brood, maar datal het voedsel doordrongen is

met goddelijke levenskracht, diein werkelijkheid het voedende is.

Page 12: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

zich voor ons rechtstreeks in het gebed enstraalt van daaruit in alles wat wij dagelijksbeleven.Zo kunnen we zien, dat ook in het tweede deelvan het Onze Vader - al is het op een anderewijze dan in het eerste deel - het spreken vande woorden gericht is op onmiddelijkeverwezenlijking.

Ten slotte willen we nog een tegenwerping on-der ogen zien, die als volgt geformuleerd kanworden: ‘er bestaat hongersnood, er dreigteen verbod van goede geneesmiddelen, er isvergif in de voedingsmiddelen en in de lucht,enzovoort. In deze omstandigheden zou tocheen moeder heel goed voor haar kinderen ommateriële zaken kunnen bidden, of iederemens voor de gehele aarde’.

Deze tegenwerping is zeker de moeite waardom over na te denken. Juist waar echte noodis, krijgt immers de bede om het dagelijksbrood een directe betekenis.Maar we moeten dan toch ook dadelijk weerdenken aan het woord uit de bergrede: ‘Wantuw vader in de hemelen weet, dat gij dit allesbehoeft’. Juist door het bidden kan in een menslangzaam het vertrouwen ontwaken, dat in we-zen alles wat ons overkomt noodzakelijk is. Totdit noodzakelijke kan stellig ook honger, ont-bering, smart behoren. En het Onze Vader kanons er juist toe brengen om ook daarin ons da-

gelijks brood te leren kennen. Dus niet alleenwat ons rijk en gelukkig maakt is ‘brood’ voorons - veel moeilijker is het in de negatieveervaringen van ons levenslot iets te zien, datuit de goddelijke wereld tot ons komt en datook behoort tot het ‘dagelijks brood’.Door het gebed groeit in ons een dubbel ver-trouwen: het algemene vertrouwen dat degodheid onze ware behoeften kent (die wij zelfmisschien in het geheel niet zo goed kennenen die niet identiek zijn met onze wensen enverlangens); en ook het concrete vertrouwendat ons dagelijks brood eveneens leeft in demoeilijkheden van ons bestaan en door onsaangenomen moet worden.Dat mag natuurlijk geenszins betekenen, datwij ons niet zouden moeten verzetten tegen devernietiging en vergiftiging van onze

levensomstandigheden, of dat wij het boze alsiets goeds zouden moeten gaan duiden. Nee,er mag niets anders bestaan dan een worste-ling om de vooruitgang van de wereld en heteigen leven. Maar een dergelijke worsteling,een dergelijke strijd voor als juist erkendedoeleinden, kan al te gemakkelijk overgaan ineen krampachtige houding van de ziel, wan-neer niet in alle conflicten het fundamentelevertrouwen meewerkt, dat zelfs in de con-flicten waaraan ik blootgesteld ben, niet alleende aanval van een tegenstander aanwezig is,maar dat daarin ook leeft mijn ‘dagelijks

brood’, dat mij van Godswege toekomt en datik aannemen mag, vol vertrouwen op de wijs-heid en de verzoenende liefde Gods. Menigedaad, menig woord zal dan in de conflicten,die niet te vermijden zijn, toch een andereklank en kleur kunnen krijgen. Maar bovenalzal de ziel vrij blijven van een krampachtigvoelen en willen, dat maar al te gemakkelijkontstaat bij de strijd om het goede en dat onsgevoel vergiftigt.Zo zien we dat in de woorden ‘geef ons hedenons dagelijks brood’ iets al-omvattends wordtuitgedrukt. Wanneer men dit begrijpt en hetzich steeds meer en meer toeeigent in hetdagelijks gebed, dan staat men op de juistewijze in het beleven van de wereld en van heteigen levenslot. Dan groeit in ons de krachtom het leven in de hand te krijgen.

12 Dynamisch Perspectief

brood NODIG!?Woutje Boomsma, natuurvoedingsconsulent

Wist u dat de Nederlander 60 kilo brood eetper jaar? Daarvan kiest slechts 25% voor vol-korenbrood! 18 % voor witbrood, 34% vande Nederlanders kiest voor bruinbrood en deresterende 33% kiest voor andere broodsoor-ten (meergranen, kleinbrood, gevuld brood,enz.). Ondanks het goede imago van brood

Page 13: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

wordt het meeste brood in de supermarkt ge-kocht. Het aantal klanten voor de warme bak-ker daalt. De supermarkt heeft ook vers brooden ook biologisch brood. Het percentage De-meter-brood zal de 1% niet halen.Brood is belangrijk, daar is iedereen het overeens. Het is een belangrijke leverancier vanwaardevolle stoffen. De koolhydraten (zetmeel),bevatten veel voedingsvezels. Brood is ook eenleverancier van belangrijke stoffen als ijzer, ko-per, selenium, zink, foliumzuur en magnesium,vitamine B1 en B6 en het bevat weinig vet. De rijstijd is voor biologisch gistbrood 2 tot 3 uur. Voor desembrood is dat 4 uur. Door delangere rijstijd (bij biologisch brood) wordt hetfytinezuur afgebroken. Fytinezuur bindt ijzeren calcium waardoor deze beide stoffen nietmeer opneembaar zijn in ons lichaam.

Fytinezuur moet men niet verwarren met lysi-ne. Lysine is een essentieel aminozuur. Ditaminozuur hebben wij nodig, maar kunnenhet niet zelf aanmaken. We zullen het dus uitonze voeding moeten halen. De granen heb-ben een tekort aan dit aminozuur, behalverogge. Geen probleem als we ’s avonds bij dewarme maaltijd graan laten vergezellen vanbij uitstek linzen. Deze laatste is juist rijk aanlysine, vandaar dat er gesproken wordt overde goede combinatie van granen en peul-vruchten. Of we kiezen voor een (tarwe-)roggebrood.

VitaalbroodEnige tijd geleden bracht een supermarkt ‘vi-taalbrood’ op de markt . Aan dit brood werdinuline toegevoegd en kreeg van het Voe-dingscentrum in Den Haag de goedkeuringvoor de gezondheidsclaim. Mede door hettoegevoegde inuline zou het de evenwichtigesamenstelling van de darmflora en een goededikke darmfunctie ondersteunen. Inuline iseen onverteerbaar koolhydraat met bijzondereeigenschappen t.o.v. andere onverteerbare ei-genschappen. Dit inuline werk als een prebio-tica, dat betekent dat ze de nuttige darmbac-teriën laat stijgen en verder zorgt ze voor deverbetering van de opname van calcium,magnesium en ijzer, terwijl fytinezuur dit juisttegenwerkt. Prachtig denkt de gangbare voe-dingswereld dan doen we er een beetje inuline

bij en prijzen het vervolgens aan als ‘vitaal-brood’. Waarom brooddeeg niet langer latenrijzen zodat het fytinezuur vanzelf wordt afge-broken, dan wordt de opname van bovenge-noemde elementen bemoeilijkt? Inuline kun-nen we ook halen uit aardpeer, knoflook, ui,prei, asperge schorseneren of artisjok! Dancreëer je een gezonde en gevarieerde voe-dingsgewoonten. De ontwikkeling van het‘vitaalbrood’ is een typisch voorbeeld vantechnisch denken: er wordt een brood ‘ge-construeerd’. Prima gedachte vanuit het‘deeltjes’-denken. Er is hier sprake van een

gebrek aan inzicht over vitaliteit omtrent le-vensmiddelen.

Demeter-broodDe basis voor Demeter-brood is volkorenmeelvan tarwe. Ook biologisch brood heeft dezelf-de basis maar daar wordt ook meel van ande-re granen aan toegevoegd. Zodoende is er veelvariatie in biologisch brood.Tarwemeel is broodmeel bij uitstek omdat hetgehalte aan gluteneiwitten hoog is. Deze glu-ten zorgen voor de kneedbaarheid en elastici-teit van het brooddeeg. Er zijn 2 soorten tarwe: zomer- en wintertar-we. Wintertarwe wordt gezaaid in het najaaren zomertarwe in het voorjaar. De tarwekorrelkiemt pas bij een bodemtemperatuur van 4graden Celsius. Wintertarwe heeft een hogere

opbrengst, doch zomertarwe heeft meer glu-ten. Veelal wordt in de bakkerij een mengselvan tarwesoorten gebruikt.We kunnen nog een onderscheid maken na-melijk die van harde en zachte tarwe. De har-de tarwe – durum - is inderdaad hard enheeft een hoger eiwitgehalte. Deze tarwewordt gebruikt voor griesmeel en pasta. Te-genwoordig is durum te krijgen in de natuur-voedingswinkels; prettig voor de mensen diezelf pasta willen maken. De zachte soort ishet broodgraan. Qua smaak is de tarwe neu-traal.

september - oktober 2003 13

BROOD

Page 14: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Voor het biologische brood worden ook anderegranen gebruikt. Spelt een ouder tarwesoort -verdreven omdat de opbrengst niet te vermeer-deren was door kunstmest en door de moeilijkebewerking - is in de natuurvoedingsbranche te-rug van weggeweest. De smaak van spelt is iet-wat nootachtig. Kamut is eveneens een oudtarwesoort. Daar bij kamut- en speltmeel hetglutengehalte hoog is kan van deze meelsoor-ten ook goed brood gebakken worden.

Gerst en rogge bevatten in mindere mate glu-ten en hebben niet die elastische eigenschapals tarwe. Onlangs is aan het licht gekomen dathaver een glutenvrij graan is, evenals boek-weit, gierst, rijst, quinoa, maïs en amarant.Het zal nog enige jaren duren voordat haver alsglutenvrij graan verkocht mag worden. Het meel van bovengenoemde granen kan ineen mengsel met tarwe gebruikt worden inbrood en pasta.

Tarwe groeit langzaam en neemt de tijd om terijpen. Gezaaid in de herfst of het vroege voor-jaar en geoogst begin augustus. Rogge heefteen bijna even lange groei periode. De anderegranen hebben veel minder tijd nodig om terijpen, maïs heeft de minste tijd nodig. Vooralwintertarwe doorloopt vanwege z’n langzamekieming de gang door de hele dierenriem enheeft daardoor de meeste verbinding van aar-de en zon doorgemaakt. In de korrel wordt zo

alle kracht uit aarde, dierenriem en zon inten-sief verenigd. Rogge doet bijna het zelfde. Deandere granen staan door een kortere groeipe-riode onder invloed van een deel van de kos-mische krachten, maar zijn daardoor niet min-der waardevol.

Gist of zuurdesem?Zuurdesem is het oudst bekende rijsmiddel.Zuurdesem ontstaat wanneer een mengsel van

meel en water op een warme plek wordt be-waard. In dit mengsel ontwikkelen zich melk-zuurbacteriën en (natuurlijke) gistcellen. Dezegistcellen scheiden koolzuurgas af wat hetdeeg doet rijzen. Deze gistcellen zijn van eenandere kwaliteit dan de gistcellen in het biolo-gische brood. De melkzuurbacteriën zorgenvoor de zure smaak en zorgt voor een voorver-tering van het meel. Door de langere rijstijddie nodig is voor zuurdeeg wordt het meel be-ter ontsloten en het fytinezuur afgebroken. Deaanwezige melkzuurbacteriën hebben een po-sitieve invloed op de darmflora.Gist voor gistbrood wordt fabrieksmatig ge-maakt. (Alhoewel er nu ook biologische gistverkrijgbaar is, maakt het gebruik hiervanmaakt de prijs van het brood vooralsnog tehoog) Bij de gisting van het deeg komt kool-zuurgas vrij wat het deeg doet rijzen. Dit gistheeft geen invloed op de ontsluiting (een soortvoorvertering van het meel, red.) van het

graan, waardoor gistbrood zwaarder verteer-baar is dan zuurdesembrood.

Interessant is te weten dat het graan voor De-meterbrood in z’n geheel uit Nederland komtaldus Bakkerij Verbeek (de grootste bakkerijin Nederland die biologisch (-dynamisch)brood bakt, red.). Er worden geen anderehulpmiddelen gebruikt bij het bakken dan gistof zuurdesem, water, zout en volkorenmeel.

Wat opvalt is dat het Demetergistbrood watkleiner is dan z’n biologische equivalent. Ener-zijds doordat er geen gebruik wordt gemaaktvan broodverbeteraars en anderzijds omdatDemetermeel lager scoort op het aantal eiwit-ten t.o.v. biologische volkorenbrood.Dan rijsthet brood minder en neemt het minder vochtop. Vandaar dat dit brood in een kleiner bak-blik gebakken wordt.

Tegenwoordig kunnen we het graan weer ziengroeien in eigen land. We hoeven weinigmoeite te doen om tarwe, gerst haver en rog-ge in zijn groeiproces te volgen. Immers nietsmooier is deze eetbare grassoorten te volgenin zijn ontwikkeling. Een van de kenmerken van natuurvoeding isdat we de natuur aan het product kunnen afle-zen, maar dan moeten we de natuur wel ken-nen. Een prachtig doel dus die graanveldenvoor een schoolreisje. ■

14 Dynamisch Perspectief

Page 15: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Na de BSE-crisis, de mond- en klauwzeer, devarkens- en de vogelpest worden nu de bijenmeer dan ooit bedreigd. 30 tot 50% van debijenvolken in Duitsland ging dood afgelopenwinter. Hoofdoorzaak: besmetting met de (uitAzië afkomstige) varroamijt en gebruik vanchemicaliën in de landbouw. Momenteel dreigteen nieuw gevaar: de komst van de Afrikaansebijenkastkever. Reden om een actie te voerenom de import van bijen in Europa te stoppen.Ook in Nederland is deze oproep aan ministerVeerman gedaan door middel van een brief-kaartenactie. In Natuurvoedingswinkels lagendit voorjaar informatiebladen en handtekenin-genlijsten.

Wat is er aan de hand? Hoezo deze wintersebijensterfte? Wat kever? Waarom worden bijengeïmporteerd? Met deze vragen ging ik naarJos Willemse, imker en kaarsenmaker in Drie-bergen. Imkers kunnen zo bezield over bijenspreken.“We kunnen zóveel leren van de bijen”, zegtJos. “Ze maken je wakker. Ze verruimen jeblikveld. Ik vind het zelf heel prettig dat ik bengaan imkeren. Het is mooi werk. Eén leraar opde Imkertagung heeft een onvergetelijke in-druk op mij gemaakt. Het viel hem op dat hijzijn leerlingen wel aan het werk, het tekenenen mee naar de dierentuin kon krijgen als hetom beren, koeien en andere aaibare dieren

september - oktober 2003 15

Varroamijt en bijenkastkever desastreus

Time-out voor imkerijIs het niet merkwaardig dat van alle voordrachten die Rudolf Steinerhield, één hele reeks van voordrachten over één dier ging en dan nogwel een insect: de bij. Van 26 november tot 22 december 1923 hieldRudolf Steiner acht voordrachten voor de arbeiders bij de bouw vanhet Goetheanum in Dornach: De bijen en hun betekenis voor mens,kosmos en aarde.Jos Wllemse, imker en kaarsenmaker vertelt in een uitgebreidinterview hoe het momenteel is gesteld met de bijen en aan welkegevaren ze blootstaan.Jan Saal vertelt sinds kort zijn belevenissen als imker.

Grenzen aan de manipulatie van bijenJola Meijer

ging, maar helemaal niet voor bijen of andereinsecten. Om de kinderen dichter bij het wezenvan deze dieren te brengen ging hij gedichtenschrijven en deze voorlezen in de klas. Overvlinders bijvoorbeeld. Op die manier nam hijhen mee in de kwaliteit van het landschap, derust, de stilte, en het beeld dat daarin de vlin-der zich verheft in het licht, de lucht doortrekt,weeft door de sfeer van warmte. Heel subtiel.Prachtig. En dit is ook het leefgebied van debij, daar is haar plek en werkt ze”. Ook Josspreekt bevlogen. Herhaaldelijk zegt hij in hetgesprek dat het hier zijn gezichtspunten be-treft en er leven onder imkers schijnbaar vele.Ook de nood van deze diersoort wordt door demens bepaald. Bijenboeren èn consumentendragen grote verantwoordelijkheden.

Hoe komt het dat in Duitsland zoveel bijen-volken deze winter niet overleefden?Jos: “Wie jarenlang met gif werkt om de Varroamijt te bestrijden, heeft daar nu geen

Page 16: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

baat meer bij, want de mijt is resistent gewor-den. Onderzoek heeft dit uitgewezen. Er zijnde afgelopen jaren grote hoeveelheden gif ge-bruikt tegen de mijt. Juist de winterbijen dieeen lange periode moeten overbruggen, weleen half jaar leven en dus oud moeten worden,zijn kwetsbaar. Maar ook het gebruik van de gifstoffen bij dekoolzaadteelt schijnt desastreus te zijn ge-weest voor de bijen. Bovendien doet de groot-schalige landbouw en de monoculturen, hetkappen van hagen en het verdwijnen van bloe-menweiden, een gebrek aan nectar en pollenontstaan. Ook daardoor worden de bijen zwaken bevattelijk voor ziekten. De Duitse beroeps(bd-)imker Günther Friedman spreekt zelfsvan een dreigende bestuivingscatastrofe. Demeeste planten in ons cultuurlandschap zijn,voor blijvende vruchtbaarheid en kwaliteit,aangewezen op bestuiving door bijen. En na-tuurlijk de moderne manier van imkeren metzijn kunstmatige ingrepen en materialen.”

Is de komst van de bijenkastkever nog ergerdan deze Varroamijt?Jos: “Ja, in de zomer van 2002 heeft ThomasRadetzki van Fischermühle ( Duitse bd-imke-rij, tevens opleidings- en onderzoeksinstituutvoor bijen) na een bezoek aan Amerika, waarde kever al volop aanwezig is, alarm geslagen.Hij heeft waargenomen hoe catastrofaal de ke-ver is. Chemicaliën werken niet. Vernietigenbovendien de bijen. De verspreiding van dekever vindt ongelofelijk snel plaats, omdat erzoveel wordt gehandeld in bijen. Daarom moetde import een halt worden toegeroepen, zodatin Europa eerst onderzocht kan worden wat tedoen tegen de bijenkast-kever. In Duitsland,waar veel meer beroepsimkerij is dan in Ne-derland en al zoveel sterfte opgetreden is, wilmen graag verder telen met het carnica bijen-ras. Deze bijen wil men graag importeren van-uit Australië waar de kever ook al is. Hetschijnt bijna onmogelijk te zijn om de jongeimportvolken te controleren op de kevereitjesen larven. Men gaat er dus vanuit dat het on-

16 Dynamisch Perspectief

Koninginnen, darren en werkstersJan Saal

Wanneer we onderzoeken hoe het verschil ont-staat tussen een bijenkoningin, een werksteren een dar, komen we tot de conclusie dat zealledrie uit eenzelfde eicel, die door de konin-gin is gelegd, voortkomen. Nu blijkt dat de ko-ningin darreneitjes niet bevrucht en werkster-en koninginneeitjes wel bevrucht. Zij is duszelf in staat om de bevruchting per eitje te re-gelen. Immers de koningin gaat eenmaal inhaar leven op bruidsvlucht, vlak nadat ze uitde cel gekropen is. Dan ontvangt ze van meer-dere darren zoveel zaadcellen, dat ze daarhaar verdere leven mee toe kan. Ze bewaartdeze zaadcellen in een blaasje en gedurendevier jaar bevrucht ze dan alle werkstereitjes enkoninginneeitjes die ze nog gaat leggen. Ver-volgens blijkt dat de cellen die de bijen bou-wen voor koninginnen heel anders zijn danvoor werksters en ook weer anders voor dar-ren. De cellen voor werksters zijn het kleinste.Ze worden horizontaal in verticale raten ge-bouwd en zijn zeshoekig van vorm. De darren-cellen worden hetzelfde gebouwd maar zijniets groter. De koninginnecellen tenslotte wor-den afzonderlijk gebouwd en verticaal ge-plaatst, met de opening naar beneden. De ko-ninginnecellen zijn het grootst uitgevoerd enrond van vorm.

De werkstercellen zitten midden in het broed-nest, dat een bolvorm heeft met een omtrekvan ongeveer 30cm. De darrencellen zittenmin of meer als een schil daaromheen. De ko-ninginnecellen tenslotte zitten meestal aan debuitenrand van het broednest, maar soms ookniet. In ieder geval zitten ze verspreid door hetbroednest.Koninginnen ontvangen tijdens de ontwikke-ling van de larve meer eiwitrijkvoedsel dan dewerksters en de darrenlarve ontvangt ietsminder eiwitrijkvoedsel dan de werkster.Het wonderlijke is nu, dat de koninginnen zichin de kortste tijd ontwikkelen, nl. in 16 da-gen. De werksters ontwikkelen zich in 21 da-gen en de darren in 24 dagen. Rudolf Steinerverbindt deze tijdsduur aan de omlooptijd vande zon. Deze bedraagt ongeveer 21 dagen,zodat de werksters een ontwikkelingstijddoormaken van precies een zonnedag. De ko-ninginnen minder dan een zonnedag en dedarren iets meer dan een zonnedag. Daardoorblijft de koningin een zonnedier en wordt dedar een aardedier. Uiteindelijk zijn in een vol-groeid volk één koningin aanwezig, ongeveer50.000 werksters en enkele duizenden dar-ren.

Foto

: Ann

a de

Wee

rd

Page 17: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

vermijdelijk is dat de bijenkastkever ook inEuropa komt.”

En wat is de actie?Jos: “Eigenlijk alleen de vraag aan EU commis-saris Fischler: ‘Geef ons nog wat tijd, doe degrenzen dicht’. Er zijn vier verschillende an-sichtkaarten met deze oproep gedrukt om aanhet ministerie van Landbouw in Den Haag ofaan de EU in Brussel te sturen. Daarnaast zijner handtekeningen verzameld via de Natuur-voedingswinkels. In totaal zijn er 47.000 Eu-ropese handtekeningen aangeboden. Een com-missie van deskundigen heeft de EU geadvi-seerd de grenzen te sluiten voor bijen uit ‘be-smette landen’. Er zijn nog geen concretemaatregelen afgekondigd.In Nederland heeft Albert Muller, bd-imker enleraar op de Fischermühle, zich ingezet voordeze actie. Hij heeft onmiddellijk alle docu-mentatie vertaald en op de bd-imkerdag(Kraaybeekerhof, maart 2003) is de campag-ne door hem geïntroduceerd. Daar werden deaanwezigen met een film en ander documenta-tiemateriaal bekend gemaakt met de bijen-kastkever. Deze hele actie werd opgezet vanuitde positieve hoop dat de kosten wel nader-hand betaald konden worden. Vandaar ook devraag om geld te schenken voor deze actie.”

Hoe schadelijk is de bijenkastkever?Jos: “De kever legt haar eitjes in de kast envreet er alles op, evenals de larven die methun uitwerpselen alles ook vervuilen. Als dezelarven groot zijn kruipen ze door het vlieggatnaar buiten, verpoppen zich in de grond rond-om de kast en worden nieuwe kevers die naeen week alweer eitjes kunnen leggen. Het probleem is dat de Europese bij niet insymbiose kan leven met de kever zoals deAfrikaanse bij doet. Die reageert agressief opde kever; poetst veel meer, vangt de keverweg bij de vliegopening en zet zelfs de keversgevangen in cellen afgesmeerd met propolis.Heel apart dat ze wel in leven worden gehou-den!

Interessant verschijnsel is ook dat de kevervoornamelijk eieren legt op het moment dathet volk verstoord wordt, als erin wordt ge-werkt. Blijkbaar voelt de kever zich dan be-dreigd. Bij de Fischermühle wordt nu dus ge-keken hoe geïmkerd kan worden met zo minmogelijk storen in het broednest, waar de ke-ver zich ophoudt en mee voedt.En dit is ook juist de kritiek van de BD op degangbare imkerij: waarom zo verschrikkelijkveel verstoren, zoveel kijken, zoveel kunstgre-pen…”

Gaat de imkerij ook alleen over geld?Jos: “Ja natuurlijk. De volken zo groot mogelijkhouden. Kunstmatig vermeerderen en nietwachten op de natuurlijke zwerm. Dit latenzwermen is ook het dilemma van de beroeps-en hobbyimker. De hobbyimker kan het latengebeuren, de beroepsimker niet. Juist hetzwermen is bijzonder. Je moet je voorstellennormaal gebeurt in het voorjaar het volgendein een bijenvolk: er komt steeds meer eten dekast binnen, ze gaan de koningin aanzettendoor haar extra te voeren, de koningin wordtweer groter en de eierstokken worden weergeactiveerd en ze gaat weer eitjes leggen. Bo-vendien moeten de larfjes gevoerd worden.Dat is een hele voedselstroom die de kast bin-nenkomt en wordt omgevormd tot jonge bijen. Als je zo’n koningin weghaalt wordt dit in eenkeer stop gezet.

september - oktober 2003 17

Bijenkastkever op de raat Larven van de bijenkaskever die de raat opeten

BIJEN

En als een volk op natuurlijke wijze in zwerm-stemming overgaat stopt op natuurlijke wijzeook die voedselstroom.Bij de Fischermühle adviseren ze: laat in iedergeval een volk in zwermstemming komen; datmerkt men doordat de koningin stopt met hetleggen van eitjes en er geen raat meer ge-bouwd wordt. Op dit moment kun je de oudekoningin weghalen met een deel van het volk.Eén van de larven in de moerdoppen wordt denieuwe koningin.”

Waarom worden bijen over de hele wereld ver-voerd?Jos: “Wat er wereldwijd met bijen gebeurt iseigenlijk net zo industrieel als bekend is vankippen-, varkens- en andere dierhouderij. Wattotaal indruist tegen mijn gevoel van omgaanmet bijen en wat grote beroepsimkers doen, isbijvoorbeeld werken met kunststofraten. Totaalplastic en lichaamsvreemd materiaal voor debijen. Daardoor wordt de bijen een levensfaseonthouden namelijk die van bijenwas zweten.Uit pure efficiency wordt ze dit ontnomen. Om-dat bijen het kunststof niet accepteren wordt ereen laagje was overheen gespoten.De handel is ook gericht op zoveel mogelijk efficiency. Imkers leven van de honing dusmen wil veel opbrengst. Als je alle honing weg haalt moet je de bijen er wel ander voed-sel voor terug geven zodat ze kunnen over-winteren. Dat kost geld. Het is veel goedko-

Page 18: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

per om die bijen niet te laten overwinteren,maar te doden en in het voorjaar uit warmestreken een kunstmatig bevruchte koninginmet wat bijen te importeren. Met vliegtuigenvol gaan die de wereld over. Wie ze nodigheeft kan ze kopen.In warme streken op aarde bijvoorbeeld opHaïti en de Dominicaanse republiek worden opkunstmatige wijze koninginnen geteeld. Dat isheel simpel. Als steeds op het juiste momentkoninginnen worden weggehaald, gaat het bij-envolk in paniek redcellen trekken waarin zenieuwe koninginnen opkweken.Er bestaat een nog kunstmatiger methode omkoninginnen te kweken, met speciale napjes.Met een pincet worden de netgelegde eitjes,waaruit eigenlijk werksterbijen zouden komen,overgebracht naar deze kunstmatige moerdop-napjes. De bijen eromheen denken dat dit ko-ninginnen moeten worden en gaan meteen de-ze cellen uitbouwen en de eitjes als koningin-nen verzorgen. Daartoe maken ze koninginne-gelei aan: voedersap in hun kop dat stroomt inhun bek naar buiten. Dit wordt gevoerd aanhet larfje dat zich ontwikkelt tot koningin.Op deze wijze wordt ook koninginnegeleikunstmatig gewonnen dat vandaag de dag eengeliefd product is.De, op grote schaal, gekweekte koninginnenworden in een klein kastje gedaan met eenpaar bijen erbij, de hofstaat die de koninginverzorgen en voeren. Dit zijn de ‘exportpak-ketjes’ die per duizenden worden ingevlogen.Bij voldoende voedsel groeien deze snel totvolken uit.”

Wordt er meer gemanipuleerd? Jos: “Op grote schaal wordt er ingegrepen inhet broed gedeelt van het volk. Naar hartelustworden eitjes van het ene volk in een andervolk gehangen. Als je er van uit gaat dat iedervolk één geheel vormt, één Bij, dan laat jezulke ingrepen zo veel mogelijk achterwege.Waar ik mijn vraagtekens bij heb is de verjon-ging van de koninginnen. Een volk kan zijn ei-gen biografie eigenlijk helemaal niet meer vol-

gen. Een koningin wordt vijf jaar oud normaalgesproken, of nog wel meer, maar in de huidigeteelt mogen ze niet ouder dan twee of drie jaarworden. Want daarboven loop je meer risico’sen alles draait om zekerheden. Dus zijn de jon-ge koninginnen van belang, maar en dat is eenander punt, die moeten wel bevrucht zijn. Endoor de juiste darren, het juiste sperma…allesgeorganiseerd. Op grote schaal vindt dan ookkunstmatige inseminatie plaats om de gewensteeigenschappen aan te kweken.”

Zijn er grenzen?Jos: “Een belangrijk aspect dat imkeren moei-lijk maakt is dat de bijen een geweldige le-venskracht en vermogen tot regeneratie bezit-ten. Je kunt dus heel ver gaan met ingrepenzonder zelf in de gaten te hebben dat je de Bijongelofelijk aan het onderuit halen bent omdathet ten koste van haar vitaliteit gaat. Rudolf Steiner heeft voorspeld dat wij 100jaar zouden kunnen imkeren op de wijze zoalszich die rond 1900 ontwikkelde. Toen werden

18 Dynamisch Perspectief

Zwermen is natuurlijk. Hier worden uitgezwermde bijen door de imker in een korf gevangen. (Foto: Anna de Weerd)

Page 19: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

de kasten net uitgevonden. Het zou mij nietverbazen dat we nog jarenlang daar doorheenmoeten gaan, ook als bd-imker. Want hetvraagt veel scholing en tijd om jezelf enigszinshet bewustzijn van je bijenvolk aan te meten.Je blik moet eigenlijk reusachtig groot worden.Je moet niet alleen naar je volk in de kast kij-ken, maar ook naar de zes vierkante kilometerwaar ze vliegen en je afvragen wat vindt daarallemaal plaats in die ruimte? En de darren,die vliegen nog veel verder. Die kunnen volk involk uit vliegen. Men vermoedt dat de darrentussen meerdere volken een sterke communi-catie hebben. Bij de Fischermühle is geconsta-teerd dat toen bepaalde imkers buiten hun re-gio de darren kunstmatig slachtten hun volkenjuist meer darren kregen. Weten wij iets vandie samenhangen? Het geeft aan dat de com-municatie tussen imkers in de regio van grootbelang is. Er is nog zoveel uit te wisselen.Daar komt bij dat de consument natuurlijkvreselijk verwend is, bij hen moet ook bewust-zijn doordringen. Want er is altijd honing inalle soorten. Het gaat in potten van 900 gramover de toonbank terwijl je eigenlijk goud inhanden hebt. Doe het in kleine potjes, betaalervoor en zorg ervoor dat die imker op eengoede wijze zijn werk kan doen! Dit is hetzelf-de wat in de bd-landbouw geldt; de boer moetvoldoende geld krijgen zodat hij zijn werkgoed kan doen. We dwingen ons allen met elkaar om in eenzij-digheden te gaan. Naar de grenzen van wateen organisme nog aan kan. Dat doen we metonszelf ook, we zijn hardleers wat dat betreft,tot we ziek worden.”

Zelf ervaar ik op mijn tuin een aangenamesfeer die de bijen brengen. Waarom zijn ze be-langrijk?Jos: “Er worden krasse uitspraken over ge-daan zoals ‘als de bij er niet meer is, zal demens uitsterven’. Maar voor het gebied vande voortplanting, het kwetsbare lucht/warmtegebied zijn ze onmisbaar. De bijen gaan vanbloem naar bloem. Mensen kunnen niet ver-

zorgen wat daar plaats vindt. Bijen doorkrui-sen de plantenwereld, zitten helemaal in desfeer van de plant. Net als de vogels. En daarwaar vogels ontbreken beleef je dit toch heeldirect als gemis. Als ik ’s morgens vroeg eengebied in ga waar vogels zijn dan ervaar ikdat als zó indrukwekkend, die sfeer die vogelsteweeg brengen met hun gezang in de natuur,daar gebeurt wat! Bijen doen dat ook, alleenniet zo duidelijk voor onze waarneming. Erzijn een paar momenten per jaar waar imkersdoor het dolle zijn qua enthousiasme. Bijvoor-beeld het zwermen. Als imkers praten overhet zwermen, met name over de klank, de at-mosfeer. Die klank en de patronen die gevlo-gen worden zijn heel bijzonder. Een ander be-langrijk moment waar reikhalzend naar wordtuitgekeken is de reinigingsvlucht in het voor-jaar. Als het volk de hele winter in rust is ge-weest en geleefd heeft van de honingopbreng-sten… en dan komt de eerste mooie dag inhet voorjaar. Dit jaar was dat al in januari.Dan komen ze uit de kast en ‘oooh ze levennog. Wat zijn ze weer goed, kijk ze glanzen’.Dan proef je de levenskracht van zo’n volk ei-genlijk weer. Er zijn nog wel meer momenten:de bruidsvlucht en natuurlijk een veld waaropgevlogen wordt. Als je meemaakt wat daarplaats vind, de kwaliteit die de dieren daarbrengen! Dat is toch van belang voor de toe-komst, voor wat daar volgend jaar gaat ko-men op dat veld. Met name deze verbindingtussen aarde en kosmos, daar zie ik de bijenals bemiddelaars.”

Is er in Nederland nog wel voldoende voedselvoor de bijen? Jos: “Oude imkers zeggen dat je hier vroegereen constante stroom van voedsel voor de bij-en had. De laatste tientallen jaren zijn dathoogtepunten met tussenpauzen geworden:het fruit, de wilg, de linde, de heidedracht.Tussendoor moet je de bijenvolken gaan ver-plaatsen om de goeie drachten te halen, naarde phacelia, de distel, het koolzaad of de kla-vervelden.

september - oktober 2003 19

BIJENVroeger had je de weides waar bloemen instonden. Je had korenvelden met bloemen. Nuis er alleen maar gras en monocultures. En erwordt voor de bloei gemaaid. Het gaat allemaalom het vegetatieve; ook dat is geld gericht.De bijen gaan hangen op het moment dat zichgeen drachtbron aandient en er weinig te ha-len valt. Dan lummelen ze wat binnen en bui-ten om de kast. Je ziet ze niet meer doelge-richt in een rechte lijn wegschieten en terug-komen naar de kast, maar veel meer zigzag-gend gaan. Er wordt nog wel gevlogen, maarin verhouding komt er veel minder voedsel.”

Hoe staat het met bd-imkeren, worden de pre-paraten ook gebruikt?Jos: “Uit de boekjes weet ik dat de bijen de as-traliteit verdelen over de plantenwereld. Ommij dit voor te stellen, vind ik een moeilijkezaak. Maar van daaruit redenerend kun je welzeggen: als het zo essentieel is, moeten we ookzorgen voor insecten en vogels op de boerderij.Daar moet elke boer aandacht voor hebben.Daarom is het ook belangrijk niet die kale wei-delandschappen te houden, maar bomen erin.Wat er in de lucht gebeurt is zo levend, daarmoet je eerst oog voor krijgen. Dat werd meduidelijk aan de wind die nooit in ‘een rechtelijn’ waait. Wat werkt daar bij fladderendeblaadjes en takken? Wat zeggen de geluidendie ze maken? Om de korf kan de imker kiezelpreparaat ge-bruiken. Uit ervaring kan men zeggen dat ditzijn werking heeft op de bijen. Maar daar isnog veel te leren. Daar zijn we nog steeds be-ginnend.”

Over de bijenkast kever:www.bienenstockkaefer.deBijenkastkever actie kontaktpersoon: AlbertMuller, Zeedijk 35, 7397 NS Nijbroek,fax.0571-291186. of [email protected] actie met giften steunen kan:giro 0938963 t.n.v. A.P.H. Muller onder ver-melding van Bijenkastkever.Jos Willemse email: [email protected]

Page 20: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

“Wat een lovende woorden!” was mijn eerstegedachte toen ik de artikelen van Ton Baars enJan Diek van Mansvelt onder ogen kreeg. En“Wat is er toch veel veranderd in Nederlandsinds we Slow Food in 1989 oprichtten!”. Me-teen daarna schrok ik weer van de blijkbaarnog steeds levende gedachte dat Slow Food-le-den hetzij ‘terug-naar-grootmoeders-pappot’-figuren zijn, hetzij carnivore types met bizarreeetgewoontes. En dat allemaal dankzij onzeeerste grootschalige activiteiten in Nederland,Het Verboden Diner en Vergeten Eten.Gelukkig nuanceert Ton Baars dit imago inzijn artikel, maar tegelijkertijd signaleer ik datonze beweegredenen voor deze activiteitenook voor hem nog niet helder genoeg waren.Beweegredenen die juist bij de doelgroep vandit tijdschrift zouden moeten aanspreken enhelemaal niets met BSE van doen hadden.

Het Verboden Diner was bedoeld als ‘smakelijkprotest tegen de smaakvervlakking’. SlowFood maakt zich namelijk ernstige zorgen overhet teloor gaan van voedseltradities in debreedste zin van het woord. Productie- en be-reidingswijzen, eetgewoonten en kleinschalige,ambachtelijke producenten. En omdat SlowFood geen ‘anti’-beweging wil zijn, maar juisteen smakelijk alternatief wil behouden, kozenwe voor een ludieke en culinaire vorm. Ten-slotte is Slow Food een organisatie van, vooren door gastronomen.

Op het menu stonden dan ook producten dieom hygiëne-redenen met uitsterven werdenbedreigd. Dat zijn vrijwel uitsluitend zuivel-,vlees- en wildproducten of -gerechten. En ja,naast voor Nederlanders nog vrij normale za-ken als rauwmelkse kaas, gerechten bereid

20 Dynamisch Perspectief

Slow Food

Het Recht op GenietenIn het vorige nummer schreven zowel Ton Baars als Jan Diek van Mansvelt een verslag over degeneugten van een kaasproeverij georganiseerd door de stichting Slow Food Nederland. Beideverslagen werden aan Slow Food Nederland gestuurd, met het verzoek hierop een reactie te geven.Onderstaand van Andrea van Gemst.

drs. Andrea van Gemst, voorzitter Stichting Slow Food Nederland*)

In onze winkel vindt u naast onzebijenwaskaarsen een uitgebreid

assortiment bijen producten.Vele soorten, voornamelijk Nederlandse,

(lokale) honing en producten waarhoning in verwerkt is. Propolis

producten, mede, wijn. En een uitgebreidprogramma prachtige kandelaars, van

brons, hout, metaal en glas.Onze kaarsen vindt u ook bij de

natuurvoedingswinkel bij u in de buurt.

Kom eens langs: onze openingstijdenzijn: van dinsdag t/m vrijdag van 9.00tot 12.30 en van 13.30 tot 17.00 uur.

Zaterdag van 9.00 tot 17.00 uur.

Op onze web-site vindt u uitgebreideinformatie:

www.dipam.nlDipam

C.V. Van Rijckevorselstraat 4A,Driebergen.

Tel.0343-514482.

(advertentie)

Page 21: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

met rauwe eidooiers (mayonaise bijvoorbeeld)en goed gerijpt en dus afgehangen vlees enwild, kwamen er ook wat zaken op tafel die wein ons land ontwend zijn. Zoals orgaan- en in-gewandsvlees. Want een zwezerik mag dan een gewilde deli-catesse in de horeca zijn, lever kan er nog netmee door, niertjes zijn al wat enger, maar her-senen, longen, uiers en pens, dat gaat veelmensen toch een stapje te ver. Terwijl het nogniet zo lang geleden is dat die dingen ook inNederland ‘normaal’ voedsel waren. Naast alle gegruwel was het meest gehoordecommentaar: “Maar moeten we dat verlies danbetreuren?”. Het antwoord van Slow Food iseen volmondig “Ja”. Ten eerste omdat er ookin Nederland nog steeds mensen zijn die welkunnen genieten van deze producten, maar tentweede omdat er bij het slachten niets norma-ler zou moeten zijn dan het gebruiken van alledelen van een dier. Vroeger was dit bitterenoodzaak, tegenwoordig kunnen we het onspermitteren om bepaalde delen als ‘slachtaf-val’ niet meer voor consumptie geschikt teachten.

Helaas kunnen we achteraf concluderen datvan het menu alleen deze ‘horror’-productenzijn blijven hangen, terwijl de biest en de zelf-gepelde garnalen zijn vergeten. Maar dat hetinsloeg als een bom – en dat was de bedoe-ling- is wel duidelijk.

Het voorbeeld van Jan Diek van Mansvelt overde maaltijden in Toscane, had ik niet mooierkunnen bedenken. Want ook dat hoort bijSlow Food: met anderen genieten van eten. Desociale functie van eten ligt immers zwaar on-der vuur. De gezamenlijke maaltijd delft hetonderspit in de veelheid aan sociale, cultureleen sportieve verplichtingen die we vandaag dedag hebben. Klinkt dat oubollig? We hoeven echt niet terugnaar ‘jaren 50, tafelzeiltje, moeder in de keu-ken, spruitjeslucht’. En gelukkig zien westeeds vaker dat er in de weekends uitgebreid

met vrienden getafeld wordt. Het lijkt echteriets bijzonders te worden. Koken lijkt eensteeds tijdrovender kunst te zijn waarvoor jeuitsluitend in het weekend nog tijd hebt.

Zoals gezegd is de invalshoek van Slow Foodeen gastronomische. De ondertitel van onzebeweging is ‘Internationale Beweging ter Ver-dediging van het Recht op Genieten’. Daarinzit het voornaamste verschil met andere orga-nisaties, die vaak het milieu of een bepaaldeovertuiging als uitgangspunt hebben. Dat onzeuitgangspunten verschillend zijn, betekentechter niet dat er niet veel raakvlakken zijn. Want waar het gaat om kwaliteit en authentie-ke smaak, zie je dat dit vaak gepaard gaat metkleinschaligheid, ambachtelijkheid en tijd enaandacht bij de productie. Bovendien gaat hetnaast kwaliteit ook om smaakrijkdom, om hetbehouden van verschillende smaken, om bio-diversiteit. En we moeten zorgen dat we nietalleen vandaag, maar ook over twintig jaarnog kunnen genieten. Carlo Petrini, oprichter en voorzitter van deinternationale organisatie, stelde in zijn dank-woord bij de uitreiking van de Sicco Mansholt-prijs aan Slow Food: “Een gastronoom die nietook ecoloog is, is geen gastronoom, terwijleen ecoloog die niet ook gastronoom is ge-woonweg stom is.”

Naast deze overeenkomsten moet echter ookworden erkend dat biologisch of biodynamischen ‘slow’ niet per definitie hetzelfde zijn. Erzijn helaas ook biologische producten van eenarmzalige kwaliteit. En biodynamische vegeta-rische burgers en bio-diepvriespizza’s kunnenwe ook niet echt tot ons culinaire erfgoed re-kenen.Dit neemt echter niet weg dat het voor beidepartijen (en waarschijnlijk nog wel een aantalandere ook) niet alleen nuttig, maar zelfs

noodzakelijk kan zijn om op onderdelen allian-ties aan te gaan. Dit vergt van alle partijeneen bepaalde openheid en vooral het kijkenover de eigen grenzen.

Een evenement als de Kaasproeverij lijkt eenprachtige gelegenheid te bieden om zo’n tijde-lijke samenwerking aan te gaan. En ongetwij-feld zijn er veel meer van dergelijke projectente verzinnen. Zolang het doel maar is onze ge-zamenlijke doelstellingen te realiseren.

Laten we vooral niet vergeten dat Slow Foodin Italië opkwam in een tijd dat de kleinschali-ge, traditionele landbouw, veeteelt en produc-tiewijzen nog te redden waren. In Nederlandzijn deze helaas vrijwel verdwenen en zullenwe het moeten hebben van enthousiaste boe-ren en producenten die nog de tijd en aan-dacht willen opbrengen om een goed productte maken. En die zijn in de bd-hoek ruim ver-tegenwoordigd.

*) Stichting Slow Food NederlandPostbus 26951000 CR Amsterdamwww.slowfood.nl

september - oktober 2003 21

‘Smakelijk protest tegen desmaakvervlakking’

Page 22: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Van alle bijdragen maakten die van Huib Bor,melkveehouder onder Utrecht en Arie Bos,huisarts in Amsterdam, het meeste indruk opme. Tijdens hun bijdragen viel er een stilte inde zaal waarbij je een speld kon horen vallen.Zo iets had ik de voorafgaande dagen niet ge-hoord en ook daarna niet. Iedereen zat op hetpuntje van zijn of haar stoel. Het applaus vande verzamelde wetenschappers was uitzonder-lijk lang en warm. Wat was er zo bijzonder aandeze verhalen?Het waren berichten van mensen die onder-zoekend in de praktijk van hun leven stonden.Ze waren onderzoeker en object van onder-zoek tegelijk.Huib vertelde hoe hij als jonge boer aanvanke-lijk sterk opkeek naar de hele reeks van advi-seurs en specialisten die hem met hun zorg-vuldig gefundeerde adviezen terzijde wildenstaan: “In de vele jaren die ik nu boer heb iksteeds weer nieuwe dingen geprobeerd. Aan-

vankelijk steeds op advies van een of meer ex-perts die ik raad vroeg voor het ene of andereprobleem op mijn bedrijf. Dat kon de gras-groei zijn, de botanische samenstelling van deweide, het veevoer, de mestopvang, de bewa-ring en het uitbrengen van de mest en noemmaar op. Elk advies was op zich altijd primavoor het bedrijfsonderdeel waarvoor ik hetvroeg. Alleen werkte die oplossing lang nietaltijd goed in mijn bedrijf als geheel. Van mijnspecifieke bedrijf bleek geen van de expertsverstand te hebben. Zo merkte ik allengssteeds meer dat het er eigenlijk om ging welnaar de adviezen van de experts te luisteren,maar vervolgens veel meer dan vroeger te le-ren vertrouwen op mijn eigen inzicht in mijnbedrijf als geheel. Daarbij hielp het enorm omte ontdekken dat de koeien en kalveren, degraslanden en de graskuil me voortdurend hunspiegel voor houden bij alles wat ik doe. Be-paalde symptomen bij het vee bleken direct

samen te hangen met de manier waarop ikmet mijn beesten omga. Zo zijn al die elemen-ten van mijn bedrijf allengs een open boekvoor me geworden, waarin ik lees of dat watik met en voor ze doe goed of niet goed voorze is. Als zij er beter van worden wordt het be-drijf er ook beter van. Om zover te komen hebik wel moeten leren om op mijn eigen ervaringte vertrouwen. En om dat mogelijk te makenmoest ik me steeds meer bewust leren wordenvan mijn eigen ervaringen.” Wat mij betreft liet Huib Bor zich daarmee alseen typische vertegenwoordiger van de bd-landbouw zien: creatief en leergierig, met hartvoor z’n bedrijf, z’n collega’s en z’n consu-menten. Als voorzitter dan de EKO boeren inBiologica en in de LTO draagt hij in belangrij-ke mate bij aan het scheppen van politiekeruimte voor een gezonde landbouw.

Arie Bos vertelde hoe hij tijdens zijn medicij-nenstudie in de jaren ’70 koos voor een holisti-sche benadering, waarbij je de patiënt en zijnof haar kwaal steeds in het kader van erfelijk-heid, gezinsleven en beroepsleven probeerde tezien. “We deden sensitivity trainingen, volgdencursussen in andragologie, psychologie, bio-energetica en Gestalt om de patiënten in dekern van hun probleem te kunnen helpen. Aldat reductionistische gedoe met pillen en ope-raties wekte onze weerzin omdat dat alleenmaar de uiterlijke verschijnselen van de echteziektes kon wegwerken en de essentie van deziektes, de mentale oorzaken, onverlet liet.”Het was komisch om van hem te horen hoe te-leurgesteld hij was in de reductionistische hou-ding van veel van zijn patiënten toen hij een-maal als arts aan het werk ging. Die zaten he-lemaal niet te wachten op mentale oefeningenom van hun kwalen af te komen. “Geen gezeur,geef me een pil”, was de kern van de reactiedie hij daar ontmoette. Via patiënten van eenantroposofische arts leerde hij echter een heelander soort medicijnen kennen: gebaseerd opkruiden en ritmische verdunningen. “Zouden erstoffen kunnen zijn die zo werken dat de geest

22 Dynamisch Perspectief

Het onderzoek en het leven:

Boer en arts als holistischewetenschappers

Jan Diek van Mansvelt

Half mei van dit jaar organiseerde het Louis Bolk Instituut in het Lunterense Buurtbos hetinternationale symposium ‘Such is Life’. Het centrale thema daarbij was de verzoening vanreductionisme en holisme, of in andere woorden, van de op deeltjes gerichte en de helende aanpakin de wetenschap. Jan Diek van Mansvelt vertelt over enkele bijdragen.

Waar is het leven gebleven in de levenswetenschappen?Waar is de wijsheid gebleven in ons kennissysteem?Waar is de kennis gebleven in onze informatiemaatschappij?Vrij naar T.S. Eliot

Page 23: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

beter in het lichaam terecht kan? Door bij diearts in de leer te gaan ontdekte ik hoe lichaam,ziel en geest in mensen met elkaar samenhan-gen en op elkaar inwerken. Hoe het doen vanheileuritmie een vrouw kon helpen haar menst-ruatieproblemen op te lossen, hoe het heel kortknippen van haar lange lokken een vrouw konhelpen zelfstandiger te worden, hoe een manover zijn besluiteloosheid heen kwam door ij-zerzalf op zijn milt te smeren. Toen die artsplotseling besloot naar Amerika te gaan en mijvroeg om zijn praktijk over te nemen stond iker ineens alleen voor. Door niet langer in du-alistische modellen te denken maar in termenvan interacties binnen het geheel van lichaam,ziel en geest in elk individu, kon ik naast mijnverstand ook op mijn intuïties, op mijn gevoelleren vertrouwen. In plaats van het of-of modelvan lichaamsgericht reductionisme versusgeestgericht holisme ontdekte ik het en-en mo-del van wederzijdse beïnvloeding van die deel-gebieden in mezelf en in de mensen die bij mijkwamen. Zo vond ik een manier om de teleur-

stelling over alles wat ik nietmet de gangbare medicatieskon helpen genezen, en dieover de illusie dat alles metmantrams en opgelost konworden, tot een realisme teverenigen, waarin mensensteeds weer beter worden doorover hun ziekten heen te ko-men.”

Ton Baars hield een workshopdie hier mooi bij aansloot. Hetging over leren aan de handvan ervaringen, ook wel erva-ringswetenschap of leren uit deeerste hand genoemd. Het be-treft leren van het eigen doenen waar te nemen. De imagi-naire kloof tussen onderzoe-kend subject en het object datonderzocht wordt, waar veelonderzoekers hebben leren ge-

loven, wordt daarbij overbrugd. Het kan im-mers nooit anders dan dat de waarnemer zelfook een rol speelt in de processen die plaatsvinden. Hij formuleert de vraag, kiest metho-den om die vraag op te lossen, kiest criteriaom de gevonden gegevens te beoordelen en iszo, bewust of onbewust, met huid en haar in-begrepen in wat er uit het onderzoek komt.Ton vertelde als voorbeeld van een boer die dekopakkers een keertje niet meenam in de be-spuiting met verbrande onkruid-as als onkruid-bestrijdingsmiddel. Na een week of twee zaghij aan het patroon waarin de onkruiden wel enniet groeiden, zijn spuitpatroon terug. In hetervarend leren is patroonherkenning erg be-langrijk. Dat kunnen zowel ruimtelijke patro-nen zijn zoals in dit voorbeeld, maar ook pa-tronen in de tijd (na dit zie ik altijd dat gebeu-ren). Het betreft steeds gedragspatronen vanlevende systemen ofwel organismen. Maar ookin de sociale wetenschappen kom je gedragin-gen van organisaties tegen. Hoe ingewikkelderhet patroon hoe meer zekerheid het biedt be-

treffende het verband tussen oorzaak en waar-neming. Het proefschrift van Ton Baars, zieDynamisch Perspectief 2003 nr. 2, is aan ditthema gewijd.

Met mijn enthousiasme over deze bijdragenwil ik overigens niets af doen aan de zeerzorgvuldige wetenschappelijk gefundeerde bij-dragen van de andere circa dertig sprekers uitzo’n acht landen in vele plenaire en werkgroepsessies op twee overvolle hele en twee vollehalve dagen. Het Louis Bolk Instituut was metacht bijdragen ruimschoots vertegenwoordigd,waarbij van de Landbouwafdeling, naast TonBaars, ook Edith Lammerts met de biologischeplantenveredeling en Joke Bloksma met appel-onderzoek scoorden. Een map met de Procee-dings, met de engelse teksten van de hoofd-sprekers, zal eind van dit jaar bij het LouisBolk Instituut te verkrijgen zijn([email protected]). ■

september - oktober 2003 23

DB-boer Huib Bor Arts Arie Bos

Page 24: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

De dag waarop we Tonke begroe-ven, droeg Anna van Oostwaardhet gedicht ‘de Landman’ van IdaGerhardt voor. Een treffend beeldvan Tonke, zoals hij in zijn werkals tuinder stond.Toch was Tonke veelzijdiger danalleen maar die landman. Metzijn grote handen en ongebreidel-de werklust deed hij meer dan al-leen in de grond wroeten en metzijn werk vergroeien. We ont-moetten hem ook anders in deafgelopen jaren. Onder andere

nog eind juni, op een middag ge-wassen-kijken op de Horsterhof,twee aan twee de tuin op, en naafloop elkaar vertellen wat je op-gevallen was. Tonke ‘deed’ sa-men met Tineke van de Ooster-waarde de courgette en Tonkevertelde er zó treffend over datKarin van de Hoogekamp sindsdie middag heel anders naar decourgette kijkt. Die courgette wasgezien! Tonke schilderde en te-kende dan ook en dan moet jekijken/waarnemen, je meditatief

inleven. Na afloop van die mid-dag werd er – zo is bij ons goedgebruik – samen gegeten en ge-dronken. Tonke pakte met zijngrote handen de smalle hals vanzijn viool en de strijkstok enspeelde. Hij zong – dat deed hijgraag – Ierse liedjes. Door hetverhaal dat zijn Maartje op dedag van de begrafenis vertelde,kwamen we erachter dat hij opdertigjarige leeftijd nog fluitlesheeft genomen en zich opwerktetot conservatoriumniveau, en inde zandbak al viool speelde.Tonke werd geboren in Deldenaan het Twentekanaal. Zijn moe-der is van Hongaarse afkomst ensterft, wanneer Tonke 2 jaar oudis. Hij is de jongste van 4 kinde-ren en wanneer zijn vader her-trouwt, worden er nog 4 kinderengeboren. Met 10 jaar verhuist hetgezin naar Hengelo. Hij heeft heter niet naar zijn zin. Met 12 jaargaat hij uit huis naar de pater-school in Haelen. Meester Simonsblijft hem bij, die is kunstzinnigbezig en neemt de jongens de na-tuur in.Op zijn 14e gaat hij werken ineen tuinderij en wanneer hij bijna16 is gaat hij bij de marine entekent een 6-jarig contract bij decommando’s.Toch is dit niet zijn wereld. Hijgaat naar Australië om te werkenen maakt zijn eerste schilderijen,werkt nog een periode in Nieuw-Guinea en reist vervolgens in on-geveer een jaar over land doorAzië terug naar Nederland.Hij krijgt werk in de Rekkense in-richtingen, zonder papieren,maar op basis van levenservaringen gaat studeren aan de Sociale

Academie in Groningen. In dieperiode ontmoet hij zijn eerstevrouw. Samen met haar 2 kinde-ren vormen ze 12 jaar een gezin.Ze kopen een boerderij met bio-logische tuin, maar halverwegede verbouwing loopt de relatiestuk. In die periode van 12 jaar ishij nog 8 jaar werkzaam alsgroepsleider op kinderhuis Elzin-ga in Friesland. Daar maakt hijook muziek, boetseert, draaitpotten en tuiniert met de kinde-ren van Elzinga. Hier een eerstecontact met de antroposofie. Hijlas alles, vooral studiematig.Dan wordt Tonke tuinder op in-stituut Bronlaak. Hij werkt hiervan zomer ’86 tot en met zomer’92 en maakt er kennis metkunst, cultuur, religie, antroposo-fie en bd-landbouw. Hij wordteen echte fan van Rudolf Steiner.Hier ontmoet hij Maartje, zijnvrouw. Zij heeft twee kinderen.Tonke is dan 39 jaar. In 1990wordt hun zoon Hendrik geboren.2 jaar later verhuizen ze naar deVijfsprong in Vorden. Zeven sei-zoenen, van ’93 tot en met ’99verzorgt hij hier de tuin. Hij wilgraag voor zichzelf beginnen enkrijgt de kans om bij kasteelHackfort een tuinderij op te zet-ten. Dit jaar was zijn 4e seizoen.Na een verpletterende hagelbui,begin juni, waarbij al zijn sla entuinbonen vernield werden, hadhij de tuin toch weer helemaal volstaan met gewassen.Met deze zelfde bruisende natuurals in het werk, ging hij in onder-ling contact het conflict niet uitde weg, hij was niet altijd makke-lijk. Ook niet voor zichzelf. Uitbrieven en gesprekken van afge-

24 Dynamisch Perspectief

Namens de boeren en tuinders van het RPO-Oost. Het RPO-Oost(Regionaal Producenten Overleg, red.) is een los samenhangend verbandvan eigenzinnige boeren en tuinders op een vijftiental bedrijven in hetoosten van Nederland. Tonke Poelman was een van hen.

In memoriam

Tonke PoelmanDelden, 7 mei 1948 - Sollières-Sardières, 30 juli 2003

Page 25: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

lopen herfst, winter en voorjaarblijkt dat hij worstelt met voorhemzelf existentiële vragen inverband met zijn eigen ontwikke-ling in samenhang met de land-bouw. Kant en klare antwoordenvan ter zake kundige ‘ingewijden’vindt hij niet en hij concludeert,dat hij voor zijn eigen situatie enomgeving door gerichte aandachten meditatieve toewijding zelfzijn antwoorden moet vinden. Netzo belangrijk als studie, lijkt dithem de weg om de elementairwe-zens te begrijpen en zo dichter bijhet weten van Rudolf Steiner tekomen. Na deze conclusie bestu-deert hij ook in zo’n 7 weken tijdde 8 karmabanden van Steiner enis blij dat hij na afloop meer be-grijpt. Hij haalt Thomas vanAquino erbij, begint in Dante(over hel en paradijs) en neemt‘de terugkeer van Odysseus’ vanHomerus mee op vakantie. Als jehem met de planten zo bezig zag,dacht je: jij leeft daar toch mee,je zit er middenin! Maar het ginghem – en ons – om het weten envan daaruit de juiste bewustehouding. Pas dan worden grotehanden tot zegenende handen.Tonke die ging even op vakantie,weet-je-niet, op reis naar Frank-rijk.De reis wordt langer dan voor-zien, we kunnen hem nu even nietbijbenen. Onze zichtbare wegenscheiden.We wensen hem een hele goedereis en een behouden thuis-komst. ■

Toen Hans Wolterbeek in 1978de pensioengerechtigde leeftijdbereikte en met zijn bd-tuin-bouwbedrijf stopte, moest er ie-mand gevonden worden om hetbedrijf over te nemen. Dat bleekheel moeilijk. Al jaren was er een groep mensendie wekelijks een bd-groentepak-ket ophaalde op Sloterland. Die

mensen, veelal met een antropo-sofische achtergrond, richtten eenvereniging op en huurden eengroot deel van Sloterland om daarzelf op biologisch-dynamischewijze te gaan tuinieren. De per-ceeltjes werden uitgemeten enmen kon beginnen. Het enthousi-same was groot, maar er was nietzoveel kennis en weinig prakti-sche ervaring. Gelukkig stondHans de tuinders met raad en

september - oktober 2003 25

PERSPECTIEF

Volkstuincomplex Sloterland 25 jaarAnne Kroes

Dit jaar bestaat de vereni-ging Vrienden van Sloter-land in Badhoevedorp 25jaar. Dat werd zondag 31augustus jl. gevierd tijdenshet jaarlijkse zomerfeest.Hiertoe werden vele oud-le-den voor uitgenodigd enwaren er diverse activitei-ten voor de kinderen. Slo-terland is waarschijnlijkde enige bd-volkstuinver-eniging in Nederland.

De goedverzorgde compostplaats op Sloterland

Tomaten uit eigen BD-tuin

Page 26: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

daad terzijde. Met een aantaltuinders werden de landbouw-voordrachten van Rudolf Steinergelezen, waarbij Hans door zijngrote ervaring veel kon verduide-lijken. Eén van de tuinders orga-niseerde het werk op de compost-plaats en gaf leiding bij het opzet-ten van de hopen. Ter plekkewerd uitleg gegeven over het ge-bruik van de compostpreparaten.Voor het onderhoud van de hoog-stamfruitbomen werden praktijk-cursussen snoeien georganiseerd.Van lieverlee kreeg men enig in-zicht, hoe met de grond om tegaan en leerde men goed te kij-ken naar de planten. Van de al-lereerste groep tuinders hebbennog 8 mensen een tuin op Sloter-land. Al die mensen die zijn geko-men en gegaan hebben er eenleerzame tijd gehad. Ze hebben kennis genomen vande principes van de bd-tuinbouwen genoten van de sfeer en rustop Sloterland.

Kalf bij koeWaar denkt u aan bij de melkvee-houderij? Grazende koeien en kal-veren in de wei?Sinds jaar en dag worden kalve-

26 Dynamisch Perspectief

M E M ODe rubriek Memo staat open voor ledenvan de BD-Vereniging. Een berichtje(van maximaal 35 woorden) kunt u stu-ren naar de redactie van Dynamisch Per-spectief, Postbus 236, 3970 AE Drieber-gen. Memo’s zijn nooit anoniem en hebbengeen commercieel karakter.

BD-seniors zoeken klein landelijk gele-gen huis (tot ca Euro 200.000) metflinke tuin, blik op water, BD-bedrijfen/of Vrije Schoo0l in de buurt, omaan mee te doen.e-mail adres: [email protected]

*Bij Irkutsk is een gemeenschap in op-bouw met jongvolwassenen met eenhandicap. Er ontbreekt een biologi-sche(dynamische)boer. Er is 19 ha landbeschikbaar. Profielschets: pioniers-geest, bereid Russisch te leren, interes-se voor zorg. Informatie: e-mail [email protected]

*Zorgboerderij De Kraanvogel zoekt uit-breiding team. Er is plaats voor 2 on-dernemers voor tuinderij en groente-abonnementen. Profiel: voldoende er-varing om voor eigen rekening en ver-antwoording productiegedeelte te kun-nen leiden incl.. financieringsplan, ac-tieve betrokkenheid bij bd-bedrijf enontwikkeling van zorginititatief. Info:M. en H. van Liere-Wolferink, Tulden-sedijk 5, 5085 NB Esbeek, tel/fax: 0135169463

20 en 21 septemberOpen dagen bij de biologisch(-dynamische) boerInfo: 030-2339970 ofwww.platformbiologica.nl

10 oktoberTraceerbaarheid: Einde aanvrijblijvendheid! De nadruk tijdens het symposiumzal liggen op de praktische invul-ling van traceerbaarheid. Hoestart je met een traceerbaar-heidssysteem? En hoe geef je hiereen praktische invulling aan?Hoe transparant is de keten? Hoekrijgen we alle schakels in de ke-ten dichter bij elkaar? Wat is deinvloed van macht en geld?Plaats: ’t Spant te BussumKosten: € 400,- (zonder korting)Info: tel. 030 – 6358503,www.VMT.nl/bijeenkomst

Zondag 9 november 2003Vegetarische preparatendagbij de ZonnetuinVolgens de methode May Brucewordt een compostpreparaat ge-maakt van de vijf gedroogdeplantendelen. Melksuiker en ho-ning zijn de inbreng uit de die-renwereld. Wat je maakt neem jemee; het is één jaar houdbaar.Aanvang: 12.00 uur. Duur: ± 5uur. Kosten ? 25,=, inclusief be-nodigde planten en portie valeri-aansap. Plaats: De Zonnetuin,Volkstuincomplex de Rekere,Alkmaar.Info: Guurtje Kiefttel: 072 - 5159 456.

ren direct na de geboorte ge-scheiden van de moederkoe. Ditgebeurt zowel in de gangbare alsin de biologisch (-dynamische)melkveehouderij. Veel boeren zijnop zoek naar een alternatief, zewillen een meer natuurlijk dier-houderijsysteem waarin kalverenlangere tijd bij hun moeder kun-nen blijven.Op dit moment worden alterna-tieven systemen voor het houdenvan dieren onderzocht door hetLouis Bolk Instituut en biologi-sche melkveehouders. Tijdens hetonderzoek wordt onder meer ge-keken naar de gezondheid, degroei en de ontwikkeling van dekalveren.Triodos Bank financiert dit on-derzoek van het Louis bolk Insti-tuut. Maar er is nog meer geldnodig. Voor de aanschaf van ob-servatiecamera’s, voor de analysevan bloed- en mestmonsters envoor stalaanpassingen. TriodosBank vraagt daarom extra steunvoor dit baanbrekende onder-zoek. U kunt uw bijdrage over-maken op rekening21.24.73.123 van Stichting Trio-dos Fonds, ten behoeve van On-derzoek Kalf bij Koe.

Vers van het land ……De droogte speelt veel bd-tuin-ders parten. Sijmen Brandsmavan Land en Boschzigt kwam tijdte kort om al z’n groente van wa-ter te voorzien. Vandaar dat u derubriek Vers van het land …moet missen. In het volgendnummer een extra ‘dikke’ afleve-ring van Sijmen.

De redactie

Project Kalveren bij de koe:

opfokkalveren uit de melkveehouderij lan-

ger bij de koeien houden

Page 27: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

“Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding, met Lydia Schmidt, goedemorgen”.Een vertrouwd geluid wanneer u met de BD-Vereniging belt.Maarr… Lydia vertrekt per 1 oktober. Ze begint een baan elders.

Daarom vraagt de BD-Vereniging aan geschikte kandidaten om (snel) te solliciteren naar de functie (ongeveer 80% m.i.v. 1 oktober) van

Secretariaatsbeheerder (m/v)

Het bureau van de vereniging is gevestigd op Landgoed Kraaybeekerhof te Driebergen. Een prachtlocatie eneen mooie huisvesting.Het werkterrein van de BD-Vereniging staat beschreven op de website www.demeter-bd.nl. Ook de overigevaste medewerkers van het bureau stellen zich daar graag even voor:

- Rienk ter Braake, 41 jaar, Demeter-certificering.- Merle Koomans, 32 jaar, Demeter-dataverwerking en Demeter-promotie.- Jos Pelgröm, 48 jaar, directeur BD-Vereniging en verantwoordelijk voor Demeter-promotie.- vacature administratief medewerker m/v.

Diverse werkzaamheden binnen de BD-Vereniging worden opgepakt door bestuur, commissieleden, vrijwil-ligers en door freelancers. Al met al is een kring van 30 mensen regelmatig voor de BD-Vereniging in touw.

Gelet op bovenstaande organisatievorm en gelet op het brede takenpakket van de vereniging is de functievan de secretariaatsbeheerder bijzonder veelzijdig.

Taken behorend bij de functie:kantoororganisatie (inkoop, planning, typewerk, mailings, archivering); ledenadministratie (ca.2400 leden); financiële administratie (facturatie, debiteurenbeheer, invoeren in boekhoudpro-gramma); telefoonbeantwoording/mailverkeer; onderhoud van de website; secretariële ondersteu-ning van de directeur; al het overige wat op de weg van de BD-Vereniging komt op een goedemanier een vervolg geven.

Profiel:minimaal hbo werk- en denkniveau; zelfstandig, praktisch, doortastend; verzorgend, accuraat,vriendelijk; stressbestendig, flexibel, inventief; zakelijk, prijsbewust; vakbekwaam, ervaren insoortgelijke functie; ervaren in automatisering; betrokken bij biologisch-dynamische landbouw.

Wij bieden:Mooi werk en goede arbeidsvoorwaarden.

Interesse?Met diegene die zich hiertoe aangetrokken voelt komen we graag in gesprek. S.v.p. uw sollicitatie uiterlijk 15 september per e-mail richten aan Jos Pelgröm (directeur), BD-Vereniging,[email protected]. Ook informatie kunt u bij hem verkrijgen, tel 0343 522355.

Binnen de vereniging is ruimte ontstaan voor een

Administratief medewerker (m/v)

ongeveer 50% m.i.v. 1 oktober 2003.

Taken behorend bij de functie:• Ondersteunen van de directeur

(typewerk e.d.)• Postverwerking• Agendabeheer• Verzorgen van correspondentie en mailings• Archiveren• Verzorgen van koffie / thee • Licht huishoudelijk werk

De werkzaamheden worden samen met / inoverleg met de secretariaatsbeheerder ingevuld.

Profiel:Goede typevaardigheid; verantwoordelijken accuraat; goede beheersing van de Nederlandse taal; goede beheersing van Word en Excel;vertrouwd met e-mail en internet; affiniteit met bd-landbouw.

Wij bieden:Mooi werk en goede arbeidsvoorwaarden.

Interesse?Met diegene die zich hiertoe aangetrokken voeltkomen we graag in gesprek. S.v.p. uw sollicitatie uiterlijk 15 september pere-mail richten aan Jos Pelgröm (directeur), BD-Vereniging, [email protected]. Ook informa-tie kunt u bij hem verkrijgen, tel 0343 522355.

Page 28: Portret Ridammerhoeve Amsterdam: meest bezochte BD ...site2016.bdvereniging.nl/dynamischperspectief/dp200305.pdfbeelden van het gezonde gemengde bedrijf”, zegt Willem Dam. Maar hij

Onze Demeter kruidenkazen en onze Demeter roomboterhebben een nieuw jasje gekregen. Zodat u deze productenvan Demeter kwaliteit nog beter kunt herkennen in de winkel. Tegelijkertijd is de receptuur van de kruidenka-zen vernieuwd, waardoor ze nog lekkerder smaken.Zuiver Zuivel produceert al meer dan 20 jaar biologi-sche kwaliteitsproducten en was de eerste producentvan biologische zuivelproducten in Nederland. Dooronze jarenlange ervaring kunnen we ons met recht“Specialist in biologische zuivel” noemen.

Demeter kruidenkaas en boter in het nieuw!

Zuiver Zuivel introduceert 2 nieuwesoorten kruidenkaas.

FenegriekFenegriek is het zaad van de Hoornklaver. Fenegriek heeft eennootachtige smaak en komt oor-spronkelijk uit Zuid-oost Europa en

West-Azië. In de Zuiver Zuivel Demeter kaas zorgt fenegriek voor

een verrassend lekkere combinatie!

MéditerranéeMéditerranée kaas van Zuiver Zuivel is kaas volzonovergoten ingrediënten. Zongedroogde tomaten, zwarte olijven en stukjes knoflook zorgen voor een mediterrane smaaksensatiewaar u van blijft eten. Vraag ernaar in uw natuurvoedingsspeciaalzaak!

NIEUW! Méditerranée en Fenegriek

Vernieuwdereceptuur!

www.zuiverzuivel.nl