portfolio

vakbladen

vakbladen

12Intec

h Elek

tro en

ICT -

Vak

tijds

chrif

t voo

r de I

nsta

llatie

bran

che -

www

.insta

llmed

ia.nl

- 30e ja

arga

ng - d

ecem

ber 2

010

30 jaargang - decem

ber 2010 Intech Elektro en ICT

Them

a: Infra Vaktijdschrift voor de Installatiebranche

11Intec

h Klim

aat e

n San

itair

- Vak

tijds

chrif

t voo

r de I

nsta

llatie

bran

che -

www

.insta

llmed

ia.nl

- 30e ja

arga

ng - n

ovem

ber 2

010

30 jaargang - novem

ber 2010 Intech Klim

aat en Sanitair Them

a: Meettechniek

Vaktijdschrift voor de Installatiebranche

Installateur Zakelijk Online

20 en 23 november

Meer informatie en aanmelden:

www.uneto-vni.nl/zakelijkonline

4

B UWF RMATIE

NIEUWS

AGENDANOVEMBER

Donderdag 4Nationale Dakendag 2010Plaats: ‘Beatrixgebouw Jaarbeurs UtrechtInfo: BDA Dakadvies, Jolanda van Eldik, tel.: 0183 – 669690

Donderdag 4 Studiemiddag: De koop-/aannemingsover-eenkomst toegelichtPlaats: Hoog Brabant Vergadercentrum, Rad-boudkwartier 23 , UtrechtInfo: Instituut voor Bouwrecht, tel.: 070 - 3245 544E-mail: info@ibr.nl Donderdag 18Betondag 2010Netwerken, Kennis vergaren, InnovatiesPlaats: ‘de Doelen’, Rotterdamnfo: Betonvereniging, tel.: 0182 - 539233l

Donderdag 18GebiedscommunicatiecongresPlaats: Fulcotheater, IJsselsteinInfo: www.ciron.nl

Donderdag 18 t/m zaterdag 20DenkmalEuropese beurs voor restauratie, monu-mentenzorg en renovatie van oude bouw-werkenPlaats: Leipzig, DuitslandInfo: www.leipziger-messe.de

Donderdag 25Vernieuwing BouwInnovatie onze krachtPlaats: Fabrique in UtrechtInfo: www.innovatieonzekracht.nl

JANUARI 2011Dinsdag 11 t/m vrijdag 14INFRATECHPlaats: Ahoy RotterdamInfo: c.vanrossum@ahoy.nl

FEBRUARI 2011Maandag 7 tot en met zaterdag 12Internationale Bouwbeurs 2011Plaats: Jaarbeurs, UtrechtInfo: tel.: 030 -2952785, www.bouwbeurs.nl

Voor de volledige agenda:www.bouwformatie.nl

Penthouse biedt veel groene ruimte op dak

Met groene daken wil Rotterdam de af-voer van regenwater beter beheersen. Vanuit de lucht is de stad nu vooral een grijs vlak, omdat wegens de wederop-bouw na het bombardement van mei 1940 in Rotterdam relatief veel huizen met platte daken zijn gebouwd.

OnzichtbaarHet stadsbestuur stimuleert de aanleg van groene daken. Rotterdam subsidieert 30 euro per vierkante meter als daken wor-den bedekt met groen. In twee jaar tijd is 40.000 vierkante meter aan platte daken groen gemaakt. De maatregel is in het le-ven geroepen om het stedelijk rioolsys-teem te ontlasten, omdat dat grote re-genpieken niet in een keer kan verwerken. ”Het voordeel van groene da-ken is dat die het regenwater opslurpen en het daarna geleidelijk afvoeren’’, licht een woordvoerder van de gemeente toe. Daarbij vangt het !jn stof op en CO2. LG Architecten denkt dat ondanks de subsidie groene daken niet snel worden aange-legd. ”Deze daken zijn onzichtbaar, on-

LG Architecten in Rotterdam denkt de oplossing te hebben voor het creëren van de broodnodige, duurzame groene daken in Rotterdam. Het bureau ontwierp een kubus (Green Cube) als extra verdieping op de woning die ook bedekt is met groen.

toegankelijk en voegen niets toe aan de woning’’, aldus het bureau. Met de aanleg van de relatief lichte conctructie Green Cube wordt een groen dak gecombineerd met de toevoeging van een ‘penthouse’, zoals LG het noemt. De extra ruimte is groot genoeg voor het plaatsen van een tweepersoonsbed. Bovendien wordt er een pergola bijgeleverd voor de privacy en om daar groen over te laten kruipen. ”Met de extra woonruimte stijgt de waar-de van de woning, met als gevolg dat het appartement interessant wordt voor doel-groepen met hogere inkomens.’’ D66-wet-houder Alexandra van Huffelen (duur-zaamheid) is enthousiast over het idee. Of het ook uitvoerbaar is, wordt nu op ge-meentelijk niveau bekeken. De stad Rot-terdam heeft 16 miljoen vierkante meter aan platte daken. Alleen de woningen le-veren al 7 miljoen vierkante meter aan da-ken op. Een groot deel is particulier eigen-dom, zoals in het oostelijk deel van het centrum, de Kop van Zuid en Blijdorp. LG Architecten denkt dat de Green Cube on-geveer 20.000 euro gaat kosten.

3INHOUDREDACTIONEEL

NR 10 26 OKTOBER 2010B UWF RMATIE

Foto

: Vin

cent

Boo

n

NieuwsAgenda 4Column Charles Groenhuijsen 5Banencarrousel 7Column Jan van der Doelen 9Aanbestedingen 10Column Rolf Dankers 11Column Saskia de Jong 13

Visie(vervolg omslag) BDA Dakadvies 14

TechniekDeel 6 over Rotterdam CentraalZonnepanelen WeKa 20

In beeldRonde tafel over BouwbesluitBrandweerkazerne Alkmaar 29

BouwstofColofon, cartoon Hein de Kort en Uitgesproken 38

AdverteerdersBia 1Archidat 1KST 1Kemper 1Smits Air 2De Meeuw 3Calduran 6VNU 8DEMU 11Tectrade 12KPD 18+19Bervkens 28BDA 30Sakol 32 FBS 34Berkvens 36Betondag 37 Eternit 39Kingspan 40

D e nieuwe regering is een feit. Sinds het einde van de eerste Wereldoorlog (Cort van der

Linden 1913-1918) hebben we met VVD premier Mark Rutte weer een kersverse liberale premier en een kabinet dat vooral uit grijze ‘diehards’ bestaat. Rutte, de man met de ‘open mind’ die door vrijwel ieder-een (tot en met Giel Beelen van 3FM toe) wordt getutoyeerd, heeft echt de ambitie minister-president te zijn van alle Neder-landers. Rutte beschikt over vele sociale vaardigheden en kan met vrijwel iedereen overweg. Dus dat zit wel goed. Afspraak is afspraak is het adagium en daar zullen we Rutte en de regering aan houden, want veel beloven en weinig geven doet de gek in vreugde leven. VROM maakt plaats voor Infrastructuur en Milieu met Melanie Schultz Verhaegen. De oude VROM-portefeuille Volkshuisvesting en de Rijks-gebouwendienst worden ondergebracht bij Binnenlandse Zaken. Er is vanuit de bouwsector op de nieuwe regering gerea-geerd. Zo betreurt Elco Brinkman, voorzit-ter van Bouwend Nederland het dat be-langrijke bouwportefeuilles als wonen en ruimte over verschillende ministeries zijn verdeeld. Brinkman had liever gezien dat de posten alle waren ondergebracht bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu. ”Ik pleit al langer voor één bouw-ministerie waar alle kleuren van geldstro-men en bevoegdheden elkaar ontmoeten. Helaas blijft dat ministerie nu uit”, aldus de oud-minister en CDA-prominent. Natuur viel in het vorige kabinet nog onder LNV en zit nu bij Economische Zaken. ”Je blijft drie loketten houden: wonen, ruimte en natuur. Dat helpt bouw-projecten niet.” Brinkman zegt niet te weten waarom een echt bouwministerie uitblijft. Over het feit dat ruimtelijke ordening is ondergebracht bij het ministe-rie van Melanie Schultz van Haegen is hij overigens wél goed te spreken. Laten we

Malaise zorgt voor innovatie

deze regering een kans geven en geef onze ministers de tijd om te wennen en maak nu niet meteen gehakt van ze. De bouw staat er nog niet rooskleurig voor. Maar inmiddels zijn er wel tekenen van groei in export, industrie, de ict en staal. Op de in de Evenementenhal, Gorinchem gehouden Staalbouwdag met als thema ‘Energiek’ meldde Theo Henrar, managing director Tata Steel (oude Corus IJmuiden) dat de staalindustrie zich langzaam aan het herstellen is. Daarbij richt ook de staalindustrie zich op duurzaamheid. Staal is namelijk volledig recyclebaar en ge-schikt voor de bouw. Daarbij is het een licht materiaal dat zich weer vertaalt naar lagere CO2 uitstoot bij transport. Bij Tata is bovendien een mijlpaal bereikt in het pro-ductieproces. Zo is het cokesproces ver-dwenen uit de productie en heeft plaats-gemaakt voor een effciëntere manier van verbranden. De crisis zorgt voor innovatie en pro! lering. Als straks de economie uit het slop is dan kan ik mij zo voor-stellen dat alle bouwpartijen er klaar voor zijn om volle-dig duurzaam te gaan produceren en te bouwen. Dan is de malaise in ieder geval nog ergens goed voor geweest.

Marcel van Duijn,hoofd-redacteur

Huur snel uw tijdelijke huisvesting!T +31 (0)499 57 20 24 www.demeeuw.com/verhuur

Bijsluiter: ‘Richtprijzen bouwmaterialen Archidat’

B UWF RMATIEONAFHANKELIJK VAKBLAD VOOR DE BESLISSER

Flexibel in betonwww.stelcon.nl

Stelcon®

Oplossingen in terreinverharding

T 013 5

7 1

3 0

10

T1

01

01

01

0133333

357

57

57

57

57

1111 133333 0

101

01

01

0100000

www.kstilburg.nl

KALKZANDSTEENstaat voor hoogwaardige kwaliteit

DownloadEPC ! 6,0

bouwdetailswww.archidat.nlwww. b i a - b e t o n . n l

Kijk voor nieuws op:

TEL.

: 02

4 -

648

84 8

4(Vellingkant)-lijmblokken

Metselblokken

Gevelstenen

Profi elstenen

Splitstenen

BIA-ECO blokken

DAKENSPE

CIAL

DAKE

NSPECIAL

DAKENNIEUWSEen dak boven je hoofd, een van de eerste levensbehoeftes van de mens. Tegenwoordig het liefst ook nog eens een ‘groen’ dak, dat meerwaarde heeft. Wat dacht u van zonnecellen of misschien een tuin? Veel dakennieuws! P. 4

CS ROTTERDAMBouwformatie volgt de bouw van het nieuwe Rotterdam Centraal Station. Dit doen wij aan de hand van gesprekken met betrokkenen bij de verschillende onderdelen van dit megaproject. Nu: Oog voor de risicobeheersing. P. 16

BRANDWEERKAZERNE Een brandweerkazerne in Alkmaar waar menig brandweerman in Nederland jaloers op zal zijn. De architecten van LIAG hadden eerst een ander gebouw in gedachten, maar het mocht niet te extreem. De details staan nu voorop. P. 29

SPEERPUNTENEven iets dieper op de materie in: de markt staat niet stil als het om daken en dakbedekking gaat. De ene innovatie volgt de andere op. Met als speerpunten: besparen, recycling, milieu, en de regels net weer een stapje voor zijn. P. 32

Nationale Dakendag in teken van Rc-waarde

I n het nieuwe Bouwbesluit zal straks een Rc-waarde van 3.5 gelden. Veel bestaande da-

ken halen deze, of de huidige vereiste Rc-waar-de van 2.5 isolatiewaarde niet. De aanscherping van de eis moet op zijn minst de aanzet geven om na te denken over de wijze waarop bestaan-de daken opgewaardeerd kunnen worden. Een kunststof of bitumen dak gaat gemiddeld twin-tig jaar mee waarna ze vaak ‘overlaagd’ wor-den. “Daken die de komende jaren aangepakt moeten worden dateren meestal van vóór 1992, het jaar waarin het Bouwbesluit van kracht werd. Daarvoor gold een eis van Rc 1,3. Wan-neer de daken dan toch overlaagd worden is dit

De Nationale Dakendag (4 november, Beatrixgebouw Utrecht), initiatief van BDA Dakadvies, verloopt volgens een beproefd patroon: ’s morgens techniek, ’s middags beleid. “De dag is niet bedoeld om oplossingen aan te reiken” zeggen Albert van den Hout en Rob Versluis van BDA Dakadvies. “We willen een denkimpuls afgeven.”

26 OKTOBER 2010 NUMMER 11 JAARGANG 3 OPLAGE 20.100 WWW.BOUWFORMATIE .NL

het moment om er wat extra isolatie tussen te schuiven”, vindt Van den Hout. Klinkt eenvou-dig, maar in de praktijk loop je tegen bouwkun-dige beperkingen aan. Op de komende Nationa-le Dakendag vertellen enkele gerenommeerde dakbedekkingsbedrijven hoe ze de problemen hebben opgelost. Het is geen presentatie van dé methode, maar van mogelijke oplossingen voor de praktische problemen. Wellicht dat er door de deelnemers nog andere mogelijkheden voor het voetlicht worden gebracht. Dat proces hoort typisch bij de Nationale Dakendag. Elkaar uitda-gen, verschillende denkrichtingen inslaan.” Zie pagina 14

TECHNIEK

IN BEELD

PRODUCTINFORMATIE

NIEUWS

Albert van den Hout en Rob Versluis van BDA Dakadvies. Foto: NFP Photography.

De ECO[revo]LUTIE van Mitsubishi Heavy Industries

beleeft een hoogtepunt met het Hydrolution warmtepompsysteem.

Met dit alles-in-een lucht/water warmtepompsysteem wordt een

economisch voordelig, maar vooral ecologisch verantwoord alter-

natief geboden voor de conventionele cv-ketel.

Het Hydrolution systeem zorgt voor warm tapwater en

verwarmt of koelt met gemak het gehele woonoppervlak, of het

buiten nu min of plus 20 ºC is. De pomp kan worden gecombineerd

met bestaande vloerverwarming, radiatoren en convectoren. Met

een COP-waarde van 4,44 is het Hydrolution systeem de zuinigste

lucht/water warmtepomp voor u verkrijgbaar. Bij nieuwbouw-

woningen zorgt het voor een lagere EPC-waarde en bij bestaande

woningbouw kan het zorgen voor aanmerkelijke energiebesparing

en een sterk gereduceerde CO2-uitstoot, waardoor de woning voor

een hoger energielabel in aanmerking komt.

Hydrolution_warmtepompsysteem

Adviseer het verwarmingssysteem voor nu ... én tot ver in de toekomst.

Coolmark B.V. is de importeur van Nederland voor Mitsubishi Heavy Industries ltd. airconditioning systemen. Voor meer informatie: www.coolmark.nl of bel 0180 751 360.

Radiator of Fancoil

Tapwater

Binnendeel HM27OV

BuitendeelFDCW100VNX

KoudemiddelleidingWaterleiding (t.b.v. klimaatregeling)Waterleiding (t.b.v. tapwater)

Vloerverwarming/koeling

KoudemiddelleidingWaterleiding (t.b.v. klimaatregeling)Waterleiding (t.b.v. tapwater)

Coolmark op de VSK beurs 2010: Hal 11standnummer B038

WARMTEPOMPEN - NUMMER 6

Omhoog met die energienota

Een beschaafde samenleving moet bereid zijn te investeren in een duurzame leefomgeving. Wij, beschaafde samenlevers, vinden het dan ook volstrekt voor de hand liggend dat dit gebeurt. Vooral door een overheid. We willen best prin-cipes aanhangen, maar ze moeten niet te veel kosten. En daar zit een deel van het probleem: we hebben de verantwoordelijkheid die we als individu voor de totstandkoming van een duurzame woonomgeving voelen, collectief gedele-geerd aan de overheid. Mooi makkelijk.

Het onderzoek van Bouwfonds Ontwikkelingen naar de bereidheid van consu-menten om te investeren in installaties en voorzieningen die onze omgeving wat duurzamer maken, spreekt wat dat betreft klare taal. Onze idealen zijn niet zo diep geworteld. De wortels sterven af op een diepte waar we onze porte-monnee hebben opgeborgen. We wisten dat natuurlijk al lang, maar hardop uitspreken is een ander verhaal.

De uitslag van het onderzoek vormt voor Bouwfonds Ontwikkeling aanleiding om zijn strategie aan te passen. Bij de verkoop van duurzame woningen en technologie moet vooral het persoonlijke voordeel worden gecommuniceerd. Dus voortaan niet meer People, Planet, Pro! t, maar Pro! t, People en vooruit, ook nog een beetje Planet.

Particuliere marktpartijen en overheden hebben de laatste decennia veel tijd en geld besteed aan de ontwikkeling van steeds energiezuinigere producten en processen. Er is een enorme industrie omheen ontstaan, waaraan veel bedrij-ven inmiddels een leuke boterham verdienen. Dat is tenminste iets, want ver-der is het nettoresultaat van al die inspanningen maar mager. Het gemiddelde huishoudelijke energiegebruik per inwoner is in twintig jaar met een schamele vijf procent gedaald. Als energiebesparing en investering in duurzaamheid al-leen realiseerbaar is door pijnprikkels naar onze portemonnee te sturen, dan moet het maar. Daarom lieve energiebedrijven: voer die energienota maar lek-ker hoog op. Moet je zien hoe onze investeringsbereidheid toeneemt. Maar we zeggen natuurlijk wel dat we het voor het milieu doen.

Warmtepompen is hét vakblad over duurzame klimaatoplossingen door specialisten in de warmtetechniek.

Jaargang 2, november 2011, nummer 6

Warmtepompen verschijnt zes maal per jaar. Toezending geschiedt op abonnementbasis en via controlled circulation.

UitgeverHenk van Beek, FenceWorks BVhenk@fenceworks.nl

Hoofdredacteur Mari van Lieshout0229 – 504074redactie@vakbladwarmtepompen.nl

EindredacteurMarjan van Hoorn

RedactieraadWillem Hooijkaas, secretaris Stichting Warmtepompen, Platform Warmtepompenen NVOEMartijn van Leerdam, KenteqOnno Kleefkens, Agentschap NLKarin Sonneveld, NVKL

VormgevingRon RossenGra! lith

DrukDrukkerij 3L

Postadres redactie:Leidse Schouw 2 2408 AE Alphen aan de Rijn tel: +31 (0) 172 78 21 21

Advertentie-exploitatieMike de Jong Leidse Schouw 2 2408 AE Alphen aan de Rijntel: +31 (0) 172 78 21 21mob. +31 (0) 643 05 30 25fax: +31 (0) 172 78 21 01mail: mike@fenceworks.nl

Aan dit nummer werkten mee:Henk van Beek, Richard Mooi, Agentschap NL

©2010 FenceWorks BV

WARMTEPOMPENDUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

NOVEMBER 2010 | WARMTEPOMPEN 3

Mari van LieshoutHoofdredacteur Warmtepompen

COLOFON

WARMTEPOMPEN

TIJDSCHRIFT VOOR BESLISSERS BIJ OVERHEID, CORPORATIES, ADVISEURS EN BOUW

JAARGANG 2 - NUMMER 6 - NOVEMBER 2010

DUURZAME KLIMAATOPLOSSINGEN

Eigen portemonnee eerst

Meer comfort voor een lagere prijs

Prestaties warmtepompen live op internet

Betaalbaarcomfort

persberichten

persberichten

VOBN  gaat  onverminderd  door  met  veiligheidscampagne

Ferry  Slim  waarschuwt  voor  het  donker  

Machines  en  transportmiddelen  mogen  dan  nog  zo  veilig  zijn  en  de  voorschriften  nog  zo  streng  of  helder,  de  mens  vormt  vaak  de  zwakste  schakel.  Hoe  kan  de  aandacht  voor  het  onderwerp  veiligheid  bij  de  werknemer  worden  vastgehouden?  De  brancheorganisatie  van  de  betonmortelindustrie  (VOBN)  heeft  

boodschap  effectief  onder  de  aandacht  van  de  werknemers  te  kunnen  brengen.  Deze  maand  wijst  hij  op  de  risico’s  van  het  werken  in  de  duisternis.

De  VOBN  heeft  al  meer  dan  een  half  jaar  de  veiligheidscampagne  Ferry  Slim  lopen.  De  campagne  moet  de  bewustwording  voor  veilig  werken  vergroten.  Eens  in  de  vijf  à  zes  weken  ontvangen  de  leden  van  VOBN  een  veiligheidsposter  met  daarop  telkens  een  nieuwe  

uiterst  herkenbare  voorbeelden  uit  de  dagelijkse  praktijk  aan  dat  een  ongeluk  echt  in  dat  spreekwoordelijk  kleine  hoekje  zit.  

BranchebreedFerry  Slim  is  de  uitwerking  van  het  idee  dat  uit  de  koker  komt  van  Axel  Kwak,  veiligheidscoördinator  bij  Cementbouw  B.V.  In  het  veiligheidsoverleg  bij  VOBN  viel  zijn  idee  in  zo’n  goede  aarde  dat  besloten  werd  om  er  een  branchebrede  campagne  van  te  maken.  In  samenwerking  met  andere  leden  en  de  cartoonist  Richard  van  de  Pol,  werden  praktijksituaties  op  een  prikkelende  manier  weergegeven.  Axel  Kwak:  ‘Het  is  voor  mij  een  groot  voordeel  dat  ik  in  het  verleden  zowel  staf-­  als  lijnfuncties  heb  bekleed.  Ik  begeleidde  projecten  tijdens  de  bouw  van  een  betoncentrale    en  werkte  ook  als  bedrijfsleider  intensief  samen  met  collega’s  in  de  uitvoering.  Ik  begrijp  wat  mensen  beweegt  om  soms  anders  te  handelen.  Gaandeweg  wordt  steeds  meer  bevestigd  dat  o.a.  routineuze  handelingen  één  van  de  grootste  veiligheidsrisico’s  vormen.  Het  is  dus  zaak  om  een  manier  te  vinden  waarop  werknemers  steeds  herinnerd  worden  aan  de  mogelijke  risico’s  die  zij  lopen  tijdens  het  uitvoeren  van  hun  werkzaamheden.  Ik  ben  ervan  overtuigd  dat  alle  bedrijven  binnen  VOBN  er  alles  aan  doen  om  de  risico’s  zo  klein  mogelijk  te  houden  met  goed  materiaal,  materieel  en  de  juiste  procedures.  Maar  uiteindelijk  draait  alles  gewoon  om  het  veiligheidsbewustzijn  van  de  medewerkers’.    etc

folders &brochures

folders &brochures

ZINKWERK is de nieuwsbrief van BROUWERS ZINK B.V. Jaargang 1, Maart 2007

Brouwers Zink heeft er opnieuw eenvestiging bij. Onlangs is de leveran-cier van op maat vervaardigde meta-len dak- en gevelproducten neerge-streken in Velddriel. “Het is in alleopzichten een volwaardige BrouwersZink vestiging,” aldus Ron de Kokdie verantwoordelijk is voor de dage-lijkse praktijk in het nieuwe filiaal.Met de nieuwe vestiging zitBrouwers Zink centraal in een regiodie voor de groeiende ondernemingsteeds belangrijker wordt. “Zie hetmaar als een vooruitgeschoven post

Ron de Kok verantwoordelijk voor de dagelijkse praktijk in het nieuwe filiaal

in de frontlinie die steeds verder innoordelijke richting opschuift,” zegtDe Kok. “We willen dicht bij onzeklanten zitten en dichtbij de werkendie zij in uitvoering hebben. Wekunnen nu overal in de regio dage-lijks leveren.”

Zetwerk in grote lengtesIn Velddriel is Brouwers Zink geves-tigd in een bedrijfspand met eenvloeroppervlak van circa 400 m2 aande Tweede Geerden. Het pand ligtdirect naast MZV, de metaalzetterij

die al enige tijd deel uitmaakt van deBrouwers Zink organisatie. MZV iseen producent van profielen vanstaal en plastisol. De geavanceerdemachines van MZV worden nutevens ingezet voor het zetten vankoperen en zinken maatgoten, afdek-lijsten etc.

Vestiging van Brouwers Zink in Velddriel nu operationeel

Dagelijks maat-producten geleverd

Vooral wanneer de markt onder druk staat, neigen dakbedekkingsbedrijven de werkentegen scherpe prijzen, misschien te scherp, aan te bieden. Ook voor opdrachtgevers ishet in zo’n markt aantrekkelijk om te shoppen. Kan een DAKMERK-erkenninghoudergezien alle eisen waaraan hij moet voldoen wel concurrerend aanbieden? “Jawel,”zegt DAKMERK directeur Lo Stuip. “Maar onze erkenninghouders werken veelal vooreen type opdrachtgever voor wie ook andere zaken tellen.”

Er is geen jarenlange bedrijfskundige achtergrondvoor nodig om vast te stellen dat een klein dakbedekkingsbedrijf zijn diensten goedkoper kanaanbieden dan een groot bedrijf met een stevigeoverhead en uitgebreide staf. Want het maakt echtwel wat uit wanneer de directeur ook zelf de brander hanteert, zelf achter de keukentafel zijnadministratie verzorgt, calculeert en de werkvoorbe-reiding ter hand neemt. Voor het kleine dakbedek-kingsbedrijf ziet de algemene kostenstructuur er weleven wat anders uit dan die van de DAKMERK-erkenninghouders, per definitie bedrijven van eengrotere omvang. Alle reden dus om die scherpeaanbieding in overweging te nemen want het isbovendien nog helemaal niet gezegd dat een kleinere dakdekker geen goede daken kan maken.

“Dat is allemaal waar,” aldus Stuip. “Maar voor de professionele opdrachtgever gelden nog andereargumenten. Een scherpe prijs is mooi. Echter deopdrachtgever wil ook op de lange termijn voor-delig uit zijn. Hij wil een duurzaam dak. Oftewel: de opdrachtgever wil ervan verzekerd zijn dat eer-steklas materialen zijn toegepast en wil dat eenonafhankelijke partij toeziet op de uitvoering. Hij wil na oplevering jarenlang vrij zijn van zorgenen dat het dakonderhoud in professionele handenis. Bij onze erkenninghouders kunnen daarvoor sluitende contracten worden afgesloten. Kortom, de professionele opdrachtgever wenstalleen in zee gaan met een professional, een bedrijfdat ook in staat is om zekerheid op lange termijn tebieden.”

Concurreren op prijs is geen item voor DAKMERK-erkenninghouder

Lo Stuip Directeur DAKMERK

B R E N G E R S V A N C O M F O R T

Volledigheidshalve…De naam Bonarius was lange tijd synoniemvoor de aanleg en het onderhoud van cv-installaties. Nog steeds is dat een belangrijkeactiviteit van Bonarius Bedrijven. Sterker nog,het reguliere onderhoud van meer dan 65.000installaties in opdracht van woningcorporatiesen commerciële vastgoedbeheerders is eigen-lijk onze core business.Maar het beeld is verre van compleet.Bonarius Bedrijven behoort ook in één ademgenoemd te worden met het leveren van prak-tische bijdragen aan duurzame oplossingen ophet gebied van energiezuinige installaties.

U deelt in onze kennisZo is Bonarius Bedrijven ook onder meer eengewaardeerd kennispartner op het gebied van de toepassing van de warmtepomptech-nologie in de woningbouw. We stellen onzeexpertise voor u beschikbaar op het gebiedvan het installeren van zonnepanelen. We wer-ken zeer nauw samen met fabrikanten van cv-ketels om de technologie nóg efficiënter telaten functioneren zodat het energieverbruikverder omlaag kan en de onderhoudsbehoefteminder wordt. We ontwikkelen werkmethodenom de geavanceerde technologie op grote

schaal toepasbaar te maken zodat de systema-tiek aansluit op uw onderhoudsprogramma ofmeerjarige onderhoudsplanning.

Totaalwerken in de installatietechniekSteeds vaker ook is Bonarius Bedrijven ynoniem voor totaalwerken op het terrein vande installatietechniek. Binnen de ondernemingis gedegen vakmanschap aanwezig op hetgebied van sanitair, elektrotechniek, riolering,bouwtechniek, dak- en loodgieterswerk. We zetten de kennis en kunde niet alleen invoor gerenommeerde partijen bij seriematigenieuwbouwwerken of bij omvangrijk planma-tig onderhoud maar ook bij ambachtelijke werken in opdracht van particulieren.

Een speler van formaatVan oudsher concentreerden de activiteitenvan Bonarius Bedrijven zich in noordelijkeRandstad. Inmiddels breiden de activiteitenzich uit naar de zuidelijke Randstad. Ook in dieregio vervult Bonarius Bedrijven voor de grotelandelijke woningcorporaties en woonstichtin-gen een steeds belangrijke rol als de totaal-aannemer voor de installatietechniek.

nieuwsbrieven

nieuwsbrieven

Nieuwsbrief voor de medewerkers van Reinders Schilderwerken en Reinders Bouw

Jaargang 6nr. 3, december 2010Kleur-Rijk

In dit nummer:’Ver van huis maar waar-dering is ook veel waard’Kamers verpleeghuis Gaasperdam grondig aan-gepaktReinders Culinair enthousiast ontvangenHeraudit VCA** en ISOHulde aan de zzp-erReinders geeft kantoor zijn zakelijke en moderne uitstraling terugReinders ook huisschilder van Museum Willet-HolthuysenReinders Bouw haalt West-Friese aanpakker binnenGeslaagde metamorfose voor Sportfondsen NederlandGalerijflats Westervenne ogen straks weer frisSite van Reinders vernieuwdThe Dutch, stukje Schotland in Hollandse polder KerstborrelWintersluitingNieuwjaarsborrel voor relatiesWaardering voor verzuim-beleid ReindersPrescanPersoneelsvereniging

Winter2010

Het zijn echte Ossies, geboren en opge-groeid in Boxberg en Krauschwitz, kleinestadjes op enkele kilometers van dePoolse grens. In de voormalige DDR vonden de twee timmermannen maarmoeizaam werk. En daarom grepen ze de kans om in Nederland aan de slag tegaan met beiden handen aan.Ondertussen is het voor hun de gewoon-ste zaak. Werken betekent voor Jorg en

Lutz hetzelfde als de handen uit de mou-wen steken in Nederland, voor ReindersBouw om precies te zijn.

Kleine woning‘Ja natuurlijk, het is een ander leven, maargeen verkeerd leven,’ vertelt Jorg. Met zijn32 jaar is hij de jongste. ‘Zeker de laatstetijd hebben we het helemaal naar ons zin,nu er door Reinders voor ons een kleine

Jorg en Lutz al jaren vaste waarden voor Reinders

’Ver van huis maar waardering is ook veel waard’Ze werken structureel 10 uur per dag om daardoor elke twee weken een lang weekend bij hun familie en vrienden in Duitsland door te kunnen brengen. Op woensdag stappen ze met hun vermoeide lijven in de auto voor een 850 km lange rit en op zondagavond zijn ze weer terug in Nederland. De twee vaste inleenkrachten van Reinders Schilderwerken, Jorg Besser enLutz Rändel, weten bijna niet beter.

Nie

uwsb

rief

voo

r he

t p

erso

neel

van

BO

NA

RIU

S B

EDR

IJV

ENJa

arga

ng 1

0N

umm

er 5

Dec

emb

er 2

010

Op eigen krachtWe hebben een nieuwe regering en of de kleur ervan mij aanstaat, doet er niet toe. Ik geef ze sowieso het voordeel van de twijfel. En het moet gezegd: er lijkt van deze rege-ring een zekere daadkracht uit te gaan. Dat is mooi meegenomen want de gevolgen voormet name de bouwbranche zullen funest zijn als de economie zich niet heel gauw herstelt. Ik heb (helaas) geen invloed op het regeringsbeleid maar het ligt tegelijkertijd ook niet inmijn aard om te tobben over ontwikkelingen die buiten mijn macht liggen. Ik geloof in onzeeigen kracht. Waar ik de ontwikkelingen positief kan beïnvloeden doe ik dat graag. Tot mijn grote tevredenheid stel ik vast dat ik daar bij Bonarius Bedrijven niet alleen in sta.Sterker nog, de wijze waarop de doorsnee Bonarius medewerker acteert, bevalt me wel. Er spreekt enthousiasme uit, ambitie en betrokkenheid. Er spreekt vooral vertrouwen uit inde toekomst. En dat optimisme lijkt af te stralen op onze opdrachtgevers.

Dankzij het vertrouwen dat opdrachtgevers hebben in de inzet en de kwaliteiten vanBonarius Bedrijven, kunnen we ook in deze moeilijke markt nog met redelijke marges opereren. En geloof me, in deze tijd kunnen weinig installateurs dat zeggen. De ontwikkelin-gen bij Bonarius Bedrijven zijn weliswaar nog niet zo robuust als we allemaal graag zouden willen maar ze maken het wel verantwoord om ons beloningsbeleid weer uit te voeren. Anders gezegd: voor degenen die goed gepresteerd hebben is er dit jaar een eindejaars-uitkering. Het zal jullie duidelijk zijn dat ik straks met een goed gevoel afscheid neem van 2010. Maar wat me vooral een goed gevoel geeft, is dat we de positieve ontwikkeling aan een collectieve inspanning te danken hebben.

Ik wens jullie een fijne jaarwisseling.

Herman van Heusden Directeur Bonarius Bedrijven

5

In dit nummer: Op eigen kracht Bonarius handboek is voor cv-monteurs én opdrachtgevers Zuinige auto’s Monumentale school draait met nieuwe installatie Hans van Reijn overleden We hebben weer een OR! Nieuwjaarsborrel 2011 Michel Dekker: ‘We stimuleren onze mensen om zich in hun vakgebied te ontwik-kelen’ Klijn Techniek neemt afscheid van oudgediende Bonarius Techniekoptimaliseert binnenklimaat Zonnehoeve Wonderlijke blessure kluistert LeonGboko aan huis Personeelsweekend 2011 Nieuwe opdrachten sinds de laat-ste HOTnieuws Jubileum Henk Korenstra Kerstpakket Personeelshandboek

Goede doelen VCA geslaagden Weer wat geleerd! De Sint kwam nogeven langs Highland Games 2011 Gladde banden Bedrijfsfitness Personalia Personeelsbijeenkomsten / Feest- en vakantiedagen / ADV dagen

Vlnr

: Her

man

van

Heu

sden

, Wil

Boot

s en

Dick

Log

chie

s

De 3D-KRANT is een gezamenlijke uitgave van:Logchies Renovatie en Onderhoud, Bonarius Bedrijven en Patina Groep.Redactie/fotografie: Comtekst. Productie: Blok Design.

DUURZAAMHEIDIN DRIEVOUD...Logchies Renovatie en Onderhoud, BonariusBedrijven en Patina Groep. Het zijn drie toonaan-gevende ondernemingen die elk in hun eigen vakgebied veel betekenen voor hun opdracht-gevers. Tijdens de vorige editie van de BouwRAIwaren de bedrijven voor het eerst gezamenlijk aanwezig op de beursvloer. Want waarom geengezamenlijke presentatie als er in de dagelijksebouwpraktijk toch al een intensieve samenwerkingbestaat, was toen de gedachte. Praktisch en efficiënt. Zo is het drietal nu eenmaal.In 2010 ontvangen de drie bedrijven hun relaties

opnieuw in hun gezamenlijke stand. De samen-werking is in de achterliggende jaren nóg hechtergeworden. En dat is vooral goed nieuws voor hetgroeiend aantal opdrachtgevers. Want zoveel iszeker, met de diensten van dit gerenommeerdetrio zijn zij niet alleen verzekerd van hoogwaardigekwaliteit maar ook van duurzame oplossingen.

Informeel praten de directies over het 3D concept:duurzame bouwkundige aanpassingen, duurzameinstallatietechniek en duurzame dakbedekking-systemen. In deze 3D-krant leest u er alles over.

INHOUD I Duurzaamheid in drievoud I Uitnodiging I Dick Logchies (directeur Logchies Renovatie en Onderhoud): “Kortere doorlooptijddoor ketensamenwerking” I Logchies Renovatie en Onderhoud I Zonnecollector levert Zonkant huurders volop warm water I Energydak,brengt duurzame energie naar binnen I Logchies laat duurzaamheid in eigen pand spreken I Herman van Heusden (directeur BonariusBedrijven): “Gezamenlijk inspannen voor betaalbare oplossingen” I Trias Energetica I Bonarius Bedrijven I Wil Boots (directeur Patina Groep):“Duurzame daken net zo vanzelfsprekend als dubbel glas” I Patina Groep I Logchies kleurt Westerkoog groen: “We willen samenwerken metinspirerende aannemers” I Wim Hendriks, projectleider vastgoed Rondom Wonen: “Een voordeel hoor, zo'n installatiebedrijf dat de corpora-tiewereld kent” I Oplossingen voor duurzaamheid liggen op het dak I Duurzaamheid volgens Elan Wonen I Bonarius Bedrijven helemaal klaarvoor Lean planning I Ventilatiecertificaat voor Bonarius I Duurzaam werken is tweede natuur van Logchies I

UITNODIGINGOok nieuwsgierig naar de duurzame oplossingendie de directies van Logchies, Bonarius en Patina voor uw organisatie hebben? U bent tijdens de BouwRAIdie gehouden wordt van 13 t/m 15 april van hartewelkom op standnummer 11.510 in hal 11.

[ 2 ]

“Wij hechten sterk aan ketensamenwerking,” zegt DickLogchies, directeur van Logchies Renovatie en Onderhoud.“Samenwerking is voor ons een belangrijk middel om onzeopdrachtgevers van dienst te zijn met een totaalproduct. Maar we zijn kritisch. We stellen wel hoge eisen aan de part-ners in de keten. Aan leveranciers maar ook aan de uitvoeren-de bedrijven waarmee we samenwerken.”

Tijdens de vorige BouwRAI presenteerdeLogchies zich voor het eerst samen metPatina en Bonarius. “We hebben elkaarbij de uitvoering van verschillende werken gevonden. Gezocht eigenlijk,want wij zijn bijzonder kritisch ten aanzien van de partijen waarmee wesamen willen werken. Naar dat typebedrijven zijn we bewust op zoekgegaan. En we maken het ons echt niet makkelijk. Want zo kritisch als wezijn op onze eigen performance, zo kritisch zijn we naar de werkwijze vanonze partners in de keten.”

Die houding geldt met name ten aanzienvan het thema duurzaamheid. De visievan Logchies op het gebied van duurzaam ontwikkelen en duurzaam renoveren sluit nauw aan bij de denkbeelden van Bonarius en Patina.Logchies merkt de bedrijven dan ook aan als preferred suppliers.

Voor alle partijen positiefSamenwerking in de keten pakt voor alle partijen positief uit, benadrukt DickLogchies voortdurend. “Een voorbeeld.Onlangs zijn we weer met een groot enzeer ingrijpend renovatieproject gestart.Naast allerlei bouwkundige verbeteringenkomen er in de woning ook nieuwe keukens, nieuw sanitair en nieuwe installaties. Samen met de ketenpartnersslaagden we erin om door middel vanLean Planning een bijzonder efficiënte en strakke planning op te stellen. We zijnhet overleg in het voortraject niet ingegaan met een opleveringsdatum inons hoofd die de opdrachtgever hadmeegegeven, nee, we gingen onder-zoeken hoe we zo snel mogelijk uit dewoningen weg konden zijn. Met diebenadering boekten wij een verrassendresultaat. Dan blijkt bijvoorbeeld dat deinstallateur en het schildersbedrijf zijnmensen best op hetzelfde moment in dewoning kunnen inzetten. Het resultaatwas een veel kortere doorlooptijd. Waareerst werd uitgegaan van drie wekenvoor een woning konden we nu naartweeënhalf.” Intensieve samenwerking leidt niet zeldenook tot lagere kosten omdat er veel minder fouten worden gemaakt en over-bodige handelingen achterwege blijven.Maar, zo stelt Dick Logchies met nadruk,de voordelen beperken zich zeker nietalleen tot financiële aspecten. “We zijnvrijwel altijd aan het werk in de bewoon-de situatie. Voor de bewoners, dus voorde klanten van de corporaties, is de

overlast fors minder naarmate de werk-zaamheden efficiënter kunnen wordenuitgevoerd. De corporatie houdt op diemanier tevreden huurders.”

EnergiezuinigWoningcorporaties hebben de komendejaren een belangrijke stap te zetten omhun bestaande woningvoorraad energie-zuinig te maken. Dick Logchies prijst zichgelukkig met preferred suppliers alsBonarius en Patina die op het terrein vanduurzame toepassingen buitengewoonactief en innoverend zijn. “Werken worden steeds vaker uitgevoerd in eenbouwteam, een fantastische manier vanwerken. Je kunt heel doelgericht naarideale oplossingen toe werken zodat hetgebouw optimaal scoort wat betreftduurzaamheid. Opdrachtgevers verlangen terecht van ons dat wij daareen bijdrage aan leveren. Voor alle driede bedrijven geldt dat denken en hande-len in termen van duurzaamheid in degenen zit. Niet-duurzame opties komeneigenlijk nauwelijks nog in beeld. Dat isde winst van een mooie samenwerkingmet de juiste partners.”

Logchies Renovatie en OnderhoudLogchies Renovatie en Onderhoud BV heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld tot één van de meest toonaan-gevende onderhoudsbedrijven in Nederland. Met een breed dienstenpakket in de vastgoedzorg richt Logchies zichvoornamelijk op de vastgoedbeheerders en instellingen, zoals corporaties, institutionele beleggers, overheids-instellingen, gezondheidszorg, scholen en VvE's. Naast het aanbieden van totaal-oplossingen voor integraal onderhoud, houdt Logchies zich in toenemende mate bezigmet Resultaat Gericht Vastgoed Onderhoud (RGVO), waarbij het aspect duurzaamheid een steeds grotere rol speelt.Logchies telt inmiddels zo'n 110 hoog gekwalificeerde fulltime medewerkers. De omzet wordt voor ongeveer dehelft gerealiseerd in het planmatig- en mutatieonderhoud en de andere helft in groot onderhoud inclusief gerief-verbeteringen en beveiliging van woningen conform het PKVW.

Dick Logchies, directeur Logchies Renovatie en Onderhoud

Dick Logchies: “KORTERE DOORLOOP-TIJD DOOR KETENSAMENWERKING”

[ 3 ]

ZONNECOLLECTOR LEVERTZONKANT HUURDERSVOLOP WARM WATER

ENERGYDAK, BRENGT DUURZAME ENERGIE NAAR BINNEN

LOGCHIES LAAT DUURZAAMHEID IN EIGEN PAND SPREKEN

Kortgeleden is de renovatie van De Zonkant, een galerijflat in deAlkmaarse wijk Overdie, met de huurders geëvalueerd. De bewoners zijnvrijwel zonder uitzondering buitengewoon te spreken over de wijze waar-op Bonarius de duurzame energie in de galerijflat naar binnen bracht.

Niets dan lof over de wijze waarop deingrijpende uitvoering is uitgevoerd. Endat terwijl de huurders van De Zonkanttijdens het project behoorlijk op de proefzijn gesteld. Want behalve de installatie-techniek op het dak en in de technischeruimte beneden, is er in de woningenzelf ook het nodige veranderd. Zo heb-ben de woningen allemaal onder meereen nieuwe keuken en badkamer gekre-gen. “De huurders hadden alle reden omte mopperen, maar ze zijn allemaal goedte spreken over de wijze waarop dewerkzaamheden zijn aangepakt,”aldus Richard Westmeijer, adviseurDuurzaamheid van woningcorporatieWoonwaard.

Geavanceerd zonneboilersysteemDe galerijflat heet sinds de oplevering inde zeventiger jaren van de vorige eeuwal De Zonkant. Maar nooit eerder wasde naam zo toepasselijk. Want Bonariusheeft de flat ook nog eens uitgerust meteen geavanceerd zonneboilersysteem.Dankzij onder meer deze technologie

zijn de tachtig appartementen in de twaalfwoonlagen tellende flat in één klap eenstuk energiezuiniger. De Heliomax zon-necollector is door Bonarius op het dakvan de flat geplaatst op een stalen framedat met behulp van poeren in de dak-constructie is bevestigd. De zonnecollec-tor levert de warmte die vervolgens naargrote buffervaten in de technische ruimteop de begane grond wordt getranspor-teerd.

Collectieve verwarmingsinstallatieEen ander onderdeel van het werkbetrof de vervanging van de collectieveverwarmingsinstallatie. “Aanvankelijk washet de bedoeling om het collectieve ver-warmingssysteem te verruilen voor indi-viduele ketels,” aldus Westmeijer. “Maarde huurders van De Zonkant waren metdie keuze minder gelukkig waarop wij naintensief overleg met Bonarius hebbenbesloten het collectieve systeem te hand-haven. De oude installatie is wel vervan-gen door een aantal nieuwe HR-ketels incascade-opstelling.

“Bonarius is ons in het voortraject vangrote dienst geweest. Het hele installatie-concept werd plotseling op zijn kopgezet. Maar het installatiebedrijf bleek bijzonder coöperatief. Men verzekerdeons dat handhaving van de collectieveinstallatie ook duurzaam kon wordenaangepakt. Daarop hebben we beslotenom een proefwoning te maken. En datpakte allemaal positief uit.” De waterleidingen naar de appartemen-ten zijn eveneens allemaal vervangen. De nieuwe warmwaterleidingen zijn vanhet type Viega inliner, een innovatievekoperen leiding met een binnenbuis vankunststof. Twee leidingen in één buis dus.Door de buis in de kern stroomt hetwarme water. De andere buis, de buis

om de kern heen, is de feitelijke circula-tieleiding.

EnergiecoachDe energiebesparing is niet alleen gere-aliseerd met de enorme zonnecollectorop het dak en de zuinige collectieve verwarmingsinstallatie. Elke woning kreegook nog een Energiecoach, een slimmemeter waarbij de bewoners exact kun-nen bepalen waar zij de meeste energievoor gebruiken. De meter registreert deenergie voor zowel warm water alsruimteverwarming. Via internet kunnende bewoners het verbruik in de woningraadplegen en hun eigen verbruik vergelijken met de gemiddelden in deandere appartementen van De Zonkant.

Patina is licentiehouder van Energydak, een innovatief en duur-zaam systeem voor het platte en flauw hellende dak. Energydakis feitelijk een dakbedekking en een energiebron ineen. Het systeem onttrekt via duurzame kunststof warmtewisselaarsdie onder de dakbedekking zijn aangebracht, de zonnewarmteuit het dak. Zowel warme als koude energie wordt via de vloeistofhoudendelamellen opgevangen en via een warmtewisselaar afgegeven aande gebruiker. Energydak is dan ook bij uitstek geschikt voor hetbehoud van de thermische balans in de bodem, het voorver-warmen van tapwater of de directe voeding voor een warmte-pomp. Afhankelijk van de toepassing kan Energydak tot wel 3 GJ/m2 per jaar genereren. Eenmaal aangebracht is er nauwelijks enige verandering aan het

dakvlak zichtbaar. Het dak is gewoon beloopbaar en mindergevoelig voor vandalisme, omdat er geen opzichtige zaken aan-wezig zijn.

“Energydak laat zich nauwelijks met andere systemen vergelij-ken,” vertelt Marcel Barnhoorn van NIKA Efficient Energy. “Een bovengemiddelde hoeveelheid vloeistof wordt met buitengewoon weinig pompenergie door de warmtewisselaarsgevoerd. Ik ken geen andere systemen die de watertemperatuuraan de warmtepomp zo optimaal aanvoeren.”Volgens NIKA, het in Zwaag gevestigde adviesbureau voor energiezuinige- en CO2-neutrale toepassingen, is Energydakzowel voor nieuwbouw als renovatie, een systeem dat zich inrelatief korte tijd laat terugverdienen.

Kan een onderneming die voor haaropdrachtgevers duurzame conceptenbedenkt en uitvoert zich permitteren omgehuisvest te zijn in een pand dat energetisch niet aansluit bij de eigenopvattingen? Logchies Renovatie enOnderhoud vindt van niet. Want hoewelop het bedrijfspand in Beverwijk inbouwkundig en esthetisch opzicht nietsvalt aan te merken, scoort het wat energieverbruik toch wat minder. Maardat duurt niet lang meer want de directievan Logchies heeft grote plannen. Logchies heeft haar energieleverancierEneco laten onderzoeken op welke wijzehet energieverbruik in het pand kan

worden teruggedrongen. Het energiebe-drijf heeft vastgesteld dat het gasverbruikin het pand groter is dan verwacht zoumogen worden in een pand met eenvergelijkbaar vloeroppervlak.Daarentegen is het elektriciteitsverbruikweer lager. In het maatwerkadvies noemtEneco een aantal maatregelen waarmeenog forse besparingen mogelijk zijn. Met efficiëntere heaters in de werkplaats,bewegingsdetectoren voor de ruimte-verlichting en daglichtafhankelijke verlich-ting moet het elektriciteitsverbruik verderomlaag. “Die maatregelen hebben we algenomen,” vertelt Cor Been vanLogchies. “We weten nog niet precies

wat we nu aan energie zullen besparen.Maar hoeveel het ook is, het kan altijdbeter. Op dit moment zijn we nog in onderhandeling over het plaatsen van pv-panelen en zonnecollectoren.”

Rich

ard

Wes

tmei

jer v

an w

onin

gcor

pora

tie W

oonw

aard

H et jaar 2010 wordt voor de SEI-installateur een jaar van spijkersmet koppen slaan. Ik heb het over de invoering van het opleve-

ringsformulier, de aansluiting van SEI bij de Geschillencommissie en hetSEI-consulentschap. Verderop in deze Vakwijzer leest u meer over dieonderwerpen. Over het SEI-consulentschap wil ik zelf nog wel wat kwijt.In deze rubriek had ik het al vaker over de kwaliteit die de SEI-installa-teur bij zijn opdrachtgever binnenbrengt. U weet als geen ander hoe-veel inspanningen het kost een hoog kwaliteitsniveau te bereiken endat niveau vervolgens te handhaven. Het vereist een voortdurendealertheid en discipline. Want één ding is zeker, de ondernemer diezich een afwachtende houding durft te permitteren, zal links en rechtsworden ingehaald. En dat moet toch het laatste zijn, waarop u indeze tijd zit te wachten. Het consulentschap dat SEI in 2010 introdu-ceert is bedoeld om u scherp te houden. Misschien denkt u, ach wat zou zo’n man die vanachter zijn bureaumet het vak bezig is, me kunnen vertellen. Zijn bedoelingen zullenheus goed zijn, maar wat moet ik met een consulent die niet dagelijksde perikelen van het ondernemerschap ervaart? De installateurs die erzo over denken kan ik geruststellen. SEI heeft de consulenten gerekru-teerd uit oud-ondernemers, vakmensen die weten wat het betekent een

installatiebedrijf te runnen. Zij weten niet alleenwaar het knelt in het installatievak, zij hebbende problemen ook ervaren. Ze zijn ook bekendmet oplossingen. Dat maakt deze consulenten,

deze oud-ondernemers, zo ideaal om uw spar-ringpartner te zijn. U bent een SEI-installateur.

Dus u wilt voortdurend op de hoogte zijnvan de mogelijkheden en de ontwikkelin-

gen. En u wilt scherp blijven. Ik zouzeggen: ga het gesprek aan met deconsulenten. Daag hen uit.

drs. Wim T. van Gelder, voorzitter SEI

Scherp blijven

0110Vakinformatie voor SEI-erkende bedrijven

Jaargang 03 - februari 2010 - nummer 01

SEI VAKWIJZER 0110 01

SEI-nieuws 1

KLIMAAT- EN SANITAIRE

TECHNIEK

Technisch nieuws 3

Basiskennis 6

Technische vragen 10

Uit de praktijk 12

ELEKTROTECHNIEK

Uit de praktijk 12

Technische vragen 16

Technisch nieuws 18

Basiskennis 21

INHOUD

De SEI-vakwijzer wordt uitge ge-ven door de afdeling Installme-dia van Uneto-VNI en verschijnt3 keer per jaar,www.installmedia.nl

SEIPostbus 1882700 AD ZoetermeerTel. 079 321 79 93Fax. 079 323 00 56www.erkendinstallatiebedrijf.nlinfo@erkendinstallatiebedrijf.nl

COLOFON

2

Inhoud 3 De visie van Bakas

5 Voorwoord van Frank Nannings

6 De signalen staan op scherp

10 Geen heilige huisjes meer in Amstelveen

12 Van snoei naar bloei

14 Jan Modaal moet kopen. Maar kan het ook?

16 Corporaties handelen voorzichtig en wachten op herstel

22 Status diverse USP projecten

24 Colofon

Verkiezingen 2010: wat gaat het ons brengen?

‘ Het politieke landschap is verpulverd, en tegelijkertijd moet er ècht veel gebeuren’

Frits Wester, parlementair verslaggever

ONTWIKKELINGEN Nr. 12 | 2010

jubileumuitgaven

jubileumuitgaven

Nie

uwsb

rief

vo

or

rela

ties

en

per

sone

el v

an B

ON

AR

IUS

BE

DR

IJV

EN

Jaar

gang

10

Num

mer

1 Ja

nuar

i 20

10

1

2002 200320012000

Pas tien jaar of al twee eeuwen? Voor Bonarius Bedrijven is 2010 een jubileumjaar. Dit jaar is het name-lijk tien jaar geleden dat het eigendom van het toenmalige TechnischBureau J.C. Bonarius en Bonarius Service over is gegaan in handen vande huidige directeur Herman van Heusden. Dat gebeurde om precies tezijn op oudejaarsdag 1999.Sindsdien is er veel veranderd. De bescheiden bedrijven die het tot demillenniumwisseling waren, zijn inmiddels uitgegroeid tot BonariusBedrijven, een groep bedrijven met activiteiten op het gebied van deaanleg en het onderhoud van cv-installaties, loodgieters- en dakdek-kerswerk en elektrische installaties.

“Dat ik mijn loopbaan niet bij een woningbouw-vereniging zou beëindigen, wist ik al langer.Ik had echter geen idee wat daarna te doen.In 1999 kreeg ik door een toevallig contact demogelijkheid om als zelfstandig ondernemer inde installatiesector aan de slag te gaan. Ik kan

nog steeds niet exact aangeven waarom ik juist daartoe besloot, er waren meer opties. Voor mij stond wel vast dat ik afscheid wildenemen van de routine. En ik wilde ook uit eenwerkomgeving weg die me weliswaar erg boeide maar die me tegelijkertijd hinderde vanwege de stroperigheid in de besluitvormingen een gebrek aan echte slagkracht in de organisatie. Daarmee is overigens niet gezegddat het besluit om Bonarius over te nemen uitnegatieve motieven is genomen. Nee, ik wildeeen werkomgeving waarin ik veel meer in staatzou zijn zelf de richting te bepalen en vooral ookde snelheid waarmee ik de doelen zou kunnennastreven. Met mijn achtergrond in het installa-tievak - voordat ik bij WoningbouwverenigingAmsterdam-Zuid in dienst was, werkte ikimmers bij Wolter & Dros - leek de overnameineens heel mooi te passen in mijn ambities.

Ik kom niet uit een ondernemersfamilie en hadnauwelijks een idee wat er allemaal bij hetondernemen komt kijken. Als ik het vooraf hadgeweten, had ik misschien wat langer geaar-zeld. Maar terugkijkend op de afgelopen tien jaarzeg ik ook: ik had het nooit willen missen. Het Bonarius van toen telde zestig medewerkersen de bedrijfsresultaten waren redelijk. Maar deopbouw van de organisatie, de werkomgevingen de klantgerichtheid hielden bepaald niet over.Vanaf dag 1 was het een opwindende periode.Never a dull moment. Om er een sterk bedrijfvan te maken, moest het roer om. Niet zo goed-koop mogelijk, maar zo goed mogelijk werd mijndoel. En uiteraard wel tegen betaalbare tarieven.Vanuit mijn achtergrond wist ik dat potentiële

opdrachtgevers best willen betalen voor meerkwaliteit. Kortom, een superieure dienstverle-ning tegen een betaalbare prijs. Ik had geen vijf- of tienjarenplan waaraan ik me vast wildehouden. Geen heimelijk plannetje om elk jaar de omzet met een bepaald percentage te verhogen. Het enige wat ik wilde, was vanBonarius een gerespecteerd en gewaardeerdinstallateur te maken die geheel was ingerichtop de levering van kwaliteit.

Ik vind dat het gelukt is en ik herhaal het nogmaar eens: de ontwikkeling van TechnischBureau J.C. Bonarius naar Bonarius Bedrijven isecht niet alleen mijn verdienste. Fantastischemedewerkers, loyale leveranciers en trouweopdrachtgevers hebben er allemaal aan bijgedra-gen en ik kan hun er niet genoeg voor danken. Ook nu wil ik niet voor de volgende tien jaar eendoel vastleggen. De technische en economischeontwikkelingen gaan zo snel dat één jaar vooruitkijken al moeilijk genoeg is. Wat ik wel weet isdat er steeds meer vraag is naar installatie-bedrijven die in staat zijn hoogwaardige dienstverlening te combineren met betaalbaretarieven, installatiebedrijven dus zoals BonariusBedrijven. En vanuit die optiek kan het met onsalleen maar crescendo gaan.”

Herman van Heusden: Never a dull moment

2002 2003 2004

Voor Bonarius Bedrijven is 2010 een jubileumjaar. Dit jaar is het name-lijk tien jaar geleden dat het eigendom van het toenmalige TechnischBureau J.C. Bonarius en Bonarius Service over is gegaan in handen vande huidige directeur Herman van Heusden. Dat gebeurde om precies te

Sindsdien is er veel veranderd. De bescheiden bedrijven die het tot demillenniumwisseling waren, zijn inmiddels uitgegroeid tot BonariusBedrijven, een groep bedrijven met activiteiten op het gebied van deaanleg en het onderhoud van cv-installaties, loodgieters- en dakdek-

Intern spreken de ruim tweehonderd medewerkers over tien jaarBonarius. En dat is dus eigenlijk niet helemaal correct want de basis lag er al. Sterker nog, die lag er al meer dan twee eeuwen. Volgens depapieren van de Kamer van Koophandel en Fabrieken voor Haarlem enomstreken, zou de onderneming al in 1785 zijn opgericht. Het was oorspronkelijk een koperslagersbedrijf, ook actief in lood- en zink-werken en gevestigd in Haarlem. In 1859 verhuisde het bedrijf naar Bloemendaal om pas ruim 100 jaar later te verhuizen naarBoesingheliede. In die plaats zat Bonarius nog toen Herman vanHeusden op 31 december 1999 de nieuwe eigenaar werd. Sinds 2004 is de onderneming gevestigd op de huidige locatie in

opdrachtgevers best willen betalen voor meerkwaliteit. Kortom, een superieure dienstverle-ning tegen een betaalbare prijs. Ik had geen vijf- of tienjarenplan waaraan ik me vast wildehouden. Geen heimelijk plannetje om elk jaar de omzet met een bepaald percentage te verhogen. Het enige wat ik wilde, was vanBonarius een gerespecteerd en gewaardeerdinstallateur te maken die geheel was ingericht

Ik vind dat het gelukt is en ik herhaal het nogmaar eens: de ontwikkeling van TechnischBureau J.C. Bonarius naar Bonarius Bedrijven isecht niet alleen mijn verdienste. Fantastischemedewerkers, loyale leveranciers en trouweopdrachtgevers hebben er allemaal aan bijgedra-gen en ik kan hun er niet genoeg voor danken. Ook nu wil ik niet voor de volgende tien jaar eendoel vastleggen. De technische en economischeontwikkelingen gaan zo snel dat één jaar vooruitkijken al moeilijk genoeg is. Wat ik wel weet isdat er steeds meer vraag is naar installatie-bedrijven die in staat zijn hoogwaardige dienstverlening te combineren met betaalbaretarieven, installatiebedrijven dus zoals BonariusBedrijven. En vanuit die optiek kan het met ons

Arie Kruijt (hoofd Gebiedsontwikkeling Delta Forte)

“Ik zal in 1999 even licht de wenkbrauwen hebben gefronst bij het nieuws dat HermanBonarius overnam. Een ambitieuze manager bijeen corporatie die zich met cv-ketels ging bezig-houden?! Maar al heel snel bleek dat het voorHerman en Bonarius een juiste stap was. Metdie ongelooflijke energie van hem heeft Hermanvan Bonarius een totaal nieuw bedrijf gemaakt,een bedrijf gevormd naar de eisen die zijn klan-ten stellen. Een bedrijf ook - en dat is typischHerman - dat altijd een paar stappen verder isdan de concurrentie. Oké, Herman weet wat de

corporatiesector verlangt. Maar hij is er tochmaar in geslaagd om zijn organisatie zo in terichten om aan die verlangens tegemoet tekomen. Ik heb het gevoel dat met de verhuizingvan het bedrijf naar Zwanenburg Herman defini-tief afscheid heeft willen nemen van Bonarius‘oude stijl’. Herman is een perfectionist voor wieook de details belangrijk zijn. Alles moet hele-maal goed zijn. Het wagenpark, het kantoor, de layout van zijn offertes, het moet allemaal voldoen aan de hoge standaard die Herman voorBonarius heeft vastgesteld. Eigenzinnig, misschien soms wat eigenwijs maarwel met overtuigende argumenten laat Hermaner geen enkele twijfel over bestaan, welke kanthij met de onderneming opwil. En steeds weermet die twee vingers op de tafel slaan om zijnwoorden kracht bij te zetten. Maar het werkt.Dat zien we.”

“Herman is een perfectionist voor wie ookde details belangrijk zijn”

Rob Meijrink (directeur Wonen Parteon)

“Herman en ik waren bij Woningbouwvereni-ging Amsterdam-Zuid collega’s. Ik herinner mede periode waarin Herman zich afvroeg hoe verder te gaan. Hij zocht een uitdaging waarin

hij twee dingen kon verenigen. Ondernemen enzijn liefde voor het installatievak die hem sindsWolter & Dros niet meer losliet. In die zin is hijteruggekeerd naar zijn eerste liefde. Het typeert hem om vanuit de relatieve zeker-heid van een goede baan de risico’s op te willenzoeken die bij een eigen bedrijf horen. Maar dathoort bij een ondernemer. Herman is een echteondernemer, een man ook die snel resultaat wilboeken en daarbij niet afhankelijk wil zijn vanlange besluitvormingslijnen. Herman is eenongelooflijke doordouwer. Maar omdat hij zoduidelijk is in zijn argumenten en duidelijk is overwaar hij naar toe wil, accepteert iedereen dat. Bij de ontwikkeling van Bonarius heeft Hermanoptimaal gebruik gemaakt van zijn ervaring diehij in de corporatiesector opdeed. Hij weet haarfijn wat daar speelt en hij heeft met zijneigen bedrijf heel slim aansluiting gezocht bij de eisen en wensen die woningbouwcorporatieshebben. Toen Herman nog bij de corporatiewerkte, hamerde hij bij de leveranciers altijdsterk op kwaliteit van dienstverlening.Corporaties hebben belang bij tevreden klanten.Herman wilde daarom dat installateurs meerzaak maakten van klantgericht werken. Wel, dat heeft hij nu bij Bonarius Bedrijvenprima voor elkaar.”

“Herman is een ongelooflijke doordouwer”

Harry Bosscher(algemeen directeur Intergas)

“Amsterdam mag het zich best eens realiseren: zonder de drive van Herman was het niet zosnel gegaan met de vervanging van de open geisers. In 1996 kwam de Intergas KombiKompakt op de markt. Herman werkte nog bijWoningbouwvereniging Amsterdam-Zuid enzette ons op het spoor. Hij wilde af van die opensystemen. Er moest iets komen wat tussen dekeukenkastjes paste, zei hij. Bedenk daar noueens wat voor. Wij nog een beetje tegensputte-ren. Maar goed, wie betaalt, bepaalt. De marktis er, zei Herman. Straks wil heel Nederland dit

toestel en daar profiteren jullie van, was zijn ant-woord. En hij had gelijk. Toen Herman Bonariusovernam was ik verrast, maar niet verbaasd. Ik wist zeker dat het met die enorme drive vanhem zou lukken om het bedrijf verder uit te bou-wen. Herman weet precies waar hij heen wil.Wat Herman in zijn kop heeft, heeft hij niet inzijn kont. Zoals het met onze Kombi Kompaktketel ging, gaat het nu ook met het Beheer OpAfstand. Wij hadden net de nieuwe HRE ketelmaar die was niet op afstand uitleesbaar. Datmoeten jullie wel maken, was zijn commentaarwant we gaan straks de ketels op afstand behe-ren. Vervolgens bood hij de optie al aan en zetteons feitelijk voor het blok om deze technologiete ontwikkelen.” Inmiddels worden deze ketelsdoor Bonarius als eerste met succes toegepast.Zie hier het resultaat. 10-jaar Bonarius nieuwestijl. Begonnen met één vestiging, ondertussenmeerdere bedrijven en verschillende vestigingen.”

“Wat Herman in zijn kop heeft,heeft hij niet in zijn kont.”

Jan van der Graaf (directeur Gratech)

“Oké, ik chargeer een beetje, maar het Bonarius van vóór Herman van Heusden was toch eenbeetje het bedrijf waar de afspraken op de ach-terkant van een sigarendoosje werden gezet.

Geen verkeerd bedrijf hoor, zeker niet. Maar hetwas wat ongestructureerd, weinig professio-neel. En moet je Bonarius nu zien! Ik ken Herman al sinds zijn Wolter & Dros perio-de en heb hem zijn hele loopbaan gevolgd. Toenik hoorde dat hij Bonarius had overgenomen,wist ik dat het met dat bedrijf helemaal in ordezou komen. Als handelsagent van onder andereHenco deed ik met veel installatiebedrijvenzaken. De ondernemingen die het goed deden,hadden één ding gemeen: ze hadden een sterkeorganisatie. Een bedrijf kan alleen succesvol zijn,als het goed wordt aangestuurd. En laat datmaar aan Herman over. Bovendien heeft hij ooknog eens verstand van installatiezaken, hij kenthet jargon. Dat is in deze sector mooi meegeno-men.Van meet af aan was duidelijk dat Herman vanBonarius een superieur bedrijf wilde maken. Hij wenste alleen te werken met eerste klasmaterialen. Hij selecteert zorgvuldig zijn leveran-ciers, met partijen die met hem mee willen denken en mee willen ontwikkelen. Met hetBonarius van Herman van Heusden is het nietzozeer zakendoen, het is vooral samenwerken.Dat maakt het zakendoen met Herman zo leuk.”

“ Toen ik hoorde dat hijBonarius had overgenomen,wist ik dat het met dat bedrijfhelemaal in orde zou komen.”

Zwanenburg. De laatste verhuizing markeert tegelijkertijd het begin vaneen krachtig ontwikkeling. En inmiddels mag de kwalificatie ‘toonaan-gevend’ zonder overdrijving worden gekoppeld aan Bonarius Bedrijven. Naast de installatiewerkzaamheden op allerlei terreinen heeft de organi-satie ook haar sporen verdiend op het vlak van de dienstverlening. In ruim 85.000 woningen verzorgt Bonarius Bedrijven het onderhoudaan de centrale verwarmingsinstallaties. Daarnaast worden allerleiinstallatie- en onderhoudswerkzaamheden in scholen, kantoorgebouwenen zorginstellingen verricht. Bij het onderhoud aan de individuele cv-ketels heeft Bonarius Bedrijvenzich als een van de eerste installateurs volledig toegelegd op het

2005 2006 2007 2008

eindredactie

eindredactie

De wereld van aardgas

Gaswarmtepompen Efficiënt verwarmen en koelen met aardgas

Inhoud

Ten geleide 8

Voorwoord 10

Hoofdstuk 1 Aardgas en de energietransitie 131.1 Nederland en aardgas 131.2 De voordelen van aardgas 141.3 Energietransitie 141.4 De beschikbaarheid van aardgas 151.5 Andere gassen 16

Hoofdstuk 2 Gaswarmtepompen in de gebouwde omgeving 19 2.1 Aardgas voor verwarmen en koelen 19

2.1.1 De utiliteitsbouw 192.1.2 Ontwikkeling van de utiliteitsbouw in Nederland 212.1.3 Ontwikkeling van verwarming in de utiliteitsbouw 212.1.4 Ontwikkeling van koeling in de utiliteitsbouw 22

2.2 Werking van de warmtepomp 232.2.1 Werkingsprincipe 232.2.2 Gasmotorwarmtepompen 242.2.3 Gasabsorptiewarmtepompen 272.2.4 Betrouwbaarheid 27

2.3 Milieu-effecten van gaswarmtepompen 28 2.4 Het potentieel voor gaswarmtepompen 29

2.4.1 Nieuwbouw 302.4.2 Bestaande bouw 312.4.3 Realiseerbaar potentieel 332.4.4 Kleine collectieve systemen 34

2.5 Gaswarmtepompen en regelgeving 352.5.1 CE-markering 352.5.2 Gaswarmtepomp keurmerk 352.5.3 Besluit Energieprestatie Gebouwen 362.5.4 Gaswarmtepompen en de EPN 37

Hoofdstuk 3 Technologie van warmtepompen 39 3.1 Warmtepompen en rendementen 39 3.2 Arbeidgedreven warmtepompen met gasmotor 41

3.2.1 Gasmotorgedreven compressiewarmtepomp 413.2.2 Gasmotorgedreven compressiewarmtepomp, multi-split type 43

© 2010 GasTerra / Castel International Publishers

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbe-

stand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze hetzij

elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige

andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

ISBN 978 90 79147 10 6

NUR 600

Dit boek is samengesteld en deels geschreven door Business

Development Holland b.v. te Harderwijk. BDH is een expertorganisatie

op het gebied van strategieontwikkeling en marketingcommunicatie

voor utiliteit-, woningbouw- en energiesector.

Auteurs: Ernst-Jan Bakker (ECN), Jeroen van der Garde (KIWA

Gastechnology), Kees Jansen (KIWA Gastechnology), Roberto

Traversari (TNO Bouw & Ondergrond), Peter Wagener (Business

Development Holland)

Redactie: Margot van Gastel (Cogen Projects), Peter Oostendorp

(HR Advies)

Eindredactie: Henk Ensing (GasTerra), Benne Holwerda (Holwerda

& Holwerda), Peter Wagener (BDH)

Redactie GasTerra: Anton Buijs, Henk Ensing, Hans Overdiep

Figuren en illustraties: Business Development Holland,

Cogen Projects, ECN, Gasengineering, KIWA GasTechnology, TNO

Bouw en Ondergrond, Vital Fitness Centre, CE Delft, Ecofys, Anita

Pantius, GEA Polacel, Itho, ICE, EnergieNed, Techneco, Remeha,

Orfeokliniek Zoetermeer, Genie, Sportfondsen Nederland, Stratus,

Endex, GasTerra, Ariston, Universität Dortmund, Thermax, Broad,

Sonnenklima, Solarnext, Warwick University, Nyteknik, GEA

Grasso, Alfa Laval

Concept en realisatie: Castel International Publishers

Vormgeving: Eldad Groenman, Antoon van Son

en Susanna Kuiper (Castel Media producties)

www.bdho.nl

www.castel.nl

www.gasterra.nl

5

3.3 Arbeidgedreven warmtepomp met externe verbranding 44 3.3.1 De Stirlingcyclus 443.3.2 Stirling-Stirling 463.3.3 Thermo-akoestische systemen 473.3.4 Vuilleumier 51

3.4 Thermisch gedreven warmtepompen 533.4.1 De thermisch gedreven sorptiewarmtepomp 533.4.2 Vloeistofsorptiesystemen 553.4.3 Ammoniak-watersystemen 553.4.4 Lithiumbromide-watersystemen 573.4.5 ASUE gasabsorptiewarmtepomp 58

3.5 Vastestof-sorptiewarmtepomp 593.5.1 Silicagel-wateradsorptiewarmtepomp 593.5.2 Zeoliet-waterwarmtepompen 62

3.6 Alternatieve vastestof-sorptiesystemen 633.6.1 Vastestof-ammoniak 633.6.2 LiCl-H20 64

Hoofdstuk 4 Ontwerpaspecten en toepassing in gebouwen 67

4.1 Elektrisch of gasgedreven? 67 4.2 Ontwerpen in nieuwbouw en bestaande bouw 70 4.3 De zorgsector 73

4.3.1 Nieuwbouw 734.3.2 Bestaande bouw 74

4.4 Kantoren 744.4.1 Nieuwbouw 744.4.2 Bestaande bouw 74

4.5 Hotel- en recreatiebranche 754.5.1 Nieuwbouw 754.5.2 Bestaande bouw 76

4.6 Retailsector 764.6.1 Nieuwbouw 774.6.2 Bestaande bouw 77

4.7 Ontwerpaspecten 774.7.1 Afgiftesystemen 794.7.2 Buffers 804.7.3 Bronnen 824.7.4 Inpassing van een gaswarmtepomp 844.7.5 Gebruiksaspecten 84

6 7

12

4 5

2 3

J

’t Grachtje Over 43, 1625 PH Hoorn, T 0229 50 40 74, M 06 537 622 24info@