POPO of ontwerpmethoden voor bouwproducten en bouwcomponenten

m.ick eekhout

,

Published and distributed by:

University Press Mekelweg 4 2628 CD Delft The Netherlands

e-mail:

+31 15 2783254 +31 15 2781661 DUP@DUP.TUDelft.NL

ISBN 90-407-1631-5 / CIP

1"\1"\""'1 CTnT C 1997 by Eekhout

All No part of the material protected by this or utilized in any form or by any means,

inc1uding photocopying, or any and retrieval system, from the

I""n,,,,,,,c"'h, Press.

Eekhout-van

Printed in the '"'AT"'''''''''

2

1.

van publicaties betreffende het vakgebied de bouw, zoals die heb weergegeven in

en experiment, of Zappi en is om op het immateriële vlak

. Daarmee is letterlijk bedoeld voorafgaat aan het vervaardi­

gen van nieuwe bouwproducten, zichtbaar en inzichtelijk te maken door tekstuele en visuele beschrijving. Maar figuurlijk is daarmee ook bedoeld het mysterieuze, het onbekende en deel te ontrafelen en als nieuwe kennis en inzicht te Irn'n ..... "...... f1nn1CfTAHA1

aan studenten. Het mysterieuze brengt een zekere An ,0-""'1111

doelgerichtheid met mee. Mysteries op onderzoek uitgaan, en behoeven dus wat mij worden opgelost. Wordt weer nieuwe ~"n·h~ .. , ,~n

de

van architectenmbu-ALH.LoJ,",LU.A!".. van het functionele en ruimtelijke gebouw-

als bezighouden. De monografie is voor en professionals in de bouwtechno-

logie, maar appelleert hopelijk ook aan architectuur- en bouwmanage­mentstudenten. Tenslotte worden ook studenten en professionals van aanverwante ontwerpende wetenschapsgebieden uitgenodigd hun voor-

met de inhoud van deze monografie te doen. Een soortgelijke methodologische benadering is door collega's ook te schrijven voor het ontwerpproces van gebouwen.

Daarnaast praat men in de architectuur er lijkt openheid en eensluidendheid te h"""TÇlç,n

van ontwerpen en welke ontwerpmethoden daarbij Deze situatie is geheel anders dan de veel r\1".th,,",r!t,,,roI1A1'

geleden, waarbij men besefte computer te kunnen nT"" .. V~>M

van plattegronden van een cmnplex 71 <",I/",,·n111

"' ... ""UH .... U ... "-'J.J. ..... aanpak was. De ~~.~~~"r bood niet VOJlOOen(le

waren toen sprongen. Er was dus een logische

LU ... ''-U'J ....... ,JvJ.J te Hu>, .. lrc .....

en

3

een ingeburgerd zelfs de

ontwerpmogelijkheden Maar de de van het ontwerpen moeten eerst een

de vruchten kunnen worden geplukt van de computer in ontwerpproces. In mijn observatie worden ont-

in de bouwkunde slechts met en er momenteel een systematische en methodische

verantwoording gegeven van het wordingsproces van het ontwerp. In dat ontbreekt de brug tussen het niet-cognitief intuïtief ontwerpen en de ultra-systematische computer als potentieelontwerpmedium. Dan kan de computer niet méér zijn dan alleen een tekenmiddel, dat ge­bruikt wordt de tekenmatige uitwerking van het ontwerp. En kan

als een volwaardig reciproque ontwerpmedium wordt uit eigenwaarde. Het expliciet maken van

ontwerpen zoals dat bij methodisch ontwerpen alleen inzicht en helderheid in de eigen

de praktijk communicatie tussen de i.""UUH __ '~~'"".LU met wie moet worden

~,~.L'~~'-'.L.L die de architect ter ontwer-

t ................. uh van compo-nenten en van het gebouw te '~'''''",-,''''JU .•

De architect staan zeer ter beschikking om van gebouw een nieuw te maken. Dit bijvoorbeeld de vliegtuigontwerper die in elk onclercleel tuig slechts één of enkele vrijheidsgraden kent door

en veiligheidseisen: dat noemen we n'll·r'll1l1i1l.oltll""ll.~t"'h

kan telkens slechts op één 1""'I<;I~'<;I1'Y\"'T~~1" IT'=-U<;I1"1P.P.1Yi

De sprong van het COllceotuleel ontwerp, vindt plaats in het hoofd vaak routineus en soms mt:~[lliOQ]lSCJtl.

en de optimalisatie ervan kan weer geschieden. Dat geldt voor de drie bouwkundige

het architectonisch en het bouwtechnisch ontwerp is onderwerp van monografie;

van afzonderlijke bouwdelen en hun samenstellende bouwcomponenten.

Het doelbewust en efficiënt ontwerpen en ontwikkelen van bouw­is daarbij na het functioneel en het ruimtelijk gebouw-

COflCell1t van geworden in het ontwerpproces van het Naast de ontwerper, die gewoonlijk aan de zijde van de

weet ook een goed projectarchitect, hoe ver hij kan heeft inzicht in de iteratieve ontwikkelingsprocessen voor

bouwcomponenten en de reciproque relatie tussen is onmisbaar het op een inspirerende arc:hlt:ecl:onlsch conceptueel ontwerp.

Prof. dl' ir Mick Eekhout

4

1. Voorwoord 3

2. 7

3. 15 3.1 15 3.2 18 3.3 19 3.4 Producttype 23 3.5 De hïerarchie van 27 3.6 Productfreq uentie 33 3.7 Nieuw, vernieuwd of 34 3.8 Nieuwheidsgerichtheid van 37 3.9 bij productontwikkeling 39 3.10 Drie mislukte producten van 42 3.11 Wet van Murphy 43

4. Ontwerporganisatie 45 4.1 Het horizontale afdelingenmodel 45 4.2 Het proj ectleidersmodel 46 4.3 & Production: matrix organisatie 46 4.4 48

5. ontwerpen 55 5.1 Intuïtieve 56 5.2 Methodische 57 5.3 58 5.4 61

6. Ontwerpen, en 63 6.1 Ontwerpen 63 6.2 Conceptueel ontwerpen 63 6.3 Integraal ontwerpen 64 6.4 Ontwikkelen 65 6.5 Integraal ontwerpen & 67 6.6 Onderzoeken 69 6.7 Ontwerpondersteunend onderzoek 71 6.8 Ontwerp, ontwikkeling, in het

Laboratorium voor productontwikeling 73

7. ontwerper 75 7.1 de ontwerpfaculteiten TU Delft 75 7.2 in de bouw 77 7.3 ontwerper 78 7.4 Architect 78 7.5 Componentontwerper 80 7.6 Van bouwmeester tot conceptueel 80 7.7 van de componentontwerper 83

5

8. 89 8.1 89 8.2 90 8.3 90 8.4 Wenselijk, & mogelijk 93 8.5 94

9. 95 9.1 96 9.2 97 9.3 103 9.4 104 9.5 112 9.6 115

10. 117 10.1 120 10.2 126 10.3 126

11. Case speciaal producten: SR 133 11.1 Wedstrijdconcept 133 11.2 Concept fase 11.3 Prototype ontwikkeling ]41 11.4 Productie fase

12. Naar een nieuwe balans tussen en 149

12.1 149 12.2 151 12.3 en 153

en methodologie 157 ]2.5 Naar de architectuur 159

162

164

6

2.

Men heeft mij dikwij Is rend en redenerend: ook heel vaak als vormgever, om het gebruiken: intuïtief. Ik gebruik benadering om mijn intuïtie te architect bevindt zich ergens technisch ontwikkelende vormgevende kunstenaar. De kunstenaar, ofwel techniek en van de maatlat waarop de

meer naar de techniek meer naar de vormgeving toe. De twee extremen overigens ook niet

Imlners een sculptuur blijft niet staan zonder

productarchitect, de maatlat "'Al"C'r'lnl

ontwerper van tenderen naar

ook als die voor de •. u. .. ,' ..... '.'5t'>'"".n .•

Anderzij ds worden ook bij ontwerpers betrokken, om de 'llA~''7a1'Y\AI

andere een herkenbaar ..... "'c,., r> ,,,.,-

kan klein zijn in een proces, maar is

proj ectarchitect en anderzij ds en productontwikkelaar zijn op

als een uitermate kundige bouwtechnieken, zal meer

hoog architectonisch noodgedwongen consument derden reeds eerder "",t·"T111"VA

minder gebonden is aan uv,nu., ... u,-.", L'-'VUiH'-'i'-V.U.

weelde van het kiezen uit die zelden worden gebruikt worden. is consument niet aan VV~Ju.u~u...., ...... ' ... rh·',..."'"'''''",,,

zen of uitvoeringswijzen. Hij zal ten eerste tl"(l{'htt>n

voor componenten gerealiseerd krijgen. Ten of onmogelijk blijkt, kan hij in de van standaardproducten en sy~;te(~m'COlnpOne11l:en

een mate van eigenheid en LL'-".H.."-'UUJLHF-,

meer affiniteit met de esthetische ducten kunnen ook oneigenlijk worden de projectarchitect kan leiden tot een ,::>ln-An'71nnl

beurs met relatief economische LUL' ........ '."'H

De proj ectarchitect ontwerpt een sarnell1g(~st(~lC1 uit en standaardcomponenten en -elleme11l:en.

bewuste combinatie van de en vorm-combinatie van analyse en

Ar\t1Al"'lUA1'n van deze monografie, de methodolo­van productontwikkeling, resulteert

eens in een rechtlijnige technisch-functio­vormgevers benadering daarentegen

verantwoording. De

7

van het en vormgever, tezamen met een de redenaties en resultaten,

als een weergave van het ont-bij gehouden ontwerp­

is tegelijkertijd een Ik houd er ook

bej1ee~rst ontwerpproces. dat meerdere processen in één hoofd in gang

is een chronologische verslaggeving en om inzicht in het proces te krij-

Maar al te vaak ben ik als hoofdontwer­tegelijkertijd in mijn bureau, die

schaken is een hele kunst. geven een beeld van het scala van

........ f;,vHJn . .., aan wordt. professionele architecten bekend zal

van ontwerper, dat met een methodische of ontwerpaanpak, of haar creativiteit opdroogt, is onge-

grond. Het is een kwestie van enerzijds discipline om het totale proces goed te volgen en anderzijds voldoende afstand te nemen om onge-stoOl'd de momenten in extase te kunnen beleven. Ontwerpers, die weten dat ze goed houden hun ont-werpideeën bij zich totdat uit de waarvoor deze ideeën nodig Het zou aan net het verkeerde of een ontwerp, hoe schitterend

Maar vooral niet bang Methodisch A-ntTHo,.,.n,:.-n

'hun

resultaten op zich ook au.."" .. ' ••

net)De~n van de mogelijke om eerst na analytisch en

of het wel beste beeld is. die tijd in mijn

ontwerpmethoden hebben ontwerpaanpak geldt:

idee of beeld niet komt opdagen! kan leiden tot een beter is dan het

a"'f',h1'f'''''f''~An met name, zouden terecht 1'''''1\''[1'''''"1'''0' bijgehouden ontwerp- en ontwikke-

is tot dat

H.I. ... '.I..I.;:.,'-''-'.1. van analytische en het gepresenteerde

fragmenten als het ware Die zwarte doos is vaak een incompleet ontwerpproces te

in een zwarte doos terechte

ware een schot

getlaa:st tot het einddoel te komen, en lijnrecht vanuit een hoofdidee voor

Op goed geluk wordt als het effect ervan wordt bij enige tegenwerking

8

afgeschermd met een maar één hoofddoel heeft: afgemat in hopeloosheid en betrokken de vraag of in senteerd. Er worden onkunde moeten

(hoewel nogal Eenvoud is een

maar eenvoud kan ook het proces, in tegenstelling tot de naïeve

eerste schot. Mystificatie is waarschijnlijk niet altijd te in het algemeen niet de waardering voor het

eer van de

aan

een bevreemdende invloed uit te in het VIJ'UV''''-

wen van het ego van de ontwerper; er is een kans dat hij of geloven. Daarmee is de

van het ontwerp is er niet mee verhoogd en er is weer een de kwaliteit van het ruimtelijk ontwerp is vaak een rechte lijn de kortste, maar niet de meest optimale of de weg om van A naar B te Veel alternatieven verdienen onder­weg de vaak is natie van een n","Trll1rH~""

eerste gezicht) minder Kortom het analytische, maar

het optimale ontwerp een combi­zijsprongetjes, logische en (op het

tot aan onverwachte impulsen toe. bouwkundig ontwerpers deels een

analyse en creatie of C'U1'lTh'::'C'A

dienen te staan, het beste ontwerp;

bezigheid. Waarbij verhouding tot elkaar

in de grote speurtocht naar Alleen het beste is

genoeg. H,or""'T'"'''''' routineus af te doen met een

resultaat, dat als grootste """,,::,C'T,,.-r.A

presentatie van u'ion"!"",.", komt dit euvel ook in volle

onkunde en een aan vormen H .. I-,L"" ... .L.....,.u~""u van een vertoning die niet noodzakelijkerwijs

met een analytische onderbouwing. is het de moeite waard zich een

leren om meer .LL''''E>''''.L'J':U''~''''''''.U tijdens het proces te ·"A,,·VA1""''''''''

de beste ervan het ontwerp samen van bouwcomponenten ontleent zijn Ani·lHP .... "'lr ... a.f'hT

wisselwerking tussen en synthese.

en met Ook

aan de

De en strategisch te werk als hij een om dan naar de onderliggende te

in staat stellen de juiste of optimale vinden. benadering dan tot nu toe kelijk, en een die vereist. Daartegenover staat de benadering van de vormgever, vaker en sneller een aantal oplossin-gen bedenkt, om met elkaar te tot er één uitkomt, alle oplost, dat op meest bevredigende De ontwerper staat tussen de en de vormgever in.

9

om alleen via een Daarom wordt vaak

de vonngever De vormgever

en samenvoegen. De een de vormgever een oplossingsgerichte

1".'-"nV'UUlllJ_"- bij het ontwarren van een wensen die aan

ook omschreven zijn. genoeg Olnschreven

te worden gebracht. een volgorde

vervolgens of stel een oplos­

voldoet aan de gestelde en probleem worden dus Oplossing

ontwikkeld. Deze kan tot ontwerpen maar die soms

oplossingen kunnen leiden

kracht van bouwkundig ingenieur voortdurend afwisselt met syntheses. Hij is immers als ontwerper zowel de ingenieur als de vormgever. kan enerzijds een wetenschappelijke benadering bevruchten met spontane en creatieve oplossingen. Anderzijds geredeneerd kan hij een warrig proces van associatieve oplossingen verhelderen door deelsge­wijs analytische benaderingen te introduceren.

In extremo kan worden gesteld dat in het gehele proces van de productontwikkeling er beslist een anarchistische activiteit moet die een heel verfrissend ongebonden, (hopelijk) nieuwe en losse

op het proces of op het product in wording. In een dat wel, de van 'luis in de

persoon. Maar is Dat echter niets af aan

de beste

van res:pectlle-een een svs:tee:mt)rOd.li(~t en een speciaalproduct

voor de bouw. Deze organogrammen methodiek om een persoonlijk

voor deze organo­in 1973. Ze moeten

leiden, als een ,-'-"-'.L'-"'A. door een ervaren ontwerper. In feite zijn

en variaties op de algemeen h'-"-_u ........ n_.,'-' organogrammen.

De gebruiker van deze monografie een nieuw of vernieuwd bouwproduct of bouwcomponent systematisch wil ontwikkelen, wordt daarom aanbevolen een dergelijk schema in al zijn onderscheiden activiteiten parallel enJof serieel met terugkoppelingen voor of haar

10

onderwerp op te ~""n,vu,V~u. Voor studenten is het goed een aantal malen een schema te totdat hun eigen variant van deze ontwerpmethode Al zal proces bijsturing zinvol Naderhand kan een logische uitleg aan gegeven, die het proces niet van dichtbij hebben uitschrijvende functionele laag boven docenten) of in de inschrijvende tekenaars, aannemers, onderaannemers met het resulterende product kan een sterkere motivatie bij proces en het productie- en

Het eerste en didactische doel van het organogram is de gebruiker van deze ~LU,'-".LHJ"'-'UL~U~,",

welke een ontwerp- en Aangezien ieder organogram

met een een discipline aan te

kan worden

'-",dU'l...Ln U'''''.h.J waarvan de invallen en terugkolPPt~lnlge:n snel gaan dat ze nauwelijks te V,",..,'VUJ.l1

van de werkelijkheid van organogrammen

kunnen worden ontworpen geldigheid van

eveneens van het specifieke wordt worden het specifieke onderwerp van de Hieruit volgt eerste functie van een organogram is om de gebruiker in ontwikkelingsdiscipline te geven die hij kan vormen tot zijn of haar eigen discipline met een eigen +Ar,ftrrO++1ftrT

Het en functionele doel van het werken met een organo-gram is dat in een vroeg stadium van het proces een overzicht verkregen wordt van de activiteiten die benodigd zijn om tot het einddoel te ten aanzien van de inzet van personen, materieel en kan worden gehouden.

kan de communicatie partijen het productontwikkelingsproces aan van duidelijk ... .Li'~""I-"v~ .. ~,. ... '"' en gerelateerde Een organogram maakt de procesvoering duidelijker hetgeen zeker in plexe processen of hiërarchische hulp kan in de overdracht van arg;urrlenten van beslissingen.

Het

positie in het Iflr1"">'C'f"'I'l':l"l" niet de positieve

nOIDm~aKelljlKe impulsen door de persoon van de ontwerper)

noodzaak tot samenwerking, van en Een van de problemen van de eerste groep

studenten die in het in de afstu-UV,""JLLV.lJLUJF, Bouwtechnologie op TU werkten met het standaardorganogram

11

ma zeer dwingende volgorde van activiteiten, (toen nog vandaar de associatie met dwang in de volgorde) als een Ze meer moeite met de ver-meende volgorde in het dan het verkregen over-zicht van het totale proces en de vrijheid om tijdens het proces alternatieven te en te Sinds die tijd spreek ik

van dan van stappen, omdat daarmee een minder iHF,"'.;1.l""" volgorde aangegeven wordt en ze gemakkelijker naast elkaar,

na elkaar en door elkaar uit te voeren zijn. De van studenten in de postdoctorale ontwerpers opleiding

van het Stan Ackermansinstituut aan de TU in 1997 was daarentegen weer heel positief en geïnteresseerd. Wellicht moet men gelouterd zijn als ontwerper in falen van diverse ontwerpprocessen om een efficiency middel te U\..<JIJ:\ ..... UHI .. d.l.

Over het proces van leren van anderen en daarna op eigen benen denk ik aan een gebeurtenis uit 1992. Hui, een van mijn op­drachtgevers, een in Vancouver afgestudeerd filosoof en werkzaam als ondernemer in de voormalige glashandel van zijn vader in bracht tijdens een van mijn reizen in het Verre Oosten een tm~pa.sse~ll ke stelling van Ludwig Wittgenstein onder aandacht. Na een greep in zijn boekenkast las stelling 6.54 voor uit de Tractatus Logico-Philosophicus van 1923 [2] (vertaling Mick Eekhout):

"'''' ........... U11=. .. ,'' .. dienen als op de voI2{~n(jle iedereen die me zal ze op den duur als he-

maar alleen als ze heeft treden om moet als het ware de ladder weg­

moet deze

maar weg. Het werken met een Organogram en rondom een productontwik­

van een individueel ont­werper wordt het pas AU''''t'nrVli discipline van het papier naar het hoofd en zich daar een persoonlijke ontwerpdiscipline

Als dat moment van persoonlijk en autonoom inzicht is deze overbodig Liever eerder

Voor U een subtiel proces en een Neem er de tij d voor en van het verwerven van een overzicht in wezen van het "'....,"~,,"lrlro.IH·~nr"' ....... '.-H"".,

Deze over de Proces van Product Ontwik-de

reeds in

12

1989 in getiteld: Architecture in en later in het boek 'Product Development in

[ 4].

Bouwkunde TU wijsinstellingen op UV''-'V~Jl\..l.V

pen & ontwikkelen studeren. professionals die hun kennis op het wensen aan te scherpen, tot de doelgroep.

aanvankelijk studenten van de faculteit

Het is dat parallel aan de drie POPO's een Or-ganogram ook getekend en beschreven moet worden voor het

van een architectonisch bouwwerk of zelfs in

en de materialisering CTC'r' .... A,"AC' van een auto of een vliegtuig in een

proces van soortgelijke beschrijven. Het onflP .... 'IXTP1·n kan het ene POPO uiteraard wel zeer

en uitgebreider maken dan andere. En of een dissertatie laat zich procesmatig hp<~{'hrl1_

In wezen is het niets meer dan een van seriële en parallelle activiteiten om van een

UV'-'hH,V~~jlLLF', naar een uiteindelijke doelvervulling te geraken.

aan de afdeling Bouwkunde TU Delft pijlers, de één op een abstract en de

en van "" ..... , . .., ..... '.... en onderzoeken en ,..""tl, .~",<:L.

zoals deze

Deze monografie is geheel gewijd aan de eerste leerstoel van de abstract-theoretische beschouwing van en procesorganisatie van productontwikkeling. Deze is het resultaat van persoonlijk ten aanzien van de theoreti­

leerstoelopdracht, geïllustreerd van Octatube gemaakt door

uitgave zal regelmatig worden Uw eventuele commentaar zal dankbaar Ik ook dat dit boek de basis kan zijn voor anderen. Het onderwerp is echter belangrijk genoeg om er in

vorm mee kennis te maken. Een van de I"'\A<~VH.lA .... llrA"

UJJ..H."""'U- een inspirerende invloed op het nTA .... Lr"'."

13

ganisaties voor bouwtechnologiestudenten, is het boek van en Eekels, getiteld 'Product structuur en methoden' [5], dat weliswaar gericht is op studenten Industrieel maar waarvan delen toch met de ducten vertonen. Dit boek geeft bovendien ring waarop het boek is gebouwd, een zeer

productontwikkeling. Het boek wordt ter studie. Hoewel het duidelijk is dat en grootschalige aard van gebouwen en de bouwtechnische ontwerp- en ontwikkelproces een

In met het proces van Industrieel

commentaar van voor 'Ontwerpmethodologie' van de onderzoekschool Bouw in 1996 versterken bovendien verwantschap is tussen het van en dat van bouwtech-nologisch en van elkaar kunnen leren.

14

3.

Bouwproductontwikkeling is de verzameling activiteitenprocessen vanaf het betreffende het ontwerpen, ontwikkelen en onder-zoeken van bouwsystemen en bouwcomponenten, het

tot en met de montage op de nieuwe producten en compo­

producten

starten en een begrippen te geven die praktijk werkbaar en produceren en bouwen gehanteerd

Onder producten wordt in het UJcF,VHJcV,",'AA

geestelijke en lichamelijke arbeid, in van machinale of geautomatiseerde arbeid. De inhoud van een boek is het van een schrijver, en het boek zelf het product van een

Een gebouwontwerp is het product van een architect en een is het product van de gezamenlijke producenten van onderde­

len en van de aannemers. Aangezien het vakgebied van de Productont­zich bezighoudt met materiële producten, laten we de producten voor wat ze De architect ziet zijn gebouw

De projectontwikkelaar ziet ook datzelfde gebouw als De leerstoel Productontwikkeling houdt zich echter niet

met het van het gebouw als totaal product,

ontwikkelen' gebouw als is OPl2:eClouwa die elk vervaardigd door werkplaatsen en en aangebracht door monteurs. 'bouwproducten' te tussen het niveau van se bouwproces worden bouwproducten met van compleetheid verwerkt: het beton zonder wapening dat nog moet worden elementen die op de bouw nog met de hand moeten worden seld; borstweringen met spouwbladen van """'.U<l,nArlr-!

metselwerk inclusief isolatie en tot en met geassem-bleerde van m die en klaar

15

betonskelet gebout worden en daarna afgedicht in de aansluitingen. En al die verschillende graden van compleetheid kunnen worden op een bouwplaats. In alle genoemde onderdelen komt wel het aspect industrialisatie als een hoge graad van productkwaliteit naar voren, maar steeds op een andere wijze. Dat is verwarrend. Om inzicht te

zullen we grip moeten krijgen op de verschillen in niveaus van compleetheid, kwaliteit,

cent/consumentgerichtheid etc. Betreffende in de architectuur

onder-

de twee te verbinden

bevinden tussen mini- en van

wen ofwel op ofwel buiten de bouwplaats zijn vorm van (sub)assemblage vervoerd worden naar de bouwplaats om daar te worden geassembleerd, gemonteerd of geïnstalleerd. de maxi producten als de miniproducten zijn de moeite van het bestu­deren waard, maar deze monografie is speciaal gewijd aan bouw­producten tussen deze twee extreme niveaus in.

Het is een IT'Il1l1"'''''''.'''

tevens

zoals tieve

zich

is Daarnaast concentratie aan mankracht maal

off-site aan bod komen en zelfs geen behandeld zoals

installaties. vanwege

van het

naar

pro-

V"'~''''''H''''''''' voor het niveau van f'n>Trn,p,i->T_

VÁ",VÁÁUH,Lb als mE~sn-h()Uvvnr'oduct

16

van bijvoorbeeld hun

Een stalen "",,,,,,,+."',,0

... v ...... ..., ..... "" afmetingen zijn: Wordt aangevoerd de vorm van

geprefabriceerde n . .L.L'JV\.JI-/UIIU\"ll (componenten), moeren en bouten (elementen). Door transportvolume worden de onderdelen compact en """"UA", .. rI

ners. Het ruimtevakwerk moet eerst vlak worden geassembleerd tot één die vervolgens wordt m~~ehesem wordt alleen geassembleerd een productiemethode die het gebruikt, vóór de I"A1"1"'''' ... ' ''' .... '1'''II.

bouwplaats leidt tot pn~-a~;;SemlJ'la~~e Een compleet metalen van het glas na, alleen te HTr\ .... rI"."

Er wordt ook met Vroeger werden aluminium

stijlen en regels op (geassembleerd). Momenteel is de

pre-assemblage en assemblage

in contai­of op een plat

constructie de bouwplaats

Lassen is wordt op de

afge­ge-

Behoeft alleen te nu ........ nç·n F,·VUJ . .:JLU . .L.LVV.

bijvoorbeeld die naar de die op de bouwplaats vastgeschroefd.

ook worden

vervoerd in hun herkenbare vorm en te worden uitgelegd, resp.

bouw komen ook de bakste-nen en betonstenen als duidelijk ht:>,-vt:>nh·CI"'''' bouwproducten.

Ze moeten de essentiële van het vermetselen of verlij-men nog ondergaan alvorens we van het bouwcom-ponent van de metselwerkmuur of ons in feite micro-producten. In het alisatie zullen we in TAC'"t:>.n"Ic>nrlt:>

bakstenen, betonstenen, bouwstenen als deelproducten bouwproduct daarvan gemetselde

dus voor

nemer wordt steeds meer betaald voor het kant en klare product van de afgewerkte verticale minder als de toege-

un,,::>rrr'la arbeider die van stenen en van een timmerman wanden een voeger of stukadoor worden afgewerkt. In wordt dus ook

meer componentsgewijs .L"-"''"'"...,'u .... wil in plaats van dakpannen

leveren. Reden te meer metselwerkwand als een ('r.'fl'lnIPPT

voorwaarts.

17

3.2.

In onze worden Die naar voren worden

die als nijverheid niet aan als veroorzakers van die

op in zullen gaan van de tendensen die

in de

en machines en efficiency-bevorderende

verplaatst naar waar met behulp van

installaties productie sneller en kan geschieden. De kwaliteit van producten kan worden gecontroleerd, gegaran­deerd en verhoogd, hetgeen rechtstreeks ten goede aan de totale kwaliteit van gebouwen; De prijs van de bouwproducten zal dalen door grotere seriematige of massavervaardiging in plaats van handvervaardiging, of in kleinere series. Er kan A",,-t'l"""""

brikaten, zodat afval maliseerd wordt. aansluitmaterialen en

gemaakt worden van materialen en halffa­tijdens de industriële productie

de montage op de bouw er alleen verpakkingen waarmee rekening gehouden

de bouw pleegt op het milieu kan in de toekomst (over een generatie) verder verminderd worden als nieuwe bouw­producten demontabel hergebruikt kunnen worden, indien

"'.,. ... '.u •. 'b wil houden; het als v"' ..... .JA.V~V

~s en

Om van in gehanteerde omschrijvingen, een samenhangend taalgebruik te bevorderen betreffen­de productontwikkeling en de graad van industrialisatie van het bouwen, is het goed tot een stelsel eenduidige omschrijvingen of definities te komen, waarmee intern in de bouwkundige opleidingen zonder spraakverwarring kan worden gewerkt en die in de O"A1..,......,.-.,11"11

naar de bouwpraktijk in binnen-en buitenland verder zou kunnen aanslaan en aldaar worden overgenomen. Deze omschrijvingen trekken

weinig aan van gangbare termen. Het gaat ons niet alleen om de theoretische omschrijving maar ook om de praktische hanteerbaarheid van de begrippen, tenminste in het komende decennium. Die begrippen worden in drie categorieën ofwel cluster van karakteristieke begrippen gegeven:

(traditioneel, prefabricage, industrieel) (standaard-, systeem- en (van grondstof tot gebouw) (van unicum tot massa)

18

3.3.

Laten we beginnen met omschrijving van wat tegorie de begrippen inhouden van bouw' 'industrialisatie'. Centraal staat de vraag of we de met industrialisatie of dat we ons moeten stellen met prefabri-cage en hoe we omgaan met de invloed van de consument bij de van bouwproducten door middel van flexibele indus­

De ontwikkelingen in de richting van industria­lisatie gaan snel, maar de diversiteit in de vraag groeit eveneens,

(1851), kostprijsverlaging. Men

steeds andere bouwcomponenten bedenken

een bouwproces verstaan waarbij de op de bouwplaats afspelen Daarbij is wel van

en industrialisatie Voor verschillende bouw-

bouw bijna (op montage na) vierkante meterprijs is navenant laag: een <'nTrr,....,pq""

en luchtramen, waterdicht opgeleverd en normen, kost slechts circa dfl. andere extreem het verbouwen van een 1/1011'\(',,.,1'\<:>

woning, wat gewoonlijk nog volkomen en met de hand ge­schiedt, met alle krioelende ambachten van dien. De massawoningbouw in Nederland was tot vlak na de ook nog

voordat men in wederopbouw startte met (= arbeidsbesparende, logistiek opzicht

traditionele methoden op open bouwplaats). Dit eeuw. De eerste was de rationali­

(1890-1920) onder leiding van P.J.Cuypers en materiaal gebruik, ambachtskunst met de eisen

combineerde. Er wordt gemakshalve gegaan dat de ~V\.dH~.LU..Ll~'-' stand van de techniek van vlak na de

tweede praktisch nog geheel ambachtelijk was, met de in de werkplaats geprefabriceerde ( =van te

bouwplaats vervaardigde) componenten zoals houten In de traditionele machinale timmerwerkplaats

werkstukken dus ook al in een min of meer ( slecht maar wel droog) geconditioneerde en efficiënt

productieomgeving vervaardigd. In de werkplaats om als prefab badkamervloeren te

n,n, .. rI".-n 111ge:he:sen tussen houten balklagen: stand van 30 geleden.

19

elders de of zelfs

HTn. ... rl"'."I1 tot

is de van v"',."'.,,"'UJ,.., van een hoog-

maar dan in van de daarbij

vervaardigen of aanmaken van denigrerende associatie

krijgen. heeft eenzelfde betekenis, maar zonder

In de praktijk wordt produceren/producten gebruikt die iets voortbrengt en speciaal voor het in massa

Fabriceren is gewoonlijk gereserveerd voor producenten uit kleinere elementen tot of meer middels assemblage vervaardigen. Voornamelijk uit

OV(~rVilegm~~en van efficiency, kwaliteit van het product en van worden in toenemende mate de werkzaamheden op de

naar fabrieken en werkplaatsen, waar de betref­en componenten van het gebouw met behulp van

en automaten unica, multipels, in kleine, middelgrote, series of in massa met een hoge kwaliteit en onder goede klima-

worden De vervaardigde elementen tot subcomponenten en componenten. Deze

bouwplaats getransporteerd; eventueel aldaar tot componenten geassembleerd en

behulp van een kraan op de aanwezige bouwdeel gereed

plaats na van deze dus pas uitgevoerd

nadat het gebouwontwerp is en (of voor voldoende aantal) bouwonderdelen nader zijn maakt daarbij niet uit of het ontwerp van het

resp. was en dat slechts de

enkele variabelen moesten worden onderdeel geheel moest worden

en "''''c''''' ..... ·t-.alla eigenschap voor 1"'\1"~>T'.lII'"\1"1,(,'.lCrp in de bouw is dat de pro-ductie vindt na de Immers de laatste moeten door de klant worden is voor prefabricage wel een eigenschap maar ook van toepassing is op de m,lSSê:lpr·OdUC1t1e.

20

als bouwcomponenten geheel ontwik­bepaald en in

machinaal of automatisch vervaardigd worden via een indus­(dat wil zeggen gebaseerd op massaproductie

en arbeidsdeling) in een geconditioneerde en dat deze de het ontwerp

Essentieel dus de fabriek en het vervaardigen vóór het

betekent een gebouw ontwerp

er moeten bouwproducten gus). Het ruimtelijk bestemd moeten nenten slechts minimaal worden ~TQ"Cl1'"\rI"""rI

aal of halffabrikaat worden gebruikt en door Voor gebouwen is dit alleen van toepassing als in massa

en verkocht worden, bijvoorbeeld: bakstenen, binnendeurkozijnen, deuren, deurbeslag, keukenelementen, radiatoren en producten. In het algemeen zijn dit kleinere bouwproduc­ten. Een volledig 'industrieel vervaardigd' gebouw moet geheel zijn opgebouwd uit reeds vervaardigde (catalogus) producten. Als bekend

hiervan geldt het woonhuis van Charles Eames uit 1949, waar het ook al niet helemaal is gelukt ondanks de pretentie. Dit

werd in die tijd wel uitgedragen als 'component designed', catalogusproducten. Hoewel het van . n ri!l1 <,1· ...

alisatie in onze interpretatie vervaardigen vóór het bestem­men' het ook zijn dat bepaalde producten nog moeten worden geproduceerd omdat de voorraad op is of omdat men een net-op-tijd

nastreeft waarbij de investerings- en rentekosten worden Dat maakt voor de definitie geen essentieel verschil,

koper geen invloed heeft op de uitvoering van de individuele op de plaatsing (topologie) en de samenvoeging van

'-'H.'~""iY.""''''''.1 tot één Als voorbeeld neme men het kiezen van met een bepaalde kleur uit een standaard

moeten worden gemaakt na bestelling: geen afwijking van het ge-van men zeggen dat de

21

UA',t't":lo:lrl Al1'llABrlA,=>l1rIA is om direct vanaf is een afwijking van een van de catalogus Dan ct"\1"'AI,rc>n

Flexibele industriële In toenelnel1C1e

consu­De

over de technische en van het steeds groter.

1980 was er een malaise in bouw met een omslag van vraag naar aanbod, door een overcapaciteit bij producenten (en aannemers) tegenover onderbestedingen via lijn van professionele consumen­ten: de projectarchitecten. Omstreeks 1990 was er een tweede malaise met een versterkend effect in dat opzicht. Sindsdien worden in ieder

de in oog lopende, beeldbepalende bouwdelen in een gebouw in steeds grotere mate bepaald door de proj ectarchitect en in steeds mindere mate door de uitvoerende partijen, aannemer en/of produ­centen. Onder invloed van het deconstructivisme met doelbewust­achteloze virtuele van niet-orthogonale en desystematische

vele architectonische ontwerpen geometrisch meer ...... u'-'-""'"U .... ~""' •. LU.,..., zijn

dat er naast een stroom die kunnen worden

ook een tweede stroom slechts wordt aangevangen

22

nadat de betreffende verkooporders zijn met invulling van de open parameters. Dit kan daarbij vele malen groter zijn dan bij normale industriële vervaardiging. De beperkingen worden aangegeven door de begrenzingen van de programmeringsruim­te van het (geautomatiseerde of automatische) machinepark. Vanuit de industrialisatiegedachte geredeneerd zal er van productie sprake als deze wordt aangevangen nadat betreffende

zijn vastgelegd met invulling van de open parameters. na bestelling

de ....... "' . ..-I".,.""...,.-!-"' .....

maximum aan 1""'11r'1rn,,,"1"Irl'"

chitect te worden dat toeges:ne<len op

extreem: T-Fords '-', ....... ....,V •. iL genoeg zorgen aan

dat geval kopers in 1'\1"11"1"'1"'"

behalve variabelen: deze

Typisch genoeg kon echter J"..AVHI"-''-'i

worden van gietijzer konden kant en klare, volledig gegoten. Sinds de 1""7A"'1"11"1cr

basis van halfproducten (bijvoorbeeld buizen en plaat) waarbij meer verschillende nabewerkingen mogelijk zijn, is het tijdstip van keuze naar verderop in het productieproces verlegd. Er zijn daardoor meerdere productiestappen tussengevoegd. Metaalgieten wordt heden ten dage in weinig gebruikt de

goedkope en vlakvormige l'-'LL'LUj', .. l"''-''l worden wel als .. ,,..,.,..,.-!-"' .. ,

3.4. PRODUCTTYPE

Materiële bruik te onderscheiden

23

voort uit de met

flexi-

het rijke Nederlandse oJpi'u.u.n .. F,'-'­

waarvan we hierna

De 6

'pro'= Het is daarmee zowel van toepassing

Zo is een ontwerp het J.J.HHJ.U~~,",J. "'-Vl.V

het materiële product; een con­en de constructieve

product van de constructeur; de projectcoördinatie product van bouwmanagement. Aan de materiële

"'.u.cuI-JlU" ..... het product van een walsfabriek, een bout het product van een houtver­

van een gevelbouwer en makers (hoofdaannemer,

Losse materialen I. ....... u.JlI'-,.... en als 11''\ ("ro.,." rYC"YY'O <:),1-", ... " n n

geen woord voorkomt, worden gebruikt om speci-

'-'J.F,'-'U.'-'VLJ.U.I-'I-'''''U. of een karakter van een product aan te duiden, Ze kunnen beter niet HTA ... rlO'''' in een reeks met de opbouw van de tot het complete gebouw. Het

product is daarvoor te zeer Het is om onderscheid aan te in

ontvankelijkheid voor wensen van consumenten.

is een bouwproduct met schappen. Het kan in de bouw worden in een aantal

'-''''''HH'..,,, .. ,..., situaties, waarbij het product geen invloed An.'1"''''rYr>·'l1-

van die Het kan niet van aard worden alleen anders worden gepositioneerd in ruimte (topologie). den het aanbrengen geen van

het situationele inpassingen.

cuc'r",Ç'1YH"\1"Arln,"r is een bouwproduct, dat als systeem is opgebouwd elementen en componenten welke nog niet compleet

U'-'I-/UUJlU in hun Het systeemproduct is geschikt om in verschillende composities enJof uitvoeringen te

Een systeemproduct behoeft aanvullende informatie om in vastgesteld en te maters) kunnen van U.UJlH.nAUF,vu

werking of bijvoorbeeld

Een speciaalproduct (vanwege de

definitief te kunnen worden Aanvullingen (of keuzepara­

~..L.'-'c'-'Hh"~l'h zijn, soms ook van

is een bouwproduct

ontworpen en vervaardigd voor een VVI-/UUJlU

het geheel nieuwe Of()dUlctcmtweroe:n Soms betreft die de

tekening van een U'-'~'UUJ.U'-'

ontwerp is buiten kennis van ontwerp en

Als basis voor het altijd de nodige

in de een of andere vorm voorhan-

24

den. Die kennis is ook een soort standaardkennis . Soms worden speciale producten opgebouwd of aanvullingen, soms wordt geschikt ervaren conceptueel voorbeeld de warm/koude gevel) en component met een eigenzinnig .... ,~''''.U!I''.

met afwijkingen een als

(bij-

werd er door architecten voor elk bouwproject op onlQer'Oelennnrem alleen projectgebonden ontworpen. De gewoonlijk vervaardigd de aannemer ofwel zijn werkplaats als dat gingsmethoden waren bekend en tevens vrij

in en vervaardi­

zodat ontstonden met een beperkt karakter. Voordeel was dat de kennis zowel bij architect als aannemer

In de laatste drie heeft een groot fabrikanten zich op de

was. en

een onderde-

Vooral in de Britse high-tech architectuur worden vaak ontworpen die voor zo'n enkele toepassing, ontwikkeld, vervaardigd toegepast worden en daarna nooit meer elders worden kunnen dan spreken van een eigentijdse variant van gebruikelijke speciaalproduct of Deze ten worden vanwege architecten ten onrechte algemeen beeld is te nog steeds handmatig producten met een meer dan r.-"'f'Yl1r11r1"'ilri <:l1~""""Yl1'",h",,1

heid is echter zeer aards. en moet PO zich bezig houden met op een handige

De

•

25

10 Een bouwsysteem is een geordende verzameling van bouwelementen

met aansluitingsfaciliteiten, die volgens bepaalde steeds anders worden samengevoegd en/of

toe~ge1pas:t, afhankelijk van de toepassingsomgeving. Afhankelijk van de systeemopbouw het systeem in deelsystemen uiteengenomen

die kunnen functioneren en ook afzonderlijk kunnen aangeschaft. (Is de opbouw van de verschillende v .. ' .... ,.-'A ..... v ..... ,nJ. tot een noodzakelijkerwijs steeds hetzelfde, dan zou

van een letterlijke herhaling, kunnen spreken of UullJ .. '-' .......... ~. De omschrijving van een 'systeem' in de ogen van een indus-

is echter bedoeld wordt meer een functione-waarbinnen onderdelen hun eigen specifieke subfunctie

hebben. Een of een auto is dus voor de industrieel ontwer-als een noodzakelijke opbouw van specifiek verschil­

onderdelen). In de bouw is het 'steeds anders door het wisselende karakter en de

Een bouwsysteem maakt een steeds andere van onderdelen ten opzichte van elkaar) mogelijk.

naar de opbouw van gelijk­tezamen een bouwdeel vormen, zoals een sys-

teem voor een rl"'<I"n·f'Anc<~ ... ,

moeten meerdere ", .. ""r.:>..,,,.:>..,

of een gekeken. Apart daarvan V.ll>.J."""" .... -'.ll.ll""''''' bouwdelen op

aangesloten waarmee een gebouw in worden gecombineerd en

bouwsystemen of bouwdelen kunnen waarmee

kunnen worden samengesteld. We twee in bouwsystemen onderkennen die

centgerichte en de VVJlh) .... U'V.I. ... F,vJ.

standaardisering, naar een meer De eerste groep

~\""H'."C'-'H karakter met HU.HH ......... .,'''''

terwijl de andere groep een open ~~'.U~A~~_A

male variatie en in hogere mate U'U.VVVJ.'-J\ .. ,ll

of de toepassing.

"~ ..... J,,, ..... 'l:..'l.r·,1,,C' ... ""+""·,,fl"I in de bouw is ontworpen, als een verzameling

zijn, maar in hun samengesteldheid een antwoord vormen op een bouwkundige vraag. Het is een

met een samenstelling uit onderdelen een van vaste en samenhangende regels en afspraken.

specifiek voor een gebouw stelsel van bouwelementen

afspraken, die op verschillende onderlinge relatie hebben. Een

omschrijving altijd gepre­De opdracht komt immers

ontworpen en gebakken bakstenen normale bakstenen industrieel vervaar-

26

zijn. Een projectsysteem is een gebouw. Er is reden genoeg om te staan bij een groeiende tendens bijvoorbeeld in

projecten bepaalde bouwdelen oJlJ,-,vU.lvl'-

pen met een eigen karakter, die voldoen aan een UIJ'-"'''''''''''''''

eisen en wensen, kenmerkend voor het als beeld van industrialisatie nu vervangen door <,r,,~r'l'~_

u-uI .. UVUlj'."" constructiesystemen, karakteristiek voor een

We producten ook in een van Lvv.uvl!.lvllU,,", û'UlHVllF,"'''''....,lUUlV-'-U en toegevoegde waarde '--'v'-'vu'-,,,,

Hiërarchische reeks van b01UWDrlodllicten: 13

(benamingen: ) (bewerkingen: )

GRONDSTOF

MATERIAAL

COMPOSIETMATERIAAL

aansluiten

GEBOUW

27

In deze vanuit in n-.n,C<C<r' ....... ,r\rh"'T·,a

met behulp van chemische en mechanische processen grl[)nIClnltaterllaa,J,

en middels samengevoegd in of COlm111ostetm2Ltelrtaal

kan verder worden heid, zoals composi etmateri aal. sen de onder de rn1'nrl~~r 1"\'t'At;"'l'Arlt.:>

Dan pas van gewoonlijk als massagoed. Deze ma.sS2lhoev~;el­

langzamerhand af tot dat in het een uniek (of multipel als het

wordt vervaardigd. "",U,,,,-,.,,>-vU,J.,,,,u in de werkplaats of productiehal van een bouwprodu­

handelsmateriaal in vorm worden bewerkt tot subele­'u ..... , ...... '""""' .... , die na eindbewerking elementen worden en na oppervlaktebe-

Elementen, omvormen verspanen handelsmaterialen vervaardigd, tot stand door vormbewer-

ken. Andere elementen, directe vormgevingstechnieken (gieten, poederpersen etc) uit komen tot stand door vormvervaardiging. Een in wezen een subelement, dat na machinale bewerkingen wordt. Na de lossing vinden nog nabewerkingen (braamverwijdering), deels in de kotteren, draadsnijden, opboren etc). zuivere subelementen op. Een element is zelfstandige mono-

eerst de driedimensionale hoofd-gewoonlijk in massaproductie

tussenbewerkingen "'-"'iL""""""" de oppervlaktebehandelingen tot

verschillende in worden direct tot een

tot een subcomponent, waarvan kunnen worden tot een f"f"\I'Y'11"\f"\rI.::>n-t

er een Compo­

element kan van een geheel .:>1.:>'tnA'nr'll1' zijn, en een component

getransporteerd naar de nodig op geassembleerd tot een sUlllel-cOm)[)OIleIlt

keer wordt ingehesen en gemonteerd op/aan waarin het zich bevindt. Componenten worden tot een zijnde een verzameling

functie. Ook het bouwdeel kent weer een vorm van een subbouwdeel en ~ •• lrUJ'lr'hll>1H'Ji7I1,p,p1

Een is een compleet deel van het bouwd uit ongelijksoortige componenten. Met het ~""~~,,,,~~~n~ van een bouwsegement zijn alle ""F,"'ULJ"'> >""'1-' 1-''''''.

componenten vastgelegd, alsmede hun gen. Met het produceren en bouwen van ""''''JlU I-"V""'« ,,,,.,, ...

28

gebouw opge­en

tot een bouw-

segment zijn alle problemen troleerd en verbeterd voor """1"11""1''''

zorg om het ontwikkelen van bouwcomponenten, eindigt bouwsegment. Bouwsegment,

gradaties van gebouw, en subcomponent,

passen in wezen in het domein van vormen in gemonteerde

of het meervoud daarvan, van de landschap en stedebouw aan, maar is

uit het oogpunt van de productontwikkeling niet van

15

in ongezuiverde, toepasbare vorm of 1'A".c1'<,nrl

gekapte bomen.

en voor een verwerkingsindustrie

in de

vele rllC'c",,-ncrarl'la

zand, kunststofkorrels, of in enkele boomstammen, stalen coquilles of De chemische industrie kent nog

en materiaal, die echter voor archi-tecten

Een niet-homogene samenstelling wezenlijk verschillende aard,

gebouw constructies, en incheckbalies, gecoëxtrudeerd PVC/ABS voor uu.,_vuu.~UIJ'-'!

samengesteld uit glasplaten en PVB t",,,,hn1c,,,h alternatief voor het materiaal.

Een handelsmateriaal is een product van de aan de bouw dat in haar vorm nog niet kan

maar eerst nog vormbewerkingen of gaan: metalen platen of profielen, aluminium

reeks van grondstof via L.LL<-.~VA. L~L,U

het product van een in massa uitzondering van gietstukken die als LLUA-'---'--UVA

kleinere series worden vervaardigd) maar worden door de bedrijven in de

elementen en componenten gaan met een handelslengte van 6 of 12 m en <-U .... UAU.U .... J' ...

12 of 16 m te beschouwen als halffabrikaten

29

van

Die buizenfabriek wordt niet als beho-rend tot de bouwindustrie. Een handelsmateriaal heeft nog variabelen of parameters van eigenschappen die worden

door de consumerende producent. dus producten van gewoonlijk op massavervaardiging fabrieken

via de handel worden gedistribueerd naar die in massa of of kleinere series er hun elementen uit door vormbewerkingen zoals zagen, handelsmaterialen zijn glazen platen (6 x panelen (3 x m), aluminium profielen m). In het geval van aluminium extrusieprofielen te walsen (en voortdurend tussenfasen uit te profielen is door de ontwerper invloed uit te oefenen op de vorm en kwaliteit van het halffabrikaat, dank de betrok­ken hoeveelheden. Desalniettemin blijven we

is het deler van de vraag van ----, z-,---,--­

Vanaf de keuze meen het domein van de ",.-.i'HW'"'''''''''' dekt

en u .... ,ÁÁ .... ~. we liever in verband met de te al~~enlerLe

het domein van de

ht'Oo;lIl1nll"]4 ellelI1lenI) : 18 Onder een element wordt verstaan het kleinste onderdeel van een

een (=mono) materiaal of composiet met een geassembleerd in de fabriek of

van een sub-component of een (In de werktuigbouw komt ons begrip 'element' overeen

met het begrip 'onderdeel' ('part') als een constructiedeel dat niet verder met behulp van technieken in kleinere eenheden uiteen te nemen valt). Een element is dus een zelfstandige eenheid in karakter, bijvoorbeeld een kozijnstijl, een of een of glaspaneel. Elementen worden veelal vervaardigd uit rialen door een additionele vormbepaling sleuven e.d.). Het element zelf is dus van één materiaal "''-'AU .......... '' ....

zin volgt deze omschrijving die van de chemische menten kunnen om hun eigen, ondeelbare karakter maar ook omdat elementen een groter vormen. In dat geval zou de (abstract van naar groot) aanduiding van gebouwelement duiden op een onderdeel van een geheel gebouw, en de Dat verwart ons

ze bruik en tussen de architect van op een wel' kan een gebouw een

30

complexe hn.~·"t""':"""l1"" terwij 1 voor de productontwer-per element puur een mcmOlm,uel onderdeel is. Ook term nen

en

woordgebruik. Dat De verschillende

hp('rrl1'\-n~>-nrppLr" meer werkbaar te maken.

19 Cl1l"r-r\l11'nn.,,,pl',t wordt verstaan een assemblage van verschil­

elementen tot een eenheid die op haar beurt nog moet worden in werkplaats of fabriek tot een of

component, alvorens transport naar de bouw kan plaats kan de assemblage van subcomponenten tot component op bouwplaats als het transport te grote Ie volume of de afmetingen zou opleggen. Voorbeeld is een liggerconstructie die in delen van maximaal 12 m (subcomponent) wordt aangevoerd, en ter plaatse wordt samengesteld tot een van bijvoorbeeld 36 m. Dit is de vervolgens kan worden ingehesen tot een dakconstructie (bouwdeel). Een subcomponent op is een raam, uh oog genoeg om te en

Het moet immers eerst in een Daarna het 'l''''''·UA"" ... rt

te worden be­worden ingebouwd.

Een component is een gebouwonderdeel, dat is uit een aantal en/of subcompo-nenten. (Uit het samen en 'ponere' = plaatsen,

Deze onderdelen worden buiten bouwplaats tot een compo-getransporteerd, om vervol­

en gemonteerd te worden. De het transport en de compleetheid

benoeming als sub/super- of gewoon kan zich echter voor sommige gebouw onderdelen

vanwege <:li-rnpt·111C .. Pl1 assemblage in een veldfabriek voorstellen.

nent ge,lSS(;::mmeera gens op

er van

~UJ)erC~onlJ)onelllt: 21 Een supercomponent is een samenstel van meerdere componenten tot een op de bouwplaats geassembleerd alvorens het wordt

Voorbeeld is een grote staalconstructie zoals een ruimte­vakwerk dat in elementen, subcomponenten en componenten

geassembleerd op de vlakke bouwplaats en daarna een keer als supercomponent wordt ingehesen, gesteld en bevestigd.

31

"':nlh/"lnn..:.l>" bouwdeel: 22

van componenten van een gebouw .... "' •• u ... "."'."" rAf'h111C'f'I"IA .U"'A.A.""~'''''U' Voorbeeld is fundering, de hoofd-

de verlaagde plafonds, de is het grootst mogelijke onderdeel van componentontwerper in dialoog met de

investeert. Het is heel

HOUlWS{~gment: 23 Een bouwsegment is een compleet gebouw (zoals een taalrtsegrne11t ongelijksoortige componenten van bouwsegment is van belang voor

tussen ongelijksoortige een verschillende aard moeten HTr.,1'"rI':·l1

te onderscheiden

en anders op de bouwplaats, van In het productontwikkeling

Hier komen de verschillende componentontwerpers in materieel contact met

moeten de aansluitingen worden tot één geheel en vindt de overgang naar de

van de lJrG)d1.1ctG)ntwilLJkI~~e""'A«l~"Jlr,/cornlJ)oneJl1t

ULh .... I'-'I.H is het gebouw het totale geheel van alle toestand. Hier eindigt het karakteristieke

op productniveau en rollen we de terminologie Het gebouw is het solitaire dOlnein van de

bestaat uit meerdere bouwdelen, bij elkaar behorende verzameling

bedoeld. Een gebouw kan ook worden onderscheiden in ",,,,,.,r111c.n1",,.n

bouwsegment is een cornpleet "'Uj.U""".l>J~'''''A

zich slechts een deel van het totale rral-.n.lrnr

lende componenten.

eens complexere hierarchie in de productontwikkeling in de bouw We stellen ons voor dat

'.H .......... J. ... 'F> hebben: elk maar op

111 het is. De

Voor een voorbeeld.

met de begrippen en als kleinere en

subcomponent, een co]npon~ent "'1''''''''111<' van het Bijvoorbeeld een

32

In de lijst van begrippen van de hiërarchische reeks zijn er bewust een die betrekking hebben op een

omdat ze in het spraakgebruik voorkomen, of niveaus van toepassing en

rend H1c, ... I"",,,, het ware vrij zweven van het

het hoogste Bij complex producten zullen ze

voegd worden om het niveau van hiërarchie fijner in te alle niveaus tot gehelen worden samengesteld,

automatisch een absolute plaats in de verder te kunnen helpen. Het

ruimschoots aan de orde

het woord 'dee!', ke. Deze worden

gehanteerd.

Naast deze drie hoofdtypen begri ppen met betrekking tot

van de aantallen "' ... n ... ""Ä'Jvuv ........ zouden de volgende

VUI..I-vLJlV in de bouw kunnen gelden: 1

en 25

die iets van doen hebben met , 'geheel', 'entiteit' en 1"1""1·0-""111_

bruikbare begrippen in de PO-

nog een aantal andere Dit onder meer

producten. aantallen voor de

Een uniek is een product dat letterlijk stuk of in iets ruimere opvatting als een zeer ('multipels') wordt Kenmerkend is door de kleine aantallen er geen gedaan worden in pf()(lUlctleteChJmekell. De samenstellende worden ambachtelijk of met behulp van bestaande geproduceerd en de assemblage plaats met de machinaal gereedschap. Een kunstwerk is bewust Een goed gebouw is als totaalont-werp ook een unicum, of duplicaten zijn. Maar een uniek overall met unieke onderde-len spant de kroon.

Een serieproduct is een in een kleinere grotere serie (herhaling van producten) product. De is eindig en bedoeld

voor bepaalde toepassingen of voor een '-''''''J'-' ...... ~~''' voorraad. Een serie houdt het midden tussen een een grootschalige vervaar-

Tussen de en nemen de hoeveelheden massa in serie

33

VVJLHiIH. in een unieke toepassing (gebouw). is te beschouwen als een serieproduct op

zichzelf opgebouwd uit onderdelen gewoonlijk weer als men zijn heeft een van ter kenmerkend

of Elk woningbouwproject en is vervaardigd uit een mengsel

bouwmaterialen op een rationele bouw, geoptimaliseerd en ter plaatse

Een is een ...... 1'.1"1""'1" dat in kleinere of grotere den gewoonlijk op wordt vervaardigd. Het wordt in

onafhankelijk van de bestelling van op voorraad uitgeleverd. Ontwerpers van gebouwen

grip op massaproducten, dit bij geval is. Van een massaproduct kan op verschillende niveaus sprake van 'bouwmateriaal' (altijd massapro­duct) en in een enkel geval tot 'gebouw' (zelden massaproduct, ge­woonlijk uniek product, soms serieproduct, afhankelijk van ge­bouw, opdrachtgever e.d.).

Uit de combinatie van standaard-, systeem- en ..::J1J\.,vlGlUj­

enerzijds en de geproduceerde hoeveelheden identieke kunnen we in algemeen afleiden dat speciaal ""'''''lTnr\.,

is aan kleine aantallen en standaard aan massa. Als daar tiek van de bij wordt met kleine "1" .... ""'1"1' .....

twee een een

det~lOJrodluclten met een verschillen­of beter op een machines

oeuaaulmulg van de leerstoel Productontwikkeling op Bouw­TU Delft zeer gebiologeerd is door het ontwerpen en ontwikke-

len van producten en het ingrijpend vernieuwen van bestaande producten, boven het we ons er ..... "'j""''''.L.LIH. van bewust dat het begrip 'nieuwheid' relatief is. We moeten daar in zijn. Wanneer spreken we eIgenlijk van een 'nieuw' product? Geeft een kosmetische verandering of van een aluminium gevelsysteem toegang tot het adjectief 'nieuw'? Als een Duits draai/kiepraam wordt toegevoegd aan een systeem van Neder­landse kozijnen en ramen, spreken we dan van een nieuw product op de Nederlandse markt? Of moet een nieuw product een totaal nieuw concept zijn voordat we het kunnen classificeren als nieuw product?

Het begrip innovatie speelt hierbij ook een rol. Innova-tie betekent letterlijk 'vernieuwen'. Daarbij is uiteraard niet ua,cd- ..... ",I"" ..... ,;

of het om een geheel of gedeeltelijk nieuwe vraag dan geheel of nieuw antwoord op die vraag/oplossing voor

34

Innovatie is meer een marketing term dan een techni-sche term.

Als een bestaande oplossing het antwoord zou zijn, is het niet aan de ingenieur om zich als ontwerper op te stellen, hoogstens als toepas­ser van een oplossing die anderen voor hem reeds bedachten en ten uitvoer brachten. Het echte ingenieursontwerpwerk heeft dus altijd met orll21lnelel & te maken, als basis van de opleiding. Innovatie

is een toverwoord, dat bij het vernieuwen van een enkele van een product impliceert, dat er meerdere eigenschappen vernieuwd

Of als er meerdere vernieuwd en verbeterd zijn, dat dit dan voor product geldt.

Een geheel nieuw product heeft niets aan de marketingpretentie van het woord 'innovatie', omdat het niet vergelijkbaar is met een product dat er daarvóór al was. Producten die geheel nieuw voor een bestaande functie zouden we moeten noemen, terwijl nieuwe producten voor een nieuwe functie in wezen

priOUlIlCI:en genoemd zouden moeten worden. Deze producten kunnen worden

de wereld) en een ons, HV~",,'-'''''H

Economie.

voor opgevoed

(of het Moderne en vernuft gaan van

Een kunstenaar zal een andere volgorde kiezen, evenals een aannemer of een opdrachtgever, maar voor een functioneel architect past deze volgorde. De Romeinse architect/schrijver Vitruvius schreef ongeveer 2000 jaar geleden over 'Firmitas, Utilitas, Venustas' (duurzaamheid, bruibaarheid en schoonheid), maar ook de efficiency en economie als onderliggende overwegingen in zijn 'Architecturas' ofwel de Boeken bewust aanwezig.

Als een nieuw product op beide aspecten en Vorm-geving 'nieuw' scoort, vinden we dat een nieuw product. zien we gewoonlijk producten zullen ontwerpen voor bestaande func-

nieuwe producten dus die bestaande producten zullen moeten gaan vervangen, is Functie slechts zelden een Daar-naast is Economie het afgeleide van Techniek en (alsmede

Economie

van producten kunnen

•

35

U""'"T11n'1'1IO" ZOU zijn een fT1"QrV:lTl<> aan te h1"pno.::·n naar:

nieuw en problemen

bleken. Bijvoor­Oll'Dre:eKDa~lr glas:acrmg bouwmateriaal

dat sterk en is en chemisch resistent (ons nieuwe en nog materiaal Zappi). Of een enkellaagse dakbe-dekking vloeibaar kan worden uitgesmeerd op daken, overal op hecht, zelfs op ondergronden, geen heeft van dampspan-ningen, waterdicht is en in kleuren verkrijgbaar. Of een gelamineerd koud rond glasdak zonder metalen regels of stijlen met behoorlijke zonnewarmtewerende capaciteiten met behoud van een hoge licht doorlatendheid. U maar. En wat bij die fantastische in de komt. Heel vaak is voor deze nieuwe producten fundamenteel onderzoek nodig, dat werkelijk onderste steen boven moet halen. Langdurig ontwikkelingswerk met veel onderzoeksenergie, dat een grote financiële investering vergt, blijkt in het algemeen in de bouw echter nauwelijks mogelijk, en zeker niet gebruikelijk. Maar nieuwe werken wel op het denken en op de productassortimenten van de branche.

Vervangingen door vernieuwde producten die op belangrijke punten verbeteringen vertonen ten opzichte van bestaande producten, doen dat vaak slechts een of in enkele aspecten. Bijvoorbeeld aluminium met enkele of dubbele koudebrugonderbrekingen. Glaspanelen met een hoge isolatiewaarde en een coating die praktisch geen zonnewarmte maar wel veel licht doorlaat.

risico's. deze h"""rI,r.rr

enten, genoeg imitatie is dan ook

nieuw of ln1'1IAUQr1t",r

markt.

36

volgde natuurlijk een

als

in het moeras van Dan is het beter dat er alleen is van

ringen en van de autoriteiten niet kopschuw te maken. Met de begrippen wordt dus eens

en 'imitatie' op de con-currentie, liever niet op ons zelf. luisteren, wij zijn natuurlijk origineler. Een daadwerkelijk in het bovenstaande zou men kunnen verlaij gen door tij dens een bezoek aan de bouwbeurs een 100-tal als nieuw of innovatief aangeprezen hun werkelijke graad van Onze zou zijn dat 'nieuw' slechts zal zijn tot enkele percenten, vernieuwd wellicht tot een tiental procenten en dat de rest imitatie zal Het zal interes­sant zijn dat in de toekomst verder uit te werken. Maar nog interessan­ter is het natuurlijk het aantal 'nieuwe' producten drastisch op te krikken en daarmee als bouwproductontwerpers onze op de

in bouw op een positieve manier te laten gelden.

Een de

ervan consumenten

In

consumenten.

mers (gewoonlijk ligt bij een van de twee de V"'u'UuCHUf;;'''

tot het toe1passen mensen

als deze op de markt wordt altij d het gevaar

blijft. Het 'first of the block effect' is een

naar nieuwe mooier mee

: de

terd van het H.'-'AC<.L"U'.L'VL"~

die een roze Cadillac eerste. is dus

n. .... J,u ...... 'u uitzien

'vlies gevoel' op een nieuwe en unieke manier tot kon worden gebracht. Sommige high-tech (met name heb ik dat ervaren bij Foster Associates en Richard Rogers maar bij andere Londense bureaus is het niet anders), hebben gelukkig een zo grote inzet in praktisch gericht onderzoek en op het gebied van

37

het gebouwcomponenten, dat ze het initiatief nemen bij product-ontwikkeling op het gebied van hun gebouwcomponenten.

Ze hebben zelf productarchitecten in die op hun beurt trachten de industrie uit te dagen en verder te trekken. Anderen zullen willen afwachten, totdat het product in de markt waarde heeft bewezen. Vooral architecten die liefst kiezen uit een bouwcatalogus van producten met bewezen kwaliteiten, zullen niet staan te trappelen om als eerste nieuwe product te integreren in hun gebouw. Ben­them en Crouwel hebben meerdere malen te kennen gegeven tot deze categ()ne te willen behoren: beter een innovatieve toepaS:SInlg van een

dat

bewijs van willen nooit de ",,, .. ·,,1"C.a111,0-

zien we, HV!",~HUL"'-'.

Niet-toepassers zijn niet in

Trekkers Als trekkers worden die zelf initiatieven nemen tot het In hun eigen projecten (dus waarmee ze dit zullen ze de ontwikkeling vooruit zijn. Vaak kan een producent resp. chitect op hun wensen snel inspelen een product voor te stellen, een bestaand product rigoureus te verbeteren of een vervaardi­iSH,liS.:JlH ... ·U.l\.;u'"' resp. realisering van de door deze trekkers of samen met

producenten hun

bedachte producten voor te stellen. Vaak zijn trekkers de en moeten producenten en hun productontwerpers

doen het over te nemen en met de trekkers De Deense architect

toen in 1956 het Sydney House betonnen schaaldaken in een schaalconstructies te realiseren waren.

o~~h1to~1ro11 kan men ho,,~h,Alln7C'11

bijvoorbeeld Richard een nieuw ontwikkelde voor het in Londen. Norman

Hongkong and in Hongkong matiseerde reflectiespiegel ontwierp in naar binnen te trekken. Renzo Piano, die ontwikkelde als boven het dak van het Menhil Mu-seum in Texas. Jan die in de u.,L<:;',",~'JU,",',U se kunststof 1'\~r"rll·I~p.1'p.rlrlp.

kunststof voor

voor rn",1"ol<>11 C":n,r'Hfl,pr"'"'\'':l1'l'P'P'1'"'\ kon toe:pa~;se:n.

38

toepassers zijn een innovatieve, spraakmakende en opinielei­dende groep professionals, naar in de gehele markt wordt gekeken en wiens in hoog aanzien staat. Als zij een product eenmaal

genoeg vinden om te worden toegepast, zullen overige categorie-ën volgen. Toch vormen ze een groep die slechts een klein

van de markt uitmaakt tot 15%), maar die snel geneigd een innovatie toe te passen. In vergelijking met de latere

zullen ze technisch avontuurlijker en vaak niet meest benepen of uitgeknepen projecten zitten. Ze hebben een naam, die ze graag op houden. Ze hebben een bredere

kijk op van de bouwtechnologie, een wereldwijde en de bouwtechnologie. Vaak hebben ze al via

feiten en vergeleken. Ze in te gaan

ze met deskundigheid gemakkelijk maar niet goedgelovig.

advertenties en beslissers.

Late meerderheid Ook één derde van de ....,"''-HAU .... .., .....

nogal sceptisch het innovaties uit economische YTIrlCh,'''"""n

drachtgevers ('kom eens met wat geen enkel risico mee lopen. Ze gaan erg van hun 'oudsten' of voorlopers. Mondeling in vruchtbaarder aarde dan advertenties of verkoopverhalen.

16% van de markt zijn de super-traditionele treuzelaars. het laatst aan innovaties wagen, of als het projectarchitecten

laten innovaties door aannemers, hetgeen gewoonlijk zaak want gaat het alleen maar om economisch

wie dat dan ook behoudt (aannemer of opdrachtgever). ueUZ(~la,ars toe aan het nieuwe product kan het heel

dat de trekkers al weer met een opnieuw UPt"hPl-Pf'_

Ze het uiteindelijk een

3.9.

In de wordt van de in product-

u,"n .. '-'~u~F,"-'~~ niet lonend vanwege de faalkans. Gewoonlijk uitgebreid op redenen achter mislukte producten.

39

Gezien het feit dat slechts een klein percentage van producten een succes wordt en het overgrote ergens op het traject tussen

VU'U-vLIU\.,v en productlancering strandt en gezien de hiermee gepaard van kapitaalinvesteringen, is het bijzonder zinvol

de redenen achter een mogelijke mislukking te analyseren, voordat we ons in storten op het ontwikkelingsproces zelf. Volgens de Amerikaanse marketingadviseurs Booz, Allen & Hamilton is het

om te schatten dat op de consumentenmarkt de kans op HH,.Hun.n.JLUF, voor een nieuw geïntroduceerd product zelfs met een goede

op 80% ligt. Als we vanaf de nieuwe product-natuurlijk niet uitgemond in nieuw gelan-

ceerde is zelfs 98%. Dat wil zeggen slechts twee op de honderd nieuwe productideëen zullen overleven tot

Nu is bouwnijverheid gelukkig in dit opzicht geen maar een industriële markt. Toch moeten we waarschuwing in onze oren knopen. Een karakteristiek verschil is dat het bouwproduct lYC"'UAr" ....

soms zelfs dan de gebouw. In feite is, bij van nieuwe producten het onderneming' (citaat Prof. 'Jonggeleerd'). Slechts een zeer kleine fractie resulteert in een succesvol product. Succes is behoren tot een dat aan de verwachtingen, onderneming had bij de start, of beter dat. Van alle r\"'A",fI ... 'l .. lr""'~H''''''''''V''''.u

die ter hand worden genomen, faalt 80% vóórdat het programma van eisen is afgerond. Stoppen in een zo vroeg mogelijke fase van het productontwikkelingsproces, is misschien de van alle

inspanningen zijn dan nog immers klein. De vertra-bij de start van het volgende - mogelijk succesvolle - product

kan niet meer worden ingehaald. Daarna wordt in 3 % van de ge~:tm1t voordat het concept definitief is het ontwerpen faalt ~lechts een 0,5% van alle maar in de en in het op de markt brengen stranden er nog respec-

elkaar een opbrengst aan succesvolle 1'\ .. r,,'1"'r>~c • ...,

Voor een kostbaar industrieel ontwikkelingsproces getal! De traditionele bouwmarkt met zijn

opdrachten zich altijd weten te invloeden op de afzet van

2:elDrClaU.ce~~ra werden en daarna op bouw was het lang

vervolgens werd was dus

andersom: er gekocht en pas minder sterk dan in het andere extreme geval van de consumenten­markt. dan ook in de traditionele bouw-markt niet meer voor kiezen uit bestaande materialen

verandert onomkeerbaar. Materialen vv ....... "'V1.1'V1.1. HTAl'rlc'1'\ kostbaarder, handwerkspecia­

tekenen en maken. Maar de worden kostbaarder, listen worden schaars en pf()dllCtlleH~CnlnH~Kem steeds meer verfijnd en

meer componenten in vervaardigd en wel op een

gespecialiseerd. Ook in de bouw werkplaatsen en

40

voordat men op de bouw zover concentratie van opdrachten en zo toch op de industriële bouwmarkt ~,""A ''''',""Ajl~. n,raa1~h11

blijven productontwikkelen om producenten in de bouwindustrie ontwikkeling voortdurend, doordat nieuwe producten op de markt er meer gie in investeren, een korte productontwikkeltijd trachten aan te AIV ............ 'u

en in vee] meer productcategorieën en thuis zijn. zit er in productontwikkeling ook een zeker

meer er geïnnoveerd wordt, des te efficiënter worden) en het wordt duidelijk een

op de concurrentie kan geven. van echter heel vaak dezelfde oorzaken:

de bedrijven ziet in het niet voldoende achteraf het falen van het product. Soms

voor de markt gemaakt, in andere "'ArVA""rriA markt. Een dergelijk

AAH •• l'''.VA .• '-''''' .. LA'V ... '' ontstaat wanneer producent niet genoeg voor marktanalyse neemt concurrent met een nieuw of op de markt en uitge-daagd voelt niet achter te blijven. Dit soort acties leidt nogal eens tot overhaaste en onverstandige V,",'-HhJoJHJ'F,'-'JU.

'''''''B.,. .... '''''''., .. , prOllue.men met het ..... "..-.rlI~l."'fi".

Een royaal deel van functioneren van het product. die voor de introductie hadden kunnen Hlf"\rri""rI

door een te haastig productontwikkelingsproces gen of over het hoofd waren lossen we dan wel op'). Voordat

maar

de vraag gesteld worden: 'wat doet producten niet doen?' Als het antwoord

meer ontkennend is

ook geen 1-A,-.hrl1C'-'!-'A problemen al of

of weinig meer toevoegt, dan wordt het succes. Afhankelijk van de branche niet (denk aan de vliegtuigbouw).

kostprijs van een product hoger t->~ ............ ~, dan zou het product wel eens onverkoopbaar

de markt. In dat geval is het raadzaam een te kiezen, het product in licentie

of er doodeenvoudig mee te stoppen en de Geen een product willen maken waarvan

is aan de directe variabele kosten; over de overheadkosten kan in uitzonderingsgevallen nog wel eens worden

De meeste "ArlArl<'n HU01Ul"l"HJl~ van een product vallen binnen de grenzen en HH.JF-.'-"AI""-' .. '''' ........ " .• van de producent. Soms echter is er een markt n.TC',"'"r'lT wegvalt of dichtklapt, soms ook zullen de concurrenten sneller op een introductie reageren dan anticiperen

41

het

Vaak wordt een nieuw product niet door extra zorg die een behoeft. Men stort zich nogal eens op het volgende nadat nieuwe op de markt is direct na de lance-ring van het nieuwe eerste reacties van worden aangepast. Ook wordt vaak de centen op markten waarop nieuwe producten verkopen waarin ze geen "'l"'"r<:ll"l11O­

overhaast betreden van leidt vaak tot een teleurstelling, niet omdat product op zich niet goed zou zijn, maar omdat de marketing mix van een bepaalde productmarkt (combinatie van bijvoorbeeld voorlichting, dienstverlening bij ontwerp uitvoering en distributie) anders is dan verwacht. In dat soort gevallen is het wijs een licentie te verschaffen aan een dat sporen al ver-

met producten. Internationale moeten zo worden vanuit een rnr\",rl"'l"~"\l"Arlllf'",t'"l1-

en fasen van het

liever op fout gaan. Er nooit automatisch Als we efficiënt met onze omgaan moeten we

opereren, we mogen soms naïef maar n",v, .. ",,,rt,,, .. en En we zullen moeten nemen.

3.10. DRIE .1.V.I'j,",_'.ILA'IJ

Als voorbeeld herinner ik

redenen voor cases. Een aantal

de producten

~ wm aanvrager .... "" ... ''-'IJI,U • .,,'''''. waren en die konden rangeren van gewone

42

rr"", ... rt~>rtrl en

te laat). Intussen is doende nieuwheid), maar tiekosten hoger zijn doordat er mijnerzijds een weerzin is om een marketing te starten bij de wegenbouwers, die een geheel andere markt vormen dan de bouw­markt en ook andere hoeveelheden kennen, die voor een ontwerper en bouwer van prototypen heel ver weg staan: productie voert de overtoon en niet het ontwerpen en Maar ook doordat in wezen tussen de twee ontwerpers onenigheid bestond over welke materialen optimaal konden worden Dijkstra dacht aan acrylaat en Eekhout dacht aan glazen vlakken en stalen steunen. Twee kapiteins op het schip dus, niet bevorderlijk voor de koers.

Een tweede categorie is tot op prototype gebrachte product dat geen werkelijke toepassing heeft gekend. Bijvoorbeeld het 'Flowtube' knooppunt, een ruimtevakwerkknooppunt dat met meer vloeiende knooppunten was bedacht in vergelijking met het Octatube systeem.

slechts een verbetering van Geen promotionele

ontwikkeld in een tijd die

nooit meer tot een tweede Tnt:>YV,c'C',n'iT

tonische zin of zelfs om over naar huis te ",,,,,, ... ,nJO'"

animo voor tot onder nu1.

WET MURPHY

maar is een combinatie van

voor een aantal gebouwd in Pforzheim.

De bedoeling van deze paragraaf is eigenlijk ontleend aan misluk­kingen van het hoofdstuk hiervoor. Zolang er in bouw niet voldoen­de discipline is om procesorganistie aan te passen aan de vereisten van het geprefabriceerd bouwen, wordt het nooit wat. Vaak zijn architecten geneigd tot op het ogenblik dat de elementen en componen­ten op de bouw verschijnen, veranderingen op te geven, als betreft het gewoon bouwmaterialen die men kan soms tot zelfs een week

43

voor het leveren van de op de plaats. Echter elementen en componenten hebben een ontwerp bepaling en productie achter de rug als ze op

afgeleverd. In het wordt ook niet door de architect om het Ur\,(Vl"'t,,,,,1""'"

proces naar De aannemer beslist te laat omdat hij nog op een paar concurrerende zit te

aast op een 'hefboom effect': met door een nog

of een aanbieder met een nog te resp. uit een An',u""-t""r,rI",, branchebroeder een concurrent te maken. De architect vindt

een 11urphy hiermee van bouwen lijkt wel in

al 11et

en informatie overdracht te hebben fout kunnen gaan, dat we wel kunnen zeggen dat alles wat fout kan gaan, gaat. Foutmeldingen uit de meest onverwachte uV'",,,".,",,U.

keling is een vakgebied dat heel bewust en worden beheerd.

44

4.

nnfTu,orn'::'n van nieuwe ~H~"~A.~~A._AA en technieken is te vergelijken met de

Het ge­productie goed

informatiestroom. Deze zich hoofdzakelijk bekommert

en binnen zijn moet uitvoeren. Ontwerp-en ontwikkelingsafdelingen niet voor niets vaak buiten het productieproces gehouden. Ze brengen vaak heel veel onrust in een regulier productieproces Aannemers zeggen vaak 'Experimenteren moet voor of naast de bouwplaats gebeuren en zeker niet op deze bouwplaats'.

4.1 HET

Het traditionele architectenbureau is opgedeeld in afdelingen, met van een aantal ad hoc toegevoegde afdelingen binnenshuis of

buitenshuis, zoals die van de constructeur en de kostenadviseur / be­De specialismen aanwezig in alle afdelingen zorgen voor

van de projecten, indien het ontwerp bekend Alle

begint het verlies aan H~.L'-'A"èA~""'"

ene afdeling naar duidelijker te vertonen, resulterend in langer overleg en discussies. Als de scheidingen tussen de opvolgen­de afdelingen binnen één bedrijf is daar misschien nog wat aan te doen. Maar als de scheidingen in feite niet tussen afdelingen maar tussen bedrijven staan, is het probleem nog groter. Een voorbeeld is de ad hoc bouworganisatie rondom een nieuw bouwproject, die ook horizontaal sterk geleed is in bedrijven als de afdelingen die het gebouw als project behandelen. Het gebeurt niet zelden dat de daadwerkelijke aanvrage voor de prijs van een onderdeel van een gebouw vanuit een hoofdaannemer gefaxt wordt op een aantal A4 velletjes, waaruit met moeite een inzicht kan worden verkregen over de verbanden met andere onderdelen, laat staan over de relatie van het onderdeel tot het geheel en over het geheel. Terwijl de architect maanden lang bezig is geweest om uitvoerige tekeningen te maken waarop ook de positie en het belang van het aangevraagde onderdeel naar voren komt, verschijnt bij de potentiële makers slechts een schim

45

van de beschikbare informatie. Deze erosie van met zich mee. In het

4.2 HET

van zelf-

tussen ver­in toe-

Daarom is in voorbereidingsproces een 'verticale' projectleider van het architectenbureau of de de weer om de

UU"LUH"~"'~HJ'V,L 'Vu en is er van de hoofd­

die als onderaannemers en producenten bij het project op één lijn te Het voordeel van het verticale 'projectleiders'model is dat er een duide­lijke projectleider het ontwerp of het project door alle afdelingen in voorbereidingsfase en door alle bedrijven in uitvoeringsfase heen

In eerste instantie past dat model dan ook een 'corporate' proces, dus in één enkel bedrijf. In de uitvoerende bouw met

van ad hoc bedrijven per bouwproject zou een toch ook zeker vruchten moeten afwerpen, in de

kan worden, met minder investering van kosten en naar een beter product. Veel energie

de tussen de horizontale structuur van van de projectleider. Hoe sterker

project doorstroomt. Hoe zal gaan, dank zij de

autonome van de afzonderlijke hoofden in hun horizontale Het gevecht tussen de COlnpe-tenties van de resp. onafhankelijke

(die een stroom voor onder hun en de verticale projectleider

""'1'-'VU1U"""' ... '" onderdelen beheert van een enkel project) neemt vormen aan. Het tussen verticaal en horizontaal

mensen uit en rlO>"YlrVIT""""...r

& MATRIX

De vraag is hoe er een beter werkzaam evenwicht kan den. Een mogelijke oplossing is de "'Ul<J"'" >'LIL

stig van de ontwikkelingsprojecten voor

46

gevon­afkom-

story of verschillen tussen de traditionele .LHJ,'U .. "'V-'H".H""

zo­... ",""'T,,"" is zoals deze Amerikanen

dat de principes van zijn:

LlI1I"1I".",.,,, .... 1I" use of resources '-'lUI.,lUI1UllULau"lLUlLlL of waste

balf the ","",,,..'nil',,,,,,,fI..-,,,,,' • .,...,..

balf tbe InvestlmeJtlt balf tbe ,0""",,..,,,,,,,,,,,,..,,,,,,

half tbe

Een volledige doorvoering

van kan het

van het 'lean design & production' hebben voor het rollenspel

coherente oplossing kunnen ondanks de fragmentatie

.. '-'..., .. >--,..."-1 ..... van een inspirerend ontwerp is echter dat

behoeft te zijn. De MIT wetenscnappers noemen resultaat van de matrix operatie niet

. Er zijn niet veel in Japanse auto's rondrijden. De kracht van de C01[lc~~ptueJle kern van het onj~Ulil"1r'nn1r'll_ ces kan door sterk tijdgerichte hoek komen te Deze nucleus

in het matrixschema H1A'-"rl",'n

moet sterk verwateren in van een consensusproces.

om voordelen te exploiteren en van die twee ontwerpprocessen: het

door een totale

is om ze over elkaar heen te waarbij

en waarbij het soms breed (horizontaal

een onderbelichte

Een aangewezen te neutraliseren

en het horizontale te

smal (verticaal) te is er een sterke On)le~::;t!(;ld~er

Om een ontwerp gemaakt

goed resultaat te moet er een sterk

zet in positieve Ca1'"""Pl'lHl''''t'I?'lnlYAn

""-''--'-',H ... U''"' structuren en ties zal dit een moeilijke niet ter zake, want een

tot het einde toe en &

proces beweging. In veel " .. nr"n11""",

Het type organisatie l"\"l'C11'1llT tussen horizontaal en verticaal

keer weer op loer en in de wereld van het is het een universeel pn)Dl~;;:en[1.

47

kunnen worden uitgevoerd. schakelingen een parallelle

redenen om de bouw te """'t"r\", ..... """

Dat zouden we van schakeling kunnen noemen. Er

van het u"" ... ~''''' ... ,''''r1!l1 .. ''TC' ....... A,''a''

De toenemende cmnplexueu Het toenemende van tec:J:mltsc:l1e ...,p, ......... """",,...,""," ....... ,

De korter wordende totale h ..... ,~ ... "T·n1l"I ... "''''''''1hilirl

Door deze oorzaken wordt er een op de

een van de

om te komen tot een kortere totale waarvoor Vp'V>JUHJ'F.'"'U is. De vier verschillende

kennen

een

fase van het ", ... r-h11-Ar-t voor van zijn ontwerp infor-matie nodig heeft over eigenschappen van technieken en materialen, die hij zelf niet heeft. Die informatie kan hij verkrij­gen van adviseurs en van producenten. in het ontwerp­stadium zijn vaak volgend en niet initiërend, hooguit participerend. Dat is ook de klacht van veel architecten. De eerlijkheid gebiedt te vermel­den dat veel architecten aan hun adviseurs ook geen ruimte laten voor participatie, staan voor initiatieven. De Britse tech architec­

overigens treffende voorbeelden van CE in het ont­omdat hun ego groot genoeg is om de

te stimuleren dat

van de ", ... r-hl'tAr-t

de machtshierarchie in stand te houden, die in feite 111'CTAII"I"1

is op het kennis. Producenten de tweede

en van een beginnend cOlmp1onen1ten van het gebouw min of meer CAr,a""~la

met in van de van componenten relatie omdat er in de ontwerpfase een aantal

het aan

50

in de onderzoekfase kan uiteraard heel omdat onderzoek zich gewoonlijk richt op sterk

problemen, gewoonlijk van componenten van het en dus diverse onderzoeken gelijktijdig plaats onderlinge stimulans van deze onderzoeken is vaak niet ~'V~'''''H.''-

dat van een heftig onderlinge beïnvloeding sprake zal king met het ontwerpen.

zowel het totale goed omschreven

in de

simultaan kan worden 1111-rH""~7""rv1-

is echter door het voorgeschreven vaak verrassend meer. In waarbij vele onafhankelijke globale overeenkomst moeten C~1'"",,,,,,nU7,,,,rLr,,,,ro

en vastgestelde spelregels voor CE. Met name hiërarchische zullen er eisen worden met T, .... a""f"""1

aan moeten voldoen. Gewoonlijk wordt bij een worden eerst een vaste

pas duidelijk. In dat

is gewoonlijk alleen ten genoegen van de directie moeten

vetorechten aan de architect, terwijl het risico loopt zijn ,","0LF,v,"LvIUv prijs. Het

op volledige voordat een nieuwe ontwerptijd verlengt. Een oplossing

zou kunnen zijn om tot een evenwichtig en duidelijk vastgelegd Concurrent Engineering afsprakenstelsel te komen zowel voor voorbereidingsfase als voor de uitvoeringsfase, waaraan in deze processen zich moeten houden.

één enkel is CE betekent dit gezien vanuit informatiestromen het herstel van ontwerpershoofd kan afspelen. CE is traagwerkende en uitgebreide werken. Voor kleinere bedrijven zal CE omdat daar al kort op AroiTI7""rl---"\t,~e"Lc;lLu""J'HE:,""'u

Concurrent .L.J.LA.hU'<""""'< UJ'J'..

dige Productontwikkeling'

In feite

is van fasen van de (bijvoorbeeld Conceptfase gelijktijdig met die van Voorlopige Marketing of de ting) mogelijk, maar

51

met de Definitieve Marke-

waar de invloed van de de dat er van te voren moeten worden ge-

waaraan alle zich ook moeten De iiV'Ui'-'UU.iHi''''-

mer als filter en zeef tussen en werper kan hier

Co-engineering in een LJIJLUHJLiUF;'LJ

remmende factoren. Moderne communicatiemiddelen ter, fax en E-Mail hebben een zeer '-'~U.l.lU.iVi'''''ii'-''""

schaal.

en de compu-

bepalen uitvoeren van een van

van een opdracht tot en van het al dan

positief gebruik maken van resultaten van die co- of deel engineering. Zijn de instructies niet oprecht, of urr.rrl,::.n

de co-engineering kan bij het niet resultaten van de co-engineering gemakkelijk

en de

van lichte teleurstelling ontstaan. Dat kan uitlopen tot een zeker wanneer naast het niet gebruiken van de resulta­

ook de inspanningen niet financieel worden het co-engineeringsbudget niet wordt verhoogd en het

werk indien

moet worden. Dat is heel vaak het geval tussen de engineeringpartners hiërarchisch is en op

u ..... J'IJ.ltU"' .... 'ii tot stand is gekomen. Het gevolg van respecteren van het geleverde aandeel van de

gehele voorbereidingsproces is dat de na pogingen geen lust

manoeuvreren, en de van de ur"",rh''''''''<>1fi1,n

het niet komen meent is om te meer Het bouwen

situatie te laten '-' I-",,'-"i '''-i ,,> ~ verliest

tenen en het ontwerp

Het zijn architecten van de consensus i'-UJ.Hi'-'ii

veroorloven. De huidige aanbestedingsmethoden te

vaak tot een open wijze van of complexe gebouwen of bij speciale resp. van gebouwen komt het voor. Er wordt gesold met emnm~ermg vraagt. een groeiende wrevel is

'Is die geïnvesteerde energie moeite verloren gegane energie betalen?' Als het de ,,,'Jo""?,....,,.lr tot engineering heeft gedaan, is het on'''r1n'''''''' ... zelf is die buiten zijn schuld en invloed het slachtoffer wordt van ondergeschikte positie in de van het dan dat niet tot het verder stimuleren van f"r.._PM,fT111P,::.r111

52

Concurrent ~I1Lgl]ne!erIng ln",,.,..11"~·.,,,,,... in omuelO.Jnlg

werkt in de bouw alleen pm;ItH~l als alle

Verschil moet Ten

vll-" .... JLj""'~ •. ..,. opereren.

moeten compo-

gebruikelijke processen min of meer ge bruikt. De

De gebruikelijke categorie voert niet logischerwijze tot maar veeleer tot het inschakelen van adviseurs. Deze voeren op hun vrijblijvende wijze, die adviseurs in de bouw eigen is, het principe ontwerp van hun specialisme uit. Vervolgens wordt in een gebruikelijk aanbestedings­proces het produceren en het bouwen van die betreffende gebouwon­derdelen uitbesteed aan de aanbieder met de laagste prijs, of beter nog, de beste prijs-kwaliteitsverhouding.

In megaprojecten van de civiele gebied van infra-structuur voeren de combinaties logistiek en H"1,",A'-'''''''''A''

fasen tussen

door dergelijk gebruikelijk veronderstelling en niet het bindende contract. Dat aanbesteding en gunning.

van een vrijblijvende

pas in na

Na de aanbesteding wordt meer overgegaan naar het nemen van produce & build verantwoordelijkheid door de betrokken specialist / / co-maker. Helaas het nog al te vaak dat adviseurs via de technische en administratieve besteksbepa­lingen de 'gelukkige' onderaannemer dwingen om hun ontwerpverant­woordelijkheid over te nemen, waarbij ze misbruik maken van hun machtspositie. De weg naar design & build aanbiedingen ligt dan niet ver meer weg. In een design & buildproces zal de co-engineer volledig zijn verantwoordelijkheid accepteren en nemen voor zowel het ontwerp als uitvoering. In een design & build situatie is de op alle een volwaardige partner.

Voor architecten die nog opereren vanuit ouderwetse dat de architect als het auteursrecht heeft over het ontwerp van het gebouw, ontstaat er met het verschijnsel co-engineering een dat net als de inbreng voor het ontwerp te danken is aan de verschil­lende co-engineers, ook het auteursrecht gedeeld moet gaan worden.

53

Dat geldt zeker als er sprake is van co··ueSU!fl.

struikelblok voor een positieve verschillende factoren in Industrieel ontwerpers zijn en zonder schroom een collega-ontwerper die zich op

Zie de bijdrage die Paul .LT.L"IU.'-""'~U""'''.u

pers ten tijde van de ontwikkeling van de voor de hoofdstuk 11). Maar in de bouw is het nog niet zover:

een meer benauwde cultuur die maar zelden royaal participatie in het ontwerpproces. hebben dan ook nog een aardige noot te kraken in 1-1'\",,,,1'\...-.<,'1-1

VY vjLn~u~.Lb"".L.L met architecten. Zeker achteraf, als alle is gestreden en het gebouw is

van de architect voor de verdiensten van bijdragen van co-merkwaardig kort. Het is duidelijk dat met het ver-

schijnsel ook het begrip auteursrecht onder het mes moet. Bij een ontwerpend bouwteam, bestaande uit een

en ontwerpende adviseurs/specialisten is het auteurs­over de respectievelijke in creativiteit bijdragende

kan meer claimen dan het

54

5. HET

Voor bouwkundig van het

tni1Ua1tlet tot aan de nilt·",,,,,,,,,,,.. ..... ,,,,

De mt~thioa4[)lOgle is de leer van de methoden die gebruikt wordt in een proces; bouwkundige ontwerpmethodologie betreft de van de ..,.,".'th' .... rt"'11 voor het bouwkundig ontwerpproces. Een methodiek is een van methoden die iemand

in dit geval de verzameling methoden die een bouw­of een aantal vakgenoten gebruikt tijdens het

bouwkundig .......... 1·UU" ... 111"\ ........ ,..."""

Een methode is een vaste en wordt gebruikt

........ "'·r ......... ,,..."'..... die het

Het woord 'methode' is het tussen', tussen het begin en het van een ... ",ri", ... ,,,,,,,,,,,,,,,

gangspunt en doelstelling. In het spraakgebruik verstaan: de weg, een absoluut gegeven. Dat is ,",H~F,.:JL,H~.:J l11l'lp1',.,n1"

het feit dat een methode een vaste en Een individuele methode moet dus ook goed omschreven het predikaat 'willekeurig' te krijgen.

Er blijft dus altijd een persoonlijke interpretatie van een ontwerp­methode mogelijk. Hiervoor geldt dus de restrictie dat deze moet voldoen aan algemene eisen van de methodologie; dat lende stappen geformuleerd moeten zijn en dat de verschillen-de stappen of activiteiten openstaan voor communicatie, controle en verificatie door derden.

Alhoewel geconstateerd kan worden dat methoden bij het beoefe­nen van onderzoekende wetenschap algemeen gebruikt worden; bij het

daarentegen de meningen over de zinnigheid van het van methoden nogal uiteen. Er zijn twee extremen te onder­

en de methodische aanpak. De rOlUlIlenlatlge n ... ,-i", ... 1-."'1Ull,,,1- methodisch en ligt tussen beide extremen

onltw(~rpprc)cesse:n voor met een aanpak die of een integratie van deze ont-

alg,em~~en blijkt praktijk,

55

5.1

Voor de duidelijkheid zullen we eerst methode separaat behandelen. We

twee extremen van intuïtie en enerzij ds aan

ontwerpen als een zeer intuïtieve met een zeer ....... '-''-' ....... '.1..1. (dit is op zich-rre:lluemte 'i-"",...<:.~'", van bedenken, stellen en

natuurlijk ook een methode). Aan van ontwerpmethoden niet besteed. Zij zeggen als proces zo interessant is als het plan of het ontwerp het resul-taat ervan. Want daarop wordt afgerekend. En het ontwerp waarom zou je het ontstaansproces in voorbepaalde stukken ..:IVJ.<vn.l.vu en onder woorden gaan brengen? De vraag is echter of met name met een meer systematische ontwerp-

ontwerpmethoden niet een beter plan met op onderdelen een hogere

en ontwerpen op een lnetho­"'.u""","",,, langzamerhand in ontwerppro­

AU'"" .......... ..", en afstuderen) van bewust/cog­evolueren.

de opgedane routine op een efficiënte aan na de studie. Een dergelijke

maar berust in feite op onzichtbaar en onJgei~eg:a H,LVHLV~"U~'U middel is "'''''l,Ur\· .. rI",.n

die methodiek alleen smeer­r\nlh""'lTll,~T het onzichtbare ontwerpproces goed

verlopen. Deze ve en de methodische

tussen de intuïtie­tot de echte

intuïtieve aanpak, ontwerpproces doorlopen

er een karak-

teristieken waarbij alleen me:tn()Q1~~cn Het is echter mogelijk dat een

een groot aantal seriële en pelingen veel verstokte intuïtieve in hun vrijheid

systematiek of methodiek hun zoals Sipek zou dat heel

om een verlies van artistieke en ""''''<lT1'''''''''''

ontwerpkern moet echter blijven, ook

A .......... U .... '« stellen dat 'intuïtief ontwerpen of 'op het gevoel' oncontroleerbaar is en onverklaarbaar en grenst aan 'at random' ontwerpen. Het is een ont-

1nnr""n'IPlll"C' bij kleinere ontwerp opgaven heel resultaat kan leiden, maar die geen

ontwerpopgaven met niet-routinematige karak-met een complexiteit.

Bij gebrek aan een effectief denkproces wordt bij en het aantal errors' groter. Het proces bestaat

op

tot er een geluksgedachte ''''''''''''' .. ', nru.' zwemmen laat vergeten.

hoofdzakelijk ingezoomd Belangrijkste aspect is dan dus:

56

het maken van een Ta.""(,,\·(,'tJL.~u'- zijn de n"''' .... A~·r1''''

ling ook subjectief en intuïtief. Deze intuïtieve van ontwerpers wordt zeker gestimuleerd door de gang

van zaken bij het beoordelen van ontwerpwedstrijden waar ling vooral snel, globaal, intuïtief en subjectief Voor een

ont-dergelijke beoordeling de aanwezigheid van een werpproces weinig verschil uit. Anders is het bij de ma''!"'rI'''... en beoordeling van de performance van het uiteindelijk ont-werp. De onvolkomenheden en onjuistheden van tot stand gekomen ontwerp moeten in de worden geneutraliseerd: er moet heel reidingsfase aan het ontwerp worden Soms worden daarbij redelijke resultaten behaald.

waarbij meest ervaren een fout ontwerp ontwerpaspect I rla.,,,IArlhua. .. 'rI

gen tot een ontwerp.

5.2

creatieve aantrekkelijk

Anderzijds trachten 'methodische' ontwerpers in hun zoekproces van het ontwerpen een systematiek en methodiek aan te brengen, die hen uit voorgaande ervaringen een grotere zekerheid geeft op succes. Niet zozeer van het ontwerpen, de waarin de losheid van '-"'-'.lH"""AA

creativiteit een grote rol speelt, onder invloed van een Al.,.h'lI"'l"n.m~>_

thode verbeterd kunnen worden. Maar wel methodisch HTAl"rta .....

deld de inleiding tot en de groei naar dat creatieve moment (want daarmee weet men zeker dat men met de is) en de daarop volgende totale uitwerking (van detaillering en evaluatie). Elk mens heeft in zijn denk-en n-:l "1 rI a. I """"11 .,ra.

een zekere systematiek ingebouwd, soms noodgedwongen expliciet en extrovert. systematiek onderbewust ons handelen bepaalt, hebben we meer arl<~""('y',,,,, om aan opvallende en ..., .... L.A.UU ................. momenten in te besteden.

Voor studenten geldt hrn.ra1"1lrll"'rI

vaardigheid meer inzicht kan ·UA1'Cf"I-.-:l-t-tArI

57

of wel in staat is een ontwerp tot stand te brengen. Intuïtief proberen heeft van richten en schieten, en zal in het begin

en van lieverlede meer raak. Als een onervaren middels methoden zich een ontwerpstrategie heeft eigen ge­

ook een groot aantal malen heeft geoefend, dan ontstaat in hoofd dat er altijd wel een

maar methodisch te werk gaat. Maar op een ViVL ... UC''''.U in het methodisch ontwerpen moet er plaats zijn voor

5.3

een ViJ,,,,-""""Uj''''

gerealiseerd zijn. interessant in lende stappen en

DE

en ontwikkelen komt voort uit mijn van bouw componenten zowel als met het

herhalende of overzichtelijke An,rlAY'hA-'Ullo1"A kennis en kunde in

al of niet als onderwerp niet waarin de verschil­

worden. Het gebeurt hoofdzakelijk op en onbeschreven. Maar niet ontwerpen ook zijn oorsprong heeft in het methodische en extrovert gemaakte ontwerpproces, dat door de snelheid kan worden doorgevoerd. wordt voor

bouwkundig ingenieur echter een probleem als de twee van het ontwerp 'vernuftig' en I origineel' A1'\1rurt:"1"1"\1'"\1"At'AC' staat echter los van de en Voor ontwerpopgaven met nieuwe uitdagingen die de routine te gaan, is het gebruik van ontwerpmethoden heel Met name als een of meerdere van de volgende

OnlWer1rlmlP~lIVe gelden, is is en communicatie

r __ n1~n7<"'''''' iH\.J'j;;..Vjl-'-lr,,- maakt:

•

U,,""'IUI. ... 'L ontwerp op gaven de navolgende

nog onervaren op methodisch ontwerpen leren eigen ontwerpaanpak: afgewisseld,

kan het nieuwe zich weliswaar in een van bevinden, maar bedoeld wordt een

58

voor de ontwerper, ofwel ontwerper bijvoorbeeld

""',.."'41I,..;;no (voor een student, die is). Studenten moeten

ze het een plaats geven in hun methodisch en wel apart,

waarbij intuïtie en methode

van opgaven vaak in beter overzichtelijk en gemaakt van de deelontwerpen tot "'-',, .... ~.D,~'J.lrnlt" .. n

plexer dan de samenvoeging. Deze

wordt is com-

is op zichzelf al een methode. Het methodisch ontwerpen tend schema plaats vinden, zoals in het

geheel in een allesomvat-weergegeven

in hoofdstuk 9 en volgende, maar het kan zich ook heel festeren als een ad hoc agglomeraat van kleinere deelmethoden. Dit laatste houdt dan in dat in bepaalde fasen van het ontwerpproces in "1"\";"~If'T1,,, een schema gemaakt wordt van allerlei te ondernemen

vooral de opeenvolging en de beïnvloeding dan grafisch wordt weergegeven. vaak zijn dit kleine krabbeltjes die ruimtelijk

denkende begrijpen. Als commu-visuele schema's heel doeltreffend in ons vak.

ontwerpopgaven is er een hoge graad aan De ontwerper moet voorzichtig opereren om

over te slaan en daarmee de kans te eindontwerp niet aan alle wezenlijke aspecten

ontwerpopgaven worden gekarakteriseerd door In het ontwerpproces is

uV'U'''I;;''''JlIJl,\- in de communicatie en besluitvorming. ultra-sneUe of fast-track ontwerpopgaven moet in een onver-

gelijkbaar korte tijd het worden Er zal geen tijd te Er moet op gevoel of Een is het dan een bekende richting, ontwerpproces, in doorlopen moet nu in 'less vaardigheid naar boven om nemen voorliggende keuzen (ervaring) en niet een verarmd te doorlopen met minder ontwerpvarianten en een kleinere kans op een goed resultaat (creativiteit).

Vaak leidt dit type ontwerpproces ook tot 'concurrent met het gevaar dat oorzaak en gevolg niet meer aansluiten: soms is er al een gevolg, terwijl de oorzaak nog moet worden Dan komen ontwerpers met zichzelf in knoop: ze verwarren met doelstelling terwijl intussen de evaluatiecriteria

Een mate van alertheid en stuurmanskunst ontwerpmethode levert het basisskelet voor de

59

bet onliwerlu'n

ervaringen van de auto-industrie is in de bouw ook doorgedrongen dat alleen

ontwerp beoordeling) de gemaakte fouten op te merken en te verwijderen, niet zeer efficiënt is. als fouten wordt

de consument, is het vermijden van fouten van groot belang. Een auto moet in principe een 'zero-defect product' hetgeen wordt bereikt een voortdurende kwaliteitsbewaking in het produc­u .... IJJ.vv .... ..., en niet meer alleen door het proeftijden na de productie. Als steun in de rug voor intuïtieve bouwkundig ontwerpers geldt dat de beoordelingscriteria voor de consument niet eenduidig Defecten in de bouw daarenboven niet zo vaak kritisch en/of meetbaar

'broeikas'probleem van onwerkbaar, maar zelfs monument er in

en tocht,

Het is een voorbeeld van bouwnijverheid, tegenover een meer

echter als En er kan altijd nog in de ontwerp technische

leidt het ontbreken van duidelijke beoordelingscriteria tot een ht:>c'1"t:>r,r!1_

ging van een in wezen verkeerde handelswijze: bij gratie van onkundigheid, de onmondigheid of de onvergelijkbaarheid moet ontwerpresultaat worden geaccepteerd zoals het wordt Het leidt niet tot een hogere kwaliteit in de optiek van de consument. De auto-industrie heeft daarop een eerste antwoord geformuleerd in de 60-er jaren met het Control), hetgeen erop

proces voortdurend op kwaliteit wordt gecontroleerd, in 1"0'-"'·01'l('1"01

tot eenmalige en te late eindcontrole van de geassembleerde een proefrit.

60

'kwali­van gebouwen en bouw-

is controle ook inderdaad al te

A1'l1"Ul""rn,"'1' zowel '711"t"I'701'

door grote onduide-

te

In feite is nadenken. Het rrt;;V7A1'",rlt:>

ontwerpen leidt door het effect denken uit ervaring tot een ontwerpen voegt daar een efficiënte wijze tot een nuchter en zakelijk redeneren, de ene stap na de andere zetten en niet Om daarmee wellicht tot een oplossing te intuïtieve, oplossing. LJ""'~ "","","'u,,","'" van een ontwerp houdt in dat er een verklaring wordt gegeven als resultaat. Dit garandeert nog niet dat de tot stand is gekomen tijdens een methodisch ontwerpproces. Soms is het een ver­

bewijsvoering achteraf waarom het plan het enig accepta-bele is, het gevolgde ontwerpproces nagenoeg intuïtief was.

Opdrachtgevers betalen architecten om een te ontwer-pen. Een nieuw gebouw tekenen is niet zo moeilijk. Een ontwerp kan ook intuïtief Dan wordt in het verkla-rend verhaal de opdrachtgever voornamelijk eclatante eigenschappen van het ontwerp, terwijl in ontwerp hadden moeten worden overwogen, niet bewust of bewust aan bod waren gekomen om het eclatante ontwerp niet te frustreren. En wordt dan een verhaal over gemaakt in de hoop de het slikt. Het blijft dan in wezen een onevenwichtig

U"'I-/",'-'~'.H' origineel is, maar resultaat van een wedstrij den presenteren van een minder belangrijk lijke willekeur van het ontwerp

is en onvoldoende. ontwerp te maken.

ook het

Die intuïtie waar drenkt lijkt te zijn, is ..... '.n''--'H .. y~ nO~J02~aKenJIK

van door­ontwerp

te maken, maar een succesvol An1hut:>r .....

rentie, een combinatie of een 1>"I1".o<"'<:>1",t:>

methodisch ontwerpen. De hang ontwerpen is ook begrijpelijk ontwerp generatie die zich steeds meer omringd tisch uitwerkende computers. de computers niet hebben; begrijpelijk

en het

Maar het is de interactie tussen hoofd en . .u ..... n ... ...."H, '1'".rrolhorl

vatie en dromerij van het televisie-interview op een zin: "

studenten lnoeten dromen met hun hoofd en met hun ""' ..... "' .... "',.".

denken met hun

om bouwcomponenten te ontwerpen. Methodische interactie van hoofd en handen moet leiden tot een synergie in het ontwerppro-

61

ces en een hogere kwaliteit in het resulterende An1h U''''t''nt''A COl ,

Zeker indien in de nabije toekomst de wetenschappelijk ontwerpen en op een

moet het ontwerpproces niet berusten op een autoritaire situatie in een ontwerpproces, op van een oudere generatie of op persoonlijke intuïtie. Deze drie situaties

naar werkwijzen uiterst subjectief en op basis van kritiek bediscussieerd kunnen worden. In

aantal ..... t"r-·t-C"',C;'u"'l .... 'uu-.....

62

6. EN

In de integrale aanpak moeten wikkelen' en 'Onderzoeken'

nOl)IOstulK is rrAr\r\Arnrl

is een efficiënt proces van het nemen

UJlJlIIJI"',U,'U. nitpf'w'f'riktf' oDIOSSmg voor een h .... n''''rI7 .......... H''''

Het levert de primaire 'power' in het integrale 0 & 0 & 0-proces, maar kan tot werkelijkheid komen zonder ontwikkelen en

6.2

ken. De moderne ~ ....... " .. nr"~",,

is ontwerpen vanaf de eerste voeringstekeningen.

twee wezenlijk verschillende opvattin­ontwerpen binnen het gehele voor-

alleen het maken van het ont-

en en

van van denk- en

efficiënt vinden van een voor een probleem in de

het ontwerp concept en eindigt als de 'Ontwikkelen is de bundeling van de denk- en maak­

uitwerken van het ontwerp con­materiële productie'. Dit is de

garlgo'are Nederlandse begripsomschrijving volgt,

ment'. Ontwerp en het ....... v ... uuuvÁ

Onderzoeken Onderzoek kan Onderzoek

Van zoals door vele architecten van 'Design & Develop­

maken van het Voorlopig

kennis aan te vul1 en. proces worden uitgevoerd.

ontwikkelen om het resultaat van het te maken. We spreken dan van Re­

UHJOleeITI niet nieuw en zijn de materiële is het herhalingskarakter zeer groot en

63

aan te pas te Taeke de Jong geen universitair acade-

wanneer men een heeft bestaan. Daartoe

is en

OJOJ.L'VV'"'U beslissingen te nemen op functioneel, ruimtelijk, bouwtechnisch, esthetisch en econo-misch vlak. Het kan goed dat de architect enkele van het ontwerpen aanhoudt of tot in een van het voorbereidingsproces of zelfs tot in het uitvoeringsproces. De concep­tuele opvatting scheidt in het voorbereidingsproces ontwerpers van technici die ontwikkeling en uitwerking verzorgen.

6.3

het conceptuele model staat de opvatting van ontwerpen, waarbij alle activiteiten vanaf het idee tot aan de werkelijke productie onder de noemer ontwerpen worden geschaard. In die opvatting is ontwerpen originele, intellectuele en creatieve denkarbeid,

en overdraagbaar gemaakt naar de ontwerper zelf en een weergave in de vorm van schetsen, tekenen, boetse­

knippen, zagen, fraisen e.d. een is het vinden van een originele en effectie­

n"IIU.'l.nTli<T voor een nieuw probleem.

niveau van van het ontwerp idee en vindt in werpproces. Ook heeft proces, integraal opgenomen. In het noemer ontwerpen zowel het COflCelJt zorgd. In het integrale proces zoeken een onlosmakelijke ontwerpen. Een van de VV~"'Hj",A~lp.'l..uL'-'

het 'originele' aspect schrijft tot taak

64

is betreft con­beschikbare

name Deze

mogelijkheden laten zich door hun on~vVmlrs(~hl1Inll1khleld len, men moet ze ontwerpen'. 'Het universitaire

nieuwe mogelijkheden aan het te 'vondst')'. De ontwerp criteria ontwerpproces wordt architecten ven. houding komt voort tificatiezucht. Het is beter om

de overmaat van intuïtie vanuit de faculteit

wellicht maar 5% van zijn de rest is uitwerken, voorstellen en oplossingen. Toch VJcLLJc'-''-'Jl.lL

OP:lICJl1te van andere partijen in het bouw-proces aan en origineel is en in staat om op

nieuwe concepten neer te leggen.

Net als ontwerpen proces ofwel als het

conceptuele deel­er met betrekking tot

het ontwikkelen ook twee in het

partiële of 'deel'betekenis en • Ontwikkelen is een ria .. ::.' ..... ·"',..,:""

• ge proces waarbinnen het object r\ntulr\.1"1"Ip.n wordt.

Voor de leerstoel 'Productontwikkeling' te en zich daarmee in het

brengen. Van Dale van 'tot doen uitgroeien'. Als er

kan er vanaf die positie tot aan de Een nieuw ontwerpconcept

keld worden tot een verschijningsvorm tot een productievorm.

tussen concept en productie dus stappen: deelontwikkelingen na

65

te

was-

(

"Jl'!l.Jl.'~""'Jl"'Jlll als m~lnt,eI2lctjivilteit De totale betekenis van Ontwerpen. Daar wordt het

als

is aflcomstig

in decennium ontwor-pen en laten realiseren in Europa, kan afgeleid worden dat er een veel langer ontwerptraject zowel ten aanzien van constructief schema, vormgeving, materiaalgebruik en detaillering ten grondslag heeft gen dan gebruikelijk.

In de is in het het aantalontwerpaspecten hoger, het aantal eisen met tegenstrijdige belangen groter. Het beslissingspro­ces om van initiatief naar concept te gaan is voor de bouwkundig ontwerper complexer en het ontwerptraject langer. Dientengevolge zal een bouwkundig ontwerper een langer ontwerptraject zien en een korter ontwikkeltraj ect.

In de bouw is totaal opvatting over 'ontwikkelen' eveneens gang-hetgeen echter tot verwarring geeft. Een bouwproject

wordt Dat totale

malna:gerneJlt heeft overgenomen In de toekomst

op

het gebied van bouwcomponenten voelbaar: de gevelbouwer wordt woordelijk te blijven voor het Aft(1P.1"11AI'lfl van

inclusief

tendens ook ook verant­

In de toekomst

behoren. Het in de consu-moet in zulke gevallen de term

66

In dat totale proces van van de materiële gebouwde slechts een deel het 1'\1-'\11 .,.,-.1r ..... .,. .. ' ,-.Ih"t.,.

en het "' .. v'\r!r',-..,. .... "tnr.,. .. ',-.h·t.,.

wel

Een zinvol onderscheid de begripsbepaling op Industrieel Ontwerpen zou zijn het proces van de totale projectonderneming te betitelen als projectontwikkeling, terwijl alle technische activiteiten gelieerd aan voorbereiden van de te bouwen ruimtelijke

zouden worden als 'objectontwerpen' of werpen. De fase van het initiatief valt buiten het ontwerpen,

bij producten, zowel binnen buiten de bouw. een architect al initiatieffase al aan te

&

op een geheel

niveau van interne .... LU~...,.LAA.LAA ..... Ab

heid. Eenvoudigheidshalve ga ik ervan uit architectenbureau voornamelijk met tradionele bouwmaterialen en technieken werd gewerkt.

Sinds in Nederland het Bouwbesluit de mogelijkheid voor de inschrijvende partij (lees: de aannemer en zijn onderaannemers/produ­centen) wijd open heeft gezet om delen van het gebouwontwerp naar

in te vullen, en dus de uitschrijvende partij (lees: de een specifiek deel van de materialisatie van het ontwerp heeft

is ook fenomeen in beeld gekomen dat de inschrijvende zich gaan houden met het terrein waarop de archi-

tect vroeger had: het ontwerpen. Een deel van het wordt dus verricht de ontwerpers aan de zijde van de aannemers, met hen de productontwerpers. Een duidelijke

om totale ontwerpproces als te zien en ook de

67

activiteiten van te rekenen. De grote ommezwaai kwam met de komst van nieuwe technieken en materialen, waardoor proces van een veel langer beslag legde op het voorbereidingstraject. met geprefabriceerde bouwcomponenten is in het ingewikkelder dan het ontwerpen in traditionele materialen. worden bouwkundig tekenaars bovendien vervangen ingenieurs die opgeleid

om te ontwerpen en werktekeningenfase nog blijven doen.

Het moderne architectenbureau op elk project (en vaak ook

als ontwerper architectenbu­

die van begin tot eind van de begeleiding van de

In tegenstelling hiermee een horizontale op

en capaciteit. Er was een persoon LU" .... n.~'"', een volgende berekende het, een

en een vierde maakte we daarmee dezelfde aan in

auto's. Daar zijn de individuele vervangen door grotere die alle

hebben. Het grote de ",,...,.,,,,,,1r,,,,,,,,.,,.,,,

eigenwijze autonomie tentoonspreiden en wijzigingen """'t'Ar'1''7'::.v':'r!

In het "',,,ru ",,,. h'",ln:Xlr\l"Aro,:.C

..... "-'o-,Á"-', .... hv lA·lI .... """"1'rlP bouwcomponenten worden 1nnr':>'7,:.T

niet meer exact hoe de verlopen en heeft meer moeite

om een detail ontwerp te maken van onderdelen van De uitwerking van vele "n,n"""",-"

zijn gebouw moet neeringafdelingen van omschrijvingen in

dan ook vaak overlaten aan de die de

moeten omzetten in en werkplaats- of maakbare

Deze wijze van werken is door nog verder ver-architect omschrijft het en de verlangde

op componentniveau, (aannemers en die gevraagde antwoord

1T.11,,"'''' .... geven. Valt die uitwerking onder noemer (want er moeten talloze beslissingen worden genomen in vaak tegenstrijdige

waaraan

of valt dat onder de noemer zodat het Of moeten we onder-

en van de componenten? en

componenten moeten de individuele

de prestaties terwijl de

Het componentontwerpers namens producenten van een

of bestekstekeningen van een architect behoort tot 'ontwerpen'. In Bouwtechno-

68

op Bouwkunde TU Delft we zelfs van ten' en bekwaamheden aan te duiden. zou componenten

op

Ontwerpen kent '11""..,.1~u~{'",LhL.Á"'.L.L""'"

worden doorlopen, die elkaar interactief

wordt verstaan

een

van aannemers

totaliteit van een ontwerp geheel leiden: stedebouwkundig ontwerpen, functioneel ontwerpen, ruimtelijk ontwerpen, materialiserend ontwer­pen. Daarna volgt op het bouwdeel- en componentenniveau het functio­neel, technisch, materieel en productiebewust ontwerpen tot en met soms het ontwerpen op materiaalbewust (en milieubewust) niveau. Ook het uitwerken van het gebouwconcept door bouwkundig tekenaars of van de componentconcepten door werktuigbouwkundig tekenaars behoort als ondersteunende activiteit, als 'engineering', tot het ontwerp­proces. Er is deze uitwerkingen van het concept slechts een gradu­eel onderscheid met de ontwerpactiviteiten van de bouwkundig ontwer-per. moeten zowel voor het ontwerpconcept als voor de ontwerpmaterialisatie krijgen: beide onderbouwen het succes van het ontwerp.

6.6

gezien meer gekleurd door de opgave van dan door het vergaren van fundamentele kennis en er wordt welmg nieuwe funda­mentele kennis althans op technologisch gebied.

op dan ook

69

te onderzoek op Bouwkunde is doelgericht en 'to\~ge:pa!~r te Op een faculteit waar (behalve in de ",<>Irn-"A"'~"\O"'"

en Volkshuisvesting) on(lerzO{~ks:ge\vo(mt(~n

deels moeten indalen en waar in de laatste len met behulp van ",,,,,,~ry<>rY'It:Jd,,, .. ,,;

benut

nergens Stichting Bouw ligheid en praktijk weinig constateerde in 1992

worden De staf op de om

worden dan ook van readers en collegedictaten vanuit de

kennis en inzicht vanuit de

de stand van de de loop van

VU' .. VA''-'V .... ' .... vanuit

wordt in de et al [12]

l11rlIA""T1<:nra trekker maar technologisch een sector al weinig externe prikkels voor L"-'''-'iiH.viVI''.J. .... '-VJ..L

zijn er ook nauwelijks . .LAU .... !-.'~.H ... '"' ... 'A.

bedrijfstak een grote mate van denken. Nieuwe uitvindingen vinden

de sector. De Nederlandse ontwerpers, uitvoerders, en installa-

teurs echter in het algemeen in staat gebleken zich snel aan te passen aan de technische eisen van deze tijd door middel van imitatie en het overnemen van wat er buiten wordt aangeboden'. Imitatie: daar gaan onze bedoelingen en hoop op voortvarendheid. Per jaar wordt in bouw niet meer dan een beschamende 0,5 % aan onder-zoek en ontwikkeling 111tUf'iO"f''\Tf'n

Dat zeggen, als men het projectsgewijze ontwerp- en advies-constructeurs en adviseurs niet tot R&D of

rekent. Men zou dat ook kunnen zien als Ah,'''''''1rn-''''''f'lh+ Anrl,,,, .. ry'A""V'. Maar wordt echter niet een duidelij-ke 'body of knowledge opgebouwd door het individuele karakter van het project en van de die in het algemeen er niet op uit is om

weer over te dragen op anderen om tot de stand van de techniek. Op de facul-

is de toedeling in percentuele mandagen voor maar het gebrek aan ervaring, en

vakgroepen in het onderzoek is op~?:tel[1b2lrellde en stimulerende resultaten van het

An,-l", .. 'ryAÇ.\r op Er moet hard aan getrokken worden voordat

70

het onderzoek op het gebied van de ontwerpende disciplines op Bouw­kunde op een niveau is gekomen. In het algemeen geldt dat alleen als er omissies in kennis zijn of indien de kennis op een hoger plan moet worden het is bij voldoende behoefte nader onderzoek te Maar het niet alleen over kennis. Ook de vaardigheid om te gaan met deze kennis toe te passen middels allerlei ordeningsprincipes en het daaruit ontstane inzicht hoe met die kennis en kunde een probleem te lijf kan worden gegaan, kan onderwerp zijn van onderzoek.

Het dan ook zeer in de lijn van de beschouwingen in deze monografie om te stimuleren dat op Bouwkunde de tussen Ontwerpen, Ontwikkelen & Onderzoeken als een nieuwheidgenererend proces wordt aanvaard, het proces waarbinnen een ontwerp tot komt. Vervolgens moet worden gestimuleerd dat als resultaat van wordt erkend als een karakteristieke Bouw­kundebenadering om te komen tot veI'nogmlg en inzicht over en mogelijk

te promoveren op [16] wordt beschouwd

VVu'LUU,H om VVC'LU<,U.l"',",

oeuvre van een

van gestorven vakbroeders) te en te promoveren. Maar voor ontwikkeling van een nieuwe vocabulaire on het gebied van de bouwtechnologie zijn die studies interessant.

Fundamenteel onderzoek kan als zelfstandige bezigheid worden ,..., _____ ",., zoals op de algemene universiteiten het geval Op de technische universiteiten wordt in het algemeen alleen onderzoek verricht. Bouwkunde ziet als ontwerpende en construerende faculteit het onderzoek ten dienste van het ontwerpen: to

Onderzoeken op Bouwkunde

teiten van het

71

het is. Daarmee ziet men ontwerpen en onder­zoeken op dit intieme niveau zo hecht aan elkaar gekoppeld zijn, dat een splitsing op dat niveau niet is, de vruchten van de synergie te verliezen. Een ontwerper die niet afvraagt of de ont-werphandeling die hij heeft verricht de is geen goed ontwerper, maar een lukraak schieter, tenzij hij geniaal hetgeen zelden het geval is. Zelfs de ontwerpen van Renzo Piano van een intensieve synergie van ontwerpen, en onderzoeken, waarin aan alle activiteiten een zeer grote hoeveelheid energie wordt besteed.

Net zoals het ontwerpen gevolgd wordt door het ontwikkelen of het ontwerp, kan men stellen dat het onderzoeken

van de opgave, doelstellingen, de strategie, de en het van het onderzoek, terwijl een

deel van het de verdere of ontwikkeling. Er bestaat ook de nu .. ·rr""' ... ·." beschreven ontwerpontwikkeling).

Onderzoek bestaat ook een concipiërend VVe de

werkt in de breedte,

uitwer­term 'Research & van het onderzoek

in de breedte als in de diepte, maar en ontwerper en de onderzoeker. In beide gevallen biedt de de toegang naar de praktijk van de toepassing en de realisatie.

Het onderzoek kan overigens gericht zijn op materiële / technische lmlua1tenele / filosofische zaken en het kan ook de methoden van

VLl' ... ..., •• WV""H.. onderzoeken. Het kan zowel gericht zijn op zeer praktische maar ook filosoferen over de middelen waarmee ontwor­

pen wordt en op de effecten die worden bereikt met gerealiseerde Als de stand van de techniek in de architectuur een meng-

vorm van en materiële zaken is, lijkt het logisch deze mix te voeren het ontwerpen als onderzoek. dr ir Taeke over ontwerpend onderzoek en

onderzoek [13]. De Jong is de nut

in voor nieuwkomers

van de werkelijkheid, maar interessant door hun visie vanaf de van de werkelijkheid en sterk voor nadere studie.

72

6.8

In het verplichte studieprogramma van de afstudeerrichting Bouwtech­is een reeks modulen opgenomen die een letterlijke

van de van het proces De reeks kan

door de titels: B2: 'de tekentafel', B3: 'de 8 in

respectievelijk het testen en van

prototype. Daarmee is een volledige proces cyclus & Ontwikkelen & Onderzoeken. In het nr" .. nrti"" .... "' ......

!P.~!:rp.ViJp.n~t in feite dezelfde sequentie doorlopen op een de over de afstu-Jan Brouwer et al

De tekentafel Eigenschappen en van staan centraal. Aan orde komen enkelvoudige UA'-<,''''A "U.U .... 'AA

gen van diverse materialen. Naast inzicht chemische eigenschappen nadruk van inzicht in de voor bouwkundige van materialen zoals stijfheid, van be- en verwerkingstechnie-ken en de milieuaspecten. Het moduul kent drie ontwerpopgaven.

De eerste opgave bestaat uit het direct in karton ontwerpen en uitvoeren van een stoel met een zo gering mogelijk materiaalverbruik

Dit scenario

gegeven de invloed

De tweede opgave bestaat uit het Elke student

gevelfragment. prestatie-eisen, via het conceptidee naar een

waarbij de karakteristieke details op schaal De derde ontwerpopgave is

die aan een hne,1-nr."",rI

Deze capsule wordt een serie h'"""'''uu". te voor uiteenlopende klimaten. De

derhalve op vervaar-op te vatten als tussen

van de

behandelingen bij van elemeJntelG, grotere componenten en het monteren van '-'Vl,H/-,V,LL'VLH,'-',l,l tot bouwdelen

73

in een daartoe aanleiding worden branchevreemde technieken onderzocht en in de bouw geïntroduceerd. Alle en worden in het ontwikke-lingsproces betrokken. Er een reeks praktika doorlopen van werkplaatstekenen, metaalbewerking: lassen, bankwerken, machine be­werken, plaatbewerken en assembleren van elementen tot componenten. Van alle vervaardigde sets werktekeningen van elk scenario wordt eenderde tot een kwart voor uitvoering. In elke groep studenten wordt daarmee een rollenspel gespeeld: ontwerper, uitvoer­der, producent, kostenbewaker. In deze groepen wordt in ware mate~

en op ware een als ver-Daarbij ontstaat bij de student een beeld van de wederzijdse

beïnvloeding van ontwerp en prototype. Het proces van productontwik-keling wordt gevisualiseerd in schema's. Daarbij materiaal, produc-tiemethoden, technische systemen en toepassing van evenals de

en de logistiek van vervaardiging en distributie. Daarnaast wordt ook de relatie tussen de vormgeving van het compo­nent als deelproduct en de architectonische vormgeving van het ge-bouw het totale eindproduct beschouwd .

....... 11'f'11'''''' is het de bedoeling dat het 'l'tJolt°'HIl,aor.rllifTrltJo

Echter vele en kunnen moeilijk worden in de testframes. In zulke wordt een meer genor-

r\T"'''''.Hn .... als onderwerp van studie genomen en het originele Het hier om de formulering, de

1-"'f'hn1C'f'I-,,,, kwaliteit van f'A1rn-n.An",n"t",n

onderzoek ook inzicht in de ontwerp. Kennisverwerving vindt verder en door het volgen van gerichte colleges, practica en instructies. Verkregen kennis en inzicht moet voor elke student leiden tot een toetsing, terugkoppeling en verbetering van het concept ontwerp uit 'de tekenta­fel' en het prototype uit 'de werkplaats'. De laatste activiteiten betreffen dus het verbeteren van voorgaande ontwerp- en ontwikkelresultaten.

Het Laboratorium In het Laboratorium voor Productontwikkeling vindt onderzoek door afstudeerders in de ZAPPI -onderzoekcluster: onderzoek naar een taai en transparant constructiemateriaal met vele aspecten. Het laborato­rium biedt eveneens plaats voor andere Bouwtechnologie afstudeerders en voor promovendi met materiaalgebonden onderzoeken of prototype­gebonden ontwerpwerk. De materiaalkosten komen deels op van de faculteit, aangevuld door C'n{'\n("A ... 1'nO"

74

7.

Op vijf van de TU Delft wordt op "L"A .... :.,"S.unl ........ J.J., ... '-'

aangekeken tegen proces van ontwerpen afgeleide ontwerpmethodologie. Een kort overzicht

DE

Functie' sector ontwerpbenaderingen die

genoeg om te ,r\c'...,.,'.a .... "'hE~a handleiding bij het ontwerpen. ir Zweers doceerde in

Ontwerpen', nader uitgewerkt door ir Korfker en ir De tot in De methodologie van ontwerpen wordt nu als vaardigheid geacht te worden onderwe­zen door de docenten die studenten bij hun blokken, modulen en afstuderen begeleiden. Readers of dictaten waarin de theorie achter ontwerpmethoden zijn weergegeven in de vorm van kennis ontbreken echter. Bij bouwtechnologie wordt het boek van Roozenburg & Eekels [1] gebruikt. Eekhout geeft aan studenten Bouwtechnologie

methode bij het ontwikkelen van standaardproducten 'organogram'. Deze monografie is mede ontstaan door het van informatie over ontwerpmethodologie.

de ........ r'A1-1f'Y\rI.arl,p ... weten-waar het meer naar toe

is eenzelfde tweetal opvattingen over An·hu,"' .... ...,.rn~>t-h,r\rI':>fl

de intuïtieve aanpak van die

in een

75

ir Boud Vogelenzang een ontwikkelen en onderzoeken elkaar voortdu­

rT""i~-n1-,,,n-.. 'aal~rI proces afwisselen en in

verbonden zijn. Onder ontwerpen wordt verstaan OD~~et1ten van een nieuw concept voor het voor een .... n,n A"t'r! AA I

voor een detail of voor een materiaaltoepassing. Onderzoek is het trachten bekend te maken van onbekendheden. Onder ontwikkelen wordt verstaan het ontwerp of deelontwerp volgende fase brengen door Ontwerpen, ontwikkelen en onderzoeken volgorde of preferentie. Elk van drie optimaal worden ingezet. vliegtuigbouw onderzoek door de noodzakelijke het en de rlA,n.r1r:'<lvalll

"' ....... ·ta .... """'·""' ... dan het ontwerpen.

vanuit onder 'alle

met het nemen van op [8] dat 'Het doel van een ont­

oplossing voor een pro-"'A ... rlC''''' 1111-n-,cn".,.",,,,rI'. En: 'van

als in ontwerponder-tec.hnlek:en !,,-'-'J.'-'!,,-'u.. De structuur krij gt in het

over de organi­F,'-"'"'-'F-,U en geschreven. Dat is

ODie:elelOle civiel ingenieur in wordt geacht leiding te geven aan een

voorganger prof. B. M. Polak stelde in diktaat 'Functioneel ontwerpen' [9] over ontwerpen: 'ik zie het ontwerpen als een denkpatroon dat in de volgende etappes verloopt:

stellen van een probleem verzamelen van gegevens ontwikkelen van alternatieven toetsen van alternatieven beschrijven van detailplan.

Terwijl zich met Ant·HlO ......... C.",

terwij 1 er een enorm

lingsproces

76

en

die

toen zij nog geworden

van het methodisch de bloedverwantschap met

het meest heldere voor­[1] stellen als

vanaf het

en een com-

en bewerkingstechnie-ook: 'Toch is product­

is het vooral een geanalyseerd, doelen

voor oplossingen worden van die oplossingen worden beoor-

behoren alle op de techniek gerichte en de productvervaardiging

gezien te worden ontwerpen. Ontwerpen is totaliteit van de activiteiten van productontwerpers, terwijl de omvattende totale onder­nemingsactiviteit productontwikkeling wordt genoemd.

Vanaf Bouwkunde wordt er met enige reserve gekeken naar de wel zeer commercieel betrokken productontwikkeling op Ontwerpen. I.O.-ers echter over het gehele proces van product-ontwikkeling en weten precies hun

beter met de gebruikers van hun niet zo gehoorzaam en lJe1Welerri1l

Ontwerpen, hun 'brothers under in the

INDE

In de bouw vinden de gezamenlijk activiteit van Ontwerpen, Ontwikke­len en Onderzoeken in het totale ontwikkelingsproces op drie wezenlijk verschillende domeinen plaats, die elkaar echter diepgaand den: stedebouwkunde, architectuur en bouwtechnologie.

Dat kan op een positieve wijze als twee opvolgende domeinen goed ontworpen en elkaar daarmee versteken en stimuleren. Aan de andere kant komen er vaak frustraties voort uit de mindere van een van beide domeinen. Zoals een goed stedebouwkundig plan vele gebouwen met een hoge architectonische kwaliteit verdient; zoals een gebouw op een slechte locatie toch niet de optimale uitstra-

heeft; zoals intelligente en hoogontwikkelde bouwcomponenten voor een gebouw als 'parels voor de zwijnen' kunnen worden beschouwd:

77

Macro: ...,"',.., .... ,..,Ju ... b .... luohllwkunde:

Meso:

Micro: bOll.lwte(~hlllOi()2ïle:

De drie principe F.,""J"",",,-,nu.l..,',,,,,,,'

De

weliswaar, maar kennen in

ontwerpen moet er termijn rekening worden

gewoonlijk verricht overheidsdiensten, maar

schaal

Vice versa slagen c-tt:>rlAlnh/"'\lHxTlrl1rt,rh

hebben gemaakt voor een stedenbouwkundig ook een

gebeurt het dat de van een daarvan een totaal stedenbouwkundig plan

door architecten als een voor gebouwen te verkrijgen.

als stedenbouwkundig el~~enSC!lar:,pen van het gebouw reeds hebben in een n"""'T"'nn_

.lLH'l.LF,"' .... """" of een lokatieplan. Maar ook stedenbouwkundig broodnodige inbreng en '-''lJJc .... ..., .......... ' .......

en langduriger samenhangen. Een duidelijk voorbeeld is

bouwkundig ontwerper Mariet UVJLHJ"".LU.LUHc,",i '"

ontwikkelaar in het U~"""'''''ÁHJ~'''''

Den Haag, waar negen grote samenhang moesten negen indivi­duele gebouwontwerpprocessen met negen architecten moesten worden gecoördineerd en vanuit een stedenbouwkundige visie. Maar als ook moeten bemoeien met materiaalkeuzen, overlappen de .... VJl.LA'"'U .... 'LL

lappingen de resident 'Stadbouwkunst,

Bouwkunde wordt de die hopen

van de bouwcomponenten: vaak en door dit soort domeinover­

ontstaan. De ervaringen van Rossum verwoord in het boek

VHAc .......... ' ... 'VA.H'-" ...... 'V opgave'

voor een groot deel door te kunnen zijn.

moeder der kunsten' en gelegenheid

ook van oudsher gewenteld 1",,<:"-.."' ..... ".01" kunstenaar te zijn. ziet

78

positie tussen die van een kunstenaar en een technoloog architectonisch ontwerpen staan voor de architect daarom 1'1'",":.1-1"'{111-,,,,,.1-

originaliteit voorop. Hedendaagse kunstenaars ontwerpen creatief en H~1-1rf1-1""T

gewoonlijk nauwelijks of geen verantwoording af van cessen en slechts zelden van resultaat. Hoe beter. Kunst moet verrassen en verbazen en 'UP,"h<:l'71nrr

leggen. De onverwachtheid en ongeremdheid trekt een spoor vanuit originaliteit. Het omgekeerde komt ook vaak voor: dat een eigenzinnig ontwerp de onaantastbaarheid van origineel wordt toegekend. Een kunstenaar ontwerpt en maakt zijn vrije werk voor In de drachten is de en moet een

aan maar daar wordt vaak genoegen genomen van het gewone bouwen

OOJlos:sen van verant-

door hem 'U1A1'rHl·n

bepalen. hem deze rol gegund door zijn opdrachtgevers, hij wordt er zeker

in directe zin voor betaald, alleen de maatschappelijke achting en historische waardering zullen de waardering van buitenaf zijn voor interpretatie van de culturele rol. Zijn werk is in vele gevallen geïnspi­reerd door culturele invloeden. Cultuur, poëzie en kunst beïnvloeden

denken en zijn ontwerpen worden erdoor gekleurd. De architect heeft ook een financiële verantwoordelijkheid

zijn opdrachtgever, aangezien hij een bouwopgave worden uitgevoerd voor een (min of meer) vastgesteld V u, ... "" ... , L.

werpt gebouwen die worden gerealiseerd met geld overigens voor veel ingenieurs, want ook

het algemeen zoals bruggen, schepen, en vliegtuigen ontwerpen ten anderen. Maar in architect sneller door zijn An,rjp1"np1T\Çl'1'cr'h<:>,n

onafhankelijk bureau persoonlijk In op er van

79

7.5

Inmiddels zijn buiten stedebouwkundig ontwerpers en architecten ook bouwcomponentontwerpers in de opleiding verschenen. Ook dit vakge-

kent verwantschap en overlappingen met de architectuur. Het ontwerpen van bouwcomponenten voor specifieke gebouwen werd in de tradtionele materialen altijd door de architect gedaan. Het traditione­le bouwproces evolueert tot een bouwplaatsassemblage van geprefabri-

en industriële bouwproducten. Door de van benodigde kennis van technische schema's,

productie- en assemblagemethoden, begint het ontwerpen

ontwerpproces van Britse ontwerpers

en het ontwikkelen van bouwproducten zich een volwaardig vakgebied te manifesteren. De

feite in het (grotere) architectenbureau aanwe-Het kan ook worden bij

(2e mogelijkheid) of bij (3e Er

voorgangers in 1ge eeuw netJoen gen en scheepsbouw een flinke aanzet gegeven tot de revolutie. De stoommachine, vorige eeuw werden in één hand fYYYITll,'\-rrlpn

meer bouwkundige Britse hightech bureaus gaan op is een hoge kwaliteit, die duur betaald wordt, maar werpers een duidelijke voorbeeldfunctie heeft. De onderdelen van een gebouw kan in hoge mate de gebouw beïnvloeden.

uit de stations en

De huidige weg verder. Het

ont-

De domeinen van stedenbouwkundig, architectonisch en bouw-LY""HU .... .>YAA ontwerpen vullen elkaar dus aan, versterken elkaar en moeten

Het al

optimale geval alle drie duidelijk aanwezig zijn en leiden tot niveau. De domeinen verschillen, maar de

ontwerpen vertoont veel overeenkomsten. Om in UVl.UY'.U zinvol te kunnen werken moet het andere domein van

en proces 'l .... rt'lf"'II'lT van de architect is meer op

op het

80

van het ontwerpresultaat door een methodisch proces. niet meer de zal het

kunnen ~V,F"VJ."J~"".UJ.J..',F, tot alle andere -/-a .... hn1",,,I-.,,. "alr ...... ".I-.. ,:"i"" ....

van gebouwen (de 'meestersteenhouwer' ,

en vanaf renaissance' architect' weten te onderscheiden van bmlWlne(~st(~r beheerste absoluut

constructie-adviseurs op het toneel, ge­VUI'o::It"YI""'1"1 bouwkostenadviseurs om

bouwmanagementadviseurs die managen van

bezigheid naar zich toe bouwproces als fulltime

hij toch het T'O""'T71I'rn

partijen in het nemen met een deel van vroegere ..... 1~"' ....... ,r1"" heeft gewoonlijk moeten

en esthetisch vormgever ergens te verwachten dat bouwproces sen

'tr.""lr".""""'1:' LV .............. "'- snel zullen velrSllnpele:n wijze naar de top van

wordt steeds COInpjeX(~r een aantrekkelijke

mrmOloelS ""'VY .... .lH~ geïnstitutionaliseerd Het lijkt op een

van eerste vertrouwensman van tect had, is inmiddels ingenomen

zelf geen artistieke pretenties heeft en opdrachtgever, namelijk bouwen

U ..... ~VL' ...... L .... V .... ".-/-",,""1"V van het bouwproces.

architect \ is een kei activiteiten van alle

genoegen moeten de top van de

als functi-

als hij tenminste niet huis weer een

meeste een minder autoritaire positie en nog zoveel U . .l'U'~""Jl.lln. u"-' •• V .... ' .... ..,.LL. Van Duin schrijft: architect moet zijn bmlW1JrodU(~tie heroveren' [6]. Een kort zmnetle in een oratie is echter genoeg om vliegwiel aan te zwengelen. Daar is een nodig. Het architect

vanuit de gehele architectenbranche n""~.,,,, 111-.::> aan individualisme bij het functioneren van de

dat individuele protesten niet aangevuld ':11f'1,1'I'l,:.'1"1

81

Pinksterpamflet '95 van Jo Coenen tegen de slordige omgang met

of geen honorarium in een en vernuft te bundelen tot een

waarvan er uiteindelijk toch maar één zou Echter ook dit pamflet heeft geen massaal van

of van hun professionele vertegenwoordigers ten .............. 1.1",'" .. )j.~ ........ ~1.'"' wijzigt niet, tenzij met de inzet van velen en

zeker van professionals. Maar zelfs bekende a ... ,."h,1-ar>·to.-.

hoogleraren onder hen die uit hoofde van hun een lans kunnen houden zich verre van publiciteit in deze zin en daarmee een kans voor het vak voorbij gaan.

In de bouwsituatie komen alle partijen in het voort een zelfstandige discipline en hebben dientengevolge hun financiële verantwoordelijkheid naast hun technische Onwilligheid, bewust of onbewust, en van technisch interpreteren van instructies, kunnen daar het van zijn.

Deze rol van de architect in het bouwproces is ontleend aan proces­sen rondom het realiseren van middelgrote en grote kleine gebouwen is de situatie minder uiteengetrokken architect in het algemeen nog goede kans op een web. Ofschoon het is ons te

J.A""U.~""".L" op de -tA.,.IrArnc1-·

van een adhoc van een bouwteam of op van aanbestedingen en en in op de oer-Hollandse koop-

opdrachtgevers, die in wezen diametraal staat ten A1''''71f''lh-tA van Japanse model waar ontwerpen & uitvoeren grenzen van een groot Japans industrieel conglomeraat of 'gurupu' heel

mogelijk is, en daardoor ook de kracht van concentratie Inmiddels heeft EEG de adhoc samenstelling van deelnemers aan bouwprocessen bekrachtigt door het in competitie uitschrijven van werkzaamheden, zowel van het architectenwerk als de van aanbestedingen, op basis van het vrije ondernemerschap en van waardigheid voor allen. Het ziet er dus naar uit dat UA1~hA.1"a ... ',nrr"'11

voorbereidingsproces en uitvoeringsproces zullen moeten vinden binnen de huidige machtsverhoudingen.

In tegenstelling tot de geprivatiseerde en in de bouw, maken de ontwerpers in andere bijna altijd deel uit van een groter bedrijfsgeheel, waarin ontwikkelen, onderzoeken, produceren en realiseren vaak met verschillende afdelingen plaats vindt. conceptuele ontwerpen en zorgen er daarna voor wordt gematerialiseerd, tot productiegereedheid verder keld, maar de ontwerper dient zich tevens te nn,r!pr'U1P,rnf'n

doel nummer één: het maken van bedrijfswinst,

Hoewel in alle ontwerp, illustreert macht die de ontwerper van naar eigen inzicht te laten ll11-uA,,,,rA:n

sterke positie van de Ani'nu:.rn,,, ..

kwaliteit van het nagestreefd vanuit architectentijd mij nooit was er een gespannen

VAN DE '-''-'J..', ........

De productontwerper verdeelt zijn tijd, besteed aan een hoofdniveau's. Hij houdt zich respectievelijk

Ur\", .. t"", .. "" t111n n-cn1"r\f'<:>C met:

• met

invloed op de kwaliteit van is mede afhankelijk van worden onderscheiden:

• • • • Kennis is te leren door studie. Kennis moet ook worden bijgehouden.

of men door te oefenen met het maken Een kundig ontwerper maakt redelijke gebouwen en Maar met kennis die men in steeds grotere fre-

indringendheid toegediend via allerlei tot geautomatiseerd/ electro­

van verbanden van het weten structuur om die informatie

is op duur zinloos. Vaker tussen feiten nog belangrijker

men men de complexe van het vak, de problemen en de

ï\"\T,F'r'7'lF't en vanuit die positie ook opereert. Door-

83

overzicht en inzicht hebben alle hiermede van doen. Een ontwer­per met inzicht is een goed ontwerper. Het is maar weinigen gegeven

• • • • • ~et deze steeds

een (toekomst)visie te hebben waar het met de de architectuur, de bouwtechnologie

van het ontwerpen naar toe zal gaan. "'U''''L'-'VAUU~ vak vak in de maatschappij en

voor een gebouw, als uitleg maar als kijk op de toekomst.

doelen voor aan slijtage

met visie'). Studenten te bezitten in de oplopende

steeds betere resultaten bij is er een goede

De opgave van interesse om te zetten in en1:hOUS1.aSlne, Alleen passie en gave een gebouw of een bouwcomponent onderdelen te veranderen in een

met een geest, een een en een uitstekend product. Het is aan studenten alleen kennis

Docenten en te tonen waardoor studenten gemotiveerd

proces van kennis opname te door­en visie is dodelijk voor een

maar weer oefenen in kunde zonder inzicht leidt tot de motivatie en doelge-

feitelijke inzetbaarheid van invulling van kennis en

1'\""1"""..,.,"' .... 1" ",",' . .L.L"'JlJ~."".L'"'AA zonder ooit met beide benen op de grond

succes van behoorlijke behoeft te

aan de zijde van architectenbureaus. overwegingen gegeven nentontwerper. In de

om opdrachtgevers te elders het bureau

voor de materialisatie, die evengoed Inzicht op zichzelf houdt al een

in, alhoewel deze niet paraat zouden dus wel tot goede nieuwe

het management op de bouw af te I-IUJ:\.H ...... '.Ll

componentontwerper bevindt

84

ment

componentontwerper voortdurende strijd tussen op aan partijen zien die als een rattenkoning de staarten 'UPlrUT~;l1"rI

En er moet snel en vereist een hoge mate van andere kant zijn er natuurlijk juist dit stuk werk van de architect over . ., .. UA. HH .. ' .....

hen steeds meer macht toevalt. De van personen aan een bouwvergadering bestaat tegenwoordig vooral uit meekijkers : de niet-

producerende partijen. Een kundig ontwerper voorziet de tie en bouwplaatsprocessen ontwerp, zodat er geen grote verras-

de naar voren komen. In steeds hogere mate .... 01/"01'1·'1"1 ... houden met de enigszins beroepsvreemde productie-

eisen in van hefboomposten bedrijf) besteden van architect tijdens

bij ontwerpen van geprefabriceerde of en componenten waaruit het gebouw is

merendeel van het werk van de architect moet wordt aanbesteed. Technische architecten

of geïndustrialiseerde elementen en ook al in het ontwerpstadium

te nPt"H"'1""n

zulke

Maar wat geldt voor de op voor compo-nentontwerper. Logischerwijze moeten architect en component-ontwerper een ruime kennis van productietechnieken hebben zodat zij weten welke materialen worden gebruikt, welke processen er kunnen worden ingezet en welke element- en componentvormen daarvan het resultaat Vaak denkt de architect andersom: alleen aan het gebouw als resultaat. De aannemer moet maar zien hoe hij het gemaakt krijgt. ('Je kunt altijd wel een sukkel vinden het voor je maakt'). Omdat een groter deel van de bouwtechnologie ontwikkeld wordt buiten

tekenkamer en buiten de bouwplaats, zijnde de klassieke domeinen van de architect, moet deze nu zijn kennis zien te verzamelen de industrie: de producenten en fabrikanten die de componenten van zijn gebouw in feite herontwerpen, uitwerken,

85

vervaardigen en assembleren. al in aanbestedingsproces verschillende een citroen nadat ze haar informatie heeft gegeven, ze soms reageert naar architecten. In ervaring van de auteur

producent, worstelen projectarchitecten over probleem om op de hoogte te blijven

en fabricageprocessen. De twee hoofdontwerpactiviteiten Conceptontwerp en

in twee verschillende personen in een (groter) architec­een specialisatie die afhankelijk is van

van weerskanten. De kracht van de scheiding is echter vaak Dus moet de conceptualist weten hoe pro­

komen, althans voldoende erover weten om een correct sctJlemla te ontwerpen en zo weinig ervan vervuld en erdoor geblokkeerd hij een flamboyant ontwerp kan maken. Gek genoeg hoor een te kennis van technologische processen ook een verlammend effect kan hebben op het architec-tonisch Maar dat voor de bouwcomponentontwerper. We leven in een met een overvloed aan informatie, die in

is dan ooit terwijl onze geheugenruimte toch maar heeft de ontwerper te maken met een

een te kunde en inzicht

uiteenlopende aspecten bij het om de opleiding van ontwerpers

dan op exacte kennis. Liever HU .... U ....... "" diepgang dan speci­

komt bovenop de kennis, ont-

werp. Het belang van kunde en passie & gave is helikoptert over ontwerp- en bekwaamheid van het maken verenigd moeten zijn in persoon, maar projecten is het handig om een arbeidsdeling te en rio-:> .. n,.,,,:,, is

scheiding onvermijdelijk. De tussen het en het materialiserende deel van het 1"\1'"IiTIl"" ....... &>1'"I

eeuw toen specialistische technieken in de bouwtechniek en grotendeels door architecten werden verwaarloosd

hun interesses anders lagen. Die waren meer geschiedenis dan op het toenmalige heden. De

hOUdJlll$2;en van architecten in ontwerp concept en stammen af van de controverse tussen de 'Ecole

Beaux Arts' en 'Ecole Polytechnique'. Een architect die niet .L.l.lU''''"'J.J.'-'-J.J'''' ....... ,",u is een dromer en een architect die niet in staat is om zijn

of bevredigend concept mee te geven is en geen ontwerper. De architect die in staat is om

bezeten te van een esprit, is een prima Een vl'-' ....... 'U'"'JLH .. 'v"" .. zou zowel principe het conceptueel

van het gebouw moeten beheersen. Een VLl..'",VAAVUL

hoe aannemers, producenten en om gebouwdelen te vervaardigen

86

In deze dialoog is de industrie gewoonlijk nogal conservatief omdat bij het uitwerken van nieuwe ideeën discipline, organisatie, logistiek en winstgevendheid op het spel worden gezet, om nog maar niet te spreken van de onkunde om te gaan met andere concepten. Aan de

van de tafel stranden vele suggesties van architecten om mogelijk te maken gedaan uit pure onwetendheid van

van productieprocessen. Slechts zelden komen we die voldoende kennis en inzicht hebben in productie­

processen en graag nieuwe componenten gemaakt zouden willen zien, na veel dan ook inderdaad door de industrie

worden. de industrie zich niet UHJE, .... ' ... .JJ'''.H." ....... n .. en waarmee in feite de stand van de

gevaccineerd tegen tecten met een grote interesse in Frei Otto, Renzo Piano, Grimshaw, Michael Hopkins, Ian enkelen te noemen uit de generatie van de en hun collega's getoond geboekt technologisch opzicht, en hoe ~VV..LH" .• ""n.

architectuur kan stimuleren. Ze weten nieuwe uitdaging verscholen Ze ontwerpen en bouwen en de gave om technologie en boven gebruikelijke niveau uit te tillen. Een maatschappij die niet

op haar gebouwen kan worden beoordeeld, raakt En deze architecten maakten ook joyeuze

C011cepte~n die als een vloedgolf wegen baanden voor hun navolgers. In er slechts enkele creatievelingen zijn van het

da Vinci en Michelangelo, die zowel meesters waren op het van concepten, de keuze van geschikte materialen en om hun concepten (vaak persoonlijk) letterlijk in materiaal om te zetten. Renzo Piano is de grootste hedendaagse held van de

Wij letterlijke, maar in .u,.., ....... U.L.LI.L~_ ontwerp. Het industrie en de bouwers. Maar

minder begaafd zijn met de gecompromitteerde en in steeds ingewikkelder wordende minder strenge composities nenten,.. Daarbij is in dit en soms zelfs bewust 'U<:>l"V<:><:>"rl

hightech ",,"UJ.H"-.. '.U we snrekem van

87

waarin het hedendaagse evenwicht tussen technologie in verschillende niveaus en architectuur tot uitdrukking wordt ge­

bracht. Het is traditionele technieken te combineren met zeer Q"ellV2mCee]~ae technologieën. Onze generatie heeft niet het doel meer, noch de middelen, om een kilometer hoge wolkenkrabber te bouwen, of daken met mega-overspanningen omdat we ons er zeer van bewust

het concentreren op dergelijke onderwerpen en enkelvou­aspecten uit de totale Gordiaanse knoop van de bouwopdracht, er

zeer grote kansen op een disbalans. Architectuur is een toegepaste en daarenboven een zeer kostbare affaire voor de maatschappij,

zeer gewetensvol moeten omgaan. Onze uitgewerkte en evenwichtige oplossingen

maar het heeft des te meer elan

88

8.

planningsinstrumenten voor Het zijn als het ware navigatiemiddelen waarmee koers aangehouden. Methodologie is methoden. De "~_UA'V'~~""';'" van een vakgebied is het methoden wordt professional algemene systematiek kunnen de me:tn()QH~Ken

lingsproces kan waarvan men al

tot een doelmatig benodigd voor

zeer methodisch zijn als een ervaren dat het op een

weldenkend mens probeert voorkomende activiteiten, te

het doelbewust tot een onderbewuste

weinig energie professionele leven .

...,U.~A '-''-''AA aan ten grondslag ik vaak een tweetal

naar de principes' en kunnen geven van

aan denkt. Daarnaast organiseer Organogram.

DE

Tijdens een on1:we~rDlJrOCeS een patstelling vaak UT">,I"I",·n 1"1 ,("\ " .. ' "'>',"\ V ",.1'\

door ondanks D11!(OrnerlOe zaken zuiver naar de betekent .... fO-.l ........... 'A.L naar de principes. het An1'Ulprnp'n

vorm van akoestische plafonds en wand­te Den filosofeerden architect Cees

Spanjers en de auteur over ontworpen door Peter Post 1"\1">4,,,,1"1"',,,,,,,,1 .... ,,,

Deze 17 e eeuwse 1650 heeft een binnenhoogte van

24 m: ongeveer 17 m houten kap van 7 m hoog, wandschermen tJ ........ '-'.;1.J ...... .., op lOm +.

In de kerk zouden een glazen plafonds

en de

met daarboven een in de zolder doorloppt. De

rTo'"'.tJon ...... "" ...... van 3 m + tot lOm + en

89

wanden worden gehangen en de dramatisch te

en bespeelbaar voor van orgelconcerten moest

tot 17 m

gegaan dat

terug naar glaspaneel

3000 wegend, aan de bestaande en dat er op de

kunnen worden aangebracht. maken. We zochten

te bewegen, waarbij de tafel We gingen

moest ook een zwaar principe van schui­

er niet. Dus moest de

of dubbele belastingen op de dat draaien grote extra momenten

en taatsen in toestand van evenwicht in feite om te bewegen. Inmiddels

met het door acousticus Echter de definitieve uitvoering van

van het ontwerp is uit kostenoverwegingen nog niet wanden en plafonds zijn zodanig transparant dat ze H.H.''''' ....... p .....

feren zijn. Maar om in het ontwerpproces even principes werkte zeer verhelderend voor het van concept van de beweging van de

8.2

In de synthesefase moeten elkaar worden gecombineerd.

enkelvoudig met ... .. o1-."r-"" te maken kan de metho-

de van de n-.r. .... 1-" .. rHY1C'f'ho

twee assen gegeven. In heb ik in een mo~rlC'lO~nS(~he

8.3

Voor categorieën van nieuwe, uitgebreide, mentele en snelle ontwerpopgaven is eenzelfde J.J.VUUJIHj;;.

en te werk te gaan. (Het twee termen 'voorzichtig' en 'gedegen'

pers beroofd te worden van hun "'I-''-HJ.~<''J.HI"''''J.L

Van het ontwerpproces kan een globale tw~eecL1mlenSlOnajle

op elk van de

worden opgezet waarbij op acltivjlteilteJ[lclus1terinf! kan worden opgezet en op de AA...," .. "-"J .... ~' .... v

90

hoof(:la~m~~ct4en. Een uitbreiding van het ontwerp naar len van het ontwerp zou voor de invulling van de 3e a1n:1enlSle zorgen, gewoonlijk gezien als een aantal 2D matrixen op

relaties het 2D vlak en sterke relaties tussen van de verschillende onderdelen .

....... r'ro""<'rna-t .... "v kent elk ontwerpproces of deel ontwerpproces een fasen elk weer

en

• • • • • • • De clusterfase doel bevat alle overwegingen en werkzaamheden voor een begeleiding en controle van het gehele ontwerppro­

worden alle werkzaamheden begrepen die het in geheel en daarna in onderdelen. Onder

werkzaamheden begrepen die te maken hebben met het genereren van oplossingen voor deelproblemen na spontane

en verstandelijke redeneringen. Onder wordt weergeven van het ontwerp in geheel en onderdelen, ge-

J"'.v.v .. ,,''''" ...... op op het computerbeelscherm en

kop van het n1"\i·'\uP ........ l'·I"\f'."'c

van menselijke ven en beantwoord start kan gaan:

• • • • Financiële middelen.

of

een

van

91

Pas als deze activiteiten en kan het eigenlijke

van een van de vier en zoeken,

zelfbedrog tijdens voor een verkeerd gestelde opgave moet

onderwerpen moeten bij het onderwerp het van een

het van een artikel of of een consensusverga-herhaling van ontwerpopgave

weer ervaringen van opgaven en kan het sneller gaan. een

vervangen door direct naar op de gewijzigde worden gewogen. Bij en

t:>V11"\""1'·1t'Y1t:> .. ,-tt:>n vOIOr:l~ICJl1t1:g, K.oeIIbIOel[1U! en methodisch U"JlH."'-'.l'-'Jl.l.

de volgende te na naast kunnen worden behandeld, maar

niet ....... .LuvJ. .. "' ... en die een trage of frequente onderlinge beïnvloe-ding kennen:

• • • 'ecJlniek ............... ...". " ..... "'" & Ue1taus: • Economie.

In de schaalniveau:

aan bod uit het hogere ordening en de

politiek voor de stedebouw, ..,L...,'U....,'-'V\,+

gebouwen architectonische oVler~/eg:m~;en In de komen oVç~rweglngçm

nele analyse, beginnend met een programma hoofd- en deelfuncties van te

An,rtt:>l"(1""I""'" en de relatie van tot Daarna volgt voor gebouwen

"'<>"1"1"""'''''1'''''' van de individuele en VOl' ...... ,..""" van de ruimten onderling. Onder vorm volgt voor

vorm van de omhulling en de van is niet een item op zichzelf, maar

de ordening in het ontwerp: het resp. de bouwcomponenten. De

of abstract naar zeer materieel of ge!lOe:mCle macro-, meso- en microniveaus. De struc­

kan middels een groot aantal J..LH .......... ,.,-

worden gemaakt: verkeerswegen, open groenstroken en dergelijke. De structuur van een

door de schakeling van ruimten, ruimte """"'(1""I",,n middels kolommen en de hoofddraagconstructie van

een skelet betreft. De structuur van ura,geIlue en scheidende r ... .,.' ... o ... 'r1<::."o-n

92

en werpproces . van

constructieve, mater i -aspecten van het ont­is afhankelijk van

onderwerp. Onder wordt verstaan van materialen voor

de diverse onderdelen van het c<+a.rla~""",,uLI;~"..!r"L;l~1AM plan, het gebouw of de componenten, gewoonlijk als combinatie van technische

van het geheel en ongelijksoortige)

ontwikkeld in een sterke _U."~~'AH."''''''' Techniek & Detail.

gevolgen van het ontwerp "" ........ 'A .... ' ..... van het ontwerp en productieproces.

processen doel voorop In ontstaan veel verwarringen en discussies tussen ontwer-

omschreven procesmatrix is te beschouwen soonlijke poging om het ontwerpproces te structureren systematisch en methodisch te kunnen werken. Voor

een per-

een leerproces die systematisch is tot het kunde en inzicht. bekende latere fase van de studie of onderbewuste te komen.

8.4

Prof. dr ir Technische

ct

ct

ct

&

n"""", .. ~"+."ar,rI,,, "~",.,,,n-\'-' over de relaties tussen deze

volgt: 'de verzameling waar­buiten de verzameling

al gaan prognoses na jaar op drift. Onze evenmin constant: ze worden dagelijks

'-''-'''J.lVI'''.U''''~J.J.V uitputting. Tussen beide in en deels buiten verzameling wenselijke toekomsten. Som­

waarschijnlijk de meeste niet (3). Een deel van toekomsten is niet wenselijk Er tal

mogelijkheden die (nog) niet en (5). Deze onwaarschijnlijke toekomsten A' .... , .... UJ. ... 'J.L

93

meer wetenschappers op worden diverse bewerkingen van De

• • •

in het bouwproces een rol. In samenle-van samenwerkingen,

en ~.U • .L"".U.'CA""".''''' Zelfs gedachten en ..... ..,AU>.U.A'V .. 'CHJ ........... Á

moeten moeilijker wordt

waarop

of weergegeven kunnen worden. materie zeer complex en

meer beperkte opgaven. In de TA,,·h1'"l1Atr

de(~lOl'oblenlen te en daarom in alle ~T'7'A1'"I,-tAr,1'"Io-

overgang tussen techniek en en valege:blf:d van de architectuur zich bevindt, is

van een deelaspect van de begrenzingen

zaak, omdat met het bepalen wederzijdse en synergeti­

deelaspecten nooit geheel de interrelaties tussen

De totale synthese VIJ •• VAAJLAA!". van deelsyntheses.

invloeden weg afzonderlijk bekeken kunnen deelaspecten heel goed moeten ,xrr.,rrll'·n

van een probleem is De kunst van het at2~ondelren

Zodra bouwkundig r.ntu.rA'M"IAl'C v.V., ...... .L...,.A complexiteitsontwer-pers zijn en zich hulpmiddelen verschaffen, zijn we al een stap verder. Maar tussen en gemeenschappe-lijke inspanning ligt de deelgenoten van het proces moet overtuigen van denkwerk. com-1'Y\11111f"'·aT.Cl kan verbaal zijn, schriftelijk, of 3D) of gemo-

een immateriële vorm of 3D) of in een vaste vorm (model, prototype,

wordt gewoonlijk en in de betreffende omstandigheid: er

Tekenen is er een van. Tekenen moet met ontwerpen. Tekenen is

is een voortdurende UTj,~~""IUT,Prl.rino

" .... "'<100. .... "",,"" po:gllllgen deze te nn,~W.'fi"fi O'~~'~ln~ii~n~iomet ter'ug,kolPP~~Ii~lgen

94

van niet ver­

van het

9.

monografie POPO [3] is het beschreven voor In

n11'1,nAnln:',",T van de

studenten er nog meer aanvang van hun I"'\nl""u'!' .......... ge(loc:eelrd

aan .... " .......... A.L"""'U.

Er zijn in wezen drie typen te noemen die zich van elkaar onderscheiden door invloed van het project of de consument/projectarchitect versus die van het product of de producent. In dat spanningsveld zijn er: speciaal-, systeem- en standaard produc­ten. Geredeneerd vanuit de projectarchitect die vroeger zelf alle samen­stellende onderdelen van zijn gebouw placht te tekenen is dit

gesteld) de volgorde van 100 tot 00/0 invloed. Gezien vanuit producerende bedrijven (bijv glas-productiebedrijven die ook voor

de werken) is de preferente volgorde met de van producten (waarvan de

•

•

•

95

het karakter van het synthetiserende activiteiten researchactiviteiten van fase 3, inpassing in het geheel blijven

9.1.

Als UIA1·V""AT ..... l"\r1A

gram voor

in de en de

van

in

van van procesactivi-en ontwikkelen mijn bedrijf

heb ervaren, die echter op een om een meer algemene geldig­

heid te hebben. De volgorde van stappen of activiteiten is serieel (achter elkaar) of parallel (naast elkaar). De specifieke project­omstandigheden, zoals de invulling van het betreffende ontwikkelings­project, de capaciteiten en inzichten van de deelnemers aan het proces, de tijdsdruk van buiten en dergelijke zorgen steeds weer voor een

interpretatie van het Organogram tot een specifiek projector­ganogram. Doch verandert niets aan de geldigheid van het Organo­gram als algemene productontwikkelingsmethode. Bepaalde volgorden zijn heel bewust in de weergegeven opstelling geplaatst, zoals eerst Doel en Strategie, daarna Evaluatiecriteria en dan pas aan het werk met de Analyse, Brainstorm en Synthese van deelaspecten, vervolgens het totale productconcept en daarachter de evaluatie-activiteiten. Het eigenlijk van clusters of activiteitenblokken: fit

fit

fit

fit

96

een com-kostenverlies,

Parallel anva(!nten. maar

komt tot

nauwelijks laten inkorten is het U""'t'nTI1'"I1'"I111'"1 • ..,.""rl1c1'"<:'1""{~1c In het balkensche-ma van het totale balken van lengte. Hoe langer de over blijft voor ontwerpen en bouwen. proces steeds korter Concurrent alle behendigheden van dien om zo te doen, zal moeten behoren tot nieur.

Deze meest op de industriële gerichte type producten

gram [1,2] beschreven. Ze onderscheiden doordat de

ontstaan van deze ...... r'r1111~1-"' ......

product. Hij kan niet toepassen. Soms

product toch nog per

of gelijktijdig werken met AUV' .... """ .. ' ...... activiteiten dubbel

van de inge-

klissen van maar

passend snijden van betrekking heeft op de

wijze van opgebouwd in vijf

Het organogram , .... 1"O .. '<:'1r,01,TO fasen:

is

• • • • •

9.2

De eerste fase van is getiteld 'Ontwerpconcept', en is te vergelijken met een het architectonisch ontwerpen. We zullen eerst globaal stappen in deze fase verkennen hT~ .... 01"<:' dieper op fase in te gaan. Met name kop en de staart

van deze fase verdienen Het Organogram is er op proces

'project' werd gezien. Logisch maar verwarrend in verband met de en

'-'1J.l'-'H.,\"'lJ. van van 'project', en neven-

Organogram aarlgepmn:. Het is uitermate belangrijk om de start van het proces,

ten is

het en de te

.. """.h"",·"; en waaruit U""'t'nT''l~1-11c1rI(T vooraf en de

in te bouwen. Als het resultaat van het proces

97

route dat het (d.w.z.

moet worden bijgesteld. dat zg. toevallige ontdek­ingrijpende resultaten op

proces alleen nog een Maar laten we dit maar als de

te

De start van het proces wordt gevormd door de opdracht om een bepaald standaardproduct, een materieel of zelfs immaterieel resultaat te ontwikkelen. De motivatie achter die opdracht kan worden gevormd door vragen uit de praktijk markt) naar een nog niet bestaand product, of naar een verbetering van een reeds bestaand dat door gewijzigde gebruiksomstandigheden niet doende antwoord op vraag wordt Het een theoretische vraag (bijv in een aC~ldemlsctle

als een hypothese controle op AnCl""",;ra1- als een product-In moet het proces nrrl,1'rI'::'r\

Procesdoel : 2

noodzakelijkerwijs '-"""'1'5"'''''''''''' in het

om om op dit

... v, ...... ..., ... Dat geldt zowel voor als docent. Een werk. Een start wordt meestal laat op ge-

ongenoegen en wrijving. De stellen bij de start van het proces

productopdracht, is of dit marktvraag is of zal

eerst het van het proces omschreven. Voor een gewoonlijk een veelvoud aan functies omvat, wordt in een

programma van eisen (PvE) beschreven welke functies een gebouw moet hebben. Zo'n programma van eisen is zeer uitgebreid voor een gebouw. Voor de kleinere onderdelen van het gebouw die elk voor zich minder complexe functies hebben, kan het uiteraard heel wat simpeler zijn.

98

Volgens Roozenburg cs PvE in ieder geval vermeld zijn in welke aantallen het zal moeten worden vervaardigd, wat de zal zijn, en voor welke markt het product is bedoeld. Boven-dien moet een bevatten.

Hier behoren doel of PvE wel genoeg geen al te in verwerkt zijn

die zijn en zouden naar een product wel graag zou maar geen antwoord op een vraag uit de markt zou zijn. Dit heeft dus alles te maken met het nu al inschatten van de eigenschappen van het product, ten einde na het ontwikkelingsproces niet te worden met een onverkoop­baar product. Die doelstelling kan omschreven en gecontroleerd worden door bijv. in een kleine kring van professionele vaklieden navraag te doen in het minimale geval, of door er een grootschaliger marketingenquete aan te wijden, compleet met evaluatierapporten en een beargumenteerde doelstelling van het product. Aangezien het gevaar van een koersafwijking in het proces, die hier wordt 1nnrA'7,::>r en later zal moeten worden gecorrigeerd, niet denkbeeldig lijkt,

en te documenteren en uit te kan worden

weg te .... u • .IIJ'-' .. VH

waar langs dat doel bereikt of activi-volgens of .... U .... YA ......... U.

Men tast weliswaar over de exacte verloop van het proces in het AU.A1"'J'1I't'T te maken alvorens aan het student die voor teerd, is het stappen of Wees niet zullen zijn of dat de nadruk bij te liggen: het kan steeds zigd zodat het dan kan van ding. Een keer zal het zijn. Daarna wordt bijvoorbeeld de standaardvolgorde en worden vanaf het standaardschema automatisch specifieke proceSWljZlgmgen inge­voerd. Na de eerste oefening moet er dus een zekere kundigheid gaan ontstaan in het jezelf begeleiden en het beredeneren welke activiteiten eerst uitgevoerd moeten worden, gevolgd door welke andere, resp. welke activiteiten gelijktijdig moeten worden uitgevoerd.

Op eerste gezicht is in het Organogram de afwisseling van de techniek- en marketingfasen zeer opvallend. Voor de bouwtechnologie­

is het een duidelijk teken dat er tussen de drie techniekfasen Á ... "".,U.L!-, ......... ,..,ÁÁ zijn ingebouwd. Voor de bouwmanagementstudent

dat marketingactiviteiten een intensief ontwikkeld proces in drie fasen nodig hebben om een technisch goed

product op te leveren.

99

4 De vierde stap in het proces is al een dat genomen naar het resultaat door wensen en eisen vast te waaraan een succesvol product moet gaan Deze criteria nu al vast te leggen, is uiteraard deels een U""',-'L",,·H.I ..... ""

schot op het proces genomen moet het ons te definiëren wat we verwachten en wanneer we ria'-.. "-c,,,,

te Ook kunnen we tijdens het proces op deze stap een aantal keren en met redenen de ti ecriteria bij passen. Het patroon van vertelt u .... ,_'" "'A U li Ho.

ook iets over de doelgerichtheid van de start of het zwalken van het proces erna. Als we nu echter geen criteria weten we niet of het proces als het een aantal heeft wel het proces is, of tot de gewenste resultaten

bestaat het proces uit een inhoudelijk en bewakingsdeel (links). In die procesbewa-

de voortgang in het proces met het F" .. ".JL'-'.lU'-' Of()ceSOlan. de tijdschema's die worden overeenge­

Onder deze post behoort dan op voorhand, naar gelang het

proces en gebudgetteerd tot, indien mogelijk, meer tijdseenheden, eenheidskosten of totaalkosten. Een gewone gang van zaken voorziet in het fijner begroten van de tot en met het grof ramen van de verder weg liggende die op hun beurt weer worden verfijnd van raming tot h""i-.-.. ,,-t,1'l('C naarmate de werkelijk uit te voeren activitei­

productontwikkeling meestal direct een bedrij f, is de rapportage

vanuit bewaking een doelen en roA1(\T1",r""'''''1"T

gang. Het ligt bijna voor de in een oJLU\ .. UVoJJ.L' ........... JlV

verwaarlozen, ware het niet dat ook pUlotenblelonulg

asplecten: 6 Nadat doel, strategie, evaluatiecriteria en

het inhoudelijke deel van het proces met een

en de

in een aantal deelstudies. Dit zijn min of meer autonome voor een korte tij d als autonoom aangenomen aspecten van het

los van elkaar bestudeerd kunnen worden. In sommige er slechts enkele aspecten in andere meer. Het is het ontwikkelen van een complexe machine of een

naast elkaar bestudeerd kunnen van een simpeler onderdeel, bijvoorbeeld een

minder aspecten zal kennen. In deze stap F,'-'!.HU'U.J. .... L tussen de verschillende studie aspecten

in hun onafhankelijkheid, semi-afhankelijkheid en complete afhanke­lijkheid. Een en ander leidt natuurlijk eerst tot het zelfstandig en

het of geïntegreerd bestuderen van de r.1'lI;p.r~{'t"Ip.l_

100

den aspecten. Deze wordt dan om aspecten in hun tussen- en Hierna wordt aan de verschillende as!)ecten gegeven, zoals in ons wordt begonnen met de resp. het nodig is ook de UA"" .. "'"'V''''

den aspecten gezien gaan worden behorende stappen rondom een

gende zullen achtereenvolgens de karakteristieke stappen worden weer­gegeven van elke aspectcluster.

Nogmaals: het Organogram ziet er hier U'""'U'-'''''F,.L.L.I.L''­

een proces van een ingewikkeld product een complex aan U"LJV'-'L­

clusters inhouden, die voor de overzichtelijkheid hier met de eerste nummers 1, 2 en 3 enz. zijn ...... "''-.0;;;, .. ,'-'"'-'".'-'".

principe uit vier stappen: analyse, brainstorm combinatie van deze twee laatste in een aspectconcept. De concepten van de verschillende aspecten worden vervolgens gecom­

tot een totaal productconcept (al of niet na subclusering in subproductconcepten) .

gaat het om product, dus gaat er natuurlijk overzicht over het geheel hier het motto. Liever alle later

Brainstormideeën: 8 Het gebeurt in zo'n analyse studie) vaak dat er een soort Daarom wordt er ongegeneerd een afstandnemend van de feitelijkheden

wordt het aspect uiteengerafeld, ondeelbare onderdelen,

studenten in staat stelt om allerlei en groen, naar voren te De gebruikelijke is dan om een groep van ... nu· ...... ....,,'''V''

tegen elkaar te laten en alle resultaten vast te met de bedoeling ze pas later te beoordelen, weg te werpen of te

Vaak is zo'n brainstormsessie nodig om onbewust IP,u,pnriP

ideeën uit te dagen en geholpen door een onbevangenheid van de een, te laten aanvullen ideeën van een ander. Het komt uiteraard ook

stap pas genomen kan worden na een weekend een langere als de gedachten eens rustig geor-

niet belast met alle drukkende informatie van de analyse. Soms komt er spontaan een 'Eureka' moment, een flits die ook anderen weer aanzet om te gaan. deze stap is de hoop van veel

en architecten gericht. Niet onterecht, want hierin moet de

101

r.n1"u,,,'"t't"I,,,"t' naar voren komen. Aan de andere kant is analyse die aan de

"'H"~H"'AAA.L~H zonder analyse vooraf een wankel evenwicht tussen bewust

LlLU.I"IJ .... '~~ in dit proces. Ontwerpers in vergeleken met veel techneuten, die door de

fil0nn'lflrr waar in ze vaak werkzaam zijn of door de obsessie waarin ze rrol"'1t"1r1""~'rI worden.

combinaties vele weer "",",e",uo'

met de van andere aspecten.

10 De resultaten van de aspectstudie worden nu met elkaar gecombineerd, hetzij in een vorm, dan wel in een aantal clusters van bij elkaar

aspecten of in een strakke combinatie middels bijvoorbeeld een waarbij elk aspect met elk ander wordt gecombineerd. Dat levert dan weer een aan combinaties op, waarvan er vele niet .... ""..,AHAIA~ zijn, onhandig, andere weer wellicht haalbaar of zelfs veelbe­lovend. Er zullen er zo ook een aantal combinaties opduiken waaraan voorheen nog niet is gedacht. Het is natuurlijk zaak behoedzaam met deze combinaties om te gaan. Een afkeuring is maar al te snel gedaan, want het is de kwaliteit van een nog nooit vertoonde combina-

te onderkennen. Uit al deze combinaties kan naar voren komen dat de beste aan alle In dat geval is het

te koppelen op de ... u .. !" ...... f">ulJ ....... vu.

de ""1'"1"1,,,,,,,,,

in

'nnh~j~~hn AAU".~I"~'AAJl~nA. 11 nu eerst te beoordelen of het resulterende product-

haalbaar moeten we zeggen: 'nu pas' want deze beoordeling moet niet te snel komen om de mogelijke creatieve niet te snel de grond in te boren. Het vereist van de beoordelaar natuurlijk ook 'verlichtheid' om haalbaarheid niet alleen de bril van alledag te laten maar ook om eens nieuwe brilleglazen in te zetten. Wellicht moeten er nieuwe productietechnie­ken worden ontwikkeld, moeten grondstoffen of basismaterialen anders worden voorbewerkt dan gebruikelijk en dergelijke. Het is duidelijk echter als we in dit stadium een absoluut en finaal 'neen' te horen krijgen van de productieafdeling en wel na herhaaldelijke toelichtingen en nadere gesprekken, het proces moet worden. Is het echter nog niet genoeg, dan is het HJj;;,hH.".

102

ling te maken naar een van aspecten nog eens te vv.~Ly""""j.",,"U

positief dan gaan we over tot

12 .... ,-.I11"Q • ..". ons nu eerst even naar de markt en ,<,,:n'tT""''''

rende productconcept van de markt waarvoor (uitgangspunt) met de markt, waarvoor het geschikt lijkt te

Worden eigenschappen van het product als positief ervaren? en gedoogde eigenschappen? Welke trekkende Wellicht er deelmarkten te onderscheiden, die

.... v •. u .. ,.-........ op product reageren. Indien korte terugkoppeling van het productconcept naar de markt, of de klant (als die bekend is),

we het proces,

hetJben we in de evaluatiecriteria een globale kostprijs we nu met behulp van de voorgestelde productie­

~""""'U.U'''''''.V.U h"'I'\I"\ ... '::>nl1 bij het productconcept kunnen gaan evalueren. is het niet ongebruikelijk dat deze

ver naar achteren in het proces wordt onbekendheden het zicht nog

is het zicht meestal wel belemmerd, maar toch producten moeten

De bandbreedte waaraan .UV .... UL'.U toch redelijk beperkt, aangezien

gewoonlijk ren als bestaande

producten die .. ""T'7Q<,'rrlQ<

prijsstelling hebben. Het is als het middel met vele vaststaande rarldcondltlles. zeer maar soms en "..., .... "" ...... u"''"'' ...... ''' ..........

gewerkt worden voor een nauwelijks

9.3

VV.LH.U.......... met laagwaardige materialen met per massa, oppervlak of lengte, om te kunnen .. ",,,,,,,,It·,,,.,.,,.n

meterprijzen van de bouw totaal. Soms ook nog onzichtbaar en de rn"'·"'''''lJlJ!l!l ... rl",

L.LV'''.LV'''' gebruik in de tijd, dus in de verdere 1"1'\01/''''1 ...... ,,1-

de ~~ . ..., . ...,_. gegeven. Je

start van het proces moet al een marketing indicatie start immers niet zomaar een productontwikkelings-

proces. Dus een !",''-''U'''''''-.L van de haalbaarheid op markt moet er al is aan het eind van de eerste

UV", '-''',.L,"'''''. Nu er na de eerste ontwerpconceptfase ll-itrr",·\X,,,, ... lrt co]nCt~PI ligt, is het zaak dat concept eerst te toetsen aan

een op

het product waar de (deel)markt om zit te sprin­product wellicht niet geheel aan de verwach­

er in de eerste fase wellicht iets fout gegaan veelbelovend product is ontstaan voor een

103

geheel andere markt dan beoogd? In zo'n ge'NolonlJlk KO~~tD:aar

ontwikkelingsproces moet het worden om niet te ontsporen of een kan worden bijgeschreven bij de 95% HH.~~'-',.\.n •. LLl5\.'U

worden aangehouden bij het voorstelbaar dat de van of meer parallel verlopen met de totaal aantal weken, dat het proces mag extreem

voor verschillende producten waarbij marketingmensen al hun routines kennen de fasen 1 en 2 nagenoeg parallel kunnen verlo­pen. we er dan overigens wel op bedacht zijn

de ontwerpafdeling gaat dicteren. In het is op korte gericht, terwijl

llo~elsteUÏng(m fase 2: 14 Het doel van alle ""+·""+""'+L"'" van fase 2 is dus om te controleren of het

1 aan de van de

toepassingen architectuurstijlen. productinvullingen te gebouwen, kun je al een vinden van toepassingen en

van recente maken. Het

verschillen vereist uiteraard zowel een marketing als

activiteit 4 uit de eerste fase gaat de procesbewaking in op de organisatorische en financiële aspecten. En ook hier geldt weer dat de

student efficiënt met zijn tijd om moet gaan om zowel kennis, en inzicht en maatschappelijke vorming te laten rijpen.

f"., .. dUU'L.tn..L worden van de markt voor het beoogde omstandigheden kan het worden

uitvoeringen. Is er onderscheid te gebouwen of via verschillende

gesproken kunnen worden,

Cl.::"~"",,ha11"\....,~"n van de markt waarvoor het product geschikt gedacht

104

in al hun bijzonderheden en in functionele, bouwtechni-

sche, architectonische en baarheid van de beslissingshiërarchie en

Deelmarkten: De gehele toepassingsmarkt zal scheiden in deelmarkten die verschillen. Er zullen sterk markten Deelmarkten

te veroveren korte termijn J.J.J.<-UU.'"'-'''''

lange termijn markten.

deelmarkten kennen waarschijnlijk ook hun eigen of beslissingshiërarchien. De aard en

VVL' ............ '...... ook de meest geschikte om welke route, met welke

de distributie zal in verschillende

zijn. Tactiek is de h1"pncu::>n van het ...... "'rln,""!"

rr(]~omcue "' ...... "'11" .... " ..... 21 worden de combinaties

voor de diverse deelmarkten scheiden in tijd naar middellange en

conceplt: 22 De karakteristiek van welk gewenst type product behoort op

naar de afnemers te worden gebracht en in kwaliteiten.

conlceJ]tt: 23 en markt zoals deze hiervoor is vastgelegd,

in een kleine kring afnemers, door middel van een kleine groepspresentatie of een lezing met

gekoppeld aan een andere Wek nog geen ver-HTr:lf'h1-11c'\{'rnn dat het product snel op de markt verkrijgbaar zal zijn .

Proces .... A ... ,"""' .. ...,.24 proces met de technische en marketing

of er redenen om het bij te stellen? op de Hebben we behoefte aan

105

",4-."".4-",114- 25: Dr~[)(Ulct-marl{t Heeft de product-marktcombinatie om de volgende, technische, fase proces dan stoppen. Indien niet te koppelen naar één, of meer,

DERDE

IIJ'''''',.,....".'"''I'''''''.'''','"' doel fase 3: 26 Nadat het onderwerp van studie is Uv 'J u" .... u ,

: 25

Voor studiemodule B3 is dat het verder en het ingangsconcept van het gevelscenario tot een prototype op ke schaal groot ongeveer 2 x 2 m en in de werkplaats vervaardigd door de student zelf. Het prototype moet

minimaal als werkstuk zijn geassembleerd. Als wens wordt nog aan toegevoegd dat het werkstuk toonbaar is, in een gecoate

en minimaal 1 glaspaneel is aangebracht. Het moet vervoer­deuren en in de goederenlift passen. In dit stadium past

van het te bereiken doel. Deze beschrijving onderdelen:

....... ."1I""", .. ~",,nl deel wordt wat de kern van het lUIOmllC(la(~e Een economisch deel waarin va:stgel(;~gd bereikt zal moeten worden VUJUAlLUAA',,",AJl,

Een ma.rk~etiIu!d,eel

111nanCleei maJnagemient: 27 in feite door

wordt

binnen de haar bekende grenzen "''-'J.u ... J"" .... 'J ..... LL"~~H~ __ te maken heeft de tij dsinvestering van het van personen maal De B3 module zal gaan worden, met

prototype in duo's/ trio's/ kwar-tetten rr",,,,,,,,,, ... II/"+

3: 28 Een goed programma van eisen is in feite een beschrijving van de criteria waaraan het product zal moeten voldoen. Per product kunnen

geheel verschillende criteria opgesomd worden. De bedoeling is voortdurend, en zeker aan het eind van de 3e fase, resp bij de evaluatie van B3, naar deze criteria terug te koppelen. De criteria kunnen zowel kwantitatief zijn als kwalitatief. Het is goed ook onderscheid te maken tussen eisen en wensen. Want een oplossing, die niet aan een eis voldoet is immers niet aanvaardbaar, terwijl daarentegen een oplossing die niet aan een wens voldoet, toch bruikbaar kan zijn.

Voorts is het belangrijk te bedenken dat er een zekere hiërarchie is in het programma van of het lijstje van criteria. Dit heeft te maken met de Het is in dit verband raadzaam

door te nemen. Daarin wordt een aantal proce­hp'~f'h1"P"\TP11 om een voHedig programma van eisen te maken.

106

t"r«)(ltlctJrnarKt i.rll"",ni-iiil'L>iill-. 29

Een realistische productontwikkeling begint niet zomaar met een idee. De realiteitswaarde moet worden geanalyseerd. Voor

welke toepassingen, voor welke type gebouwen, welke architectuur, onder welke klimatologische omstandigheden, onder welke functionele,

technische en economische omstandigheden wordt voor het product een passend antwoord gedacht op de vermoede vraag of een gebleken probleem? Zijn er verschillende toepassingen ofwel deelmarkten te onderscheiden? In hoeverre beïnvloeden deze rip.ç.11'YI~l'V

ten eigenschappen van het product? Waarin zal het product zich moeten gaan onderscheiden van bestaande producten, die het zouden moeten gaan vervangen? Hoe zou het product tenslotte op de markt

gaan worden? Hoe zijn de informatiestromen door de beoogde afnemers, wie de makers, welke

rra ... ' .... 111'IT van het product aansturen? Met programma van eisen en wensen aange-

VV'''V' .... ''''l'''' van de voorlopige marketing fase 2, is ontstaan, die als het ware het

van het product op de deelmarkt.

andere op ~'~'H~VLL

oorspronkelij ke "!';U,U!';"'I,",H''- inmiddels

, ... T"Tn,~T zo'n 0lll)ea,OeJIQ

schetsen en opslaan, voor een eventu-

..... .,. .. ' ...... ""Ulr m,arketîn~splan: 30 Wordt hier verder niet behandeld want het is in feite een van de proces activiteiten uit de 2e fase. Het is wel om hier te worden behandeld als die studie niet deze tweede fase inhaalt. In hierna genoemde activiteiten 31 t/m 37 worden een aantal aspecten van het te maken ontwerp nader onderzocht. Deze activiteiten kunnen na elkaar met terugkoppelingen, maar ook gelijktijdig plaatsvinden. In ieder geval ieder aspect op zichzelf een resultaat moeten opleveren

in activiteit 38 tot een synthese gebracht moeten worden. Het zal in het niet verstandig in activiteit 31 een materiaal te

in activiteit 35 alleen productiemogelijkheden van dat te bestuderen ed. Alle activiteiten hebben onderlinge relaties.

scheidt de verschillende aspecten maar kan niet de "U1'~th,,,,C'p. van het weer samenbrengen en combineren.

ontwerp volgt in eerste instantie het materialen die ten opzichte van

op: chemische eigenschappen, fysische van aparte elementen, de subcomponenten en de alsmede de combineerbaarheid. Deze studie wordt

productieonderzoek en het vormonder­materialen worden vervolgens

chemische en

107

De voorkeursbenadering is er overigens niet V'-'F~Ull,",",.LJ."'" bij de chemische structuur, tot aan het

toe tot nu toe in de materiaalkundecolleges het gebruik maar liever een 'topdown' benadering vanuit het door eerst het te van het betreffende product in vorm van een dat van de subcomponenten, van de samenstellende elementen te komen tot de materi-aaleigenschappen van

Elementvorm onderzoek: 32a De hiërarchie tussen en moet

onderzocht in de vorm die ontstaat door het gebruik van een bepaald materiaal, met V"'~JUU~""''''' prc)dlLct].etE!Cn.nH~Ke:n die te is voor een bepaalde moeten worden geredeneerd van klein naar van element naar

naar gebouw, en van naar tussen product en architectuur behoort daar dus ook bij.

AssemlmaJ~e & mOlnta~~e-(]mo«~rZ(.eK: waar op de diverse

h,-.'"\1111"\A· .... ':n ... 1" en de wijze waar op rYI"'''''f',rI""y''''

UOl"h,"\cnrl.e,n tot een component, die wellicht op r>A ..... 1"\An'::.n1" invloed heeft op de vorm van de a T'7Ay"lt"l "'1' I

op de verbindingsmiddelen en methoden en op Transport heeft zijn invloed in de vorm en afmetingen, hijspunten en

het hijsen met de kraan A~""AAH""·H specifieke montagemethoden

Productie-onderzoek: 33

tot een

De grondstof wordt per, buiten de bouw, materiaal wordt

tot materiaal. Het rU""(,',('"tl, .. q.L'\. standaard verhandelba­

re, tussenproducten, 'halffabrikaten' de 'basisprofielen' uitgebreide kozijnsystemen, beschikbare materialen hout, en gangspunt genomen kunnen worden voor een verder gelden voorbeelden om een werpen en te ontwikkelen. De vraag die

of

als uit-resp

worden is hoeveel strekkende meters kozijnprofiel van een bepaalde doorsnede in de toekomst zullen gaan worden. In de verschillende materialen zijn en HU<.,",U"Uu..<,",

vingen bij de productie van zeer opklimmende lijn van naar zeer grote aandelen in de productiekos­ten per mI profiel, resp de van kleine naar

series is: hout, aluminium, staal en PVC. Deze TPr'nn,l<->L''''1'l gaan over basisprofielen. In "",y'rl""'''' "''''f'U,lPf'VlrlCT van deze

tot elementen moet een aantal

108

specifiek zijn voor het materiaal en voor is het materiaal gewoonlijk sterk het

belweJrklJng~ne(::hrnej(en is groter en het aantal elementvormen nog groter. Maar steeds is dat er een grote mate van UAU.tJAA'kU_

Kennis van zaken is dan ook "' .... ''' .... 1-h.::..o ... I''

nieuwe productietechnieken moeten utJ...,"'U ... A ...... bewerkingseffecten te verkrijgen.

uA~iaU~~IJIIaL,~AAuaA & prC)dllctllet(!Ch.nH~Ren elementvorm ""...."....,""LJ..

Er zou hierbij ook gedacht kunnen worden aan diverse tietechnieken die nog onbekend de en wel bij andere industrieën in zwang zijn, auto-, bus-, trein- en industrie. In de werktuigbouw of in de lamine-ren en gieten. Ir. Jan van der Woord, Product-ontwikkeling op het gebied van Materiaal & & Vorm uitge-breide dictaten geschreven waarnaar wordt verwezen.

De drie hoofdtypen producten, systeem- producten en een andere maar wel duidelijke met van in de bouw.

kunnen ofwel in vele toepassingen zonder systeem producten

om hun eigenschappen VUl-lvl\"J.J. bestaan alleen maar in

van de projectarchitect verlopen De genoemde

dus 'gesloten', 'halfopen' resp. kunnen op hun beurt bij de

invloed hebben. Eigenlijk daalt marketing op het

De studie naar verschillende toe~pa:SSl1:1gs:orrlgevm

gen IS 111 fase van het proces belangrijk genoeg, om al een voor­schot te geven op multi-inzetbaarheid van Om

verschillende lokaties te onderzoeken voor de andere kant kan een standaardproduct in

Aan

buitenom ge ving ook steeds een effect geven. aan een nieuwe auto in de toepassingsonderzoek van gezien door de bril van de

Een aanvullende visie, van 'consumerende' projectarchitect wordt gegeven in .. nu' ..... H.'i ... .l'V ..... ,I. ..... v waarin het samen-~ffi~~~~ ~&~ komt. In dat studiemodule wordt de "' ...... 'u ..... 1.6 ..... ..," ..... aarlgeteelra te schippe-ren tussen de standaard afwijkingen die menig projectarchitect zou willen moet ook worden gevonden in de vrijheid, om bieden aan de projectarchitect. En in de producten, die de omissies van ... HU . .L.""' ....... u. ..... /J .• V ..... U.VLVU

ten opvullen.

109

aan te van speciale

en systeemproduc-

gegevens van de ontwerpende onderzoeksactivi-teiten van fase 34 nog enkele malen

37 ontwerp, waarbij wellicht

voorgaande ten, maar ook naar liggen voor de hand) verder uitgetekend en op uitgewerkt. In deze fase, creatieve wijze moeten bevorderende methoden Bedenk dat iedere vernieuwing bestaande of bekende LvVHH"v,""-"'U;

....... I".""~hH,...IH 35b

worden gemaakt naar onderzoeksacti vitei-

productmarkti dentiteit beschreven, geschetst,

wordt

lLLLLUHJl'-""'J''- van het type product zal besloten moeten worden in welke vorm, schaal, grootte en het zal gebouwd. Het prototype dient in eerste instantie als controle op het en ontwikkelingsproces voor de tweede confrontatiemodel voor Ideaal een

prototype op werkelijke gemaakt, maar

wellicht de ruimte, de en het te vervaardigen, of een

resp een vervangingsmodel op In het studiemodule B3 wordt na de

van een knooppunten in gevels, een verwacht op werkelijke pe moet passen de In de module B3 zullen

in de werkelijke materialen.Dit prototy­van de goederenlift op Bouwkunde.

~""'''''>,",U'"''''ÁÁ middels een introductie cursus, alle .lU,",L"U.A!:",'e',UA'''V1n ,"'n'l"''' t~1""AC in de P.O. werkplaats, leren

in staal en in aluminium. Van is op ook een zeer gedetailleerd ac-

tiviteitenschema te maken. Liefst vooraf ter bevordering van de com-municatie in de groep.

Test en pv~lIn,p>pr ..... ,.. ......... i-'l<nn .. ::'. 36

In de werkplaats, laboratorium kunnen nu simpele proeven op het prototype worden prototype betreft, in de materialen manier samengesteld (onafhankelijk of met

op het ware grootte en op een definitieve de definitieve produc­

tietechniek vervaardigd), het om een globale Ir!naflrio r!"01'"\,n-ru",rY om het functioneren gedragstest uit te voeren, met

van het prototype op van deze test moet worden lYorlnrolh1-met gezond verstand het althans een technisch ultlda~~enld

inspanning grofweg op van het prototype te

wordt het uitgebreid testen van de H'-'T'l1"'T"f-" laboratoriumsituatie

110

JI'\.V'I.JIJ"",''-'''''. Bij kwaliteit .. HUiIJ .................... """"""'",,, in korte tijd,

het testen indien om met relatief

van een gevelproduct in een getest, waarmee a.h.w.

resterende 20% nauwkeurigheid wordt beoogd. Omdat daardoor van het onderzoek wordt gegaan, is een meer gesop­

benodigd dan die in de werkplaats aanwezig is. fase nog een terugkoppeling naar voorafgaande

voldoen aan de gestelde criteria.

voortraject, producten dalld\ver'keln

noodzakelijke kosten van een nulserie, een 1r1an1"1,:Jova producten naar het model van

de kosten van Om

te krijgen voor die Vi<'U'-".iHJ'F,'-'

kostprijs + marge = H~""Árul-" die beoogd worden door het rl1""11HrA product te worden vervangen. En trek de van het met tot de finan­ciële haalbaarheid op de

38 Voldoet het prototype aan de opzichten?

en in

Het vervaardigde prototype wordt geëvalueerd naar de oorspronkelijke evaluatie criteria (zie activiteit 31), Deze zijn architecto-

technisch en economisch gerangschikt. De mate van vervulling van criteria wordt vastgelegd, alsmede mogelijke

en de redenen daarachter. Vastgesteld zal worden of proto­VOJOO~enale mate tegemoet komen aan de gestelde verwach­

tie door

goedkeuring om naar een bedrijf voor het technische resultaten koppeling naar voortgang van het er wellicht een de goedkeuring

ook een terugkoppeling gemaakt naar de

111

eindresul-

voor van het

de marketing uit fase 4. Is de directie van dat het proces moet worden gestopt, dan volgt eerst nog een bezinning over de marktpositie van het prototypeproduct in activiteit 42, alvorens het plan wordt of weggeworpen en alle kosten worden

als de van is dat het l':.'v'" LV I-IL. Ze is te zien een samenvatting van de

de gegevens van de voorlo­product. De kans is

en het

akkoord ......... .u.L,...,'"'~.L .... '.L.L de vierde fase een

...... ", ..... Ir'~b .... rr n'~+'~T'+C"+CI,l"'I inhoudt.

N adat het product tot in het er dus fysieke voorbeelden van gefilmd kunnen worden voor nl",c.cp.1'"'rta1r1p.c

lingsfase in; de definitieve marketing. gegevens van het conceptontwerp een "\7r"nol"l,non1

de reactie van de markt op het ongebruikelijk dat de marketingfasen niet lineair na ontwikkelingsfasen worden geschakeld. Maar met een (gedeeltelijke)

het gevaar van marketingaandrang en dwang vanuit de

lJOleisteUïng{~n fase 4: 43

productontwikkeling, een gevaar voor een inhoudt. Ten opzichte van de tweede fase;

is, is de fase meer vaststel-

Ten eerste de productie vast te stellen welke mogelijke

zullen kunnen

maken. de marketing i~U,j,hJ,",'ii

En ten derde plan op te introduceren, een

112

worden van fase 4 .

. U ...... ' ..... 'VA .. U' .. 'V productietechnieken elementen;

samenvoegen van elementen tot om uit elementen en

Deze

Ook de transportmogelijkheden en resp. het monteren, installeren en

Een aantal prototypes moeten nu gebouwd de Op een die een zinvolle

vormen tezamen

voor het en de assemblage

componenten te de superassemblage

op de bouw-

gegevens oplevert om daar een '-<""iUU'"J.,",.L uJ.u,J.J. ... ',1~U.l'"

te Het van van het prototype met

rlr.''''rtrlt:> "''''''VAU'''''',''''',,", ondersteuning,

Uit de gegevens van meest geschikte van activiteit 45 en kostprijsberekening urn,,,,,,,,,,"

materialen en seriegrootten een 'Jl.l<'-"-''''''-'L voor het product. De u,J. ... ,J.n .... 'uu,F,",.,-

tiviteit 48 zal de marktprijs, zodat de winstgevend-

markt ,....o.'"",l"w.o.-

presentatie van vorm of de vorm van met beschrijvingen; (bezoek), groepsgewijs

uUF:'U""'VJ. presentatie in symposium od) of per branche (beurs-kunnen de worden op:getekç~nd van de potentiële

Deze personen van de routing die de

een hiërarchie is "..,r'fY"..,rtrio het al of niet

toe~passe~n van het product zal volgen: bijvoorbeeld als van het type product,

vervolgens de bouwmanagementbureau die voor de Na de "" .. ,1-\001"01"'11 ...

hoofdaannemer semi -autonoom concurrerende aanbiedingen hij zal (soms) heeft en .... "'J.U ... ""J,i\.l.""'

dit ,,+1'''--1''', ......

of er iets de aanvankelijke beslissers er weet van h",t'\I-\"'.rI

Alleen een directiestelpost CTl"r'1"","o zeggenschap in.

48 ondernomen marketing kan worden uitgevoerd, wordt succes wordt geboekt, kan een

113

naar de resp. activiteit die het meest zinvol lijkt, het meest uit fase 3. Indien reactie volgt,

van het ontwikkelings-nlPrnrpCT1rlCT naar de deelmarkten en de

worden of een meer gunstige gelegenheid worden afgewacht waarop potentiële afnemers beter of dieper kunnen reflecteren. Indien de reactie positief is zoals vermoed, dan doorgaan naar activiteit 51.

Volgend uit de overzichten van de meest geschikte productiemethoden, plus de uitbestedingen en de geschiktheid van nevenproducenten of subproducenten om het product gelijktijdig te vervolmaken Cco-makers' met technische assistentie en resp. aanzien), volgt de definitieve keuze van productietechnieken en -routes. Sommige van deze hebben een vormgevingsconsequentie moet worden gerelateerd aan

marktreactie; zoals vervangen van een vloeiend vormgegeven gietstuk door een goedkoper maar meer hoekig machinaal onderdeel.

"... ........ ..-111"'''' ••• 51

"'~"T"T"""'inlT van het product.

de de

de LI'-''-HhJ''-'H,lF,'V,lJ, in gebracht, moet het

marketing plan worden afgerond met de marketing strategie. Die moet uitstippelen hoe, waar, aan wie, wanneer en waarmee het product aan het grote (beroeps )publiek zal worden geïntroduceerd. Welke zijn de eerste activiteiten, welke de opvolgende activiteiten, welke activiteiten als er mis dreigt te gaan? Is er sprake van een schalige introductie, of juist meer projectgericht van een eerste 'pilot project' met flinke kortingen om in ieder geval op de markt te n,'VLU,",'U

Product Nogmaals wordt het definitieve product met plan in aanwezigheid van ontwikkelingsteam, mensen, en een ieder straks moet besteden om het product 11'1""Q'lTf'\ I te laten zijn.

l:ioe(JJ{elllrnllg directie: 54 Als samenvatting van voorgaande zal de directie het sein moeten geven om de vijfde fase in te gaan van de productie. Deze 'go ahead' houdt in de het startsein in voor meestal Voor minder zoals in in de bouw, wordt gewoonlijk CHlf'1O'''''''+ln, .. ·r!

ho""''''''++''''r'r van een bestaand met een

114

ao~elsltenln~~en fase 5: De vijfde fase bestaat uit een eerste

Die

VUl"vLJlv en toepassing van de eerste al of niet betaalde proef productie, die met de nodige zorg van het technisch ontwikkelingsteam en met de zachte bijstand van het marketingteam moet worden begeleid.

KeaCl:1eS afnemers: 58 Als terugkoppeling na de eerste nulserie toepassing van het product op werkelijke schaal en in een gebouw, worden nogmaals de reacties van de afnemers gepeild, en bezien of deze reacties enige wijziging bren-gen het product-marketingplan.

en T1"01nC'r'O,A1"T moeten ook in deze fase worden vm;tg(~st(;ld.

van de eerste markt, de strategie

rr"'~''''H_ zelden dat er vanaf dit zijn naar voorafgaande activiteiten. een

<TA'''A'''1''rI proces zijn de 'loops' echter kort.

met een kleine en langzame als de directie enlof afnemers een organogram van

een discipline die moet volgen uit organogram. We gaan er

115

Beurs van in naar idee van architect Pieter Zaanen. Dit leidde tot een drastisch uitvoering van het

alle stalen elementen werden

aan de

die de t-.. ""!r""" ...... +""r-.

dakconstructie) was een ontwerpopgaven

~aIlLlt~llmnl2 en 2 In 1991 kwam bij Octatube via een glasgevelbouwer uit Hongkong, John Hui van Reliance Control die de publicaties over de Glazen Muziekzaal had gelezen, een aanvraag binnen voor twee hoge F-,-'-""-'.U"V""

des in de Citicorp skyscraper, ontworpen door architect Rocco Yim uit Hongkong, te bouwen vlak naast de Bank of China van I.M.Pei. De lobby op de begane grond zou 32 m hoog worden en aan beide einden van de lobby zou een kozijnloze glasfaçade moeten worden ontworpen en De breedte van de twee glasfaçcades was 10 en 12 m. Het vertikale stabilisatiesysteem van de Glazen Muziekzaal met de tegengesteld verlopende trekstaven werd ook gebruikt. Maar aangepast, in een horizontaal in plaats van een verticaal

118

aan de enorme windbelasting in Hongkong vanwege De overdrukbelasting in de Glazen Zaal

maar in Hongkong werd deze windoverdruk verhoogd tot In is 0,75 tot 1,1 kN/m2 gebruikelijk. Het C"/C'TPt:1"YrI

de kromming van de trekstaven in het en de staven uitgevoerd als dubbele staven: 2 x 27 mm rvs ipv 1 x 10 mm Fe in Amsterdam. De Quattro 200 x 200 mm boutafstand tot 250 x 250 mm met n11/"I.ra1~'" VJLVUJlVUI.'-'ii,

maar in wezen Glazen het hAr~r;,,"t-a

systeem het bovenzij de) en naar Het scheiden van

van het windstabilisatie­konden opvangen ( aan de

op 32 m+.

voorkomend fenomeen ..... "',,'''' ... --10 ....

De methodiek van en bouwen in Hongkong was op Britse leest geschoeid: Britse normen Daarenbo-ven werdt gebruik gelnal:lKI van wolkenkrabbers. Op van toepassing, compleet

mockup voor een re1='re~,enlrane~ belastingtests werden in het Laboratori urn van Rijswijk uitgevoerd. De mockup uit

breed met twee horizontale in realistische condities kon

... ni''-''E,HA'-'AA~ werd een luchtdichte kast gebouwd, kon worden gegenereerd, die tesamen met de H'O+"' .. ''' ...... ntJ>'

de maximale testbelasting zouden vormen. De eerste test mislukte vlak voor het bereiken van het van rlAr~ ... rI.,,1" er 5,0 kN twee glaspanelen van 2 x 2 muit '-'L>' 1-' '" V "L'-''-''"

opgeroepen overdruk. De stukken glas lagen 15 m UP,l"nP,l't'ln

het laboratorium. Na analyse bleek gelukkig dat randbevestiging aan het kast niet voldoende kwaliteit had en dat

Making

er de oorzaak van was.

en is beschreven in a Building' [20],

het Japanse glasbedrijf Central Glass, Het bestond uit 19 mm

een en daarmee '-''''~E>''-'''''', voorzien van 4 gaten op 150

"'''''~'F-.,.uF-.' Het was deze Japanse mislukken van de eerste test

I "' .... "'nc'''' markt het stijve Quattrosys-"..., .... '....,LL'....,'" bestand zou tegen

test werd overigens daarom niet zozeer als leerobject. Iets

Sabbagh's boek 'Skyscraper, the van het feilen van een mockup test

119

een uitvoerige analyse wordt het opnieuw testen geen nieuwe gegevens bracht.

De onderhandelingen over de inhoud formulering en prijzen namen 6 maanden toonden zich zeer .... """"rro'701-

tiebeslissingen voor te en Voor het eerst in het bestaan van '-'V~LHL"'lJV

werd er van tevoren een I-'J.ULLl'"UJ.F, F,VJ.HUII .. U>-"

nieuwe Quattro SR knoop met x 10 m op een rij. En dat alles nog er een

eruit zou komen te zien. Waarschijnlijk het wel wisten, maar nog niets wilden

dat zelf doen. Maar wij wisten het werkelijk niet en namen dus met de een groot risiko. Hier begint dan ook case na een interessant te worden voor deze n1r1, .... Ar>" .. "1-10

daarin opgenomen activiteiten

Doel: 3 in

ze beglazing voor LVVI-'U,,,"'U>F,VH

door zijn specifieke aar'dbeV]ngSbt~la~nnlgen vormgeving. Het Quattro speciaal op te richten onderafdeling Department moeten kunnen proj ecten in Japan.

up in voor Glass.

Glass als kernactiviteit het produceren van .LJ.VULi"o,H.hl

met het oprichten van een onderafdeling voor Quattro SR haar afnemers zou beconcurreren, was de gedachte

te blijven Asahi Glass die het RFR systeem had bij Nippon Sheet die een licentieovereenkomst

Het adapteren en aanpassen van het derde leek een om met relatief weinig

<::I,l"t~1'"\",CCllrocr voor de Japanse markt te van Quattro SR kunnen doen,

van de Department. Octa-spelen de enginee-

zou langzamerhand Om de

en daarna een inbouw in de speciaal op het Central

contact

120

ten en

voor

met een of meerdere potentiële afnemers als verte-van de deels industriële van architec-

Er was vanaf het ook al een 'pilot'- project van het Seiroko hospital in Tokyo.

beglazingssysteem bestaande uit enkelglas (al of niet industrieel vervaardigde koppelingen die aardbe-

'-'I ..... U.HA ... 'AA weerstaan, toe te passen voor glas façades en regelgeving, hanteerbaar genoeg voor

genoeg om door Japanse architecten lager dan de beide bekende

AH'I"' .. UF,'.V.I..1. en een technische opbouw die patent-

en Octatube

bleerd, alsmede een engineering fee voor het pilot voorzag in een ontwikkelingsperiode van twee keurig binnen de gestelde termijn uitgevoerd, de en het pilot project zijn gerealiseerd en de termijnen

gefactureerd en ontvangen. Op Quattro SR systeem is wereldwijd een gezamenlijk patent aangevraagd, met Central Glass als

voor het Verre Oosten en Octatube voor de rest van de

uitgevoerd in de engineeringafdeling van Octatube heeft Mick Eekhout een monografie geschreven 'Guyed Structures in and Steel, a Book on Quattro Glass', waarvan er

op het kennis

twee copiëen bestaan met de toenmalige stand van de techniek van kozijnloze beglazing als basis voor de overdacht van

In een drietal bezoeken zijn bovendien seminars gegeven van één Mick Eekhout aan een verzameling van

verschillende afdelingen van Central De 11"\r,nn.rr ... ".T1t:> is nog niet vrijgegeven Central Glass

leidend tot een

waarna op elkaar pr~OdlllCI:conClept door een aantal malen correcties en

121

uit te voeren op de activiteiten. De vijf aST)ectcl'ustel

Daken en wanden: 8.1. Er

in Japan horizontale vloeren.

kolommen bewegen méér dan kolommen uit architectonisch oogpunt niet

'-"'-'-!L!V!!""'JlV J~manse glasfaçades bieden de individue­in de gewoonlijk royaal gedimensio-

'''V,'_ä''lcH.l.P'''''! en De zeer elegante kozijnloze het probleem om de horizontale

n v.F".Uj'F".'"'u op te nemen in de kitvoegen, die behalve en nu dus zeer vervormbaar moeten Productie-

moeten enkelglaspanelen nooit groter x 2,1 m, op vier punten opgelegd, waarmee

H.lU'LU!UUJ'V modulering van de gevel is gegeven. In het dak is sneeuwbelasting en hoge

raturen het gewoonlijk kleiner, met een optimum en 1,8 m. In materiaal-technisch opzicht zijn glaspanelen het vlak van de glasplaat en hebben in X- en

zijn.

en dientengevolge verdient een de voorkeur. Maar in bepaalde

glaspanelen en in andere staande glaspanelen op zijn

122

voorschriften en de kennis op het gebied van aardbevin­gen o.a. in de VS werden werken op hoge gebouwen grotendeels horizontaal. Dat wil zeggen vertikale gebouwen hebben in hun minst stijve richting een horizontale bewegingsuitslag. De laatste die o.a. de binnen-stad van verwoestte, zich in vertikale gingen gemanifesteerd.

toepassingen van Quattro treffen we verschillende materiële aan. De kunnen gemaakt worden

,",~H",",~j",H"'''', in glas en in samengestelde panelen, gewoonlijk Elk glaspaneel kan vervaardigd zijn als floatglas, halfvoor-

gespannen of voorgespannen, in de uitvoering blank glas , dan in de massa getint, gecoat of gescreend. De dikte is gewoonlijk een functie van de plaatafmetingen

(wind-, sneeuw-, eigengewicht, personele en vanda-De komen voort uit het ontwerp

van de gewenste onder-verdeling en ot'rvn,""rt11"'t'!"I'" Grote voorkeur uit naar enkelglastoepassingen: in grotere wanden F,VJlUHiHi,",,",~

niveau vluchtdeuren bevatten. volledig gehard en hebben een

enkel en

de mogelijkheid tot breuk vanwege m1<:kelsu111(le-1111SJlUll:m~~en

te minimaliseren. Central Glass heeft om volledig voor­gespannen glaspanelen van zelfs 2 x 2 m met een dikte van 15 of 20 rnm te voorzien van een 3 mrn spannen floatglas. Als Qlc~nnng:~mLaael

neutrale siliconenverkitting, met een voorkeur in de kleur zwart, of, indien

stabiele uitvoering.

Glaspaneelkoppelingen kunnen gebaseerd zijn op een plaatverdeling of een met afwijkende hoeken in en Z-richting. De van de glaspanelen en van de belastingen beïnvloedt zwaarte van koppeling. De koppeling zelf worden vervaardigd van aluminium, staal of roestvaststaal en kan worden gelast, I'-,,,,,'.u .... ,IA-........ of vervaardigd in een combinatie van vervaardigingswij­zen. De bevestiging van de glaspaneelkoppeling aan het ( du­

JI'-,.LI"''-'~'U.~.l''',",.1. kan op drie verschillende wijzen worden gerealiseerd: dubbel mechanisch half half cnt:~ml:scn

voor enkelglaspanelen:

123

tot een aantal karakte-

in van heen en weer zouden moeten

aanvankelijk idee was om Quattro knoop te

het RFR C'uC'r",,,,,rY'I dat een H-vorm

de vorm van twee Y's hebben, Aanvan-kelijk was de om een in het centrum te waarom de boven-Y zou kunnen bewegen ten VI-','-'H..;.ULY

Y. Door de X-vorm, bleef knoop er kregen de vorm van de knoop met dit principe vormgegeven. Het zou wel alhoewel er een nisme ontbrak. Het tweede idee was om een twee-assig scharnierpunt te maken zodat het centrum van de knoop het ware kon kantelen om de centrale as en daarmee de twee bovenpunten ten opzichte van de twee onderpunten in horizontale zin konden bewegen. Dat principe is uitgewerkt in een aantal verschillende modellen, eerst getekend, daarna In vorm van stalen realsize modellen vervaardigd, die werden

aan de opdrachtgever.

De kan deel uitmaken van het gebouw, in dat geval is

of een vormen. Hoewel in het ..... t-,vu,"' ..... 'u

het effect van er

liggers waarvan worden belast;

Yierendeel- en onderdelen afwisselend op trek of druk

constructies "koepels spanten en kabelconstructies op trek.

voornamelijk op druk, trek-

De klant was het meest in trekspanten die we in Delft in de vorm van gelaste of geboute trekspantconstructies opgebouwd en uit massief rond staf hadden ontwikkeld als tegenhanger van de actief voorgespannen kalbelcOlnstrU(~tle:S Ove Arup. De 'moeder van kozijnloze jaren tachtig ontwikkeld door Peter Rice c.s. voor Cité des Sciences et de 1'lndustrie in La

124

renswaardige stap architectuurpers . baar. Daaruit ontstond men, die ontwikkeld voorspanning, een grotere kleinere onderconstructie overweg.

9 Voortdurend werden de LU.uuviiLiI'U.u,",

constructeur Rob Bakker Central Glass. De neering, een zeer en engineering op twee verschillende betrokkenheid om zowel open te

aH~~errleen is concurrent voor het verkorten van in een met korte lijnen tussen de

een uitstekende werkwijze om .. HH",U"""~U bij het productontwikkelen te door geworden. Maar bij simultaan werken met

is daar het probleem van de hiërarchie en vaste Als twee met onafhankelijke honoraria, waarvan één

overheersen, tegelijkertijd aan een parallel

voor zijn één aan het kortste eind, krij gt

en mag voor hetzelfde honorarium een en ander ten genoegen van de ............. UJ, ...... ,"""

In dergelijke het de rec:eS5,Ie\'e de dominante verzint concurrent engineering met

In geval van SR per uur betaald, van Octatube is door het het ontwikkelingswerk met en industrieel ontwerpen seerd, in vergelijking met bedrij ven op elkaar een verhoging van de ~LL'~"V""~ nieuwe concepten te De(]erlKen ronde door de verschillende mentariëren, waarna het concept

etc tot het uiteindelijk tot een rHu~nC',rh1in In de praktijk van de normale

concurrent engineering gewoonlijk financieel I"'h1"l"'t',,,,, impulsen en wacht rustig

waaraan een claim op leidt dat klimaat van tijd claimen

de messen op tafel. Maar

nog eens overdoen. om af te wachten wat

toekomst toch vaker moeten worden doorbroken, op straffe assemblages blijven van standaard of bekende De technische vernieuwing is een maar onom-

keerbare dood gestorven.

125

OOI'lolJlil!e ~~.~lr,oI-n"., • ..,.B~T""". 10 De eerste marktanalyse is gewoonlijk geschied vóórdat het initiatief

gegeven tot het starten van een nieuw productontwikkelingspro­ces. PO is gewoonlijk een directiezaak en de directie moet bij de beoordeling van de zinnigheid de marktinformatie ter hand hebben.

Een van de evaluatiefactoren nadat het productconcept is gekomen, is uiteraard weer de markt: is dat een passend antwoord voor de De tussen de vorm en uitvoering van het concept van

SR de begrote kostprijs en de reactie van met name project was hier onderwerp van discussie.

dat het voorgestelde knooppuntontwerp nog waarna alle voor het zicht in het zicht en de

als de RFR

gedaan, werd een de projectengineering voor het pilot unten, alsmede het en voor het pilotproject. Deze kwam lijkbare Nederlandse maar Glas er niet mee door te gaan. De van prototypebou­wen in Japan liggen 100 tot 200 % hoger dan vergelijkbare Nederland­se projecten. Pas bij herhalingen worden de gigantische initiële investe­ringen terug verdiend. Motieven prestige en gezichtsverlies ten

van regelmatige klanten of toezeggingen liggen vaak ten vu, .... ,."'."" aan doen van grote initiële investeringen.

in deze de gele niet werd kon rrar" ... ",,,hl.rla,,,, .. rl H'r. .. rtCl .... dat eerste fase met succes was

10.2

van deze niet Is in hoofdstuk 9, onder

10.3 DERDE

houdt zich met productconcept van 1, reke-

de op dat concept, gegene-

126

12 te ontwikkelen tot

van functionele, en economi-ft. .. r~+,Yh,,,,.,,, een centrale rol In de sche volwassenheid, waarbij

conceptfase zijn een aantal aannames troleerd, verbeterd, Ze moeten eigenschappen dat het product maakt voor wensen van de markt, zoals die aan de aanvang van het was en die in de 2e fase van Marketing

deze doelstelling behoort ook de te ontwikkelen en te onderzoeken

gecon­aan

de proces duur en de proceskosten, ver-men heeft van het definitieve product aan het eind van

titel in feite de blo kacti viteiten

meer energie en investeringen fasen. Het is niet dat de 1 e con-

ceptfase maar 20% van de en ontwikkelingskosten absorbeert en de 3e 80%. Een uitdrukkelijke budgettering, onderver-deeld in de diverse is dringend vereist, gebaseerd op een budgetpost R & D in het bedrijf als het een eigen pro-ductontwikkeling of op een specifieke opdrachtovereenkomst als het een betreft. Gewoonlijk is het ontwikkelingsbudget een vast

14 Uit de combinatie van 2e fase van de Voorlopige teit: de omschrijving van vooraf bepaalde eigenschappen bedoeld voor toepassing in Japan, in als beglazing rondom waar de progressie van de bouwtechnologie kunnen worden.

Het totale Quattro SR systeem, bestaande Quattro SR l.r .... '''n ........ lln+c.n achterliggende stabilisaties zou in zijn LV L ..... UL',",'

1",",-'L'VVi.1U worden. In deze fase werden de mogelijkheden glazen niet gezien als reëel in Japan,

(voorzet-)gevel voor door geplaagde kantoren. In de marketing waren

zeer inventief en moesten vele worden aangedragen. In deze fase werd aan

<:\T'II'",,1"lnn- voorgesteld.

" ... " ... " .... '''l. 15 fase moet een voorlopig marktplan

van de toekomstige

127

relatie met het producerend bedrijf. Het was met in deze fase nog niet duidelijk hoe de dienst­

UAlt"IA,n111,CT rondom het ontwikkelde product naar de markt zou urn,l"rI'::'n LU-I-U/=..,VV'1UV.L.L. Vanuit het moederbedrijf, de floatglasproducent of

ook kon concurreren met atnlemlers van de floatglasproducent. Asahi Glass bleek twee

later een dergelijke semi-onafhankelijke opzet het hebben gekozen. Bij het marketingplan in dit tijdstip behoorde ook de tussen de geschatte jaarlijkse geldomzet, de individuele projectomzetten, en de glasomzetten. Natuurlijk bleek dat de interesses van de rnr:''''''C01'"l1''r\rlllf''.",nt

van floatglas met mega-omzetten van een product met een rn11nl1'YHl

kostprijs totaal tegenover gesteld waren aan de zeer Quattro SR De marKtplannt:m

van Glass en van Quattro SR stonden zeer ver uit elkaar. Het was meer een kwestie van 'me too': Central que coûte een n.v''-'~I~.UV'J>J

reren tegen haar twee grote door de opdeling in een voorbestemde verdeling van gen. Nog voordat Renzo Piano's was, wist der drie

zouden mogen IP1JP1''::'"

De het t"",...hnlc .... I-\""

Elk van deze worden voorzien van een

hebben om te kunnen concur­bouwmarkt vertoont

"""" ... ,,.U, .... F!,"''''' ............. van ontwikkelings- en worden in de zes hoofdas-

refereren naar (her )ontwerpen, in abstrac­tie op papier en in concreto in de vorm van materiële modellen en prototypes om van een naar een productuitvoe­ring te gaan.

Nadat in de nu worden vastgesteld, verwij zend naar

constructieve

16

128

moest materiaal

ontwikkelingstijden en overwegingen, vloeide j;;;.vJlU.::lI.v lr1nA~"'AY'I

staal voort. Deze worden door was gegoten roestvaststalen knopen met een ",,,",u,u.,,,r-, ... ,,,,-,

van 12 weken voor het vervaardigen van modellen en het de eerste stabilisaties hebben een vorm en uitvoering zeer projectbetrokken moet worden ontworpen. Het te gebruiken materiaal was bij voorkeur stalen massieve trekstaven, in tegenstelling tot

uitvoering in roestvaststalen kabels van de concurrentie, die een hoge mate van voorspanning veroorzaakte en dus zwaarder belaste

Deze rvs trekstaven te combineren met gelaste die tevens verbindingen hebben voor de trekstaven en de

Het staal was te prefereren boven aluminium vanwe-en de gunstiger

dan van alu/glas.

Een met niet gedachte. nische veren aan het eind van mechanisme opgenomen tisch weer zou +Do .. '"rrLrDo1~DoY'l

de vervorming door knoop die weer nul

het grootste probleem op door aardbevingen en de

van het gebouwen van

129

Een 1"nT,np.rlp. siliconenna-

naden daarentegen zouden over een 'LV',","-',,",

van 12 tot 20 mm tot 20 mm zij delings, naar links en naar gaan Het tussen verticale en voegen kende

20 x 20 mm tot een of rechtse ruitvonn. Het in te zetten siliconen was zeer tot 200%.

Een derde vormde de glas panelen, waarvan in het ..... AE,"'ÄÄA"' ... ' ..

dat vanwege de veiligheid en het of ", ... r\ri1'f'Cl>l"1-r het uitvallen moest worden tegengegaan

nO()1C11paUteel door een dunne floatglasplaat. waren de afspanningen. In

aatlwezlgne1C1 van aardbevingen dat een UH"'F,VHU'C""

Nederland toegepast, hier niet verticale ver­gebouw-spanning, die aan de einden ~~Ä.".UÄ.u_A

constructie, ofwel een horizontale uitwijkingen van het gebouw meer

met horizontale

vorm van de aan voorkeur uit naar een horizontale daarop.

Afhankelijk van de aard en de gebouwconstructie ging

en draaiende

Een vijfde dat in de knopen o::Io::It1,UTP.71

moest zijn om als het eigengewicht op te nemen en tegelijkertijd bewegingen te alsmede van een C1elnpmg~srrleChatl1S]me te voorzien.

vorm van knoop volgde productcon-cept, waarbij op X-vorm van Quattro, zoals dat

voortgebouwd moest worden, hoewel de H-vorm bij RFR in wezen betere voor

Het paarsgewijs bewegen van de twee bovenpun-de twee onderpunten middels de dubbele op

,..."'n.n .. · ... '''' as van de scharnierende drukstaaf zich van een eerste A111hITt" ... n en prototype met tamelijk gebaseerd op een van 300 x 300 mm, naar een kleinere .... .L.UI.l.V~.UJ.F, van 200 x 200 mm afstand, waarbij de typische Uctatllbe vormgeving met verborgen (aan oog onttrokken) mecha-

in het zicht werd De vorm van de stalen gelaste werd ontwikkeld gietmodel, maar in

gietuitvoering vloeiender en meer stroomlijnd kunnen worden.

19 Hoewel de zes technische ast)ecten vaak elkaar overlappen en in elkaar grijpen, is een analyse toch voor de voortgang van het proces. De glaspanelen in hun voorgespannen en al of gelamineerde uitvoering

In de knopen konden de rt"Ip.,r"h'l111

nig vanuit het concept De twee te gieten werden ook voor de uitvoering nog als

130

elementen vervaardigd. Veel mogelijke toleranties tussen de knoop moest een verticaal met het glasvlak, terwijl moest worden. losheid in beweging versus UHI'LL .. ..,.'U

Daarbij kwamen de van elementen, de assemblagetolerantie van rantie van de knopen op de van de 'lnisfit' met de toleranties van in centimeters wordt aangetroffen in mechaniek van knoop slechts van mm voorzag.

draadverbinding hetzelfde beeld: in moet enige ruimte zijn om te kunnen draaien, vanwege de belasting in de vastgedraaide tolerantie

omdat elke scharnierachtige verbinding grote vervor-knopen geeft, die in zin Een kleine

een vervorming in de glasplaten. Op dat moment we weer eens geconfronteerd met het feit dat een bout ontwor­

richting van de steel over te dragen en niet De stabiliserende construc-

van rvs kregen voldoende draadvormige verbindingen weg te kunnen stellen naar de fijnere in de uitkragende op buiging belaste beperkt zijn, in de op trek belaste elementen de """"n''''...:7r:...·LF,U'''' ..... van scharnieren geen rol '-'1J' __ v .. ' .... v.

20

ontworpen worden dat ze zowel de mechaniek als de f"'r ... ~"h'·11,...1r1C"':'a. ..,,_AIL ... '-", .... u.rO:Hl1rhnrcrp'n

ties zijn uitermate en Van Ford wordt gezegd dat hij principe heeft uitgevonden. Vóór uitvalpercentages van onderdelen maar weer te hameren op passingstoleranties van de als voorwaarde voor een efficiënte Daarvoor u,,,, ... rl.::,, ...

digde onderdelen vlak voor en tijdens werkt om te passen, zoals we soms in Met name op dit onderdeel namen de Japanners van ons over. Het lijkt wel of ze minder gehaaid in het ontwerpen van een concept dan het perfectioneren van een bekend "'-"1"''''''''''''

zich tot de mogelijkheden van snel in het geven van adviezen

van projectconcepten. Het werd in feite gezien als de op het ontwikkelde ontwerp.

· .. ., .... ""t'..,. .... T~L.. 22

Na deze zes aspectontwikkelingen en -onderzoeken werden een viertal F,'"' .. JH, ...... n,... twee stuks van een knooppunt dat op twee aanver-

131

wante de van het .......... ,"'..., ... "" .... ' .. u .... ...,. ill ustreerde en twee fuH size tests van breed en

ongeveer 2 x 2 m. Deze

van ongeveer 6 x 10 was van een

het binnenste kon hP'XTP()"pn door de

en nn"pr.nrn

wijze (langere duur) en een àYl1anmS,~he van overdruk naar onderdruk) begeleid door een hydraulisch glasgevel met scharnierende knooppunten en

in

m en

van het binnenraam­kon worden om de

De tests

een standaard watertest. Een aantal laboranten had zich tijdens de tests opsluiten om te controleren of er van waterpenetratie

was. Ze er overigens met hun standaard helmen en

standaardgevel aan de hoge

Buddy Hollie-fans. De laterale uitslag werd vastgelegd. De aanwezige glas­

mclenlaalà strak en aaneengesloten in horizonta­per rij een vervorming op

""'''t'·11A1 .... Afl probleemloos.

inmiddels hoog opgelopen, en het was ....... A ....... "'.".'\.

afgeschreven op de Glass concern, en niet op het ontstond een passend prijsniveau, ten opzichte van de Europese prijzen ongeveer het dubbele, maar gezien de intensieve persoonlijke bemoei-

met het project zijn de initiële kosten van Japanse bouwproducten altijd

25 Vanuit de criteria die de directie van Central Glass bij het verlenen van

'-'I-" .. UU....,J.H had gesteld, was het prototype een acceptabele VjJJLV..:J • ..:J.lLlf;;.

nrnlllJlK>lr" 26

J.J."" • ..,J.'-"."" er tevredenheid over het gevoerde proces.

proces en maakte de HHJ'!-.· ... "u. .... " om over te gaan naar een eerste tm~palSS]ng van

het Dit is

132

11.

U!-,'..-' .. dCtUJ.- of pr()le(~tPlroduc1ten voor

Omdat op een directe vraag van de 1"\1"r'1"",---tr.llt"f'h1t"",...-t

van het het programma van eisen en wensen en indien er behoefte dit

ook snel in een discussie kan tingactiviteit opgenomen. Voor de

de

Als voorbeeld van een is het en ontwikkelpro-ces van de treintaxi gekozen. Over het algemeen zijn speci-aalproducten of speciaalcomponenten delen van gebouwen. De schuil­zuil is echter een zelfstandig bouwwerk, een gebouwtje op zich, dat in de openbare ruimte in de van Nederlandse treinstations is F.'-'~jHU"LuL als wachtplaats voor reizigers van de treintaxi. De schuil zuil

een

niet

voorbeeld gekozen vanwege de complexiteit van ontwikkeld bouwproduct. Het proces vond bovendien

de nabijheid van de auteur. Het is een zeer opvallend waarvan er nooit meer dan 120 stuks zouden worden De zou de identiteit van de treintaxi bepalen en

opdrachtgevers worden nu dankbaar

F>Viii"' .... U.~ van teksten van Sam van Hr.l''lCT<~1'' en één van de ",,,·M'n,,,, .. " van Dok

11.1

besloten ro .... ,...,. .... ~""~iif-ii,:>.

Treintaxi (TT, heden de

ning TT is een volle UV'..,.LLLVi

standigheid. Een van de kenmerkende verkooppunten was dat een nooit langer 10 minuten zou hoeven wachten en dat hij altijd een taxi zou aantreffen. Op de locaties die toen bediend werden, was dat redelijk waar te maken, gezien het reizigersaanbod en de schaal van de plaatselijke Een mogelijke expansie van TT zat vooral in kleinere De korte wachttijd en de klaar staande taxi zou daar echter niet waar te maken zijn, zodat een schuil-gelegenheid onvermijdelijk werd. TT en Dok Produkt-ontwerpers bureau van vier in

133

Amsterdam, dat zich toelegde op producten voor opdracht tot het maken van een .. n.H.l .... ,.J'-'lU

vH'u...,r .. ...,u .... u'-'H ... met de ontwerp overwegingen van Dok Produkt

vlot met een reeks concepten waaronder een kwartcir­dak aan de paal en een gekromde TrarlClnal"Qrl1~P

uit een stuk aan de paal gemonteerd. Kenmerkend voor het was in dit stadium al dat er zowel voor als achter het scherm een onderdakse schuilplek Dit concept werd verder Als een omlij sting van dak en wand in krom buis met in de vocabulaire van het haltebord. Bij het maken van een 1:5 ontstond het idee het dak transparant te maken, om het te krij gen. Presentatie geschiedde in november 1994. van en kwaliteit van het

verkoos TT in april 1995 om met Dok te gaan.

00lrmlt~ver'D na .rlI.,,·.'ii ... iit-ii'~,[T"" "",..",rii,..., ... ht-.

tussenliggende tijd had TT

een een een zltgeleg~enllel~[J, ~''''''''''_'''''''''''''''''

met behoud van de bestaande paal niet meer te Dit betekende een aanzienlijke uitbreiding van

met vele onvoorziene aspecten. Daarbij naar een introductie per 1 December 1995! Dok

en een taakstellend budget overeen op een dergelijke korte

doorlooptijd en zoveel nn'h""I.l'p .. ,rI"" nieuwe aspecten. De breedstrekkende taak en het daarmee vertrouwen dat TT aan Dok schonk kan worden genoemd.

voor dat een opdrachtgever een bureau zoveel mei 1995 TT zo snel mogelijk een

aan zich te binden, om deze direct te betrekken in ven een definitief ontwerp en om zo bestaande know-how en bouwelementen te Met Dok en adviseurs Inkoop van NS die met een grote frequentie

Deze nlD ... lr'rr .. "''': .....

producent. Dit is van groot raken en blijven op het voldoende druk op

geselecteerde geschreven notulen

ingewerkt besluitvorming, voor

en voor '-'\..IJl.l'" 'U..LV op de

134

'oenillne COl1lceJJt met 1:1 ........ "" ..... r ... u,..... 3 af of het conceptontwerp wel voldoende

in stijl met het motto van Dok 'zien is ontwerpfase daarom voorafgegaan met

1 : 1 mock-up in hout te maken. Er werd een regen-(het was midden en al

zou moeten om recht van voren 1nll'An"'lo .. ,rla

sche het gekromde was het zeer simpel om ter achteren plaatsen van één zou 1-I"'1'U,",",U.

bloot gesteld dak

vondst. Met de verschoven wanden was een aC"\'l'Y'In"'I""tt'l'''C'

te maken waarmee gereageerd kon op ter plaatse. Een programma van eisen

van de proef werden opgenomen. locaties met foto's om inzicht te krijgen in de nl-:.",tc"n,fTc<r·An.rht·''''0

beschikbare ruimte, soort bestrating en opzichte van stationsuitgang.

Pn)dllcente~nS4elec~tie en 4 .LH.L'~'VV'""" had via haar bestaande kanalen vijf

benaderd werden met het ""'''''''71'"\<,17

van de status van het van Dok, Dok stelde aan TT voor om Octatube als moge-

van glazen componenten bij proces te bij Dok enkele ideeën over toepassen van

knowhow en durf op dat gebied nooit er doorheen te TT echter als zesde producent toe

voor de vier ",,,, .. ,l"\l,,,,rhnfT toe te lichten. Enkelen namen

nieuwe sctlet~;;oIJltwen)en

tieke materialen en HJ. ... 'F, ... 'J.J..J'lUJ.\ ... U ... , ..

kandidaten te vinden

frame met een frêle De informatie ken door de producenten werd uu.J.J.~"""YJ.

ren in ontwerpwerk. Octatube werd rond waarvan iedere onervarenheid van '<Jv ............. v'-'

aan een adequate .LI.H .. 'F, .... '.Ll.jJ' ... Ll .............

135

concept te schetsen. Eén vervolgens

van ter

fase snel van een naar een lichtvoetig

in de aaIlblledJng:sge~sp:rek kon Dok direct lnC'I'"\t''I''\I'"\t',,,_

van

plaatsing en nazorg. Octatube was immers geen organisatie was om op basis complete producten met een

groot aantal verschillende componenten te vervaardigen. Er werd een scorematrix waarbinnen aan

LV'-'F,'-'j\.VlJ'U op criteria zoals: verwachte visuele kwaliteit, waarde van de bijdrage aan het ontwikkelingstraject en

betrouwbaarheid betreffende de doorlooptijd. Opvallend was dat TT in de buiten de beoordeling wenste te houden! De

totaalscores van de producenten liepen niet significant uiteen. Besloten offerte aan te vragen op basis van de laatste

schetsontwerp, zodat prijs alsnog een grote zou gaan In samenspraak met iedere producent afzon-

derlijk werd .... p ... '''-'.o.A.o...., .. ' • ..., producentalternatief voorbereid, waarbij de tot dan toe esthetische schetsontwerpen van een constructieve

en werden voorzien. Iedere producent offreerde dus op een ander het op henzelf toegesneden ontwerp. Dit mag betrekkelijk uniek worden Normaal volgde

met een uniform

11.2

Doel Definitief Na de selectie van de producent, in een uitgebreid bouwteam­overleg de verdere ontwerpontwikkeling ter hand genomen, om in een korte tijd te komen tot een hoogwaardig tegen een redelijk lage en voldoende inzichtelijke prijsopbouw.

'-'U 1. LU<1o,l, NS Inkoop, Dok en accordeerde, financierde en het ""'i'(T, '111TI11 0''''111''''''11

len en uren met een vast Au."' ... b,"'arh'\,"' ....... "'111ta .... '"

Haar

""Jl .... """', • ..., Criteria: 7 een duidelijk herkenbare

13.000,- excl BTW, in een

van

op de "'A'-''''UAA'''''''.'''.''_ J.V\.IU U'.-'" "-' •• ,u. ..... "'u kunnen "JA"';O ..... geplaatst en een jJJ.UUL"".U1F,

van de eerste per 1 februari 1996 op 25 officiële ingebruikstelling.

"""'.II.Jl.II. .... ~v .... 'Un .. ALsp~ectlen: 8 Het ontwerp van het definitief ontwerp zoals dat door Dok werd ontwikkeld, bestond uit een grote zuil in elliptische doorsnede die door het dak heen stak, omringd een dak, met twee

136

ronde met

twee zitbankjes en 1n J,r""1T,r'A Door contacten straatmeubelfabrikanten en de het bouwteam

een antivandalisme gevormd, op 'sterkte gehuld in kwetsbaarheid'. Niet wantrouwen naar publiek onverwoestbare maar vertrouwen laten elegant en ontwerp. De

in met Octatube naar voren perfect op deze aan. Zo was het veel oogde, men zou snel beklimmen hoewel gemakkelijk kon. Overwegingen waren nu volgende:

Vorm 9 Een verticaal element als duidelijke kleuren en met was een transparant wanden. De zuil

herkenbaar u ... <,,,,,-,,,,,-, aanduidingen.

en twee ronde

de naam 'schuilzuil', De was in een .. "'rn1rI10 ....

centie van het oude in en kleurstelling. De van de zuil was in de loop van vervormd, van een tot een plat-elliptische vorm, om te scheppen voor

functies. Naarmate het werd wat er meer de ellips meer 'opgeblazen'. Lang er

met de meer dynamische afgesneden bovenzijde horizontaal afgesneden die was. Het ont-

van de kosten: de schuine 'bisschopmuts'

11"\1111/011" ... • ... ",,.. • .0. en

De diameter van was te groot om te geëxtrudeerd in aluminium: 300 mm breed en 900 mm De zuil moest worden samengesteld meerdere onderdelen. Constructief was er een verticale "'H"l'-~ .... "'HJlF-. vanuit een betonnen

van Demonta-

ge moest vanwege het AI",lrt .. anl,,,, .. 1r

en Daarom werd besloten tot van oproepinstallatie

een stalen skelet van vierkante en een van De beide ronde kopzijden zouden in een extrusieprofiel de panelen in of staalplaat. in het buitenklimaat en van beschadigingen, op aluminium. (Zodat er in 1997 zonder schaamte

,..., . ., ...... ,_ in ontvangst kon worden genomen). Vanwege het van zo compleet mogelijk

werd er een bovendaks aangebracht tussen en bovenskelet, en bovenbeplating,

voor de constructieve en de afdichtende het r ... 'l1 .... C'1""''M" zou het deellos meereizen.

Vorm Dak: 11 het dak

door een mr.,,.,..?, .. "1'"'> test had

twee achtste cirkelsegmenten in opgehangen aan midden-

tot een vergroting van het dakvlak tot waren. In contacten met

137

octatube werden ideeën die leefden omtrend de wat voor straatmeubilair tot dan toe zeer

was, Het buizenframe verdween. Het dak ging bestaan uit twee vrij glazen platen die in het midden

op een uitkragende drager, die tevens als goot Later ook deze laatste 'laffe' ondersteuning toen bleek dat een volledig vrij hangend dak haalbaar was, waarmee de kwali­teiten van glas volledig tot hun konden komen. Een geheel transparant dat uitkragend en een beeld van kwetsbaarheid gaf en daardoor ook een sterke eigenwaarde kreeg.

Omdat aan de orde kwam dat bij toepassing van F,V'"UUH.H"",,,",A

één laag wellicht getint kon worden, dienden de metrisch te zijn om te voorkomen dat er twee geproduceerd diende ten Het dak vorm met twee ,.HH.'''''_H,,",',,", r>· ... v.o,"oO-,rY\o ... 1-,:' ...

12 Het dak zou kunnen een enkele voorgespannen ofwel

twee voorgespannen platen van

II<'I"'.,,\I-... ·"" ..... roo in de zuil: 13

veiligheid tegen in een van beide

zou kunnen bestaan uit en geheel voorgespannen

Om het moeten stationeren van een taxi op stille locaties r""", .. nnr1'''T te maken, wenste TT een oproepknop in de zuil, waarachter

telefoon schuil ging in contact met de TT voerde zelf de aanbestedingsonderhandelingen met de

van de intercominstallaties. Lang had TT te vermijden dat een 220 V aansluiting moest worden

te verwachten malheur met de locale verlichting door TT zelfs gedacht aan '7A1''''P.rot:>lluAt:>rl1,no-

natie met accu's: suggesties die door de opgetrokken wenkbrauwen werden atQeWeZE~n com onvoldoende versterkt kon worden leerde TT voor een permanente 220 V verlichtingsnet. Op vele werd ............ LL.L,",,",

ven tevens een h",",TrI"'f't~"

op de zuil: 14 met geplakte letters op de

komen in de zuil voor informa-tieve het definitieve programma van eisen was al van een vitrine ergens in de zuil, die de krant van die zou tonen. de bezwaren van Dok over de gevolgen van het gebruik (een idee, maar hoe lang gaat het goed?), zette TT door en wist trots te melden dat het NRC-Handelsblad wilde Zich bewust wetend van zette Dok

138

aan het ontwerpen van een weer sporen te verwijderen zou

ontwerp ontstond een ,","'L'UV.LV v!-'.n .. ".1UlliiF.

een mogelijke mislukking Geheel in het karakter van

J"..'-'VV J".. ..... LL glasplaat­je met extrusies op het

get)og~en glas paneel een uuF" ..... U'"'i ..... ook de verwachtingen van Dok " .. ",,,,.-t'''''''++'''1"".rI

van en en oriëntaties van windrichting en iV,"'!-'i.iVJ'"HU.F.

dat een variatie mogelijk moest zijn in Met een standaard diep dak of een

op een smalle stoep kon uv ...... u .. "-''' ..... 'B nodig zonder dakje en zonder

zo uit kwam. Er bleken dus al 5 te ontstaan, waardoor het in de assemblage (ook niet

De kunst bleek al

ontstond een achteren en een afschuining in de aansluitende ~~~UA~-H

ten met veel spiegelsymmetrische elementen. Er moest in een vroeg '-'~"' ... U""JLU wel een schatting van het minimale aantal van

verschillende typen met een overmaat aan onderdelen.

AUA""'","_",,"'" en Ue:taiIUe~riJlg: werd een

en ontwikkeld een gelast stalen skelet, aluminium

lflPP1"riP ellipsranden en kolommen, geharde glazen

roestvaststalen

speciaal een betonnen

en de krantenvitrine. Van elementen moest de vorm worden en ontwikkeld en moest er worden gehouden met

bevestigen in verband met het ten van onderhoud, eventueel door Op

verschillende bij

zone kon zijn met tolerantiespelregels. De door Dok toef!et)as1te leek op van de toepassing van plaatwerk bij

ervan uit dat een ontmoeting van Er werd juist een ruime kier .hV ...... ~V.H, met in

Voor de ontmoetingen van op glas en

139

de .... IV'~ .. JL .""~"', • ...,

aan het aanbrengen van een Een duidelijk van gebogen panelen, die door de niet exact in maat te garanderen waren. Ze konden op excessen keurd, maar bij afkeur wilde geen producent meer Dus ontstond er een evenwicht met toelaatbare toleranties, die in het midden van een 1,2 m brede plaat wel 20 mm bedroegen, dat wil zeggen: 10 mm naar binnen en 10 mm naar buiten. De bij de NS gebruikelijke opstelling van glazen wanden met vrije onder- en boven-

sloot gelukkig naadloos het tolerantieverhaal van gebogen aan. In de samenwerking tussen Dok en Octatube bleek soms het cultuurverschil in de vorm van de gebruikelijke toleranties die bij het industrieel ontwerpen in de orde van een honderdste tot enkele milli­meters liggen, terwijl die bij het bouwtechnisch ontwerpen van milli­meters tot centimeters gingen. Een plaatverwerkend bedrijf die voor de

andere te werken dan een plaat-toeleverde. Een

waar aluminium

in voorwaarden

thermisch het

middels roestvaststalen bouten. Een van deze overwegin­gen pas in het uitwerkingsstadium duidelijk, maar in feite behoorden ze thuis in het ontwerpstadium: vandaar dat ze hier enigs­zins anachronisch behandeld worden.

gesprekken met de producent en met subproducenten, zoals de aluminiumgieterij en gebogen glas, werd de realiseerbaarheid van de gecontroleerd. De laatste ronde tenslotte was die van de ass:errlDl:agé~1l1n,

die zou moeten worden opgezet. met de associatie van een assemblagelijn van een kleine vliegtuigfabriek in het achterhoofd, werd een serie van 20-25 stuks schuilzuilen verondersteld, die ductie zou worden geassembleerd.

Economisch 18 de eerste contacten met NS

voor complete als voor opgegeven. In eerste UAUM .. U"H""

140

er worden

met een

stalen ellipsbuis per 13 juni N a de ontvangst van het werd medio juli 195 een optimalisaties werd een Y.VJLLLLLLJ.'-'

de kosten van de Ar\,tUT<"'"t'r\,r.r\tnr1 Irl,rc.l1n,rr

werd duidelijk dat het Dok r.r\tnrP>1rn

was de keuze van de producent ....... " .. .u..u.,.~""..L

11.3

Nu de voor de volgende fase werd genomen, aan-genomen naar de volgende fase: de ontwikkeling van het

definitief prototype zou moeten worden werkelijke materialen en de laatste perfectionerin­

Er was een kort tijdtraject gedacht van augustus Dat bleek zeer kort gezien de aanmaak van speciale

j:;;.H ... 'L'-'L' .... n.J.· ... vJ.J. en dergelijke onderdelen. Heel belangrijk LlvCH.loJoJ.LUlF, om in deze fase reeds te investeren in matrijzen voor

en In feite vond daarmee door in de van tijdbalken die normaliter achter elkaar lopen: van Proto­

en Productie Fase. Een vorm van concurrent engi­van het prototype en de enginee­Dit is er de reden van dat in deze

case van een van de productiefase reeds in het prototype fase worden behandeld.

19 De doelstelling was om per eind december 1995 mee aan de kandidaat franchise een prototype te kunnen tonen.

)nhvHd~elinlg: 20 Dok zou het definitief ontwerptraject leiden van het en van alle

terwij 1 de producent voortdurend ven. Om tijdverlies te besparen werd voorgesteld te van een plus': een vast percentage voor engineering en

winst en risico, bovenop de opsomming van onderdeel-en de assemblagekosten. Vanaf moment kon Dok

aanvragen en bespreken, technische besprekingen met subproducenten voeren en zo werd Dok ook medeverantwoordelijk voor de financiële opstelling. Vanwege de betrekkelijke kleine schaal van het project

dat een formule te zijn die redelijk werkte. aan op de assemblageprijzen moest worden om

'-'J.J.1'J. ..... '"" ........... schaaleffect te kunnen meetellen. Het was voor Octatube de ontwerp ontwikkeling op deze manier te laten

de post onvoorzien van meet af aan klein de vele aanvullingen op het ontwerp voortdu­

op de moesten worden toegepast. Het kostenver­een open boek. Door deze openheid werd gedurende de

gewerkt met een voorlopig contract,

141

feitelijk pas na het van de productie voldoende definitief was om te worden getekend. Ook doordat voortdurend materialen en mallen moesten worden besteld, vooruitlopend op het definitieve contract, liepen ontwerpontwikkeling, op onderde­len en prototypebouw door elkaar. Voortdurend moesten afgesproken van 'deadlines' waarna het niet meer op tijd gereed zou kunnen zijn, de benodigde 'lead-in' tijden en eersteling producties van onderdelen). In sommige gevallen moest de volledige serie van alle onderdelen van één type worden besteld, alvorens een onderdeel kon worden ingebouwd in prototype.

De openheid van bestellingen, redenen voor veranderingen en .uuuu .... J."'u waren gebaseerd op een basis van vertrouwen. De werkwijze naar het prototype week sterk af van wat gebruikelijk was. Over het

een producent om componenten uit te voeren als het nog moest worden getest. zou de

die daarmee gemoeid waren uitstellen totdat zekerheid over het functioneren van het ontwerp. Gezien de uiterst

productietijd van het prototype tot de eerste serie (ongeveer 6 was het onvermijdelijk dat componenten direct

definitieve vorm Het werd door niet door een natuurlijke maar puur door

Wat het eerste moest het eerst op al vroeg in october

nog niet bekend was. de

....... '.A'"'I-,,.., ... 'AA van "''-''UH'',..,,",

hiervoor uitvoeringen waarmee men zich niet vastzette voor latere wijzigingen. Zo kent de dakplaat maar één tolerantiemaat: in zijn ophangpunten. Verder bleef ze vrij van de constructie. Nadat voor

onderdelen eenmaal de definitieve bestelbeslissingen waren genomen, viel ook een Waar ontwerpers de

gen tot gedecideerd van TT haar begroting een van de sterkte en

eindeloos te schaven, werden ze hier Het ontwerpwerk van Dok in n..--,-I?ar-h+

aangegeven traject, Octatube in had opgenomen:

en het maken

van ren, soms tot en met het bezoeken van de in om de resultaten van de AA""Tt:.'"".rr",."A,'i'lf'T.

nenten te controleren. In die bleef de taak van '-'''''UU-f.LI'''

durend meetekenen aan het met Dok

lokaties en soms via altijd via

,+"i--",,,rt .... + en via de PTT en dat in 120 treintaxi steden.

142

kolommetjes rT101""""" .... I,.- werd vanwege

stukken (2 voethelften, kolomvoetje, van de vacuüm folie/zand gieten afgebraamd (zoals gebruikelijk) en om een gelijk­matige kleur te verkrijgen en afbraamsporen weg te werken. Alumi­niumkwaliteit AlSi 10 Mg. De kosten van matrijzen,

dfl werden geheel geamortiseerd op het project.

22 de beide vlakke zijden van de zuil, onderdaks en

uit een onderdelen met een verschillende vorm, waarvan er twee als deurpaneel geopend moesten kunnen

als toegang tot het elektrawerk. De keuze tussen 1,5/2 mm '-'~""-U..Lt-H""''''~ en 3 mm aluminium werd na het vervaardigen van proefstuk­ken door een geschikte subproducent in aluminium verkozen. Bescha­'.HF-,ÀJ.ÀF~VU L..V' ....... ""L. niet tot corrosie leiden. Niet de thermische uitzettings­

deze keer een overweging, maar de perfectie waarmee zich liet zetten, buigen en walsen. De kastjes

overigens wel in thermisch verzinkt staalplaat in staal was laswerk gemakkelijker uit te voeren

en vervormen van het werkstuk.

vingen en gleuven voor een kleinere ronde An,pft1ftCT """JOrCA.,

stalen staven in te kunnen ""'"'0.1".+",...,.

plaat zouden verzorgen resp glas. Totale matrijskosten voor en werd ook geamortiseerd op het

...., ..... , ........... " •• voorgespannen 24 De glazen wanden Vanwege vandalisme ging bij gelamineerd en een onbetaalbare combinatie. hoek Coolsingel/Blaak in Rotterdam beglaast met waar

143

I I I

,', I

\l., J• '. , . I " I I I I I t I 1 I I I I I I I I , t I

Twee gebogen glaspanelen zullen nooit op elkaar U .. UAL>H.U ..... 'AA met tienden van mm afwijkingen, het maximum wat

kan opnemen. In plaats daarvan zouden de twee op elkaar moeten worden gelamineerd middels epoxygiethars. De van het zou verdrievoudigen, met het voordeel dat het breuk zou blijven hangen in de twee zijdelingse sponningen. Het gebruik in Nederland was echter veel simpeler: er werd enkelglas gebruikt bij abris en snel vervangen zodat vandalisme geen sporen nalaat en daardoor ontmoedigt werd. Dok bedacht een weg: hoe beter verzorgd, hoe meer de kans op respect en hoe minder schade door vandalisme. ir Paul Mijksenaar speciale grafische screening te ontwerpen voor de CCv'HJ"'-'-"

en kwam met een stramien van kleine Dit ontwerp zou op het waarna

tot 570 oe en de "',... ... "',:"",." ... er in feite zou rr",T·n .. r·"'''>1~rla lucht een snelle afkoe-

zou in voorgespannen en een trekzone in het hart van de

U~""An.~"", Het gebogen glas dat een typische

binnen de overeengekomen was in het midden kleiner dan toe groter. Het leek daardoor dat het

midden knikte en aan beide zijden was. In het al gesignaleerd, maar was als een

fenomeen gekenschetst. Bij de latere serieproductie herhaalde op identieke wijze. Bij de krantenvitrine, opgebouwd uit twee concen­trische glaspanelen, ontstond daarmee een sterk variërende ruimte, die in een afdichtend rubberprofiel moest worden opgevangen.

25 De dakpanelen hebben door hun kwetsbaar karakter. Van meet van Octatube het

met geleidelijke randover­afmetingen met een

De dakpanelen werden vervuilingen minder ....... , ... "-""'.I' ...

voor de schuilende mens tevens een terwij I deze toch op

'7,,...II11'h,,,, .. was door de lage hoogte en het perspectief van de van te zijn de glasplaat

werden twee gelamineerde modellen van Octatube belast tot breuk, erop te

en door er met stalen pijpen op te slaan. Vandalisme was nog

bij lijkbaar met gewoon

er in onderling overleg naar Het bleek dat bij breuk van

als een dweil naar beneden kwam, door de twee platen. Halfgehard glas had een ander

het enkele grote scheuren, verge­Doordat de patronen van de scheuren in

144

elkaar er na breuk paneel niet naar

v",""",-v",h) maar één enkel dakpa­de post-Rietveld generatie

bedorven door een metalen '-'L-o .... ·UAA 11 H. zou aantasten:

om en werd in­een aantal perforaties had

te laten passeren. De installatie werd aangelegd door een onderaannemer. Er was enig experimenteren

om voldoende akoestische demping te genereren om daarmee de door de beplating van klankkast voortgebracht, te onderdruk-

ken. Een normale telefoon kende geen rondzingeffect tussen luister en spreekgedeelte. Om bij een intercom te voorkomen dat het geluid uit de speaker door de microfoon werd opgenomen, heeft het een schakel­systeem, dat één richting van de communicatie steeds wegdrukte. Dat kwam de verstaanbaarheid niet ten goede. De mate van wegdrukken kon alleen aan het echte product worden ingesteld.

TT in een stalen binnenmantel en een

IrA1'"trtc"", worden n-a'.uic·"",,1

van LVi"-ViJ.Jlii!'; door Dok, moest via modellen nog

in de op heuphoogte. Paul

intermediair naar grafisch kunste­had de bewegwijzering van

trok het bureau de opdracht naar zichzelf toe. Het ontwerp van de op afstand gezien

van vlekjes bij bleken te bestaan uit een van kleine symbooltjes gerelateerd aan reizen,

weer en voor enkele citaten van beroemde later stadium heeft het de vormgeving

de vitrine ter hand genomen in een bijpas-

r1i:t,;:'''lUlJ.llJlll'Ul'''''' ........ 1 ... 1I- ..... ih" .... n. 29 de assemblage van het eerste prototype werden een klein aantal

gebreken ontdekt, voornamelijk van passing en toleranties van verschil­lende onderdelen. de vereiste korte doorlooptijd was voor een

145

stijl van seriedelen waarvoor moesten worden vervaardigd, werden uitgewerkt in

o-"'l'n.H"l'''',Pl'r1IP ~~'a~.'HU'I->""''', alle maakdelen waren alleen nominaal bemaat. nl'f"\Tn.T'U1'"'''' zou daarmee als voorbeeld dienen voor de produc-

geconstateerd konden nog worden 1".""\.IV.l.l.lj;.,V'-'.l

U.ln.'-'.up"'''' weg: talloze producten bereikten markt er maar één tekening van werd het model

informatiebron. Dit ging goed zolang men niet van 1-"".1,,"[70

de informatie, verzameld prototype, Maar door de goede voorbereiding op het

(engineering), alsmede van individuele van de onderdelen vóórdat ze tot een

zuil waren 0-"":1",,"'11'1

kelijk. gelijmde introductie

geen wezenlijke wijzigingen .l.lvvu,c.-...,­

het minst gelukte ontwerpdetail het gevonden: nota bene een

Uctatllbe maar in verhouding van het gehele ontwerp in massa te evenwichtiger indruk

Een stoere knoop zou een veel

gaten in de plaat moesten worden M"'dHa(~l'!..L

was het achteraf niet nodig leiden naar minder ,..."' .......... ru ... " ..... +h' ... '''' ....

Ko:stp1rUsbereke:nmlg: 30 Inmiddels waren de kosten, open tot stand gekomen en gecontroleerd, gestegen tot een bedrag van bedrag dat, gezien de geleverde voor

Go na de publicatie aan de pers medio december

Doordat er toch al van de ellipszuil Het had kunnen

tot het start van de productie van de gehele een en ander verkrijgen van goedkeuringen voor plaatsing,

en nutsbedrijven afuankelijk zouden zijn.

11.4

Reactie onrl"'!:lIl"I'1tOf,,"V,,""O

De was zeer .... ,....<"1-H"1-

ging akkoord met begrote .. l.V.>L", .. 'Vt--"'L'-"UHJ.F,V.U.

U",.""riI~.I'1tl'.o schema: 33 Al tijdens de aanloop voor groot aantal bestellingen serie. Om de productie van moesten matrijzen worden velrV2Lanll2:Q

de en

niumextrusies, de en in de kleinst mogelijke series.

Tegelijkertijd met de van het prototype moesten ook

146

serie reguliere Engeland, Duitsland en Nederland.

Bestellen en 35

het

De matrijzen en gietmallen waren voor het prototype reeds besteld en behoorden in feite dan ook tot de prototypekosten.

rrC1UI.ICllie in Elementen: Conform de eerste ervaringen uit de prototypefase met hun terugkop­pelingen werden de elementen vervaardigd in diverse fabrieken in

sen en producent componenten uit een projectmagazijn verricht door personeel dat beetje vrijbuiterig. Het kostte het manaJe;ernetlt om voldoende discipline vanuit be rondom het ontwikkelen en bouwen van om te zetten in een efficiënte productie van een kleine serie. De serie kwam ook nog in en stoten tot stand doordat aan vergunningszijde voortdurend belemmeringen werden ondervonden voor de uitvoering. Overigens: de Amerikaanse industrialisatie na 1945 bracht de mogelijk­heid om in de lege vliegtuigfabrieken industriele woningen te vervaar-

voor huiswaarts kerende soldaten. Echter bureaucratie rondom hypotheken en bouwvergunningen zorgde ervoor stroomlijnde productie van honderden per

147

Erkenning Goed Industrieel Ontwerp

bij tientallen en LVJ.hHVLLv failleerde.

raIlSDon: en lokale 11>./0..,."" .......... "''''. 39 vOlortles1:errlC1e route van drie .u ..... JLIl-..,VL''''f'o.''"' ...... lC)Canes.

de drie schuilzuilen en na vroeg afgeleverd, uitgehesen en met de

in het eerste half jaar onderhoud vereisen, de krantenvitrine en

in scharnieren en cau''''''''''b'

gebreken direct H1A,1"rlt:.n

kinderziekten in de detaillering van .-.-.""',,<' ...... ,...,, ... treintaxichaffeurs zorgen ervoor

Er heeft nauwelijks vanda-lisme tot onze en tevredenheid, overigens. Per 100 zuilen blijkt F,vJ.J.u ........ vJ. ......

Van de totale geplande ongeveer een honderdtal houdsperiode van één jaar; moet er !--,,,",AAAA'''''V

1"""1""<l1"~lh"" uitgevoerd worden. En dat is veel Ten aanzien van

Y .... j.Y"-'j.1J1." opmerkelijke beelden in en ze beschutting voor

per maand.

wachten. De schuilzuilen functioneren dus tot

148

De bouw zal door de overgang ren, maar het is wel een architectuur en is zeggen. van de architectuur "'''0'1''''1'11'10'..0 met name door ""t'1U1tA11~A1'"\

tuele fase sneller dan de hr\1nu1ro",h",,,c"~'A

mogelijkheden die de V'V~~~I-""LV'

aantrekkelijk geworden dat conceptualiseren van een complex ruimtelijkheid en het maken van de VViHJU,'F-,"'''''

overmatig veel energie in de ontstaat een wordende kloof tussen de en de """""1<",,1"H~1"r,,"a

Het wederzijds invoelingsvermogen verschraalt. Op beurt kelt de technologie van het bouwen zich grotendeels buiten het ge­zichtsveld van architecten. nieuwe bouwmaterialen, bouwpro­ducten en bouwtechnieken zijn geïntroduceerd, grotendeels door

Andere weer geïnitieerd door voortrekkers onder Weer andere zijn uit gratie geraakt. De huidige

mogelijkheden wordt door het groeiend specialis­niet meer beheerst door de architect. De bouw­

V~'U,I-''''''"''- geworden en de verschillende aspecten verweven en dat architecten zich

daardoor voelen. tectuur op gespannen voet staat met " .. "'n1T'o,,,rArI spelen het meer L~,",HU, .... ".',LA.

12.1

revolutie. Het Rijksmuseum in Amsterdam waren in aanbouw. Er waren praktisch nog geen auto's. H.P. Berlage's goederenbeurs was in in aanbouw. Het nieuwe materiaal gewapend beton was via de Franse Monier en Hennebique op weg naar adolescentie, meer via praktijk dan theorie. Slechts gaandeweg ontstond een correct inzicht in krachts­werking van dit massieve constructiemateriaal. In de voorgaande decennia waren geheel beglaasde gebouwen in parken gerealiseerd. Winkelstraten met glas overdekt. Maar deze hoogstandjes van

werden niet erkend als architectuur. De aanleg van spoorwegen voor een reeks grote brugconstructies en stations. De stalen of Forth spoorwegbrug bij Edinburgh van Benjamin Baker was, ondanks het aan analytisch rekenwerk destijds, maar dank een inzicht in het krachtenspel, gebouwd als een buisconstructie met gigantische uitkragingen. In Parijs voerde Eiffel in

149

boven in zijn toren die later gebruikt zouden worden door vliegtuigbouwers. Echter de kloof tussen architecten en constructeurs was groot. Tijdens de laatste eeuwwisseling was er sprake van een die overladen was met cultureel maar had

stimulans die de onafhankelijke I"."'Lnu.~-'~u" ... Er was weinig sprake van dialoog, laat staan van vVJcUVU.lIC.UV

is de situatie een eeuw later. In waarin architectuur en bouwtechnologie

is integratie wel bereikt. Echter de jaren wordt nu door velen als een oude patri-gelegen laat liggen aan de van veel

om hun eigen identiteit uit te kunnen drukken. proberen fanatiek .de intensive care situatie van ~'-'''''-''''~'''''U door steeds weer jeugdactiviteiten te

I-V,"'.l'l..V'.lU":'Uf",V mogelijkheden te beschouwen. met hem omdat ze weten dat

willen

zoals Günther tseJtlm::;cn en het revolutionaire Renzo Piano en Richard ~,"V'F,'-'jl '"'

van de technische voor Britse high-tech architectuur van de LUVLLUF,"'"

Richard Rogers, Nicholas Grimshawen anrlpl"'jC>n

dat de bouwtechnologie onontbeerlijk is en heel voor de architectuur. Om de en

van Norman is het besef rrPl"TtY\P,r1

draagconstructies in stalen buis te benadrukken [10] al eens geïntroduceerd. Op het gebied van con­

structief ontwerpen heeft het bureau van Ove Arup in die tijd een uit­stekende roep opgebouwd. Peter Rice, Martin Francis en lan Ritchie

veel nieuwe ontwikkelingen van geraffineerde bouwtech­nieken. Echter de bouwtechnoloog moet zijn plaats weten: bouwtech­

wordt door architecten dienstbaar gedacht aan de architectuur en mag niet Peter Rice was het prototype van de architectonisch denkende constructief ontwerper, die een

en bouwtechnologie tot in het klein-Als een van laatste werken geldt

Airport van Renzo Ook Calatrava

oon en soms van kunst en De genoem-

zich in uitzonderlijke een breed spoor waardoor de subtop en de een

f-.""'''''"'''''"'~' met minder heroïsche projec­ruimtelijke omgeving vormen. Voor

in het ontwerpen, ontwikkelen bouwcomponenten, is

150

de relatie tussen architectuur in de bouwtechnologie nentontwerpen een .... H ....... "_ .... " ...... ""

vanaf invalshoek over de bij drage van de wezenlijk onderdeel

En

logie overgedragen naar een ... ,,,~n'''lt· technologie in de toekomstige in aanzet gegeven en door te zetten.

12.2 DE

De ruimtelijke omgeving wordt verblijfsruimten, openbare verkeersruimten, gebouwen en bijbehorende

De uit elkaar getrokken en indertijd door CIAM krachtigde in de ruimtelijke omgeving, zorgen aanvankelijk voor helderheid. Maar naarmate haar populariteit stijgt, ontstaat er in

werk meer armoede door het isolement van functies. Nu gaandeweg in de stedelijke omgeving weer samen-

rr",,-nt-~>rr1"A"'1'rI tot een hogere vorm van rijkheid van leven en wordt wellicht niet de puur functionele gebruiks­

waarde, maar zeker de belevingswaarde intenser. De stad is ontstaan als een kruispunt van verkeerswegen, menselijke contacten en materiële

Gebouwen kunnen zelf ook de complexiteit van een kleine stad van menselijke communicatie.

kader van het modernisme de latere architec-

worden ralisme

een verschil in leidt dat tot

schoten en de architectonische moet met slechts

gevolg. Alles

elk binnen een of twee decennia volgende substroming. Het structu-

het niveau te samenwerkend Het vormt een

151

karakter van de o.JUlllvJlHv

van het Modernisme in als antithese overheersen. Iedereen

alles en Een

is het

van een

grote gemeenschappelijkheid mogelijke zal de weer distinctief en maatschappelijk proces de tij d. en van tegratie en komen moeizamer stand en kosten fortuinen in die voorbereidingstrajecten. in het openbare gebied is een moet worden, maar vaak loopt het op Er moet worden ge1'nvesteerd in het zoeken naar een beter evenwicht in dit publieke integratieproces, zodat het bestuurlijk weer hanteerbaar wordt. Is het niet beter dat de op het van de zeventiger j aren hun ontdaan gaan worden! Op universitair de een duidelijk voorbeeld met instelling van een structuur.

In van toenemende informatisering en moet gesteld of het nog wel logisch is voor een zo snel

samenleving een omhulling te waarvan en bouwen zodanig lang duurt en de materiële

dat elke voortzetting van de veranderingen laat Moeten we in de toekomst op U-,-,.'-<ViJLU-V

in het verleden! Zo ja, hoe aanpasbaar moeten die Dat leidt naar een ander antwoord dan Archigram

waarbij gebouw van de toekomst als een materieel skelet wordt gezien waar­naar believen kunnen worden

en Uit materiële veran-binnen een 1Yll1n'fl-.""

van het Centre Pompidou ontstaan. Het is overigens een van de eerste

idee van Archigram zo ~~'~_"Á,n verandert aan de waarop het was en waartoe het kan met een beperktheid van visie hebben. Na twintig in de verf gezet en ziet weer uit vend veranderde. Maar veel van tachtiger die met hun ,H'I..\',JcVLUV.I..I.L.l.E;V

koketteren, blijken toch onveranderende

is het concept

Het is momenteel nog niet zover dat het omgaan met de virtuele van de computer de kijk op de gebouwde werkelijkheid heeft

Maar de imperfecties en de gigantische energie die het materiële bouwen met zich meebrengt en de An-''''1''Ie-l"'h111''1

tie van de virtuele werkelijkheid zal er in de toekomst een overgang vinden van concreet naar abstract, van materieel naar

wordt opgeroepen door de ogenschijnlijke Dee~1Qem van een nieuw ontworpen gebouw op de compu­

C1mnerlSH~S kunnen worden gegenereerd. Overigens is bekend wat getekend wordt, ook werkelijk bouwbaar is. Aan de

van materiële de logica van de bouwtechno-

152

en rationele budgettering moet eerst voldaan worden. de nieuwe gebouwen van de huidige eeuwwisseling valt op dat ze

in het algemeen niet uitblinken door technische nieuwheid, maar eerder composities zijn van bekende onderdelen, vervaardigd zijn uit bekende

en via bekende productiewijzen tot stand zijn gekomen. De U~~H_'d_"_ SllmemneJlmg van gebouwen kan soms op onderdelen excen-

om het gebouw te laten Gewoonlijk is de positionering van materiële componenten in de ruimte

de wordt gegund. Het anders van onderdelen in de ruimte alles met vorm, en componentvorm te maken.

wordt door de ,,"' .. "' ..... ,,;."' ..

Zonder de hulp van teken- en voor en

was de architectuur nooit of slechts moeizaam van het stelsel los gekomen. Een enkele schuine of Scharoun en Aalto

van een niet meer in is, wordt een grens

toren is hand vervaardigde met niet-orthogonale

schuine

gemakken van de rechte en het orthogonale tegenstelling tot de scheepsbouw architectuur ook zonder gebogen en schuine Is scheef en krom waan van het moment! Het werken met de computer aan deze complexe geometrieën gaat overigens ten koste van tijdsbesteding door velen, zowel in de voorbereiding als in de uitvoering: het kost veel energie en

tussen hen. opgebouwd om het

proces te laten Door de introductie van vele

heersende

die buiten dat gemeenschappelijke nu echter zeer

op dat er geen weg hoc sanlenges:tel<le

die voor een

ervaringsveld Het lijkt er de

elkaar H/nrrlp'n ~'Q:S;lgejKl'1t;(11--11, is de leercurve niet nA('1+1<~+ In de & rationele

naar het bepaalde kennis

153

ten van nieuw ontwikkelde bouwtechnieken door de nieuwe De oudere generatie kijkt aanvankelijk met gebrek aan kennis van de jongere op het van '-VV"LHH'-'-,"\.,

maar zal vervolgens verbaasd later te moeten constateren dat men na een bepaalde inleertijd nieuwe Daarmee durven ontwerpers ook in in stoutmoediger voorstellen te maken,

weer een stuk verder trekken. Deze op de van ontwerpers op het gebied van

bouwtechnologie. Ze lijdt vanzelfsprekend schipbreuk zich alleen houden met het conceptueel en

op het bouwen. CTprlPl"~ltlP van bouwtechnologiestudenten in Delft leert om

gebruikelijke werkplaatstechnieken prototypes van ontwerpen, deze zelf te vervaardigen en ook te

gaan zich over tot tien jaar manifeste-ren architecten bij de materialisering van

consumenten ten opzichte van zien architectuur en bouwtechnologie als een

tandem solo kan. In professionele toekomstbeeld is 10 jaar geleden de term geïntroduceerd: een ontwerper van

is het neefje van de COlID]:)0l1lellltarCJl1t4ect', die op het bureau van de architect de onderde-

len van zoals de "'.,.,I1Y1I1n • .,."".a .... l!-.'uro1l-

weroper cent van '-'IJ'""'-' ...... '-' f',n.rn,r\r\11t:>1nl't:>11

van een produ­vrC)dllctC)ntwerV4er dat doet

voor bij het ontwikkelen van 11H,.l1HTc>'

de partijen er een uitvinder cum de brug vormt tussen en bouw, en

wende en verrassende wijze in een menging van "-'10"'-',""'-"'1''-'-', HTat''''l1C'f'ha..-

." ..... JIH.a.'-'u •• uF,'"' aspiraties. industrieel ontwerpers proberen de zeer beperkte keuze

van de in massa vervaardigde consumentenproducten voor consu-ment om te zetten naar een keus. De bouw is traditioneel

p'e1we,eSl op de wensen van de klant. Een aannemer wat opdrachtgever wil; hij volgt

vV'''''''''"'',l.'''-'.1.1 in de bouw, met name die van systeem-weten

pas het programma eisen van consument-architect

voor het betrokken u.""''''''J,''F, tussen

aan de vervaardiging. In de bouw ',-'UULF,V' ,~,,'''J''V'''' nooit weggeweest.

is dat er de oorzaak van dat de industrialisatie van de bouw op het niveau van seriematige prefabricage. Een graad

zoals de productie van auto's gebruikelijk is, fragmentatie van opdrachtenstroom en

VVJlh'l.UH'",,'U,V"'V"'''''''U, nooit op vergelijkbare wijze op als de kleinste onderdelen wel industrialisatiegraad neemt af in

~v"eCl.aal . Maar de bouw heeft haar

154

eigen charmante om binnen en efficiënt mogelijk te werken. digd met behulp van computergestuurde handelsmaterialen. En als de bouwcomponenten weer manueel/machinaal kwaliteitsniveau en prijsniveau van volledig

\JUu.""."'~~ blijft dan uiteraard een wensdroom. Kwaliteit was traditioneel iets dat op de bouwplaats tot stand kwam

en daar ook kon worden Met meer gebouwonderdelen die buiten hebben zowel de ontwerpers als de

verloren. Met de is ook de dagelijkse controle op het

or .. 11'1"", .. 1" en aannemer uit het zicht verdwenen. De te onderdelen is afhankelijk van

van de betrokken producenten. De laagdrempe­er enerzijds voor dat weinig producenten het

bouwproducten te ontwikkelen en op de

letterlijk van nieuwe initiatieven te aanbiedende partij, architecten cum suis ingeslagen is de visie van

vaak meedogenloos. offers

op

gebouwd hoogstandje. Zo zijn zowel het betrokken ............ H.".U.U ... 'u ..... ,,~'-',J'-'

het beglazingsbedrijf op het nieuwe Nicholas in Londen failliet gegaan, maar en de architect geprezen.

Behoudende ontwerpers menen dat in de materialen en technieken bekend zijn en kunnen worden. De architect in het algemeen veel meer selecteren en combineren dan opnieuw uitvinden. Er is inderdaad een overaanbod van middelen om

mee te maken. Daarbij komt echter dat er regelmatig in onbruik raken. Gerichte belangstelling een volwassen

schuiven en op iets Na en ontwikkelingswerk weet

in uitgewassen die niet meer vuil ondanks regen en l1Pt"rQ'lo::IlT

hAI .. h"",.... architecten nu geen belangstelling meer om dit beton wordt nauwelijks

om vurenhouten te timmeren voor het verloren gegaan.

De keuze van architecten te maken met geven aan het gebouw.

In de Hrc .... I",,""'" lijkt het een ''-'F,'-''',C>L'-'lULlF, om de toene-mende van electronische via het

155

onstuitbare en de ontwikkeling van de computer te huisvesten in hun tegenbeeld: uiterst materiële en zware steenachtige gebouwen.

wordt meer de hoop op eeuwigheid uitgestraald. Eerder komen voor een eigentijdse expressie verfijnde bouwtechnieken in aanmer-

die met zorg en intelligentie ontwikkeld zijn. Dikke wassen grindbetonpanelen hebben het afgelegd hangende gevels met sandwichpanelen opgebouwd uit een natuursteen iLUVVL"'.""'!". van enkele millimeters op een stijve aluminium honingraat. Sandwichpanelen hebben een energetische verantwoording zonder

warmte-accumulatie. Glaspanelen krijgen een steeds hogere gecombineerd met een hoge lichtdoorlatendheid en een

transmissie van In de toekomst zullen er glascoatings ontwikkeld met eigenschappen die zich naar wens aanpassen

en het tijdstip van de dag als reactie op de hoeveel­Die regeling van fysische

meer mechanisch te worden Monde Arabe van Jean Nouvel of

overgang te be~meure~n in Bouw-technologie lang lag aangeschurkt, naar de Werktuigbouwkunde, die met name in de

onderdelen van het gebouw meer installaties maken tesamen vaak al meer dan de

uit. Be~onnen nog steeds van wezenlijk belang, maar voor architecten omdat er niet in ontworpen Ze hebben afgelegd.

Daarmee is de bouwtechnologie verder ontwikkeld, helaas ten koste van ruimtelijkheid. Hetgeen overigens niet wil zeggen dat de minder sculptureel moet worden. Maar er gaan meer warden verloren in de waan van de complexe geometrie. Archi-tecten die altijd en voorzichtig aan 'duurzame' tectuur werkten en de zonoriëntatie als uitgangspunt namen voor een

ruimtelijke van hun gebouwen, zien nu met lede ogen dat de noordoriëntatie voor lichtgevoelige activiteiten verdwijnt

maar de esthe1tis(~he Duurzaam

lang voordat

de De woonomgeving meer op logische duurzaamheid en oC>ro,e>r"'lC',

de

hebben

156

de duurzame materialen dan ook voor hun zorgen; hoe materialen die nog lang mee maar nooit

vorm van elementen of worden want tussen en hergebruik zit gewoonlijk een genera-

opvattingen. In de architectuur tot het eind van de van onderdelen altijd

natuursteen werden als kostbare bouwstenen van latere generaties, totdat de tijd van

hergebruik een eind maakte. De politiek ontwikkelingen naar de meer

.Lu .... ~V.L'u • .u ... 'J.. in de Ook de bouw als industrietak, toch al een betrekkelijke levens-duur hebben, doet graag mee met dit ...... "'.H .... ....,".

Het groeiende om te teitseisen brengt een veredeling van daardoor niet meer te her te rYnl ..... "'lr.:: ....

siliconenranden in de dubbelglaspanelen glas zozeer dat er een veel

staan. Dus wordt dit reflecterende zilverkleurige en hergebruiken. Dus wordt er i'l .. V,C>LVUUA

kunnen als niet degradeerbaar tie coatings moet dus weer atblreê~kbaat

zijn.

12.4 IDEE EN

door hun gebrek aan kennis van van industriële en geprefabriceerde bouwproducten vergelijking met producenten. Producenten

kennis Van

mede voort uit het aantal

in de overlevingskansen van Het ontbreekt hen aan

afzetgebied. vanuit

te komt

ontwerpinput kregen. De manier op gang te brengen

brengen tussen architecten en respect en vertrouwen. Een

niet meer durven of een <=""".nUL'-'"

Innovaties van bouwproces sen en worden voorbereid. Het buiten het proces van de toepassing in een vooruitlopend of parallel teem. Scheiding van ontwikkeling zijn oorzaak in het kent doeners en de

157

in

1111'1IAua"t-1,:>-t" onderzoek met een iets zullen

kan

ontwerp voorafgaan, bij ontwerpen en tijdschriftpublicaties hoofdaannemers geschiedt dat door en organisatie. produ-centen vindt naast de

de

onderzoeks- en ontwikkelingswerk plaats, dat de opwekking van nieuwe producten dan

en levensduurverlenging van bestaande of beoogt.

van van bouwopgaven wen is ook sprake van een l<V .... 'H'"'H ...... ' ......... v mroeamme:llDlg den en begeleiden van complexiteit werd daarmee managementlagen een Deze Ul-'~'_A'-UÁ""'-""'H

in hun autonome gebieden en vvl""""".,-,jj

proces. Hoewel elk specialisme autonomie en inhoudt, het in de bouw een

te schuiven: van de

aan participanten vraagt om opschoning, en bouwproces. Concentratie van en verantwoor-

__ "1'. ___ '._ zou de verhoudingen in het bouwteam aanzienlijk "t:>1t"np>lrI,"'_

ren. Het is aan zich sterk genoeg kunnen manifes­teren om de aan het licht komende wildgroei van bouwmanagement weer hun te en daarbij voor een groot deel hun

hAl1UT1 .... l"Af't:Jo'" weer te herwinnen. zich vierkant voor taak

worden uitvoering verantwoordelijkheid voor prefab gebouwen en hun

in werk jurisch wel maar een nnlht:>CTl"llr\t:>llll

is. We zullen het hopelijk gaan meemaken dat de keningen van de architect in Uh'>".'"''''''"'

correctheid van daarop verlaten. Tenslotte moeten

van alle

die neergelegd worden op

het steeds en

specialisten

van

sluiten. Geen enkele van de bouwteamleden zich in die zin Lr,l1 ... .,,,,, ....

onttrekken, geen enkele en ook niet de De bouw

158

teamformule

productie behoorlijk vooruit, terwij I meer materiaalgebonden nu naar mijn weten in geen bouwcomponent

stelsel ge-

een

zal het

matiseerd geplaatst, bijvoorbeeld met van een barcode. Er zullen aanzienlijke moeten worden gepleegd in het uitvoeringsproces om de winst in ruimtelijkheid door de computer in de conceptuele fase mogelijk gemaakt, niet te verliezen. De voortrek­kers van door de computer gestimuleerde geometrieën zoals architect Kas Oosterhuis, die in hun ontwerp instrument tevens een

12.5

zien om tot betere ontwerpen te komen, zullen hun bouw-van het uitvoeringstraject in eerste instantie op moeten nemen om kloof tussen CAD en (Computer-Aided

DE

steeds meer aan nrC'l",II'.::>

Locatie en ten 1"\r\'7'I"I'"\1".::>

auto's en vervoer de infrastructuur

onveranderbaar gen die een decennium

een door de voortschrijdende HHLllU<LUL

voor en verblinding niet meer te combineren met het werken achter computer­schermen. De betekenis van als uitkijkmogelijkheid bij het gebruik van computers neemt af. De betreffende Arbo-regels kunnen worden aangepast. De huidige kantooromgeving wordt door de half uitgedraaide TL-buizen steeds sfeervoller. Het gebouwen de als haar meest belangrijke deel zal het evolueren van organi­satie met haar tijd moeten symboliseren. Het gebouw wordt een

159

driedimensionale twintigste eeuw kan

vele architecten elk op hun en in een ...... L .. 'AA'-''-'.L ontwerp '-J""F,V'W"'~,

mee te geven. ten

van het duurzaam bouwen zal en abstrahering van gebouwen ten

functioneel en esthetisch een Gebouwen in vloeroppervlak en "n.II"",~Orl

overigens ook langer kunnen meegaan met ~Ta' .. ",r\rI"',"'r1

en andere op dan in zuinig strak getailleerde ook dat vereist een

",",'-"'HF,'"' Nederlandse 11'H'0<'1,."' .. ,I.-."'''',...,',,"

ontwikkelingen in hardware en software van een vergroting van van een

en perfectie van uitkomsten tot gevolg kunnen factoren blijven na de visie van de opdrachtgever en voorstellingsvermogen, het zoeken naar ruimtelijke en onverwachte verrassingen in het werk van architect belangrijk de kennis, kunde en het inzicht van de architect om de meest materialen, elemen-ten en te compositie van enkelvoudige materialen via allerlei te kennen en te omschrijven. In toenemende mate met voldoende kennis en

als de revolu-

visie moet de architect integraal voor het lijk kan op continue basis F,V,JV.l.JIH.,,,,VU

Ad hoc projectvoering, waarbij niet 1-"" .. rn"I-n wordt gemikt, leidt niet tot een (T"',~A1'''''I''\I,

In gevallen zal voor elk benodigd hetgeen tenslotte zal leiden tot verlies aan

en een langzaam uit het zicht mg:ezc;me '7"'''1,,-1-'''''1 ... + naar een betere kwaliteit.

samenstellingen, details en materiaalper­van bouwtechnologie vereist dan het

De~ipelen van de "''''rY'1n",1-~> .. Na design volgt enginee­een goede uitvoering van het ring,

ontwerp van Bernard zeggen traditionele daken in zijn staalprofielen, keld naar een de geometrie geheim is aan een complexe I".'"''-H.I..I. ... ,~.I.

samenstelling of hebben wel de <.aUU.l.~JL,",

nieken te maken, . Eerst sprong

160

de computerontwerpen zeer conventionele, om niet te

Ruimtelijk gekromde uit rond gewalste open

veel verder was ontwik-Excellent op het gebied van

samenstelling. Het kunt uitgeven: ofwel

en geraffineerde aan Architecten met nieuwe bouwtech­

pour mieux in het streven

naar

installatie- en

In het algemeen wordt het bouwen steeds meer door de werktuigbouwkunde daarvan de invloeden ondervinden. Als structies zullen aan het worden gesteld wat betreft de '.n"u'V~~J."'~~

de betonbouw kan niet meer die Deze eis zal invloed hebben op van beton. Het zal leiden naar het 3D inmeten en op zetten van het skelet na het storten of de droge assemblage. Er is een toenemende inmeetpartij op de bouwplaats als een onafhankelijke niet afgedwongen door slecht werk, maar als noodzakelijk intermediair tussen de bouwende partijen. Met name op het breukvlak tussen

en afbouw treden veel onduidelijkheden en wanprestaties op. deed de bouwopzichter zulk werk, maar dat is uit handen

gegeven. De bouwende partijen moeten ook aangesloten op de project-CAE, die te bouwen bewaakt en vaststelt, een

tijdens gekomen,

naar CAB. De zal op meerdere vlakken het beton storten) en het assembleren

VV1HI-IV.UVU'_,,"," moeten gaan vergemakkelijken. Een door een in

beerd worden. Daarmee er weer voor een de kennis en de kunde van de architect op bouwtechnisch niveau, zoals dat ook in de traditionele en periode bekend was. De huidige neiging om vanwege het gebrek aan kennis en inzicht in productietech-nieken, en door het streven naar prestatiebestekken, te vluchten in het denken, zal na het bijpompen van de hedendaagse zeer werktuigbouwkundig getinte productietechnieken weer een nieuw evenwicht vormen. De architect moet meesterm

op alle tot een nralh • .n.u'nu

van Ontwerpen van gebouwen moet leiden tot architectuur met een hoge functionele en ruimtelijke kwaliteit en een lange levensduur. Maar architectuur moet vooral opwindend verrassen en ons het geven in een opwindende wereld te leven.

161

Roozenburg en LJVJ'''-',-'A'-', r,roa:UCl~on.[Wt:~roc~n structuur en metho­ISBN 90 5189 067 2 den, Lemna,

Buys en Valkenburg, Integrale Productontwikkeling, Lemna Utrecht 1 ISBN 90 5189 528 3

Eekhout, ProcesOrganisatie voor ProductOntwikkeling) Fac der Bouwkunde Delft 1996

an:nTJwn onderzoek Bouwtechnologie, 18.03.96

Criteria voor wetenschappelijk ontwelp & nn';"""'/'C. TU Delft 1996.

Van Vorm en Publicatiebureau Bouwkunde Delft, 1995 ISBN 90 5269 173 8

Focqué, Ontwerpsystemen) een inleiding tot de Antwerpen 1975

De Ridder, Het ontwerp van Nederland, Delftse Universitaire Pers 1995

um:tu;me4~l ontwelpen, dictaat Civiele techniek BB 1993 ISBN 90 10 104125

Eekhout, Structures in Geneve 1996 ISBN 90 75095 26 0

De Jong, Diësrede 1995

en Roes, De economische kracht van de bouw) nO(!GZI'1aK van een culturele trendbreuk, Stichting Maatschappij en Onderneming, Den Haag 1992 ISBN 90 6962 077 4

derzoek,

voor ontwerpend onderzoe~

ISBN 90 5352 016 3

voor wetenschappelijk en on-11+"."","" .. -'-"' .. nL,LUAU. Delft 1996, ISBN 90 8029 291 5

Womack, Jones & Roos, The Machine that changed the World) the story of lean production) Perennial New York, 1991 ISBN 0-06-097417-6

Eekhout, Architecture in 010 Rotterdam 1989 ISBN 90 6450 080 0

162

De Technische ecologie & Milieuplanning, rnf'.nAnra,Tlp 20 faculteit der Bouwkunde TU Delft 1994

logic: de logica voorbij, Journalof maart/april PEM Select, Kluwer

l+C"HAt-Ar\"r'h<:.n-n~>n Deventer 1996 nr 3

Eekhout, Gespannen of vrG1aUiSWJrzfl4'lKK:eW'lR voor het NAi Publichers Rotterdam 1996 ISBN 90-72469-78-X

the Making of a LlU,HUt,H}:., I-IAr,r1'1111'"1 New

Vork 1990, ISBN 1401 5284 9

Van Stadbouwkunst: de stedelijke ruimte als tecltontSCJ'le opgave, 010, Rotterdam, 1996. ISBN 90-5662-012-6

Schinkel en Verhoef in bouw', "f> I,'''' ... ' .... ar> bouwtechno-logie faculteit der Bouwkunde TU Delft 1996. ISBN 90-52690-212-

Wittgenstein, Tractatus Wenen, 1923.

Eekhout, Product Development in Glass 010 vers, Rotterdam, 1990. ISBN 90-6450-111-4

IIA/J'1"VL,-f1l1l17 van nieuwe producten, Samson, Alphen aid

Brouwer et De arSl~u.air:prjrzclltzn Bouwtechnologie, 1996.

Bouwman et De ringsfonds voor de 1998.

163

van de 010

Stimule-

pag 8:

pag 9:

pag 22:

pag 31:

pag 32:

pag 33:

pag 34/35:

pag 36:

pag 37:

pag 39:

pag 73/74:

OZ Building, Tel Aviv, arch. Yaski. Gerechtsgebouw, Maastricht, arch. Pas schier. Prinsenhof, Delft, arch. Eekhout.

Winkelcentrum Overvecht, Utrecht, arch. ONB. Chrysler, Brussel, arch. Wachtelaer. Evoluon, Eindhoven, arch. Grosveld.

Glazen trap, Jeddah, arch. Areen.

Woongebouw, arch.

Atrium Skylight, arch. Gehri.

Kantoorgevel arch. Novotny.

Peace Aviv, arch. Yaski.

lIU1'YH"'1Cf'h stadion, Tunis, arch. Schuurman/

St. 1\/1 ""_ . .::>1'\<,

164

POPO, Proces Organisatie voor Product Ontwikkeling is een inleiding op het vakgebied van de productontwikkeling voor de bouw. Het behandelt het ontwerpen, het onderzoeken en het ontwik­kelen van bouwproducten, bouwsystemen en bouwcomponenten, de methodologie en de organisatie van het gehele proces. Bouwtechnolo­gen vinden er een methodiek om bouwproducten en componenten te ontwerpen en te ontwikkelen en architecten vinden er de methodiek hoe ze om kunnen gaan met kleinere componenten in hun gebouwen, indien deze niet uit bekende materialen en systemen worden vervaar­digd. Ontwerpers uit andere disciplines kunnen in deze monografie wellicht een vergelijking vinden met het ontwerp & ontwikkeltraject in hun eigen discipline.

Mick Eekhout heeft als hoogleraar Product Ontwikkeling op de facul­teit der Bouwkunde van de TU Delft sinds 1992 getracht een overzicht samen te stellen van de immateriële aspecten van het ontwerpen en ontwikkelen van bouwcomponenten. Eekhout is opgeleid als bouwkun­dig ingenieur in Delft, heeft 8 jaar een zelfstandig architectenbureau gehad en leidt sinds 1983 Octatube in Delft, waar ruimtelijke construc­ties worden ontworpen, ontwikkeld, geproduceerd en gemonteerd: tenten, ruimtevakwerken, beglazingen, kozijnloze glasconstructies en speciale bouwdelen voor de architectuur, gerealiseerd door 60 man personeel over de gehele wereld.

In de leerstoel Productontwikkeling op Bouwkunde wordt studenten de kunst van het ontwikkelen van nieuwe onderdelen van gebouwen bijgebracht, van de theoretische benadering, via de materialen/technie­ken/vormen naar geïntegreerde totaaloplossingen. Derdejaars Bouw­technologiestudenten doorlopen in een verplichte reeks (B2) ontwerpen van een scenario (B3) vervaardigen van een prototype en (B4) testen in het laboratorium de klassieke ontwikkelingsgang van een product: ontwerpen, ontwikkelen en onderzoeken. De bouwtechnologische ontwerpers die in de leerstoel worden opgeleid bevinden zich in een spanningsveld tussen Architectuur en Industrieel Ontwerpen.

l