Plezierig oud worden - Vilans · Veel ouderen hebben levenswijsheden ontwikkeld of levenslessen...

Plezierig oud worden Met levenservaring als krachtbron

Werkboek voor ouderen die willen leren van elkaar

Februari 2007 Herziene uitgave

Vilans Postbus 8228

3503 RE Utrecht (030) 789 23 00

Het levenslesprogramma, waarvan dit werkboek deel uitmaakt, is mogelijk gemaakt dank zij financiering van de Stichting Sluyterman van Loo, vanuit het subsidieprogramma Levenskunst.

Het programma is uitgevoerd door KITTZ, Groningen. KITTZ is per 1 januari 2007 samengegaan met KBOH en NIZW Zorg en gevestigd in Utrecht onder de naam Vilans. ISBN 9789088390036 Het materiaal in deze informatiemap is volgens de laatste, ons bekende inzichten samengesteld. Toepassing en gebruik van de omschreven informatie is op eigen risico. Vilans accepteert geen enkele burger- of strafrechtelijke aansprakelijkheid, verband houdende met dan wel voortvloeiende uit enige publicatie of het gebruik of de toepassing van de daarin vastgelegde informatie. De hier beschreven informatie mag als voorlichtingsmateriaal of werkmateriaal ten behoeve van het organiseren van levenslessen zonder toestemming worden vermenigvuldigd, mits dit gepaard gaat met bronvermelding (Vilans, Postbus 8228,3503 RE Utrecht,(030) 789 23 00). Vermenigvuldiging van het materiaal voor commerciële doeleinden is niet toegestaan.

Met dank aan

Verschillende mensen en organisaties hebben hun bijdrage geleverd aan het realiseren van het Levenslesprogramma en het tot stand komen van dit werkboek. Vilans ontwikkelt al haar producten in samenspraak met de eindgebruikers, om ervoor te zorgen dat de mensen voor wie het product bedoeld is er ook daadwerkelijk mee kunnen werken. In dit project is dat bij uitstek essentieel, omdat de opzet is dat zoveel mogelijk ouderen gaan meedoen aan de levenslesbijeenkomsten of zelf het initiatief nemen een levenslesgroep op te zetten. Aan de voorbereiding en het bepalen van de aanpak werkten mee: � Sabine Craenmehr en Liesbeth Huijts, Unie KBO, ’s Hertogenbosch � Gert Los, SOOG, Samenwerkende Ouderen Organisaties Groningen � Loes Janssen en Saskia Nijburg, Maatschappelijke en Juridische Dienstverlening,

Groningen � Femke Verleg, Seniorweb.nl, Utrecht � Floriske van der Wind, 50plusnet NIGZ, Woerden Leden van de klankbordgroep, ingesteld voor het testen van het lesmateriaal: � Jaap Corstiaansen, op persoonlijke titel � Mevrouw Kwikkel, op persoonlijke titel � Ans Jongerhuis, op persoonlijke titel � Git Schuitemaker, op persoonlijke titel � Aletta van der Stap, op persoonlijke titel � Gerben Sterringa, ’t Gilde Groningen, (Humanitas) En verder dank aan: � Alle deelnemers van de eerste levenslesgroepen � Alle mensen die hebben meegewerkt aan een interview voor het schrijven van de

voorbeeld levenslesverhalen.

© Vilans / Werkboek plezierig oud worden 5

Inhoudsopgave

Aanleiding........................................................................................................................................... 9 Het levenlesprogramma: de context van dit werkboek .................................................... 9 Ouderen delen levenservaringen met elkaar....................................................................10 Ouderen delen levenservaringen met scholieren ............................................................10 Hoe we het levenslesprogramma hebben opgezet .........................................................11

1 Introductie ..............................................................................................................................13 1.1 Het werkboek .................................................................................................................15

Voor wie is het werkboek?...................................................................................................15 Wat staat er in het werkboek? ............................................................................................15

1.2 Zelf levenslesbijeenkomsten organiseren ..................................................................16 Een handleiding voor de aanpak.........................................................................................16 Een netwerk voor levenskunst opbouwen........................................................................16 Andere initiatieven................................................................................................................16

1.3 Stappenplan voor het organiseren van een levenslesbijeenkomst .......................17 1.4 Levenskunst en levenskunstenaars .............................................................................19

Wat is levenskunst en is levenskunst te leren?.................................................................19 Levensdomeinen ...................................................................................................................19

2 Aan de slag met de voorbereidingen..................................................................................21 2.1 Wie begint?.....................................................................................................................23

Wat heb ik zelf nodig om te beginnen?.............................................................................23 Aantal deelnemers per bijeenkomst ..................................................................................23 Het aantal bijeenkomsten en de tijd tussen de bijeenkomsten.....................................23 Begint u alleen of met hulp van een organisatie? ............................................................23 De bijeenkomsten met twee personen leiden kan ook...................................................24 Voorzitterschap rouleren .....................................................................................................24 De kosten waarmee u te maken krijgt...............................................................................24

2.2 Werven van deelnemers...............................................................................................25 Eigen vrienden en kennissen benaderen ...........................................................................25 Momenten benutten, waarop ouderen elkaar treffen ...................................................25 Poster maken en verspreiden ..............................................................................................25 Folder kopiëren en verspreiden ..........................................................................................25 De regionale omroep inschakelen......................................................................................25 Huis-aan-huisblad inschakelen...........................................................................................26 Samenwerken ........................................................................................................................26

2.3 Bepalen datum en tijdstip eerste bijeenkomst..........................................................27 Aanmelden of niet? ...............................................................................................................27 Bevestiging sturen voor eerste bijeenkomst?....................................................................27

2.4 Regelen ruimte en materialen voor bijeenkomsten ................................................28 Eisen aan ruimte ....................................................................................................................28 Materiaal.................................................................................................................................28

2.5 Kosten voor deelname ..................................................................................................29 Subsidie aanvragen ...............................................................................................................31

2.6 Voorbeelden van informatiemateriaal voor het werven van deelnemers ................ ..........................................................................................................................................32 2.7 Voorbeeld wervingsposter ...........................................................................................35 2.8 Voorbeeld bevestigingsbrief ........................................................................................36

6 © Vilans /Werkboek plezierig oud worden

3 Programma maken en oefeningen gebruiken 37 3.1 Programma eerste bijeenkomst voorbereiden .........................................................39

Tijdschema maken ................................................................................................................39 Onderdelen uitwerken .........................................................................................................40 Algemene tips ........................................................................................................................40

3.2 Gesprekstechnieken en oefeningen............................................................................42 Een beknopte geschiedenis van de levenskunst-oefeningen ........................................42 Indeling bevat bewuste opbouw van oefeningen............................................................42 Overzicht van de gesprektechnieken en oefeningen.......................................................43

3.3 Welke oefening kies ik? ................................................................................................44 Ervaringen delen....................................................................................................................44

4 Kennismaken met elkaar......................................................................................................45 4.1 Een eerste kennismaking ..............................................................................................47 4.2 Groepsgesprek over verwachtingen ...........................................................................48 4.3 De vijf geboden ..............................................................................................................50 4.4 Een unieke belevenis .....................................................................................................51 4.5 De eerste reactie.............................................................................................................53 4.6 Wat vertelt het voorwerp ons?....................................................................................54 4.7 Breng het goede leven in beeld ...................................................................................56

5 In gesprek over levenskunst.................................................................................................57 5.1 Levenskunst onder de loep...........................................................................................59 5.2 Wat is een gelukkig leven? ...........................................................................................61 5.3 Levenswijsheden en spreuken .....................................................................................66

Kaarten met levenswijsheden (Bijlage bij 5.3) .................................................................68 5.4 Wie ben ik? .....................................................................................................................75

6 In gesprek over persoonlijke ervaringen ...........................................................................77 6.1 Teken de levenslijn ........................................................................................................79 6.2 Thema’s en afbeeldingen..............................................................................................82

Voorbeeldfoto’s (bijlage bij 6.2) .........................................................................................84 6.3 Teken de vijf identiteitzuilen......................................................................................108

Achtergrondinformatie (zie ook 10.2).............................................................................108 6.4 De SWOT- Analyse ......................................................................................................110

7 De laatste bijeenkomst en oefeningen voor thuis .........................................................113 7.1 De laatste bijeenkomst................................................................................................115 7.2 Praktische oefeningen voor thuis..............................................................................117 7.3 Dagboek ........................................................................................................................118 7.4 Briefwisseling................................................................................................................119 7.5 Aantekenboek...............................................................................................................120

Achtergrondinformatie ......................................................................................................120 7.6 Het filosofische huis ....................................................................................................122


8 Voorbeelden: levensverhalen van ouderen .............................................................127 8.1 Waarden en inspiratie ................................................................................................129

Levensles mevrouw Korneille, uit Leeuwarden, 92 jaar ...............................................129 Levensles van mijnheer Mandenmaker uit Makkum, 83 jaar .....................................131 Levensles van mevrouw Alonda, uit Eindhoven, 79 jaar ..............................................133

8.2 Arbeid en prestatie ......................................................................................................134 De heer Rademaker, Utrecht, 52 jaar...............................................................................134 Levensles van mevrouw Perenboom, uit Arnhem, 68 jaar...........................................136 Levensles van mevrouw Martinez uit Maastricht, 70 jaar............................................138 Levensles van mijnheer Ferwerda uit Bolsward, 72 jaar...............................................140

8.3 Materiele situatie .........................................................................................................141 Levensles van mevrouw Bakker uit Middelburg, 59 jaar..............................................141 Levensles van mijnheer Goedhardt, uit Biddinghuizen, 83 jaar ..................................143

8.4 Sociale relaties ..............................................................................................................144 Levensles van mevrouw Meerwijk uit Groningen, 84 jaar...........................................144 Levensles van mevrouw Warmink uit Venlo, 69 jaar ...................................................146 Levensles van mevrouw Bartelds, uit Nijverdal, 80 jaar ...............................................147

9 Verder gaan met levenskunst ............................................................................................149 9.1 Lichaam en geest..........................................................................................................151 9.2 Sociale relaties ..............................................................................................................152 9.3 Materiële situatie .........................................................................................................154 9.4 Arbeid en prestatie ......................................................................................................155 9.5 Waarden en inspiratie ................................................................................................156

10 Lezen over levenskunst..................................................................................................159 10.1 Levenskunst, een beknopte geschiedenis............................................................161

Filosofie .................................................................................................................................161 10.2 De zuilen van Petzold, wat kunt u ermee? ..........................................................163

Verandering en identiteit ...................................................................................................163 Identificatie en identificeren..............................................................................................163 Storingen in de identiteit: ..................................................................................................164 De zuilen van de identiteit: eerste kennismaking ..........................................................164 Beperking van de ontwikkeling van -enkele- zuilen......................................................165 Verlies van zuilen van de identiteit...................................................................................165 De zuilen van de identiteit: nadere kennismaking.........................................................166

10.3 Literatuurlijst algemeen over levenskunst ..........................................................168 10.4 Materialen voor werken aan levenskunst ...........................................................169 10.5 Artikelen levenskunst..............................................................................................170 10.6 Literatuur over gespreksmethodieken.................................................................171 10.7 Adressen van de ouderenbonden .........................................................................172


Aanleiding

Er zijn ouderen - levenskunstenaars - die ‘de kunst van het leven verstaan’. Zij genieten van het leven en beleven een goede tijd. Ook al zijn ze op leeftijd, ook al komt ouderdom met gebreken en neemt het aantal vrienden mettertijd af. Andere ouderen hebben het helemaal niet zo naar hun zin. Zij zitten de tijd die hen rest uit, soms zelfs met tegenzin. Hoe kan dat? Daar is geen pasklaar antwoord op. Is er iets aan te doen? Misschien wel. Dat is de inzet van het Levenslesprogramma. Dit werkboek biedt ouderen handvatten om met elkaar in gesprek te raken over hun levenservaring. Wat heeft het leven ons gebracht, wat hebben we geleerd van verschillende belangrijke gebeurtenissen. Veel ouderen hebben levenswijsheden ontwikkeld of levenslessen opgedaan die van waarde zijn. Als krachtbron voor zichzelf, maar ook – vaak zonder erbij stil te staan - voor anderen. Het Levenslesprogramma brengt ouderen bij elkaar, om elkaar te stimuleren en samen te werken aan prettiger, zelfbewuster oud worden; met meer levenskunst.

Het levenlesprogramma: de context van dit werkboek

Het werkboek is een belangrijk instrument dat daal uitmaakt van het Levenslesprogramma. Het doel van het Levenslesprogramma is om ouderen met elkaar in gesprek te brengen over hun levenservaringen, elkaar daarmee te stimuleren, de eigen kracht te ontdekken en meer van het leven te kunnen genieten. Ouderen kunnen met behulp van het werkboek zelf het initiatief nemen om met andere ouderen over hun levenservaringen en levenswijsheid te praten en zo hun eigen kracht te ontdekken.

Het olievlekprincipe: geef het idee door, of meld u aan De opzet is dat er uit de eerste gespreksgroepen weer mensen opstaan die zelf een nieuwe groep opzetten. Andere mensen uitnodigen, zodat het levenslesprogramma zich al een olievlek uitrolt en zoveel mogelijk ouderen bereikt die uiteindelijk zelfbewuster en gelukkiger oud worden. Het kan ook zo gaan dat mensen uit een bestaande groep, die ervaring hebben opgedaan met het praten over hun levenservaring, bereid zijn andere ouderen te ondersteunen die zelf een groep willen opzetten. Deze mensen kunnen zich aanmelden bij Vilans. Vilans zal ook, via artikelen in bladen en via websites, mensen oproepen een groep te starten en hen daarbij ondersteunen met advies en materiaal.

Vilans website Levenskunst

Voor het levenslesprogramma is een speciale website gemaakt: www.vilans.nl/levenskunst. Hier vindt u informatie over de voortgang van het project, weblinks naar andere initiatieven rond levenskunst, voorbeeldverhalen en een plek om ervaringen met het gebruik van het werkboek uit te wisselen.


Ouderen delen levenservaringen met elkaar

De gedachte achter het organiseren van bijeenkomsten waarin ouderen onderling hun levenservaringen bespreken is dat ouderen elkaar kunnen inspireren en stimuleren om met meer plezier oud te worden. Er zijn mensen die van het leven weten te genieten, het leven waardevol blijven vinden. Ook als ze ouder worden. En ondanks tegenslagen, ouderdomsgebreken en het langzaamaan afnemend aantal vrienden. Zij hebben levenswijsheden ontwikkeld of levenslessen opgedaan, die van waarde zijn. Voor zichzelf, maar ook – vaak zonder erbij stil te staan – voor anderen. Bijvoorbeeld voor mensen die het moeilijker vinden om te blijven genieten van het leven als ze ouder worden. Mensen die zich afvragen wat de waarde van hun leven eigenlijk is, vooral nu ze oud zijn.

Oud worden hoe doe je dat? We hebben van ouderen suggesties gekregen om het programma te noemen: “Oud worden, hoe doe je dat?” Want ‘levenskunst’ is een tamelijk hoogdravend woord voor veel mensen. Maar zo’n titel dekt de lading niet. Oud worden we namelijk vanzelf, daar hoeven we niets voor te doen. Maar oud worden op een voor onszelf waardevolle manier, dat is toch een kunst. Daar moeten veel mensen wel iets voor doen. Wat dat precies is? Ieder leeft zijn eigen leven, op zijn eigen manier en doet allerlei ervaringen op. Die ervaringen vormen onze persoonlijkheid, verschillend als we zijn. Zelfs mensen die dezelfde soort ervaring hebben, verwerken deze niet gelijk, trekken er andere conclusies uit, gaan er anders mee om. De een is in staat het voor zichzelf zo prettig mogelijk te maken, de ander niet. De bijeenkomsten zijn bedoeld om ouderen met elkaar in gesprek te brengen over hun levenservaringen. Wat hebben de ervaringen hun opgeleverd, hoe staan ze nu in het leven? Hoe ouder mensen worden, hoe meer levenservaring ze vaak hebben opgedaan. Niet iedereen is zich daarvan bewust. Er is niet altijd een aanleiding om uitgebreid na te denken over de wijsheid en ervaring die is opgedaan. Praten over de lessen die het leven leert, maakt dat mensen zich bewuster worden van de wijsheid die zij bezitten. Het kan zelfs ook achteraf nog ervaringen verhelderen. Dat kan kracht geven om problemen beter aan te kunnen. Problemen waar zij zelf - en andere mensen met wie zij hun ervaringen delen - nu, of in de toekomst, mee te maken krijgen. Praten over wat het leven mooi maakt, kan ook inspiratie geven om een oude of nieuwe hobby op te pakken. Of om elkaar te blijven ontmoeten om levensthema’s te bespreken. Het idee van dit werkboek is dat u, als initiatiefnemer, zo’n bijeenkomst begint en in dit werkboek voldoende handvatten vindt om dat ook te kunnen doen. Hoe vaak u bij elkaar komt is afhankelijk van uw eigen inzicht en van de wens van de deelnemers.

Ouderen delen levenservaringen met scholieren

Dit project heeft als eerste doel ouderen met elkaar in gesprek te brengen over hun levenservaringen om elkaar daarmee te stimuleren, de eigen kracht te ontdekken en meer van het leven te kunnen genieten. Als tweede doel willen we door het uitdragen van de levenswijsheid van ouderen ook de maatschappelijke waardering voor ouderen bevorderen. In de tweede fase van dit project willen we daarom scholen interesseren voor levenslessen, waarin ouderen hun levenservaring delen met jongeren. We denken daarbij aan middelbare scholieren in de leeftijdsgroep van 12 tot 18 jaar. De insteek daarbij is, dat jongeren een bepaalde verwachting van het leven hebben. Maar het leven loopt niet altijd zoals je hoopt. Wat doe je dan? Hoe ga je met tegenslagen om en wat kun je ervan leren?


Ouderen die hebben meegedaan aan de levenslessen, of ouderen die zich zonder dat al bewust zijn van hun levenservaringen en deze willen delen met scholieren kunnen zich bij Vilans aanmelden. Vilans legt contact met scholen die een les willen besteden aan toekomstverwachting en levenservaring en ondersteunt ouderen bij de voorbereiding van de les.

Hoe we het levenslesprogramma hebben opgezet

We hebben eerst met ouderenbonden en regionale ouderennetwerken besproken wat een goede manier is om ouderen met elkaar in gesprek te brengen over hun levenservaring. Zouden de ouderenbonden daartoe, met geschikte middelen in handen, het initiatief kunnen nemen? Uit de gesprekken die we voerden, is naar voren gekomen dat we het beste materiaal kunnen maken waarmee iedereen die dat wil levenslessen kan organiseren. Iedereen, betekent bijvoorbeeld een regionale ouderenbond die een activiteit wil organiseren, een individuele oudere, een medewerker van een ouderenorganisatie, de activiteitencommissie van een serviceflat of de begeleider van ouderen in een verzorgingshuis. Om dit te bereiken ontwikkelden we dit werkboek. Het werkboek bevat achtergrondinformatie, interviews met verschillende ouderen over hun levenskunst, methodieken om met elkaar in gesprek te raken, materiaal zoals voorbeeldfolders om deelnemers te werven en wat er nog meer nodig is. Het werkboek bevat ook informatie over andere initiatieven die er in het land zijn voor mensen die manieren zoeken om plezierig oud te worden.


1 Introductie


Toelichting bij de foto’s Aan het begin van ieder hoofdstuk staat een foto van een poes om het boek op te fleuren. De foto’s zijn meteen bedoeld als inspiratiebron. Kijk eens hoe de poes op onderzoek uitgaat, speelt, spint - helaas hier niet te horen - luiert, zich een gezellig plekje zoekt, water drinkt waar het hem uitkomt en genoeglijk geniet. Hij kan zelfs filosofisch kijken, getuige de foto bij hoofdstuk 7. De poes staat symbool voor het goede leven en redt zichzelf in allerlei omstandigheden. Niet voor niets kennen we diverse spreekwoorden over de vindingrijke poes of kat: � Een kat komt altijd op zijn pootjes terecht; � Een kat heeft negen levens. En misschien weet u zelf nog meer spreekwoorden. Suzanne Oosterhuis maakte de foto’s van haar eigen huisgenoot. De poes draagt de illustere naam ´Muis´.


1.1 Het werkboek

Denkt u ook dat het nuttig kan zijn bewust na te denken over de levenswijsheid die u hebt opgedaan en erover te praten met anderen? Dat dit kan helpen om je bewust te worden van je eigen kracht en meer plezier in het leven te krijgen? Dan is dit werkboek voor u geschreven!

Voor wie is het werkboek?

Het werkboek dat nu voor u ligt, gaat over levenskunst. Het is geschreven voor ouderen en ouderenwerkers. Met dit boek kunt u, als oudere of ouderenwerker, aan de slag om met ouderen bijeenkomsten rondom levenskunst te houden. Bijeenkomsten waarin ouderen met elkaar in gesprek gaan over hun levenservaringen. Zo kunnen ouderen van elkaar leren hoe zij hun leven zin kunnen blijven geven en met problemen kunnen omgaan, zoals ziekte en het verlies van dierbaren, het zinvol invullen van je leven als je niet meer hoeft te werken. Iedereen die levenslesbijeenkomsten wil organiseren, kan met dit werkboek aan de slag. Bijvoorbeeld: een regionale ouderenbond die een activiteit wil organiseren, een individuele oudere, een medewerker van een ouderenorganisatie, de activiteitencommissie van een serviceflat of de begeleider van ouderen in een verzorgingshuis.

Wat staat er in het werkboek?

Dit werkboek beschrijft hoe u bijeenkomsten met ouderen kunt organiseren. Het bevat tips en materiaal voor het werven van deelnemers, suggesties op welke manieren u met elkaar over levenskunst kunt praten (gespreksmethoden), levensverhalen van anderen als inspiratiebron en achtergrondinformatie. Ook oefeningen voor mensen die zelf thuis iets aan hun levenskunst willen doen en verwijzingen naar andere initiatieven die er in het land zijn.


1.2 Zelf levenslesbijeenkomsten organiseren

Een handleiding voor de aanpak

Er is geen vast kant-en-klaar stramien hoe de bijeenkomsten of levenslessen verlopen en hoe vaak de deelnemers bij elkaar komen. Dat bepaalt u als initiatiefnemer zelf, samen met de deelnemers. In dit werkboek vindt u suggesties wat u in de bijeenkomsten kunt doen vanuit het idee dat de deelnemers met elkaar gaan filosoferen over het leven. Omdat zij veel van elkaar kunnen leren, ook als het om de eigen persoonlijkheid en persoonlijke gebeurtenissen gaat, door met elkaar te praten. Tijdens de bijeenkomsten bespreken de deelnemers met elkaar de levenskunsttechnieken, oefenen, wisselen ervaringen uit, stimuleren elkaar, geven elkaar raad en advies over allerlei aspecten van het leven. Suggesties voor verschillende gespreksmethodieken vindt u in dit werkboek. In hoofdstuk 4 tot en met 7.2. De methodieken zijn bruikbaar in groepen vanaf minimaal vier personen. De deelnemers kunt u zelf werven of zoeken in uw omgeving. U kunt ook ‘iets met levenskunst doen’ in een bestaande groep. Praktische tips voor het werven van deelnemers staan in dit werkboek in hoofdstuk 2.2. U bepaalt dus zelf de inhoud van de bijeenkomsten en maakt een keuze uit het aanbod van verschillende technieken. Het is goed mogelijk om naar aanleiding van dit programma te besluiten om verdere verdieping te zoeken in zelf gekozen onderwerpen. De verwijzingen naar relevante activiteiten en literatuur in dit werkboek kunnen u daarbij helpen. De volgende hoofdstukken in dit werkboek bevatten praktische informatie en helpen u met het opzetten van de bijeenkomsten.

Een netwerk voor levenskunst opbouwen

Met het Levenslesprogramma willen we levenskunst stimuleren bij zoveel mogelijk ouderen. We hopen dat veel mensen met dit werkboek aan de slag gaan en het initiatief doorgeven. Als uit iedere groep iemand bereid is een nieuwe gesprekgroep over levenskunst op te zetten, of een ander vindt die dat wil doen, ontstaan er steeds meer groepen mensen die met elkaar over levenskunst praten. Het is de bedoeling dat dit initiatief zich als een olievlek verspreidt. Doordat uit een groep steeds mensen opstaan die nieuwe groepen gaan opzetten, ontstaat een heel netwerk in het land. Een netwerk van enthousiaste ouderen die bereid zijn hun levensverhaal te delen met groepen andere ouderen. Uit de groep cursisten zijn dus steeds weer nieuwe mensen nodig die hun levenskunst willen delen. Uit een groep deelnemers die een keer bij elkaar is geweest, kunnen ook meerdere kleine groepen ontstaan die verder gaan met andere thema’s vanuit de levensdomeinen, of die gezamenlijk activiteiten gaan ondernemen.

Andere initiatieven

Er zijn in het land allerlei initiatieven voor mensen rondom levenskunst. In hoofdstuk 9 kunt u, geordend naar de verschillende levensdomeinen, hierover meer informatie vinden.


1.3 Stappenplan voor het organiseren van een levenslesbijeenkomst

Dit is een lijstje met stappen voor het organiseren van een levensles. De stappen worden uitgebreid toegelicht in het Werkboek plezierig oud worden.

Stap 1. Afweging maken of u een levenslesgroep gaat opzetten.

Wilt u met anderen praten over de lessen die het leven u geleerd heeft? Wilt u ervaringen delen over wat het leven u gebracht heeft? Zo ja, ga door naar stap 2. Weet u het nog niet? Lees meer over levenskunst, de bedoeling van praten over uw ervaringen en de mogelijke inhoud van gesprekken met andere ouderen in het Werkboek plezierig oud worden. Of kijk op www.vilans.nl.

Stap 2. Bedenk wat u nodig heeft om te kunnen beginnen.

Pakt u het alleen aan of samen met iemand anders? Het kan prettig zijn om met iemand anders samen te werken. Samen de groep op te zetten en de gesprekken voor te bereiden en in goede banen te leiden.

- een vriend of vriendin - een ouderennetwerk in de buurt

Een ruimte zoeken om samen te komen Bijvoorbeeld in het wijkgebouw of een zaaltje. Werkt u samen met een ouderenorganisatie, dan is daar vaak ook een ruimte beschikbaar.

Het benodigde budget berekenen Zet op een rij met welke kosten u te maken kunt krijgen en hoe u die kosten gaat dekken. Moeten deelnemers gaan betalen of zoekt u een organisatie die u ook bij de kosten steunt.

Stap 3. Het aantal bijeenkomsten bepalen: 1x of vaker?

U bent helemaal vrij om zelf te bepalen hoe vaak u bij elkaar komt. Bijvoorbeeld in overleg met de deelnemers. Het kan bij 1 bijeenkomst blijven. Maar als het klikt en u wilt dieper ingaan op wat u bezighoudt, kan het goed zijn vaker bij elkaar te komen. Het werkboek bevat verschillende tips en methoden om met elkaar in gesprek te komen. Van kennismaken en het onderwerp verkennen tot het delen van zaken die u persoonlijk raken.

Stap 4. Deelnemers werven

Als u zelf al deel uitmaakt van een groep vrienden, bekenden, een discussiegroep, een leesclub, kunt u in de groep voorstellen dit onderwerp eens centraal te stellen. U kunt dan verdere wervingsacties nalaten. Om andere mensen te bereiken kunt u allerlei acties ondernemen: � Een foldertje en affiches kopiëren en verspreiden in het buurthuis, bij leden van de

ouderenbond, in de supermarkt; � Een oproep laten plaatsen op websites die bezocht worden door ouderen;


� De redactie van het Huis-aan- huisblad bellen en uw plan vertellen, zodat het in de krant komt;

� Het persbericht uit het werkboek of van de website halen en het verspreiden onder regionale kranten.

Stap 5. De eerste bijeenkomst voorbereiden

Het werkboek bevat een voorbeeld van het programma van de eerste bijeenkomst en ideeën voor de manier waarop de deelnemers met elkaar kennis kunnen maken, het onderwerp kunnen verkennen. Kies uit het werkboek een manier die bij u past.

Stap 6. Het idee en het Werkboek plezierig oud worden doorgeven

Was het praten over levenservaringen een stimulans voor u? Heeft u nieuwe inspiratie opgedaan? Is er in uw groep iemand die een nieuwe groep wil starten? Iemand die het een uitdaging vindt om andere mensen bij elkaar te brengen, zodat zij ook elkaar kunnen stimuleren, de kracht in zichzelf ontdekken? Geef dan het werkboek door, of biedt aan deze persoon te helpen bij het opzetten van de eerste bijeenkomst. Zo bouwt u samen verder aan een netwerk van ouderen die proberen het beste uit het leven te halen. Mensen die elkaar stimuleren om plezierig oud te worden.

Stap 7. Levenslesverhaal vertellen op school

Vindt u het een uitdaging om uw levenservaringen te delen met scholieren? Dan kunt u zich aanmelden bij Vilans. Wij leggen contact met scholen die een les maatschappijleer willen besteden aan een gesprek tussen de leerlingen en een oudere. De toekomstverwachtingen van de scholieren vormen het aanknopingspunt voor het gesprek. Het leven loopt niet altijd zoals je graag zou willen, je maakt ook nare en verdrietige dingen mee, tegenslagen. Hoe ga je daarmee om en wat kun je ervan leren? Hoe kun je er sterker door worden. Zulke gesprekken tussen jong en oud bevorderen ook de waardering van jongeren voor ouderen en verlagen de drempel om eens vaker de eigen grootouders om advies te vragen.


1.4 Levenskunst en levenskunstenaars

Een korte introductie over levenskunst en wat ervoor nodig is om levenskunstenaar te worden.

Wat is levenskunst en is levenskunst te leren?

Sommige mensen vergelijken levenskunst met het maken van een kunstwerk. Bijvoorbeeld zoals een beeldhouwer zijn beeld hakt uit een ruwe steen. Hij hakt niet zomaar wat in het wilde weg, maar gaat voorzichtig en volgens plan te werk en vormt zo gaandeweg zijn kunstwerk. Een andere vergelijking is die van een tuinman, die zijn tuin onderhoudt. Hij weet op de juiste tijd te zaaien en oogsten en de planten te snoeien om ze beter en mooier te laten groeien. Deze mensen streven naar een zo mooi en goed mogelijk resultaat, gebruiken hun kennis en vaardigheden om dit resultaat te behalen. Er is een wezenlijk verschil tussen de kunstenaar die zijn steen bewerkt met gereedschap en de levenskunstenaar die als het ware zijn eigen persoon als instrument of gereedschap ziet en het leven als grondstof om mee te werken. Daardoor is het eigenlijk onmogelijk om de levenskunst als een kant en klare theorie aan te leren en de vaardigheden simpelweg af te kijken bij anderen. Het is nodig om zichzelf te kennen of beter te leren kennen, om op gebeurtenissen en ervaringen terug te kijken, de eigen mening zo nodig te herzien, opnieuw de richting en de doelen in het leven te bepalen. Levenskunst vraagt een actieve inzet van de mens en het gevoel verantwoordelijk te zijn voor het eigen leven. Lang niet alle mensen hebben zo’n actieve levenshouding. Iemand die zichzelf als slachtoffer ziet van de omstandigheden waarin hij verkeert, zal weinig leren van het leven. Hij ziet de kansen of uitdaging niet om te groeien en sterker te worden van het leven. Ziet niet dat hindernissen er juist zijn om ze te overwinnen. Maakt dat het verschil tussen mensen die wel, en anderen die niet van het leven kunnen genieten? Wij hebben als schrijvers van dit werkboek, die wijsheid niet in pacht. De gedachte achter dit werkboek is dat juist oudere mensen, die al veel hebben meegemaakt, hierover goed met elkaar zouden kunnen praten om zich zo meer bewust te worden van hun eigen kracht en levenskunst. Dat stimuleert henzelf en anderen om ervoor te zorgen dat het leven zo aangenaam mogelijk is. Om ‘levenskunstenaar’ te worden, is het belangrijk om bewustzijn en vaardigheden aan te leren waarmee de kansen die het leven biedt, benut kunnen worden voor persoonlijke groei, ontwikkeling, levenskunst of hoe je het wilt noemen. Maar van even groot belang is, om kennis te hebben of te krijgen over hetgeen voor u zelf een mooi en goed resultaat is van het leven. Ieder mens is anders en er is geen blauwdruk voor een goed leven. Er is dus werk te doen! Oude wijsheid “Van het concert des levens, krijgt niemand een program.”

Levensdomeinen

Om enige ordening aan te brengen in het begrip levenskunst, wordt vaak een indeling in vijf levensdomeinen gebruikt1. Deze worden wel de Petzold-zuilen genoemd, omdat hij ze samen met Maslov beschreef. De vijf levensdomeinen zijn belangrijke thema’s die bepalen of mensen zich goed voelen. Deze indeling komt u in het werkboek regelmatig tegen. De vijf levensdomeinen zijn:

1 Houben PPJ, Levensloopbeleid. Maarssen: Elsevier, 2002.


� lichaam en geest (gezondheid); � sociale relaties (gezin, familie, vrienden); � materiele situatie (inkomen, huisvesting); � arbeid en presteren (vrijwilligers-, huishoudelijk of betaald werk, studie, hobby’s); � waarden en inspiratie (tevredenheid, zelfstandigheid,veiligheid, verenigingen). Welke onderwerpen en thema’s bij deze vijf domeinen horen vindt u in hoofdstuk 6.2 in de bijlage ‘gespreksonderwerpen bij de 5 domeinen van levenskunst. Om het begrip levenslessen, levenskunst wat concreter te maken, vindt u levensverhalen van oudere mensen in hoofdstuk 8. Zij vertellen over hun leven, hun levenservaring en levenskunst: inspirerende levensverhalen. In de achtergrondinformatie ‘Overzicht van filosofen die over leefregels geschreven hebben’, leest u hoe er door de eeuwen heen over levenskunst gedacht is. In de hoofdstukken 3 tot en met 7 van dit werkboek, de gesprektechnieken en oefeningen, staan handvatten waarmee u en de deelnemers zelf kunnen nadenken over uw eigen levenskunst.


2 Aan de slag met de voorbereidingen


2.1 Wie begint?

Iedereen kan een levenslesgespreksgroep opzetten, of een levenskunstgroep als u die naam beter vindt. Dit werkboek is zo geschreven dat iedereen er de informatie in kan vinden die nodig is op met elkaar in gesprek te kunnen gaan over de kunst van plezierig oud worden. In dit hoofdstuk komen de praktische zaken aan bod. Zoals: hoeveel deelnemers heb ik nodig, hoe kom ik aan deelnemers, wat moet ik vooraf regelen, met welke kosten moet ik rekening houden, wat ga ik de eerste bijeenkomst doen?

Wat heb ik zelf nodig om te beginnen?

Maar misschien vraagt u zich eerst wel af wat u zelf in huis moet hebben om zoiets te gaan doen? � Bent u enthousiast voor het onderwerp levenskunst? � Wilt u leren van uw eigen en andermans levenservaring? � Bent u wegwijs in dit werkboek? � Kunt u goed organiseren? � Kunt u een groepsgesprek in goede banen leiden? Dan kunt u aan de slag.

Aantal deelnemers per bijeenkomst

Het gewenste aantal deelnemers is ongeveer 10 ouderen per bijeenkomst. Met een minimum van 4 en een maximum van ongeveer 12 personen, inclusief uzelf. Een intieme, gemoedelijke sfeer is belangrijk. Een te grote groep mensen remt om openhartig levenservaringen te delen. Ook praktisch gezien is er een maximum in verband met de verstaanbaarheid in de groep en het zorgen dat iedereen aan bod komt. Het minimum aantal deelnemers is nodig om toch een groep te vormen en ervaringen te kunnen delen. De leeftijd van de deelnemers is geen discussiepunt. De bijeenkomst is bedoeld voor ouderen en wie interesse heeft, meer uit het leven wil halen, is welkom.

Het aantal bijeenkomsten en de tijd tussen de bijeenkomsten

Dit werkboek is gemaakt vanuit de gedachte dat iedereen vrij is de levenslesbijeenkomsten in te vullen naar eigen kunnen en inzicht. Er is niet vooraf bepaald dat een vast aantal bijeenkomsten nodig is om succes te hebben. Het boek biedt handvatten om met een groep mensen in gesprek te gaan over levenservaringen en daaruit inspiratie op te doen voor een zinvolle en prettige invulling van de toekomst. Tijdens de eerste bijeenkomst kunt u met elkaar overleggen of u nog eens bijeen wilt komen. Als het onderling klikt, is een vervolgbijeenkomst een logische stap. Als u of de deelnemers niet door willen gaan, moet dat ook mogelijk zijn. Ook de tijd tussen twee bijeenkomsten spreekt u samen af. Als u samen dieper op het onderwerp in wilt gaan bent u al snel vier of vijf bijeenkomsten verder. Misschien wilt u elkaar daarna toch ook nog af en toe treffen om ervaringen te blijven uitwisselen.

Begint u alleen of met hulp van een organisatie?

U kunt helemaal op eigen houtje en naar eigen inzicht werken. U kunt een paar vrienden inschakelen of steun vragen van een (ouderen)organisatie of wijkcentrum bij u in de buurt.


Een ouderenorganisatie of ouderenbond kan bijvoorbeeld goed helpen bij: � het vinden van deelnemers; � beschikbaar stellen van ruimte; � koffie en thee regelen; � helpen folders en affiches te kopiëren en te verspreiden; � beschikbaar stellen van postadres en telefoonnummer voor aanmeldingen; � het verspreiden van een persbericht; � of misschien een gespreksleider leveren die de bijeenkomst leidt.

De bijeenkomsten met twee personen leiden kan ook

Of u gaat samenwerken met een organisatie, of niet, het is het overwegen waard om niet alleen te werken. U kunt ook een partner zoeken in uw vriendenkring. Dan kunt u de voorbereiding samen doen, dingen overleggen en ook de groep samen leiden. Als de een het even niet weet, kan de ander inspringen. U kunt ook beiden opletten of het gesprek goed loopt, of iedereen aan bod komt, zorgen dat u zelf niet teveel betrokken raakt. Ook er samen op letten dat het gezellig blijft en geen therapie wordt. Het gaat erom ervaringen uit te wisselen, samen inspiratie en motivatie op te doen.

Voorzitterschap rouleren

Misschien is het wel mogelijk om niet steeds zelf de bijeenkomst te leiden en voor te bereiden. Mogelijk zijn er in uw groep andere deelnemers die met behulp van het werkboek de volgende bijeenkomst willen voorbereiden. Dit is een idee voor een groep die regelmatig bij elkaar komt en waarvan de mensen elkaar al goed kennen. Deze mogelijkheid kunt u pas overwegen als de groep al functioneert. Het is iets om in gedachten te houden.

De kosten waarmee u te maken krijgt

Een ruimte huren, folders en affiches kopiëren, gasten voorzien van koffie en thee. Dat kost geld. Als u samenwerkt met een organisatie, kan het zijn dat deze zaken worden aangeboden. Maar ook dan is het goed daar wel vooraf afspraken over te maken. Organiseert u de bijeenkomsten helemaal zelfstandig, dan is het handig een begroting op te stellen en wellicht een bijdrage van de deelnemers te vragen. Een voorbeeld daarvan geven we in hoofdstuk 2.5 Kosten voor deelname.


2.2 Werven van deelnemers

Mogelijk hebt u al een groep geïnteresseerde deelnemers bij elkaar. Dan kunt u dit stuk tekst overslaan. Maar als er nog geen, of te weinig, deelnemers zijn om een bijeenkomst te houden, hoe komt u dan aan deelnemers? Er zijn verschillende manieren om deelnemers te werven. De keuze ervan hangt af van uw mogelijkheden. U kunt met de meest eenvoudige stap beginnen en als dat onvoldoende reactie oplevert, verder gaan met volgende stappen.

Eigen vrienden en kennissen benaderen

U kunt proberen deelnemers te werven via uw eigen persoonlijke contacten, vrienden, kennissen, buurtgenoten. Een persoonlijke benadering werkt meestal het best. Er kan ook een nadeel kleven aan een groep die is samengesteld uit uw vrienden en kennissen. Er zijn mensen die juist niet open praten met bekenden, het liever vrijblijvender houden.

Momenten benutten, waarop ouderen elkaar treffen

Voor het werven van deelnemers kunt u ook een bijeenkomst bezoeken waar ouderen elkaar al treffen, zoals bij het biljarten, de jaarvergadering van een vereniging of bij de soos. U kunt er foldertjes uitdelen of mondeling uw idee toelichten en vragen wie er belangstellig heeft.

Poster maken en verspreiden

Een kleine poster maken op A4 formaat, met behulp van het voorbeeld in dit boek (hoofdstuk 2.7) U kunt de tekst aanpassen aan uw eigen situatie. Op de website van Vilans vindt u het digitale document waarin u de datum en plaats kunt aanpassen. Deze kunt u ophangen bij: � Supermarkten; � Wijkcentrum; � Bibliotheek; � Ontmoetingscentrum ouderen; � In de hal van serviceflats, verzorgingshuizen. Het is wel goed om altijd vooraf toestemming te vragen of u iets mag ophangen.

Folder kopiëren en verspreiden

Een foldertje maken met behulp van het voorbeeld in dit boek (in hoofdstuk 2.6) en de digitale versie op onze website. Dit foldertje kunt u verspreiden via dezelfde punten als hierboven genoemd. Het is ook hier correct om niet zonder overleg folders achter te laten.

De regionale omroep inschakelen

U kunt telefonisch contact opnemen met de redactie van het activiteitenprogramma van uw regionale omroep en vragen of men aandacht wil besteden aan levenskunst. Wanneer wordt gevraagd schriftelijke informatie te sturen, gebruikt u het foldertje. Soms wordt u in de gelegenheid gesteld naar de omroep te komen en er op de radio over te praten. Dit levert vaak veel reacties op. Wees ook vooral niet bang om naar de radio te


gaan. De programmamakers zijn gewend met mensen te praten die nog nooit eerder op de radio waren. Zij zijn erin bedreven u op uw gemak te stellen. En.. u bent weer een ervaring rijker als u gaat.

Huis-aan-huisblad inschakelen

U kunt ook bellen met de krant. Zowel het officiële dagblad als de huis-aan-huiskrant kunnen geïnteresseerd zijn. Het telefoonnummer van de redactie vindt u in het colofon van de krant. Ook hier geldt dat u het foldertje kunt gebruiken als men schriftelijke informatie vraagt. Zowel als e-mail (van de Vilans website halen) of geprint te versturen. Dit kunt u in feite allemaal op eigen gelegenheid doen. Laat u niet te snel ontmoedigen. Begin gewoon en zet een volgende stap als dat nodig blijkt.

Samenwerken

Voor het werven van deelnemers kunt u ook overleggen met, of hulp vragen van: � ouderenbonden. U neemt contact op met de afdeling bij u in de buurt. Het adres of de

contactpersoon kunt u vragen bij de landelijke organisaties. Kijk bijvoorbeeld op de websites www.pcob.nl, www.uniekbo.nl, www.anbo.nl.

� levensbeschouwelijke instellingen. Denk hierbij aan kerken, of aan het humanistisch verbond en dergelijke.

� bibliotheken. Bibliotheken organiseren steeds meer activiteiten en zijn vaak blij met een initiatief. Zij hebben eigen mogelijkheden om activiteiten aan te kondigen, kunnen ruimte en soms zelfs ondersteuning ter beschikking stellen.

� UVV, Unie van Vrijwilligers. � de thuiszorgorganisatie of de wijkverpleegkundige in uw buurt. � plattelandsvrouwen, vereniging van huisvrouwen. Deze adressen en contactpersonen

vindt u vaak in de gemeentegids. � serviceflats, verzorgingshuizen, woningcorporaties. Ook deze kunt u vinden in de

gemeentegids. � gemeentelijke organisaties voor ouderenzorg. In elke gemeente heten deze weer

anders. Ouderenwerkers kunnen deelnemers benaderen via ouderenhuisbezoeken of via een lokaal initiatief zoals de Steunstee.

� het wijkcentrum bij u in de buurt. Is er een wijkcentrum in de buurt? Dan maakt u goede kans dat u daar ook terecht kunt en dat de coördinator u graag helpt om daar een activiteit als deze te organiseren.

� Verzorgingshuizen. Verzorgingshuizen zetten de deuren naar de wijk steeds verder open. Zo kunnen wijkbewoners er soms eten en deelnemen aan allerlei activiteiten. Ook hier kan uw initiatief welkom zijn.

� de activiteitencommissie van een serviceflat. Bewoners van serviceflats hebben vaak een eigen activiteitencommissie. Wellicht wil men meewerken en is er ook een gezamenlijke ruimte waar u terecht kunt.


2.3 Bepalen datum en tijdstip eerste bijeenkomst

De eerste bijeenkomst moet niet te kort en niet te lang duren. U kunt het beste uitgaan van een programma van 2 uur. Met de mogelijkheid om nog wat na te praten. Voor een geschikte datum en een handig tijdstip overlegt u desgewenst met ouderenwerkers uit de wijk of het dorp. Waarschijnlijk is er voorkeur voor een tijdstip overdag. Houdt u bij het kiezen van een tijdstip er rekening mee of er tussen de middag warm wordt gegeten of ’s avonds. Suggesties zijn: ’s morgens van (half) tien tot (half) twaalf en ’s middags van twee tot vier. Als u een ruimte gebruikt in een wijkcentrum, of een zaaltje in een café, overlegt u natuurlijk ook met de beheerder van de ruimte, wanneer de zaal vrij is.

Aanmelden of niet?

U kunt ervoor kiezen dat mensen zich vooraf aanmelden. Voordeel is dat u weet hoeveel mensen u kunt verwachten. Handig in verband met de benodigde ruimte en het verzorgen van eventuele koffie of thee. Noodzakelijk is het niet. U kunt zich ook laten verrassen.

Telefonisch of schriftelijk Als u wilt dat mensen zich aanmelden, kan dat door hen een briefje naar een postadres of e-mail naar een mailadres te laten sturen. Of u vermeldt uw telefoonnummer of dat van de organisatie waarmee u samenwerkt. Het voordeel van telefonische aanmelding is dat u nog een toelichting kunt geven, vragen kunt beantwoorden en alvast een persoonlijk contact legt. Dat is prettig als u elkaar de eerste keer treft. Vergeet niet om in alle gevallen te vragen om naam, adres en telefoonnummer en eventueel het e-mailadres van deelnemers.

Bevestiging sturen voor eerste bijeenkomst?

Als u ervoor heeft gekozen dat mensen zich vooraf aanmelden is het correct de deelnemers ongeveer een week voor de eerste bijeenkomst, ter herinnering aan hun opgave voor deelname, een bevestigingsbrief te sturen. Hierin vermeldt u de definitieve plaats, het tijdstip van de bijeenkomst en eventuele kosten. Een voorbeeld van zo’n bevestigingsbrief staat hierachter in hoofdstuk 2.8. Als u aanmeldingen per e-mail ontvangt, kunt u de bevestiging als antwoord mailen. Bijvoorbeeld: ‘Met dank voor uw aanmelding, ontvangt u hier de definitieve informatie’. Het sturen van een bevestigingsbrief is geen verplichting. De keus is aan u. U kunt ook vermelden in de folder dat de aanmelding niet bevestigd wordt.


2.4 Regelen ruimte en materialen voor bijeenkomsten

Het is handig als deelnemers niet ver hoeven te reizen voor een bijeenkomst. Probeert u een ruimte te regelen in het dorp of de buurt, bijvoorbeeld via: � thuiszorg: een wijkgebouw; � steunpunten voor ouderen; � bibliotheek.

Eisen aan ruimte

U kunt het beste van tevoren de ruimte gaan bekijken, zodat u niet voor verrassingen komt te staan. De ruimte moet aan een aantal voorwaarden voldoen: � de entree, de gang, de ruimte en de toiletten zijn goed toegankelijk en doorgankelijk,

ook voor een rolstoel en scootmobiel; � het gebouw is makkelijk bereikbaar; � het gebouw is ‘neutraal’ in de zin dat mensen niet laten weerhouden er naar toe te

gaan; � u kunt er vrij met elkaar praten, ongestoord; � de sfeer in het gebouw is goed, u voelt zich er prettig; � in de ruimte is een goede akoestiek, zodat u elkaar kunt verstaan; � er is genoeg ruimte voor een opstelling van een vierkant van hoge tafels met stoelen

rondom; � er zijn voorzieningen voor koffie en thee (of zorgt u daar zelf voor?).

Materiaal

Waarschijnlijk heeft u, afhankelijk van de oefeningen die u kiest, ook materialen nodig. Dat kan zijn: � een flapover standaard met papier en stiften; � of een schoolbord waarop u kunt schrijven. Muziek en film zijn door ons niet opgenomen in de oefeningen. Maar misschien kent u een mooie film die u wilt laten zien en waarover u wilt praten. Of wil iemand uit de groep de favoriete muziek laten horen waar hij altijd erg van op knapt. Zorgt u dan voor: � een cassetterecorder om muziek te luisteren; � een videorecorder als u een stukje film wilt laten zien. Wellicht kan de persoon in kwestie zelf een apparaat meenemen.


2.5 Kosten voor deelname

U overlegt met de beheerder van het gebouw over eventuele kosten voor het gebruiken van de ruimte, koffie/thee e.d. Als u denkt technische apparatuur, zoals een videorecorder, nodig te hebben, kunt u dat ook alvast bespreken. Om de kosten van de eerste (en mogelijk ook de volgende) bijeenkomst(en) te dekken, kunt u met een organisatie overleggen of zij de kosten voor hun rekening willen nemen. Zie ook de opmerkingen over samenwerking zoeken met een organisatie op bladzijde 16 en 17. Anders zult u een bijdrage van de deelnemers moeten vragen.

Een begroting maken Met een begroting maakt u een overzicht van de kosten die u verwacht. Het volgende voorbeeld bevat mogelijke kostenposten. U kunt vervolgens zelf nagaan wat u in uw geval moet betalen en zo uw eigen berekening maken. De kosten in dit voorbeeld zijn dus alleen bedoeld om u een idee te geven waar u mee te maken kunt krijgen en hoe u rekent. Het kan zijn dat er voor u nog andere kosten bijkomen, omdat uw situatie anders is. Ga dus stap voor stap na wat u moet of wilt doen om de bijeenkomst te organiseren. Vraag ook bij u in de buurt de kosten van bijvoorbeeld kopieerwerk. Eenmalige kosten per stuk/

per keer aantal totaal

Voorbereiding) 75 folders kopiëren op gekleurd papier, dubbelzijdig: aantal x 2

0,055 150 8,25

Gekleurd papier kost extra 0,5 75 3,75 10 affiches A3 kopiëren, enkelzijdig

0,15 10 1,50

Gekleurd papier A3 extra 0,10 10 1,00 Telefoonkosten voor het bellen met organisaties, krijgen van een publicatie in de krant, terugbellen belangstellende deelnemers (schatting)

10,00

Eventuele reiskosten om ruimten te bekijken, krant te bezoeken (schatting)

15,00

Onvoorzien 10,00 Totaal 49,50

Wat de uitkomst van uw berekening ook is, het loont altijd de moeite als u probeert samen te werken met een organisatie, die daarmee wellicht ook de kosten overneemt. Het komt regelmatig voor dat organisaties blij zijn met uw initiatief en het graag steunen door bijvoorbeeld het kopieerwerk te doen en een ruimte ter beschikking te stellen. Er wordt vaak gezocht naar goede ideeën voor activiteiten en dit kan zo’n idee zijn dat welkom is. De mogelijke samenwerkingspartners hebben we al op een rij gezet in hoofdstuk 2.2 Samenwerken. Nu bent er nog niet. De kosten per bijeenkomst moeten nog op een rij gezet.


Kosten per bijeenkomst per stuk/

per keer aantal totaal

Huur ruimte 50,00 1 50,00 Koffie en thee, 2 per persoon. Uitgaan van 10 deelnemers is 20 keer.

1,50 20 30,00

Huur materiaal

1 Flapover standaard 15,00 1 15,00 Kopiëren van lesmateriaal e.d. stelpost

5,00

Onvoorzien 10,00 Totaal 110,00

Inclusief voorbereidingskosten bij 5 bijeenkomsten (zie toelichting)

10,00

Totaal 120,00

In dit voorbeeld gaan we ervan uit dat u als gespreksleider werkt op vrijwillige basis, dus geen honorarium in rekening brengt. Als de gespreksleider wel betaald moet worden, komt dat erbij als kostenpost.

Besparen kan Ook voor de kosten per bijeenkomst geldt dat besparing mogelijk is door samen te werken met een organisatie die blij is met uw initiatief, waardoor de zaalhuur vervalt en mogelijk alleen de consumpties betaald moeten worden. Dat kunnen de deelnemers dan zelf doen. Als uw groepje uit vrienden en bekenden bestaat, kunt u ook om de beurt bij een deelnemer thuis samenkomen en worden de kosten op die manier over de groepsleden verdeeld. In dat geval heeft u waarschijnlijk ook geen wervingskosten voor folders en dergelijke.

Kosten per deelnemer, per bijeenkomst De voorbereidingskosten moeten verdeeld worden over het aantal bijeenkomsten dat u houdt. Het aantal bijeenkomsten kunt u zelf bepalen, of in overleg met de groep. (zie hoofdstuk 2.1) Als u wilt beginnen met 5 bijeenkomsten, gaat de kostenberekening als volgt: Voorbereidingskosten á € 49,50, afgerond € 50,- Delen door 5 (=het aantal bijeenkomsten) = € 10,-. Optellen bij kosten per bijeenkomst = € 120,00 per keer. Als er tien deelnemers zijn, zouden zij € 12,00 per persoon moeten betalen om de kosten te dekken. Dat is voor veel mensen een groot bedrag en zal een reden kunnen zijn waarom mensen niet willen of kunnen meedoen. Hoe lager u de kosten weet te houden, hoe beter het is. De bedragen in dit voorbeeld zijn royaal gesteld. De kopieerkosten zijn reëel voor november 2005. Het beste is als deelname gratis is en mensen alleen hun consumpties betalen. Er wordt wel eens gezegd dat het beter is mensen vooruit een bedrag te laten betalen, zodat ze ook echt elke keer komen. Maar bij een onderwerp als dit, mag u er best van uit gaan dat mensen uit zichzelf komen. Slecht gemotiveerde deelnemers zijn bovendien geen fijne gesprekspartners waar u iets aan heeft.


Subsidie aanvragen

Als u geen organisatie vindt om mee samen te werken, kunt u subsidie aanvragen voor de bijeenkomsten. U beschrijft uw plan, bijvoorbeeld op basis van de tekst uit de folder, voegt de begroting erbij en stuurt het met een verzoek om steun naar een sponsor. Bijvoorbeeld: de gemeente, de plaatselijke of regionale Rabobank die vaak actief is op sociaal vlak. Ook andere banken steunen vaak initiatieven met een sociaal karakter. Of bij een fonds zoals het Nationaal Fonds Ouderenhulp, het Oranje Fonds. Fondsen hebben vaak een standaardformulier dat u kunt invullen. U kunt de foldertekst dan apart meesturen.


2.6 Voorbeelden van informatiemateriaal voor het werven van deelnemers

Op de volgende bladzijde staat een voorbeeld van een folder. Als u uw eigen gegevens erop invult, datum en plaats aanpast, kunt u hem kopiëren. Er is een A4 blaadje gebruikt, dubbelzijdig gekopieerd. Daarna vouwt u het dubbel en kunt het uitdelen of ergens neerleggen waar veel mensen komen die mogelijk interesse hebben. N.B. In dit gedrukte voorbeeld kunt u de tekst niet veranderen. Daarom staat op www.vilans.nl/levenskunst een digitale versie. Die kunt u naar uw eigen computer kopiëren, oftewel downloaden, en daarna bewerken zo u wilt.

Oproep

Wilt u uw levenservaring delen met andere ouderen en zo werken aan de kunst van plezierig oud worden? Meldt u dan aan voor onze gespreksgroep die start op < dag, maand, jaar>.

Voorbeeld: ‘ik ga door’.

In NRC handelsblad stond op 10 september een uitgebreid interview met Eric Albada-Jelgersma, de grondlegger van supermarktconcern Laurus waartoe bijvoorbeeld Super de Boer, Konmar en Edah behoren. ‘Ik ga door’ was de kop van het artikel. Tegenslagen zijn aan de orde van de dag. Nadat hij grote zakelijke verliezen leed, kreeg hij een ongeluk en brak daarbij zijn nek. Nu is hij verlamd, leert zijn computer en telefoon te besturen door te blazen in een rietje en vecht hij om zelfstandig te kunnen ademen. Pas daarna kan zijn revalidatie beginnen. Enkele citaten: “Als ik niets doe, ga ik dood. Ik moet aan het werk”. “Er zijn zoveel mensen waarvan ik hou, ik heb een bedrijf waarvan ik geniet. Ik ga vechten.” En: “Het heeft wel zin. Het heeft toch zin. Het is een heel korte overweging geweest. Maar ik weet: ik ga door”. Verschillende lezers werden gesterkt door zijn verhaal en reageerden naar de krant. Ton Bos schreef bijvoorbeeld: Het artikel `Ik ga door' komt op een moment dat ik zelf pech heb. Door een heupoperatie mag ik mijn been drie maanden niet gebruiken. Ik ben zelf ondernemer en dan is het zeer lastig als je zo afhankelijk bent. Zoals het er nu naar uitziet, kom ik weer tot lopen maar helaas ontkom ik soms niet aan sombere buien. Als 48-jarige vind ik mij nogal jong om heupproblemen te hebben en bepaalde sporten en bewegingen niet meer te kunnen en mogen doen. Bij het lezen van het artikel vind ik motivatie en kracht om niet bij de pakken neer te zitten en te werken aan de toekomst en te genieten van wat ik wél kan. Een belangrijke spreuk voor mij als het tegenzit is: zonder weerstand geen vooruitgang. Dan neem ik het verlies en ga weer verder.

Senioren leren van elkaar

De kunst van plezierig oud worden

Gezocht:

Deelnemers

< Op de plek van het Vilans logo kunt u uw eigen logo plaatsen en in het adresblok onderin uw eigen gegevens>

Vilans, Catharijnesingel 47, Postbus 8228, 3503 RE Utrecht Tel. 030-789 23 00 , www.vilans.nl

Aan de slag met de kunst van plezierig oud worden

Hoe ouder mensen worden, hoe meer levenservaring ze hebben opgedaan. Er zijn mensen – levenskunstenaars - die ‘de kunst van het leven verstaan’. Ook al zijn ze op leeftijd, ook al komt ouderdom met gebreken en neemt het aantal vrienden mettertijd af. Zij hebben levenswijsheden ontwikkeld of levenslessen opgedaan die van waarde zijn. Voor zichzelf, maar ook – vaak zonder erbij stil te staan - voor anderen. Het Levenslesprogramma brengt ouderen bij elkaar, om samen te werken aan prettiger, zelfbewuster ouder worden; met meer levenskunst. Wat is levenskunst? � in moeilijke omstandigheden het hoofd boven water weten te houden? � op veel momenten van het leven weten te genieten? � de kunst kennen om gelukkig te leven? � op uw 90e jaar nog een muziekinstrument bespelen of nog een buitenlandse

reis maken? � goed voor uzelf kunnen opkomen? � ……………………………………..

Levenservaring met elkaar delen

Niet iedereen is zich zo bewust van zijn levenservaring en de waarde daarvan. Want er is niet altijd een aanleiding om uitgebreid na te denken over de wijsheid en ervaring die in het leven is opgedaan. Wat heeft het leven u eigenlijk geleerd? Hebt u dat wel eens op een rij gezet? Misschien bent u wel veel sterker dan u denkt. Met anderen praten over de lessen die u uit het leven hebt geleerd, maakt dat u zich bewuster wordt van de levenswijsheid die u bezit. Dat kan kracht geven om problemen waar u mee te maken krijgt, beter aan te kunnen. Praten met andere ouderen over wat het leven mooi maakt, kan ook inspiratie geven om een oude of nieuwe hobby op te pakken. Of om elkaar te blijven ontmoeten om levensthema’s te bespreken.

Uitnodiging voor de eerste bijeenkomst

In <wijkcentrum xxx> starten we op <xxxdag maand jaar> een levenskunst gespreksgroep. U bent van harte welkom. Er zijn geen kosten aan verbonden en voor koffie of thee met koek wordt gezorgd. Kom gerust, er zijn geen verplichting aan verbonden. Aan het einde van deze eerste bijeenkomst bespreekt u met elkaar of er een vervolg komt en hoe u dat organiseert.

Voor vragen en aanmelding kunt u bellen naar < wie?> <naam, telefoonnummer>

Of u stuurt een e-mail naar <e-mail contactpersoon>. Vergeet dan niet uw naam, adres met postcode en telefoonnummer te vermelden, zodat we u kunnen bereiken.

Vilans website Levenskunst

Op de website www.vilans.nl/levenskunst vindt u informatie over levenskunst, met artikelen, achtergrondinformatie en links naar andere items over Levenskunst die op internet staan.

Vilans verbetert de kwaliteit van leven van mensen met beperkingen zoals chronisch zieken, mensen met een handicap en ouderen. Kijk op www.vilans.nl.

Senioren leren van elkaar

Plezierig oud worden

Uitnodiging voor de bijeenkomst

<datum>

van .. tot .. uur

<plaats>

U kunt zich aanmelden bij: …….

Een folder met uitgebreide informatie is verkrijgbaar bij : ……………

2.7 Voorbeeld wervingsposter


2.8 Voorbeeld bevestigingsbrief

Geachte , Fijn dat u mee doet aan de bijeenkomst ‘De kunst van plezierig oud worden’ waarin u samen met andere ouderen praat over uw levenservaring. Wij hopen op een inspirerend gesprek met elkaar. De eerste bijeenkomst is op <datum, tijd en plaats met adres invullen>. <desgewenst:> Voor koffie en koek wordt gezorgd. Er zijn geen kosten <of kosten noemen indien van toepassing> verbonden aan uw deelname. Het doel van de levenslesbijeenkomsten is dat mensen elkaar inspireren om op een prettige manier oud te worden. Dat kan zijn door zin te blijven geven aan het leven, je gewaardeerd te weten, leuke dingen te doen of wat u zich er zelf dan ook bij voorstelt. Wij kijken ernaar uit u te ontmoeten op <datum invullen> Tot ziens. Met vriendelijke groet, <naam organisator>

© Vilans /Werkboek plezierig oud worden 37

3 Programma maken en oefeningen gebruiken


3.1 Programma eerste bijeenkomst voorbereiden

Als u voldoende deelnemers hebt gevonden en een goede ruimte, kunt u de eerste bijeenkomst gaan voorbereiden. U bepaalt, al dan niet al in overleg met de deelnemers, wat het inhoudelijke thema voor de eerste bijeenkomst is. Als de deelnemers elkaar nog niet kennen, is er tijd nodig voor kennismaking. In hoofdstuk 4 vindt u suggesties hoe u zo’n kennismaking kunt doen. In de daarop volgende hoofdstukken staan ook technieken uitgewerkt hoe u een inhoudelijk thema in de groep kunt bespreken. Een goede voorbereiding is het halve werk! U kunt van tevoren een tijdschema maken en alle onderdelen/stappen uit het programma uitschrijven.

Tijdschema maken

U maakt een tijdschema waarin u de verschillende onderdelen van de bijeenkomst uitwerkt met de benodigde tijd. Hieronder staat een voorbeeld. Voorbeeld van een tijdschema

Tijd in minuten

Onderwerp Methode Benodigd materiaal

Voor-af Koffie/thee schenken; muziek (levensliederen) draaien? Vraag deelnemers zelf hun naam op naambordje te schrijven.

koffie/thee koek naambordjes, bijvoorbeeld een dubbel gevouwen blaadje/ stiften

5 Welkom heten Voorstellen initiatief-nemer/gespreksleider Uitleg programma

Initiatiefnemer / gespreksleider

introductietekst

30 Kennismakingsronde deelnemers Ieder stelt zich kort voor: zie voorbeeld-methodieken

60 Thema Zie voorbeeld-methodieken

5 Afronden Gespreksleider bundelt reacties

flap over met stiften

15 Wensen voor vervolg bespreken Vervolgafspraken maken

Vragen of er behoefte is opnieuw bij elkaar te komen. Zo ja, wat gaan we dan doen.

Kijk eens naar de verschillende gespreksoefeningen bij 5 ‘in gesprek gaan over levenskunst

5 Afsluiting


Onderdelen uitwerken

De onderdelen van de bijeenkomst werkt u uit in stappen. Daarbij geeft u steeds aan ‘wie wat doet’. Bijvoorbeeld:

Stap 1 De initiatiefnemer van de te organiseren bijeenkomsten heet iedereen welkom en stelt zichzelf voor. Vertelt in het kort iets over zichzelf. Bijvoorbeeld: leeftijd, woonplaats en de reden van belangstelling voor dit programma. Als iemand anders de gespreksleider is, stelt deze zich ook voor.

Stap 2 Vertel wat de bedoeling is van het levenslesprogramma. Besteed aandacht aan de volgende punten: � Bedoeling: gezamenlijk erachter zien te komen hoe het leven voor ieder zo aangenaam

mogelijk ingevuld kan worden en op welke wijze deelnemers hieraan kunnen werken. � De initiatiefnemer heeft het werkboek in zijn bezit. In deze bijeenkomsten zullen aan

de hand van verschillende gesprekstechnieken uit het werkboek levenswijsheid en levenservaringen worden besproken. Ook kan men zelf thuis met oefeningen aan de slag.

� Na afsluiting van deze bijeenkomsten, kan ieder die dat wil, zelf ook initiatiefnemer worden en deze bijeenkomsten weer gaan organiseren voor anderen.

Stap 3 Kies een onderwerp en een methode om het onderwerp van uw keuze te bespreken. In hoofdstuk 3 tot en met 7 vindt u uitwerkingen van mogelijke gesprekstechnieken en oefeningen die u kunt gebruiken.

Stap 4 Sluit deze eerste bijeenkomst af en vraag wie belangstelling heeft om verder te gaan. Noteer namen en adressen en telefoonnummers, als dat nog niet gebeurd is. Spreek af: � hoeveel bijeenkomsten zijn er gewenst? � wat is de tussenliggende periode van bijeenkomsten, wekelijks of eens in de twee

weken? � hoe lang duurt een bijeenkomst? � waar worden de bijeenkomsten georganiseerd? Blijven we in deze ruimte?

Algemene tips

Voor het houden van bijeenkomsten met een groep geldt een aantal algemene regels. Kijk welke voor u van toepassing zijn en in uw situatie bruikbaar zijn. � Leg alle benodigde materialen van te voren klaar. Test of de technische apparatuur

werkt. � Zorg dat u zelf een half uur voor de bijeenkomst begint, aanwezig bent. Sommige

mensen komen graag vroeg. � Zorg dat iedereen in de groep elkaar goed kan zien. Een of meerdere hoge tafels in het

midden met hoge stoelen eromheen, geeft een gevoel van veiligheid. Zorg voor voldoende plek aan tafel voor rolstoelen of een scootmobiel.

� Wees erop bedacht dat niet iedereen goed kan schrijven; bijvoorbeeld door beverig handschrift, onzekerheid over spelling, moeite met het vasthouden van een pen. Bedenk zonodig een mondelinge variant op een schriftelijke oefening.

� Praat niet te snel en let op of de deelnemers elkaar goed kunnen verstaan.


� Zorg dat u als gespreksleider niet teveel en te lang aan het woord bent. Vraag om reactie uit de groep door vragen als: “Herkent u dit?” of “Ervaart u dat ook zo?” of “Hoe gaat u daarmee om?”.

� Leg een opdracht of oefening kort en bondig uit en geef zo mogelijk een voorbeeld. Herhaal daarna de uitleg nog een keer in andere woorden.

� Bespreek aan het einde van de bijeenkomst altijd hoe het is gegaan. Ruim tijd in voor een korte terugblik. “Wat heeft deze bijeenkomst u opgeleverd?”, “Is het geworden wat u ervan verwacht had?” En spreek af of er nog een bijeenkomst volgt en maak daar duidelijke afspraken over.


3.2 Gesprekstechnieken en oefeningen

De 4 hoofdstukken die hierna volgen, bevatten verschillende gesprekstechnieken en oefeningen die u in de bijeenkomsten over levenskunst kunt gebruiken.

Een beknopte geschiedenis van de levenskunst-oefeningen 2

Al in de verre oudheid zijn allerlei oefeningen ontwikkeld om praktische wijsheid te bevorderen. Zoals het gezegde luidt: ‘oefening baart levenskunst’. De geschiedenis van levenskunst biedt een aantal richtlijnen bij het ontwikkelen van deze ‘moderne levenskunsttechnieken’. Deze richtlijnen liggen ten grondslag aan de oefeningen die we u aanbieden in dit werkboek. De spirituele oefeningen kan men in drie groepen onderverdelen; � Intellectuele oefeningen; � Praktische oefeningen; � Meditaties. De intellectuele oefeningen waren geheugentrainingen, oefeningen in verbeelding, in het filteren van voorstellingen. Waar komt deze voorstelling vandaan, wat is zij waard en wat doe ik er mee? Andere intellectuele oefeningen hadden betrekking op de taal en waren lees-, schrijf- en gespreksoefeningen. De praktische oefeningen hadden betrekking op het beheersen van emoties. Maar ook waren dit oefeningen die betrekking hadden op natuurbeschouwing, om ons te herinneren aan het feit dat de mens een natuurwezen is. De meditaties waren bijvoorbeeld oefeningen in stilte, luisteren, aandacht en overdenkingen. Mensen leerden zichzelf deze oefeningen aan in groepsverband. Deze spirituele oefeningen, ook wel technieken genoemd, waren gericht op praktiseren van zelfkennis, om jezelf en elkaar te leren neutraal te staan tegenover wat er niet toe deed, om te beheersen wat men ook werkelijk kon beheersen, en uiteindelijk intens te leven in het hier en nu.

Indeling bevat bewuste opbouw van oefeningen

De gesprekstechnieken en oefeningen zijn ingedeeld in vier groepen: � Kennismaking met elkaar; � In gesprek over levenskunst; � In gesprek over persoonlijke ervaringen; � Praktische oefeningen voor thuis. De kennismakingsoefeningen kunt u gebruiken om elkaar goed te leren kennen en voor een veilige en vertrouwde sfeer in de groep te zorgen. Een vertrouwde sfeer tijdens de bijeenkomsten is van belang, opdat mensen open durven te zijn over wat er zich afspeelt in hun dagelijks leven. Dan volgt een serie oefeningen die gericht is op algemene levensvragen, om zo een aanloop te nemen naar de persoonlijkere levenservaringen en keuzes. Deze volgorde is bewust zo neergezet. Het praten over algemene levensvragen is eenvoudiger dan praten over zaken die je persoonlijk raken. Zaken die over jezelf gaan. Het is beter dat pas te doen

2 Levenskunst: innerlijk op orde. Franse filosoof Pierre Hadot over echte wijsheid. – Joep

Dohmen.


als je aan elkaar gewend bent. Naast de kennismakingsoefeningen, dragen ook de gesprekken over algemene levensvragen eraan bij dat mensen elkaar leren kennen. Bovendien maken de deelnemers beter bekend met het onderwerp. De laatste oefeningen kunnen de deelnemers thuis zelfstandig uitvoeren, om actief bezig te blijven en bewust te blijven van de eigen invloed op de belevingswereld van zichzelf.

Overzicht van de gesprektechnieken en oefeningen.

Kennismaken met elkaar � Een eerste kennismaking � Groepsgesprek over verwachtingen � De vijf geboden � Een unieke belevenis � De eerste reactie � Wat vertelt het voorwerp ons � Breng het goede leven in beeld

In gesprek over levenskunst � Levenskunst onder de loep � Wat is een gelukkig leven? � Levenswijsheden en spreuken � Wie ben ik?

In gesprek over persoonlijke ervaringen � Levenslijn � In gesprek aan de hand van een aantal thema’s en foto’s � Teken de 5 zuilen � SWOT-analyse � Laatste bijeenkomst

Praktische oefeningen voor thuis � Dagboek � Briefwisseling � Aantekenboek � Het filosofische huis


3.3 Welke oefening kies ik?

Welke techniek of oefening u in welke bijeenkomst gebruikt, zal afhangen van uw persoonlijke voorkeuren, samenstelling van de groep, wensen van deelnemers enzovoort. Bij iedere oefening staat een schema dat inzichtelijk maakt wat de inhoud van de oefening is. Hoe lang de oefening ongeveer duurt en wat u ervoor nodig heeft. Zo kunt u in één oogopslag zien waar de oefening over gaat en of de oefening aansluit bij de groep. De meeste oefeningen vragen enige voorbereidingstijd. De oefeningen variëren. Sommige oefeningen zijn meer gericht op de mogelijkheden van de mens en daardoor meer gericht op het actief vormgeven van het eigen leven en de toekomst. Andere oefeningen zijn gericht op de beleving van gebeurtenissen in het leven. Meer praktische tips over het starten van bijeenkomsten en begeleiden van gespreksbijeenkomsten kunt u elders in dit werkboek nalezen.

Ervaringen delen

Op de website www.vilans.nl/levenskunst kunt u op het discussieplatform ook uw ervaringen met de gesprekstechnieken delen met anderen of nieuwe suggesties en tips toevoegen.


4 Kennismaken met elkaar

Deze technieken en oefeningen zijn bedoeld om een veilige omgeving binnen de groep te creëren, waarbij men behulpzaam voor elkaar is en elkaar kan stimuleren. Deze technieken zult u dus waarschijnlijk vooral in de eerste bijeenkomst(en) gebruiken. � Een eerste kennismaking (4.1) � Groepsgesprek over verwachtingen (4.2) � De vijf geboden (4.3) � Een unieke belevenis (4.4) � De eerste reactie (4.5) � Wat vertelt het voorwerp ons? (4.6) � Breng het goede leven in beeld (4.7)


4.1 Een eerste kennismaking

Beknopte inhoud Een oefening om met elkaar kennis te maken.

Doel Op een leuke en gemakkelijke manier met elkaar kennis maken.

Tijdsduur

30 tot 45 minuten

Praktische benodigdheden voor deelnemers

geen

Voorwaarden voor deelname geen

Aandachtspunten en voorbereidingen voor de gespreksleider

Stap 1 en 2 zijn twee verschillende manieren om met elkaar kennis te maken. U kunt hieruit een keuze maken. Let er op dat mensen niet te veel over zichzelf vertellen en zich achteraf verschrikt afvragen: "Wat zullen ze wel niet van me denken?" U kunt dit voorkomen door zelf het eerste initiatief te nemen.

Inleiding

Het is belangrijk dat u tijd neemt voor de onderlinge kennismaking. Ook als sommige deelnemers elkaar wellicht al kennen, is het aan elkaar voorstellen een belangrijk onderdeel van een eerste bijeenkomst. Er zijn verschillende mogelijkheden om zichzelf aan de groep voor te stellen

Stap 1

Geef de deelnemers de gelegenheid om zich één voor één aan de andere groepsleden voor te stellen. U kunt aan de deelnemers vragen om hun naam te zeggen en in het kort iets over zichzelf te vertellen. Doe dit voorstellen bijvoorkeur door het maken van een rondje: iemand begint en geeft het woord door aan de buurman of buurvrouw. In een afgesproken richting, bijvoorbeeld met de klok mee.

Stap 2

Verlegen mensen, die niet gewend zijn om in een groep te praten, kunnen de voorstellingsronde moeilijk vinden. Een plezierige manier van kennismaking, waarmee u de eerste spanning van het 'praten in een groep' kunt wegnemen is de volgende. U vormt tweetallen (mensen die naast elkaar zitten) en vraagt een ieder of die zich in twee tot drie minuten aan de 'partner' wil voorstellen. Na ongeveer 5 minuten vraagt u de deelnemers om één voor één aan de groep te vertellen wat men zojuist gehoord heeft. Zo stelt een ieder zijn of haar buurman of buurvrouw voor.


4.2 Groepsgesprek over verwachtingen

Beknopte inhoud Iedereen vertelt iets over zichzelf en zijn verwachtingen van de komende bijeenkomsten.

Doel Het uitwisselen van gedachten over de komende bijeenkomsten.

Tijdsduur

30 minuten


U kunt de vragen op een flap schrijven en ophangen, of op een blaadje. Bedoeld als geheugensteun.

Voorwaarden voor deelname Deze oefening is juist geschikt als groepsleden onzeker zijn over wat komen gaat. Ruimte geven voor het uiten van hun verwachtingen en hun laten vertellen wat ze gehoord hebben over de bijeenkomsten is belangrijk. Negatieven dingen mogen ook gezegd worden. De gespreksleider probeert dan niet verdedigend of rechtzettend te reageren.


- Deze oefening kan het beste gedaan worden na een introductie op wat komen gaat, dus niet aan het begin van een bijeenkomst. - Het gaat er bij deze oefening om aandacht te besteden aan de verschillende gevoelens, gedachten en verwachtingen die in een beginnende groep kunnen leven zoals:

Waarom zit ik in deze groep? Wat wordt er van mij verwacht? Wat moet ik hiermee gaan doen?

Literatuur Oefeningenboek voor groepen- Lex Mulder, Wicky Voors, Herma Hagen. Bohn Stafleu Van Loghem, 2001 blz 39.

Stap 1

U vraagt aan elke deelnemer iets te vertellen over zichzelf en zijn verwachtingen van de komende bijeenkomsten. U kunt als gespreksleider met een bepaalde vraag sturen wat iemand over zichzelf vertelt. Bijvoorbeeld: Waarom wilt u aan deze bijeenkomst meedoen? � Wat verwacht u van de bijeenkomsten? � Wat denkt of hoopt u te leren? � Waar ziet u tegenop? � Wat wilt u echt niet? Tip: eventueel kunt u de vragen op een flap schrijven. U kunt de deelnemers ook helpen door zelf even door te vragen als ze een vraag overslaan.

Stap 2

U stimuleert de andere groepsleden om vragen aan elkaar te stellen door zelf af en toe ook om verduidelijking te vragen.


Stap 3

U rondt af door de verschillende verwachtingen van de groepsleden samen te vatten.


4.3 De vijf geboden

Beknopte inhoud

Gezamenlijk de groepsregels vaststellen.

Doel Helder maken van in de groep heersende normen en gedragsregels.

Tijdsduur

15 tot 25 minuten


Pen en papier

Voorwaarden voor deelname



Stap 1

U vraagt alle deelnemers op te schijven welke ‘5 geboden’ hij vindt gelden voor de groep. Bijvoorbeeld: elkaar uit laten praten, respect en begrip hebben voor iemands mening, op tijd komen, niet achter iemands rug om kwaad spreken enzovoort. Het is de bedoeling dit op een korte kernachtige wijze te doen. De groep kan zich laten leiden door zich af te vragen: wat heb ik nodig om een vertrouwde en veilige sfeer te ervaren in deze groep?

Stap 2

U nodigt iedereen uit op te lezen wat hij geschreven heeft.

Stap 3

U bespreekt welke normen en gedragsregels overeenkomen. U overlegt welke regels men zou willen instellen als algemene gedragsregels in de groep. En stelt deze vervolgens gezamenlijk vast.


4.4 Een unieke belevenis

Beknopte inhoud

Ieder vertelt over een eigen unieke gebeurtenis.

Doel Nader kennismaken en betrokkenheid op elkaar vergroten.

Tijdsduur

30 minuten


Pen en papier om de puntentelling bij te houden.



Literatuur Oefeningenboek voor groepen- Lex Mulder, Wicky Voors, Herma Hagen. Bohn Stafleu Van Loghem, 2001 blz 41

Stap 1

De groepsleden zitten in een kring. U vraagt hen een eigen belevenis te bedenken waarvan zij denken dat deze uniek is. Dat wil zeggen dat zij verwachten dat (bijna) niemand van de groep dit beleefd heeft. U legt uit dat juist de uitzonderlijkheid van de belevenis van belang is. Als een deelnemer zijn unieke belevenis vertelt en geen van de andere deelnemers heeft dit meegemaakt, dan krijgt de verteller het volle aantal punten. Het volle aantal punten is gelijk aan het aantal deelnemers. Bestaat de groep bijvoorbeeld uit 8 deelnemers, dan zijn er steeds 8 punten te vergeven. Andere groepsleden kunnen hiervan één punt verdienen, als zij de belevenis ook hebben meegemaakt. Bij een echt unieke belevenis krijgt dus geen van de anderen een punt en gaan alle 8 punten naar de verteller.

Stap 2

Om de beurt vertellen alle groepsleden hun unieke belevenis. Iemand houdt ondertussen de puntentelling bij.

Stap 3

U bespreekt deze oefening kort na. Wat vond men ervan?

Stap 4

Deze vierde stap is een optie: Wat maken we op uit de belevenissen? Goed passend bij het feit dat u bij elkaar bent en kennis maakt om samen over levenslessen te praten, kunt u er tot slot samen over nadenken of deze bijzondere belevenissen ook iets zeggen over ons leven. U gaat dan al meteen in gesprek over levenskunst. Op een veilige manier, nog niet al te persoonlijk. U kunt als volgt doorvragen: � Wat maakt een situatie tot een uitzonderlijke situatie? Zijn het toevalligheden die

samen komen, is het een bijzondere samenloop van omstandigheden of hebben de personen er zelf de hand in gehad. Bewust naar dit resultaat toegewerkt.


� Kunnen we hier al lessen over het leven uit opmaken? Samen enkele wijsheden opschrijven die op een tegeltje aan de wand niet zouden misstaan?

Tip: Hierop sluit oefening 5.3 over levenswijsheden en spreuken ook goed aan.


4.5 De eerste reactie

Beknopte inhoud In het kort schriftelijk reageren op een zin van een deelnemer.

Doel Inzicht verkrijgen in hoe iemand meestal reageert. Vaak zit daar een patroon in.

Tijdsduur

30 minuten


Pen en papier voor de groepsleden om hun reacties bij te houden.



Literatuur Oefeningenboek voor groepen- Lex Mulder, Wicky Voors, Herma Hagen. Bohn Stafleu Van Loghem, 2001 blz 50

Stap 1

U deelt aan iedere deelnemer pen en papier uit. U nodigt iedereen stuk voor stuk uit, in één zin, in het kort iets over zichzelf te zeggen.

Stap 2

Als één iemand iets zegt, schrijven alle anderen in het kort hun eerste reactie op deze uitspraak op. Wanneer alle groepsleden aan de beurt geweest zijn, heeft iedereen een lijstje voor zich met ‘eerste reacties’.

Stap 3

U maakt tweetallen in de groep en vraagt te bekijken of er een patroon valt te ontdekken in de reacties. � Bent u geneigd om te reageren met vragen? � Reageert u vooral met gevoelsreflecties, zoals “dat moet erg aangenaam voor u zijn” of

“ach wat vervelend nou“. � Spreekt u oordelen uit? � Of zegt u iets over uzelf?

Stap 4

U bespreekt de oefening kort na.


4.6 Wat vertelt het voorwerp ons?

Beknopte inhoud Een methode om elkaar beter te leren kennen, door middel van voorwerpen die van betekenis voor iemand zijn.

Doel Elkaar beter leren kennen.

Tijdsduur

30 minuten


Een voorwerp dat de deelnemers meenemen van huis. Iets waar ze van houden, iets dat belangrijk voor ze is. Bijvoorbeeld een mooie steen, foto, beeldje, boek, muziekinstrument.



-U kunt in de voorafgaande bijeenkomst aan de deelnemers vragen of zij een voorwerp van huis willen mee nemen voor deze oefening. -U kunt ook zelf allerlei verschillende voorwerpen verzamelen, van verschillende grootte, kleur, gewicht, samenstelling, structuur. Doe deze in een doos. -Een variant of uitbreiding van deze oefening is: wat vertelt een ander persoon ons? Zie stap 5, 6 en 7.


Stap 1

(Alleen van toepassing wanneer u zelf voorwerpen voor de deelnemers heeft verzameld. Bijvoorbeeld: spiegeltje, knuffelbeest, gereedschap, fotolijstje, pen, schelp, vaasje, sieraad) U zet de doos met voorwerpen midden in de groep. U vraagt de deelnemers voordat ze een keuze maken, de voorwerpen goed te bekijken. Daarbij te letten op de kleur, de aard van het voorwerp, het gewicht, de grootte en de complexiteit. Iedere deelnemer kiest een voorwerp uit waarmee hij/zij zich kan identificeren.

Stap 2

U nodigt elke deelnemer uit te vertellen wat haar/hem in dit voorwerp aantrekt.


Stap 3

Wanneer iedereen zelf voorwerpen van huis heeft meegenomen, vraagt u om te vertellen waarom en waardoor het voorwerp een bepaalde betekenis voor iemand heeft gekregen: waarom is het belangrijk, wat betekent het voorwerp, wat zegt het de eigenaar.

Stap 4

U bespreekt de oefening kort na: hoe hebben de deelnemers de oefening ervaren?

Stap 5 Uitbreiding of variant: Wat vertelt deze persoon ons?

U vraagt alle deelnemers voor zichzelf te bedenken wie voor hen in het leven een voorbeeld is, of is geweest. Naar wie kijkt, of keek, u op? Is er iemand die u erg bewondert?

Stap 6

U vraagt elke deelnemer: wat zou u juist van deze persoon willen leren?

Stap 7

U bespreekt de oefening kort na: hoe hebben de deelnemers de oefening ervaren?


4.7 Breng het goede leven in beeld

Beknopte inhoud Door middel van tekeningen kennis maken met elkaar en het beeld van het goede leven.

Doel Op creatieve manier kennismaken met elkaar.

Tijdsduur

30 tot 45 minuten


Voor elke deelnemer een groot vel papier, tekenmaterialen en eventueel materiaal om de tekeningen mee op te hangen.


Aandachtspunten en voorbereidingen voor de gespreksleider.

Kijk bij de praktische benodigdheden voor de deelnemers. U kunt natuurlijk vragen aan de deelnemers of zij zelf voor het benodigde materiaal kunnen zorgen. Als u zelf voor het materiaal zorgt, dan kunt u aan de deelnemers om een financiële bijdrage vragen.


Stap 1

U deelt aan iedere deelnemer papier en stiften uit. U nodigt de deelnemers uit zichzelf op het papier te tekenen, in de vorm van een symbool. Bij voorkeur een simpel symbool, het is niet de bedoeling een uitgebreide tekening te maken.

Stap 2

U vraagt vervolgens hieromheen andere symbolen te tekenen. Deze kunnen staan voor belangrijke anderen in het leven en voor hobby’s, beroep, woonsituatie, enzovoort. Kortom alle facetten die op dit moment voor de tekenaar in zijn leven belangrijk zijn. En die hij in de groep wil prijsgeven. De symbolen kunnen variëren in hun vorm, kleur, grootte en de afstand die het symbool heeft tot het eerst getekende eigen symbool.

Stap 3

U maakt tweetallen in de groep en vraagt ieder tweetal de eigen 2 tekeningen met elkaar te bespreken. Als de groep dit leuk vindt, er voldoende tijd is, kunt u de tekeningen ophangen, als in een tentoonstelling. Iedereen kan dan kort zijn eigen tekening toelichten.

Stap 4

U bespreekt de oefening kort na.


5 In gesprek over levenskunst

Deze technieken en oefeningen zijn bedoeld om te wennen om met elkaar te praten en gedachten en meningen te delen over de kunst van het leven in meer algemene zin. � Levenskunst onder de loep (5.1) � Wat is een gelukkig leven? (5.2) � Levenswijsheden en spreuken (5.3) � Wie ben ik? (5.4)


5.1 Levenskunst onder de loep

Beknopte inhoud

Overdenkingen, vragen en antwoorden

Doel Kennismaken met en nadenken over de centrale vragen binnen de levenskunst om zo een eigen visie te vormen en een beeld te krijgen van belangrijke waarden in het eigen leven en die van andere deelnemers.

Tijdsduur 45 tot 60 minuten Praktische benodigdheden voor de deelnemers

Pen en papier voor de deelnemers

Voorwaarden voor deelname Communicatieve vaardigheden, o.a; naar elkaar luisteren, kunnen inleven in de belevingswereld van de ander. Eigen mening vormen en verwoorden.


Belangrijk dat iedereen aan bod komt bij deze oefening, omdat deze overdenkingen aan de basis liggen van de ontwikkeling van de eigen levenskunst. Omdat deze oefening tijd vraagt om over de vragen na te denken is het handig om de vragen alvast bij een voorafgaande bijeenkomst uit te delen, zodat men thuis alvast over deze vragen kan nadenken. Deze oefening duurt niet erg lang, u kunt ervoor kiezen na deze oefening een andere te doen, of om de bijeenkomst korter te houden.

Stap 1

U geeft eerst een korte toelichting op deze oefening. U vertelt dat deze oefening is bedoeld als oriëntatie op de inhoud van levenskunst. De vragen zijn van essentieel belang binnen de levenskunst. De ervaring leert dat er binnen de groep vaak verschillende meningen zijn. Het is goed om met elkaar van gedachten hierover te wisselen. Het is niet de bedoeling de onderlinge verschillen en opvattingen te bestrijden.

Stap 2

U bespreekt de volgende vragen met elkaar: Wat is een goed leven? Is dat een moreel rechtvaardig leven of een leven dat meer gericht is op verwerven van genot en geluk. � Wat is voor u belangrijk in een goed leven? � Hoe denkt u over de mogelijkheden van de mens? Hebt u zelf invloed op de

maakbaarheid van het leven? Gelooft u in de lotsbestemming van het leven? � Hoe ervaart u het ouder worden?


Stap 3

U kunt de bijeenkomt afsluiten en informatie voor een volgende bijeenkomst uitdelen. Maar u kunt er ook voor kiezen om nog een andere oefening naar keuze te doen. Bijvoorbeeld ‘Wie ben ik?’. Dat is oefening 5.4 aan het eind van dit hoofdstuk.


5.2 Wat is een gelukkig leven?

Beknopte inhoud In de brief van geluk van Epicurus staan richtlijnen voor een gelukkig leven. Voor wie meer wil lezen over levensregels, zijn er literatuurverwijzingen.

Doel Door samen kennis te maken met de richtlijnen van het gelukkige leven, zicht krijgen op de eigen bijdrage aan het gelukkige leven.

Tijdsduur

60 tot 90 minuten


Kopieën van de levensregels van Epicurus.


Discussiëren, naar elkaar luisteren.

Aandachtspunten voor de gespreksleider

� Ook bij deze oefening is het zinvol wanneer mensen zich thuis alvast kunnen inlezen, geef daarom bij een voorafgaande bijeenkomst al de nodige informatie over deze oefening.

� Kopieer de grondbeginselen van het goede leven van Epicurus en eventueel de vragen en andere informatie voor de deelnemers.

Achtergrondinformatie: Wie was Epicurus?

Epicurus ( 341-270 v. Chr) stichtte zijn eigen filosofische school. Voor hem was levenskunst eerst en vooral de kunst van het genieten. Het hoogste goed is gelukkig zijn. Dat bestaat voor Epicurus eerder uit de afwezigheid van angst, onlust en pijn dan uit zoveel mogelijk geluk. Het doel van een volkomen gelukkig leven is volgens Epicurus, om iedere keuze die gemaakt wordt te relateren aan de gezondheid van het lichaam en een onverstoorbare staat van de ziel. Hij heeft een aantal grondbeginselen geschreven die als leidraad dienen bij het maken van keuzes in het leven.

Uit de brief aan Menoikeus van Epicurus; “Laat niemand wanneer hij jong is het beoefenen van de filosofie uitstellen. En laat ook niemand wanneer hij oud is het filosoferen moe zijn. Niemand kan immers beweren dat zijn tijd nog komt, of dat zijn tijd al geweest is als het gaat om geestelijke gezondheid. Hij die beweert dat de tijd voor het filosoferen nog niet is aangebroken, of dat die tijd al achter hem ligt, is als iemand die zegt dat het nog geen tijd is voor geluk of dat die tijd al voorbij is. Daarom dient zowel de jongere als de oudere zich met filosofie bezig te houden. De oudere opdat hij, ondanks het klimmen der jaren, als een jonge man het goede leven geniet doordat hij met dankbaarheid terug denkt aan wat geweest is. De jongere opdat hij tegelijkertijd jong en oud is, doordat hij vrij is van vrees voor wat komen gaat. Men moet zich, kortom, wijden aan wat geluk brengt. Want waar geluk is, hebben wij alles. En waar het geluk ontbreekt, doen wij alles om het te verkrijgen.“


Stap 1

U leest met elkaar de grondbeginselen en bespreekt deze met elkaar. Het gaat hierbij niet direct om of iemand het met de grondbeginselen eens is, maar of het voor iedereen duidelijk is, wat er bedoeld wordt.

Stap 2

U vraagt de deelnemers de discussievragen te beantwoorden. Deze vragen luiden: � Bent u het eens met wat Epicurus beweert? Dat het doel van het leven een gelukkig

leven is? � Wat voor beeld heeft u voor ogen, wanneer u denkt aan een gelukkig leven? � Hebt u iets aan de grondbeginselen van Epicurus bij het maken van keuzes? � Hebt u voor uzelf leefregels opgesteld? Zo ja, kunt er een paar noemen?

U kunt met anderen van gedachten wisselen over de waarde van deze regels. Waarom werken deze voor u goed? Werken ze ook voor een ander?

� Hecht u grote waarde aan een toevalligheid, bijvoorbeeld het winnen van een geldprijs? Het gaat er hierbij niet om of u waarde hecht aan de geldprijs, maar of u speciale waarde hecht aan het toeval. Ziet u bijvoorbeeld toevalligheden als ingrepen van een god?

Stap 3

U rondt deze oefening af. Hierbij kunt u de volgende punten gebruiken: � Heeft deze oefening bijgedragen aan mijn kennis over levenskunst? � Kijk ik nu anders tegen de thema’s aan zoals de dood, toeval, verlangens en beslissingen

nemen dan ik voorheen deed? � Heeft deze oefening bijgedragen aan mijn geluk?

Stap 4

Er zijn veel meer richtlijnen voor een gelukkig leven geschreven door verschillende filosofen. Ze worden ook wel leefregels genoemd. Wie meer hierover wil lezen, kunt u verwijzen naar andere filosofen. Deze filosofen hebben een schat aan leefregels achtergelaten. Kijk in de bijlage voor een overzicht.


De grondbeginselen van het goede leven van Epicurus, uit de brief van het geluk3 (bijlage bij 5.2)

Neem in de eerste plaats aan dat de godheid een onvergankelijk en volmaakt gelukkig levend wezen is, zoals dat ook besloten ligt in de algemene notie van godheid, en dicht hem nooit iets toe wat niet past bij zijn onsterfelijkheid of dat niet eigen is aan zijn gelukzaligheid. Gewen je er voorts aan te denken dat de dood niet iets is wat ons aangaat. Elk goed en kwaad is immers gelegen in de waarneming, en de dood is verstoten van de waarneming. Het inzicht dat de dood iets is wat ons niet aangaat, maakt dat wij leren genieten van het sterfelijke karakter van het leven. Dit kan men leren door het leven geen oneindigheid toe te dichten, maar juist het verlangen naar onsterfelijkheid weg te nemen. Er is immers niets vreeswekkends in het leven voor diegene die goed heeft begrepen dat er niets vreeswekkends aan is om niet te leven. De toekomst ligt niet geheel in onze macht, ligt noch geheel buiten onze macht, opdat wij er niet absoluut op rekenen als op iets dat zeker het geval zal zijn, noch wanhopen als aan iets dat zeker niet het geval zal zijn. Bedenk dat verlangens in sommige gevallen natuurlijk zijn, in andere gevallen ongefundeerd; en dat van de natuurlijke verlangens sommige noodzakelijk zijn, andere alleen natuurlijk. Van de noodzakelijke verlangens zijn sommige noodzakelijk voor het geluk, andere voor een onverstoorbare staat van het lichaam, weer ander zijn simpelweg noodzakelijk om in leven te blijven. Lust past goed bij de mens van nature, en pijn is een kwaad wat de mens het liefst zou willen vermijden. Toch is niet iedere lust goed en ieder pijn een kwaad en die dient ook niet altijd vermeden te worden. Men moet door afweging en beschouwing van voor- en nadelen tot een oordeel komen. Zelfredzaamheid is een groot goed, het is niet de bedoeling om onder alle omstandigheden met weinig genoegen te nemen, maar juist om wanneer wij weinig hebben met het weinige genoegen te nemen. In de overtuiging dat het meest van de overvloed wordt genoten door mensen die er het minste behoefte aan hebben. Wennen aan een simpel en sober voedselpatroon draagt bij aan de gezondheid. Het maakt de mens opgewassen tegen gebrek waar het leven ons soms mee confronteert. Het maakt dat we sterker in onze schoenen staan wanneer wij van tijd tot tijd na gebrek op overvloed stuiten. En het maakt ons onbevreesd tegenover het toeval. Het grootste goed is verstandigheid. Nuchter denken bij keuze’s en vermijdingen, de gronden onderzoeken en anderzijds de ongefundeerde meningen uitbannen op grond waarvan de grootste onrust zich van ons meester maakt.

3 Over levenskunst- red. Joep Dohmen- De grote filosofen over het goede leven/ Epicurus

brief aan Menoikeus blz 50 t/m 56


Overzicht van filosofen die over leefregels geschreven hebben (bijlage bij 5.2)

Epicetus- Wenken voor een evenwichtig leven. ( 55-125) Uit: Epicetus’zakboekje Vert. Hein van Dolen en Charles Hupperts. Sun, Nijmegen 1994. ISBN: 90 6168 4027 Zijn boekje bevat drieënvijftig stoïcijnse levenswijsheden, die men bij de hand moet hebben als het er in het leven op aan komt. Dit boekje heeft de hele geschiedenis door grote invloed gehad.

Marcus Aurelius- Persoonlijke notities. (121-181) Vert. Simone Mooij- Valk Ambo, Baarn1994 ISBN: 90 2631 2172 Marcus Aurelius pleit voor zelfinkeer en het verwerven van innerlijke rust. Andere kenmerken van zijn levenskunst zijn; eenvoudig, oprecht leven, sympathie met de medemens en met de natuur, en de religieuze grondhouding

Lucius Annaeus Seneca (1-65) Brieven aan Lucilius. Vert. Cornelis Verhoeven Ambo- Baarn, 1980 ISBN: 90 263 1046 3 Deze brieven vormen een ware schat aan levenskunst op alle terreinen van het dagelijkse leven. De bovenstaande 3 filosofen behoren tot de Stoa, de Stoïcijnse stroming binnen de filosofie. Deze filosofische beweging heeft als motto; leef in overeenstemming met de natuur. De natuur wordt fundamenteel redelijk geacht, daarom moet de mens proberen zo redelijk mogelijk te zijn en zichzelf onafhankelijk te maken van emoties of uitwendige machten.

Baltasar Gracìan- Handorakel en kunst van de verstandigheid. (1601-1658) Vert. Theo Kars Querido, Amsterdam 1999 ISBN :90 2149 776x Hij is de eerste moderne denker die zich rekenschap geeft van de maatschappelijke context van de levenskunst. Gracìan leert de kunst zichzelf met de ogen van de ander te bezien.

Adolph von Knigge- Over de omgang met zichzelf (1752-1796) Vert. Mark Wildschut. Schibli- Doppler, Birsfelden- Basel 1970 ISBN: 3 8588 3101 78 Über den Umgang mit Menschen is niet in het Nederlands vertaald. Over de omgang met zichzelf, is wel vertaald en kan men terug vinden in het boek - Over levenskunst, de grote filosofen over het goede leven; onder redactie van Joep Dohmen- Blz 196-200

Johann Wolfgang von Goethe- Wilhelm Meisters leerjaren. (1749-1832) Vert. Mark Wildschut. In: Goethes Werke, Band V111


C.H. Beck, München. 1994 Dit boek bevat zijn hele levenskunst filosofie, waaraan hij maar liefst een kwart eeuw aan heeft gewerkt. Maar dit boek is niet in het Nederlands vertaald. U kunt meer lezen in het boek -Over levenskunst, de grote filosofen over het goede leven onder redactie van Joep Dohmen- Blz 201- 208.

Arthur Schopenhauer- De kunst om gelukkig te zijn. (1788-1860) Vert. Cyrill Lansink Sun, Nijmegen 1999 ISBN: 90 6168 6822 Zijn levenskunst is vooral de kunst om zo aangenaam en gelukkig mogelijk te leven. Hij beschrijft in dit boek 50 leefregels. Weten wat je wilt, bescheiden aanspraken hebben, in het nu leven en gezondheid vormen de simpele kernen van deze praktische levenskunst.


5.3 Levenswijsheden en spreuken

Beknopte inhoud Op een spelachtige wijze kennismaken met spreuken en wijsheden van verschillende mensen/filosofen.

Doel Door met elkaar te praten en na te denken over verschillende levenswijsheden, erachter komen wat de eigen levenswijsheid is.

Tijdsduur

60 minuten


Kaarten met verschillende levenswijsheden. Het vel waarop de levenswijsheden staan, die u vervolgens kunt kopiëren en uitknippen of snijden vindt u in de bijlage. Pen en papier.

Voorwaarden voor deelname Zelfkennis willen opdoen, beslissingen nemen, naar elkaar luisteren.


Lees deze oefening van tevoren goed door, zodat het voor u duidelijk is hoe het 'spel' gespeeld kan worden, en hoe u het, het beste kunt uit leggen aan de deelnemers. Deze oefening vraagt enige voorbereidingstijd vanwege het kopiëren van de kaarten en het uitknippen ervan. Uiteraard kunt u zelf teksten toevoegen.

Stap 1

U legt de stapel kaarten met verschillende levenswijsheden en spreuken midden op tafel. Deze wijsheden zijn verzameld uit de kennis van oude en nieuwe filosofen maar ook uit interviews met oudere levenskunstenaars uit deze tijd. U vraagt de deelnemers om de beurt een kaart van de stapel te pakken. Men kan besluiten om de kaart te houden of terug te leggen. Ieder houdt die kaart waarin hij/zij zichzelf het meest kan vinden. Voordat iemand de kaart teruglegt op een andere stapel, vraagt deze aan de andere groepsleden of iemand deze kaart zou willen houden. Het besluit waarom iemand deze kaart wel of niet wil houden, moet wel toegelicht worden. De groep gaat hiermee door totdat iedereen minimaal één en maximaal drie kaarten heeft.

Stap 2

Wanneer iedereen zijn kaarten heeft gepakt, legt u deze naast elkaar. U vraagt ieder voor zichzelf erachter te komen wat voor betekenis deze kaarten hebben. De volgende vragen kunnen hierbij helpen. � Hebben de uitspraken op de kaarten ook invloed op mijn gedrag? � Geven deze kaarten een beeld van mijn persoonlijkheid? � Welke gedachten roepen deze kaarten bij me op? � Zijn er gebeurtenissen in mijn leven die met deze uitspraken te maken hebben? Welke

gebeurtenissen zijn dat dan? U vraagt ieder de betekenis van de kaart(en) op te schrijven.


Stap 3

U nodigt de deelnemers uit hun bevindingen met elkaar te delen. Ieder vertelt welke betekenis hij geeft aan welke kaart. U kunt hiervoor de volgende vragen als leidraad gebruiken: � Zijn er kaarten van iemand anders, die u ook aanspreken? � Hechten de andere persoon en u ook dezelfde betekenis aan deze kaart? � Staan de kaarten voor bepaalde periodes in uw leven? Bijvoorbeeld uw jeugd of begin

van uw huwelijk, of ouder worden? � Heeft u kaarten gekozen waarvan u naderhand zegt, ik heb daar altijd wel op deze

manier over gedacht, maar misschien moet ik het nu eens proberen het van een andere kant te bekijken?

Stap 4

U vraagt iedereen nu de kaarten weer terug open op tafel te leggen. Gezien het grote aantal kaarten, kunt u ervoor kiezen om een selectie van de kaarten te maken, die de groep het meest aanspreekt. Iedereen kiest nu een nieuwe kaart die een positieve verandering inhoudt. De verandering kan zich afspelen op verschillende vlakken bijvoorbeeld de gedachten, houding, gevoelens, en beleving. U vraagt de deelnemers voor zichzelf na te gaan wat men verwacht van deze verandering en dit aan elkaar te vertellen.

Stap 5

U sluit deze oefening/opdracht af. Hiervoor kunt u de volgende vragen gebruiken: � Wil iemand nog iets zeggen over de opdracht waar die nog niet aan toe is gekomen? � Wat vond men van de opdracht? � Wat vond men van de levenswijsheden, heeft men iets gemist? � Zou men de wijsheden willen aanvullen? Zo ja schrijf deze op, handig voor diegene die

een nieuwe groep wil opstarten.


Kaarten met levenswijsheden (Bijlage bij 5.3)

De levenswijsheden die hierna volgen, komen uit het Filosofiekwartet, uitgegeven door Lemniscaat en uit ‘Levensvragen’ van Lou Marinoff, Archipel 2003. Hieraan zijn uitspraken toegevoegd van levenskunstenaars die voor dit werkboek geïnterviewd zijn. De levenswijsheden zijn geordend naar de vijf levensdomeinen, zoals die zijn beschreven door Petzold. Wilt u er meer over lezen kijk dan in de achtergrondinformatie, hoofdstuk 10.2.

Gebruik

Kopieer de volgende pagina’s met spreuken – liefst op stevig 120 grams papier, eventueel zelfs gekleurd papier – en knip de spreuken uit, zodat het stroken of kaarten worden.


Lichaam en Geest Vind jezelf de moeite waard Eerlijk zijn tegenover jezelf Jezelf kennen en waarderen Je kunt aan jezelf een heleboel veranderen, als je maar wilt Schoonheid is wat je geest ervan maakt Pijn is onvermijdelijk, lijden is een keuze God bestaat uit niets anders dan het goede De wereld is niet wat ik denk, maar wat ik doorleef Woorden zijn de adem van de ziel God is overal Vuur is de toets van goud; tegenslag die van sterke personen De dokter geneest; de natuur maakt beter


Sociale relaties Je kunt een mens wel bijstellen, maar niet veranderen Leer van de fouten van een ander Geef iets van jezelf en je krijgt ook iets terug Durf jezelf ter discussie te stellen Waarover men niet spreken kan, daarover moet men zwijgen Liefde is een ernstige vorm van krankzinnigheid Heb lief en doe wat je wilt Het is veel beter eerlijk te schijnen dan het te zijn Er is een woord dat ons bevrijdt van de last en de pijn van het leven en dat woord is liefde Het belangrijkste is dat men niet ophoudt met vragen te stellen


Materiele situatie Het gaat er niet om wat je beleefd hebt, maar wat je ermee doet We leven in de beste van alle mogelijke werelden Strijd is de vader van alle dingen Armoede is de vader van revolutie en misdaad We herkennen de dingen, maar we kennen ze niet Wat de mensen echt willen is geen kennis maar zekerheid Niet al het nieuwe is beter dan al het oude Ieder moet het juiste nastreven en niet het bestaande Ik ga dood; wat een onherstelbaar verlies


Arbeid en prestatie Je moet, dus je kunt niet Mijn taal is mijn hele zelf Ik denk, dus ik ben De mens is de maat van alle dingen Pak je mogelijkheden Wacht niet af Doe iets met wat er op je pad komt


Waarden en inspiratie Kijk naar wat er nog is Zie niet om in wrok Wat wij natuur noemen is een gedicht, in een geheim en wonderlijk schrift De grootste ontdekking van mijn generatie is dat mensen hun leven kunnen veranderen door het veranderen van hun levensinstelling Het geluk van uw leven is afhankelijk van uw gedachten Het was altijd zaak om te onderzoeken of het leven zin of geen zin moest hebben om geleefd te kunnen worden. Het wordt nu duidelijk dat het leven veel beter geleefd kan worden als het geen zin heeft. Alleen de overwinning van principes kan ons vrede brengen Beschouw elke dag als een leven op zich Het ergste moet nog komen Waar is wat goed voor ons is Het ware is slechts de nuttigste manier van denken Durf te denken De werkelijkheid doorgronden is een Utopie Ál wat ik weet is dat ik niets weet


Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts geleefd worden


5.4 Wie ben ik?

Beknopte inhoud De deelnemers gaan om de beurt op een stoel zitten en vullen een aantal zinnen aan. Om zo een beeld te krijgen wat de deelnemers bezighoudt.

Doel Verhelderen wat mensen in het hier en nu bezighoudt.

Tijdsduur

30 minuten


Voorwaarden voor deelname Rust nemen is erg belangrijk in deze oefening. De aandacht moet sterk op het hier en nu gericht zijn opdat men niet alleen stereotype aanvullingen geeft op de zinnen. Het gaat erom dat men de eerste aanvulling van de zin geeft die opkomt en niet lang nadenkt.


Bij deze oefening is het ook goed mogelijk om andere beginzinnen te bedenken. Of de deelnemers andere beginzinnen te laten bedenken. Die bijvoorbeeld beter passen bij de situatie in de groep. Een aantal voorbeelden: Ik vind ouder worden…. Ik vind de kunst van het leven….. Mijn uitdaging is….


Stap 1

U plaatst een stoel, zó dat alle deelnemers degene die er op gaat zitten in het gezicht kunnen zien. U vraagt om de beurt een groepslid op de stoel te gaan zitten.

Stap 2

U vraagt hem/haar eerst even de tijd te nemen om daar gewoon een ogenblik te zitten. Daarna vraagt u om de volgende zinnen af te maken. U noemt steeds de eerste 2 woorden. � Ik droom…. � Ik denk…. � Ik vrees…. � Ik wens…. � Ik geloof…. � Ik hoop…. � Mijn idealen zijn … � Ik weet …


Stap 3

U rondt af door de deelnemers te vragen of zij nu beter weten wat hen nu bezighoudt. Hoe hebben de deelnemers de oefening ervaren?


6 In gesprek over persoonlijke ervaringen

Deze technieken en oefeningen zijn bedoeld om met elkaar te praten over de meer persoonlijke ervaringen en keuzes in het leven. Deze oefeningen brengen in kaart hoe iemand nu in het leven staat. � Levenslijn (6.1) � In gesprek aan de hand van een aantal thema’s en foto’s (6.2) � Teken de 5 zuilen (6.3) � De SWOT-analyse (6.4)


6.1 Teken de levenslijn

Beknopte inhoud Een terugblik op het eigen leven, belangrijke levenslessen worden in kaart gebracht.

Doel Er achter komen welke levensthema’s voor iemand belangrijk zijn, hoe hij of zij daar mee om is gegaan en wat inspirerende thema’s voor de toekomst zouden kunnen zijn.

Tijdsduur

60 tot 90 minuten

Praktische benodigdheden voor de deelnemers

Genoeg grote vellen papier. Teken- of schrijfmateriaal. Voldoende tafels om aan te kunnen werken.

Voorwaarden voor deelname Herinneringen en belangrijke gebeurtenissen in het verleden willen herinneren en deze in kaart brengen.


- Deze oefening doet een beroep op het herinneringsvermogen. Het is niet altijd makkelijk om herinneringen boven te halen. Dit kan confronterend zijn. Het kan ook zijn dat groepsleden herinneringen liever willen laten rusten. Ga dit van tevoren na. - Oude foto’s kunnen de herinneringen gemakkelijker naar boven halen. - U kunt in de voorafgaande bijeenkomst deze oefening alvast aankondigen. U kunt vragen of de deelnemers alvast willen nadenken over deze oefening. Of thuis eens op zoek willen gaan naar foto’s, brieven, muziek uit de oude tijd. - In de bijlage vindt u een overzicht van belangrijke gebeurtenissen per decennia, in de geschiedenis. Dit kan het bovenhalen van herinneringen vergemakkelijken.

Literatuur Dr. P.P.J. Houben Levensloopbeleid interactief levensloopbeleid ontwerpen in de tweede levenshelft. Elsevier 2002

Inleiding

Het is goed om u te realiseren dat bij het ophalen van herinneringen soms meer boven komt dan verwacht. Het kan ook tegenstrijdigheden, spanningen en de onmogelijkheden van het leven scherper aan het licht brengen. Onze herinneringen komen tevoorschijn uit het geheugen. Daar ligt het verleden opgeslagen. Het leven is redelijk precies te reconstrueren: kinderjaren, school, opleiding, huwelijk, werk, inkomen, reizen, contacten, lidmaatschappen, ziekten. Het leven als een geordende archiefkast. Maar toch klopt die vergelijking niet. Mensen zijn geen machines. Het geheugen is geen computer. Herinneren is geen mechanische handeling of elektronisch proces. Heel dikwijls lijkt het geheugen veel meer op een wanordelijke rommelzolder, waar veel niet meer is terug te vinden. Herinneringen raken zoek, voorbije dingen verbleken, mensen van vroeger worden vage schimmen. Van alles ligt er verloren en vergeten door elkaar. Omzien naar het verleden betekent dat we herinneringen oproepen en daar is moed voor nodig. Want het speelt


zich af in een spanningsveld van heldere en nuttige informatie die we zelf naar voren halen. Maar ook van dreigende, duistere waanbeelden die zich doen gelden. Een mens werkt met herinneringen, maar de herinneringen werken evenzeer met een mens.

Stap 1

U vertelt kort wat de bedoeling is van deze oefening en geeft een introductie op de werking van het geheugen en het ophalen van herinneringen.

Stap 2

U deelt aan iedereen een groot vel papier uit. U vraagt de volgende aanwijzingen op te volgen: � leg het papier in de lengte voor u. � vouw het papier, van links naar rechts, in vier gelijke delen. � vouw het daarna een keer over de gehele lengte. � teken een lijn op het midden van het papier, op de drie meest linkse delen van het vel. � trek de lijn als stippellijn door op het rechtse deel van het vel, dat de denkbeeldige

toekomst voorstelt. � Op de grens van het derde en vierde vel bevindt zich het moment ‘nu’ � Verdeel de geleefde levensloop in drie gelijke leeftijdsperiodes en vermeld de leeftijden

die steeds de overgang van de ene naar de andere levensperiode markeren. Bijvoorbeeld: voor iemand die nu 75 jaar is, zijn dat 25 jaar, 50 jaar en 75 jaar (‘nu’).

� Zet op de tijdlijn de belangrijkste momenten in het leven. Geef aan het eind van de gestippelde lijn op het vierde vel aan, wat de tijdshorizon is van de toekomst.

� Zet nu geheel links aan het begin van de levensloop een verticale lijn die boven en onder de levenslooplijn even lang is en een groot deel van het papier beslaat.

� Zet boven aan de lijn de +++ tekens, om aan te geven dat boven de lijn de hoogtepunten in beeld gebracht worden.

� Zet onder lijn - - - tekens, om de dieptepunten aan te geven.

Stap 3

U vraagt de deelnemers om per periode een of twee positief en een of twee negatief ervaren gebeurtenissen te benoemen. Hoe positiever een gebeurtenis is, des te hoger komt deze op het vel en hoe negatiever, des te lager. Het is handig om de diepte- en hoogtepunten met trefwoorden te benoemen Het gaat om belevenissen die nu nog betekenis hebben en wellicht emoties oproepen.

Stap 4

U vraagt de deelnemers voor zichzelf na te gaan welke gebeurtenissen uit het verleden op dit moment nog steeds een hoge belevingswaarde hebben. Hierbij ook kijkend naar het ‘nu’, dus de lijn die grenst met het verleden en de komende periode. Bekijk wat nu de belangrijkste hoogte- en dieptepunten zijn. Geef ook deze punten aan met trefwoorden op de grens tussen het derde en het vierde vel.

Stap 5

Kijk of het mogelijk is een verwantschap te ontdekken tussen verschillende hoogte- en dieptepunten in het verleden en het heden. Zijn er hoogte- en dieptepunten als een of meer rode draden in het leven te herkennen. Deze rode draden kan men als levensthema’s beschouwen. Een levensthema is een onderwerp dat iemand als uitdaging ervaart.


Stap 6

Bij het kijken naar de toekomst is het van belang eerst de balans op te maken van de ontwikkeling van deze levensthema’s. Een hulpmiddel bij het maken van deze balans zijn de volgende vragen: � wilt u dezelfde levensthema’s doorzetten? � wilt u een aanpassing van de levensthema’s? � Of wilt u misschien geheel nieuwe levensthema’s formuleren?

Stap 7

U stimuleert de groepsleden om zo helder mogelijk levensthema’s voor de toekomst te formuleren. Om zo een inspirerend toekomstbeeld te ontwikkelen.

Stap 8

Bespreek deze oefening na en vraag hoe de deelnemers de oefening hebben ervaren.

Voorbeeld van een levenslijn

huwelijk vak-diploma

kinderen geboren

scheiding

werk gevonden

+ + +

-

+ +

Nu

Mijn toekomstdroom is …………..

geboorte


6.2 Thema’s en afbeeldingen

Beknopte inhoud Thema’s/onderwerpen bespreken aan de

hand van foto’s. Gezamenlijk wijsheid over het onderwerp vergaren en deze samenvatten in een spreuk.

Doel Thema’s die in het leven een rol spelen, van verschillende kanten bekijken.

Tijdsduur

60- 90 minuten


Kopieën van de voorbeeldfoto’s.

Voorwaarden voor deelname Aandachtspunten voor de gespreksleider

-In de bijlage vindt u voorbeeldfoto’s die zijn gezocht op internet. De foto’s zijn naar thema ingedeeld:

- arbeid en prestatie - materiele situatie - sociale relaties - lichaam en geest - waarden en inspiratie

-Per thema staan in de bijlage gespreksonderwerpen genoemd. -Bij deze oefening is het raadzaam dat er iemand is die het gesprek leidt en de hoofdpunten samenvat. -Verder is het zinvol dat er iemand aantekening maakt van wat er gezegd wordt.

Stap 1

U bereidt de bijeenkomst voor door de plaatjes uit de bijlage te nemen van het werkboek. De deelnemers kunnen ook zelf foto's zoeken aan de hand van de thema's, met zelf gekozen onderwerpen. Dan is het van belang dat er voorbereidingstijd wordt gegeven, bijvoorbeeld door dit plan in een voorafgaande bijeenkomst al te bespreken.

Stap 2

U laat alle foto’s aan de deelnemers zien en u laat de deelnemers zelf beslissen welk thema/ onderwerp volgens hen bij de bijbehorende foto hoort.

Stap 3

U maakt gezamenlijk een keuze uit de verschillende thema’s. Welke thema’s leveren voldoende gespreksstof op? Wat leeft er het meest onder de deelnemers?

Stap 4

Bij elk thema horen discussieonderwerpen. U kunt deze naar wens bespreken.


Stap 5

U bespreekt de oefening na. Zijn de deelnemers, door met elkaar meningen en gedachten uit te wisselen, anders naar dingen gaan kijken dan men gewend was? Heeft deze oefening nieuwe gezichtspunten opgeleverd?


Voorbeeldfoto’s (bijlage bij 6.2)

Lichaam en geest Christendom


Ouderdom


Angst


Sociale relaties Het gezin


Liefde


Geluk


Verdriet en eenzaamheid

Foto Duncan Lang


Materiële situatie Armoede


Of rijkdom


Geschenken


Tijd


Arbeid en prestatie Ambitie


Opleiding


Vrije tijd


Waarden en inspiratie Kunst

Kunstenares: Wilma van Linge, Galerie de Groninger Kroon, Reiderwolderpolder


Reizen


Lezen


Gespreksonderwerpen bij de 5 domeinen van levenskunst (Bijlage bij 6.2)

Hier worden gespreksonderwerpen genoemd die u kunt gebruiken bij de oefening ‘Thema’s en afbeeldingen. De onderwerpen die ingedeeld zijn volgens de vijf zuilen van levenskunst, verhelderen meteen wat wordt bedoeld met de thema’s. Door deze teksten te lezen’ (en desgewenst, met elkaar deze oefening te doen) begrijpt u dus meer van de verschillende facetten van het leven die bijdragen aan een gevoel van welzijn. Wilt u meer weten over de samenhang tussen de thema’s. leest u dan in de achtergrondinformatie hoofdstuk 10.2.

1. Lichaam en geest

Christendom

In onze regio behoren de meeste mensen tot het christendom. Onze samenleving is, ook in Nederland, gebaseerd op christelijke normen en waarden. Die zijn bijvoorbeeld anders dan de normen en waarden in de Islamitische cultuur. Vragen: � Wat wordt algemeen aangenomen als typische christelijke normen en waarden? � Zijn de morele waarden van het christendom ook de waarden die u nastreeft? � In hoeverre past de christelijke moraal in de moderne samenleving? � Komt u tegenstrijdigheden tegen? Hoe gaat u daar mee om? � Kunt u iets vertellen over de vrijer wordende mensen in de laatste eeuw? � Hoe heeft u dat ervaren? � Draagt het Christendom bij aan een gelukkig leven? � Zou het goed zijn wanneer de conservatieve christelijke moraal werd aangepast aan de

moderne tijd?

Ouderdom

Inleiding “Oud worden is een slechte gewoonte waarvoor een druk man geen tijd heeft om aan het te leren”, Andre Maurois. “Het leven is een land dat de ouderen hebben gezien en bewoond. Zij die er nog door moeten reizen kunnen alleen van hen de weg leren”, Joseph Joubert. Sophocles merkte op dat het klimmen der jaren wijsheid verleent van het soort dat de stier in de volgende fabel bezat. De fabel gaat als volgt; Een jonge stier ziet dat het hek naar het aangrenzend veld, vol met koeien, openstaat. Verrukt zegt hij tegen de oude stier: Kijk! Het hek staat open! Laten we erheen rennen en een paar koeien pakken! Hierop antwoordt de oude stier: “Nee; laten we er rustig heen lopen en ze allemaal nemen.”

Vragen: � Tegenwoordig is het mode dat jonge mensen in het middelpunt van belangstelling

staan, alsof zij de enige belangrijke groep van het mensdom zijn. Wat vindt u daar van? � Hebt u ideeën hoe je als mens kunt leren omgaan met het ouder worden? Of kun je

dat, zoals de uitspraak van Andre Maurois, daar maar beter geen tijd aan besteden. � De opgedane wijsheid over het geleefde leven kunt u die delen of overdragen aan de

jongere generatie? � Hoe zou u dat willen doen? Zijn er zaken die het overdragen van levenskennis

bemoeilijken.


Angst

Inleiding Publius Syrus: “Als de duiker steeds maar aan de haai denkt, krijgt hij de parel nooit in handen.”

Vragen: � Wat is uw grootste angst of waarvoor en wanneer bent u bang? � Wat vindt u van deze uitspraak van Publius Syrus: ”wat we vrezen gebeurt ook, en

sneller dan dat we hopen.” � De angst voor de tandartsboor, de angst voor pijn is vaak van langere duur dan de pijn

zelf. Hoe kan deze pijn bestreden worden?

2. Sociale relaties

Het gezin

Inleiding Een chinees spreekwoord zegt: “bestuur een gezin zoals je een kleine vis zou bereiden - en dat is heel voorzichtig”. Men heeft het vaak over het “traditionele gezin” of “het gezin als hoeksteen van de samenleving.”

Vragen: � Hoe denkt u over deze uitspraken? � Wat maakt een gezin zo, dat het een hoeksteen van de samenleving is? � Was het gezin waar u zelf uit komt voor uw eigen ontwikkeling belangrijk? Heeft het

gezin veel of weinig bijgedragen aan de persoon, degene die u bent? � In de loop van de geschiedenis is er veel veranderd in het gezinsleven, zeker in de

laatste jaren. U hebt die veranderingen meegemaakt. Kunt u een paar veranderingen benoemen, waardoor het gezin van nu anders is dan bijvoorbeeld voor de laatste wereldoorlog? Hoe kijkt u tegen de ontwikkelingen aan?

� Hoe ziet voor u uw ideale gezin eruit?

Liefde

Inleiding Iets liefhebben betekent dat je wilt dat het leeft. De Grieken hadden verschillende woorden voor de diverse vormen van de liefde. Bijvoorbeeld: � Agapé betekende altruïstische liefde, liefdadigheid; � Ludus betekende de speelse affectie tussen kinderen en oppervlakkige minnaars; � Pragma, betekende het begrip dat er bestaat tussen lang gehuwde echtelieden; � Storgè betekende de liefde die groeit tussen broers en zussen of wapenbroeders die

veel samen hebben mee gemaakt; � Mania dat betekende obsessie. Dit onderscheid toont aan dat relaties een groot aantal doelen dienen. Mensen hebben een veelsoortige emotionele voldoening nodig, maar vooral voldoening die stamt uit het geven en ontvangen van kameraadschap, genegenheid, en de bevestiging dat men aardig gevonden en gewaardeerd wordt. Mensen kunnen af en toe genieten van het alleen zijn. maar nooit van eenzaamheid. Ze hebben het nodig zich verbonden en gewaardeerd te voelen.


Vragen: � Hoe zou u de liefde omschrijven? � Is liefde belangrijk in uw leven? � Is het volgens u waar, dat je van eenzaamheid nooit kunt genieten?

Geluk

Inleiding Een oude wijsheid luidt: zoeken naar geluk is één van de voornaamste oorzaken van het ongeluk in de wereld. Toch zeggen veel mensen, als het hun gevraagd wordt, dat geluk het doel van het leven is.

Vragen: � Is geluk het hoogste doel in het leven? � Is het waar dat geluk alle middelen om het te bereiken rechtvaardigt? � Er zijn dus hogere waarden in het leven dan geluk. Welke zijn dat?

Verdriet en eenzaamheid4

Inleiding Alleen zijn wordt eenzaamheid wanneer het niet de eigen keuze is om alleen te zijn. Zodoende wordt eenzaamheid als onprettig ervaren. Alleen zijn kan heel aangenaam zijn in tegenstelling tot eenzaamheid. Over dit thema is een aantal uitspraken verzameld; wat is uw mening daarover? � Verdriet maakt ons allen weer tot kinderen � De gewone menselijke aard bezit verassend veel moed, vooral van het soort hoop dat

terugkeer naar het geluk mogelijk maakt. � Van verdriet wordt gezegd dat het een van de meest dienstbare leraren van wijsheid is.

Vragen

� Wat zijn voor u bronnen van troost? � Bent u het eens met de uitleg van eenzaamheid, zoals die hierboven staat? � Wat is voor u het verschil tussen alleen zijn en eenzaamheid? � Als u zich eenzaam voelt, heeft u dan de neiging er iets aan te doen, iemand op te

bellen, ergens naar toe te gaan of juist niet? � Kan eenzaam of alleen zijn ook zinvol zijn? Enkele mogelijkheden die troost bieden zijn: Seneca ( filosoof 1- 65 na Chr.) schreef: ”Verdriet verwondt dieper in eenzaamheid. Tranen zijn minder bitter wanneer ze met die van anderen worden vermengd”. “De doden willen niet dat de levenden lang stil staan bij hun verdriet. Ze willen liever dat we de waarheid begrijpen die Jean Giraudoux uitdrukt in een paar regels, die ons eraan herinnert dat ons steeds troost en een uiteindelijke terugkeer naar geluk wordt beloofd wanneer we verdriet hebben. Droefheid vliegt op de vleugels van de ochtend; uit het hart van de duisternis komt het licht”. Om dit te bewijzen kunt u het volgende in overweging nemen: Denk aan degene om wie u geeft; stelt u zich hen treurend voor wanneer u sterft en vraag uzelf af hoeveel verdriet u wilt dat ze verdragen. Wat is uw antwoord?

4 A. C. Grayling- De kunst van het leven, volgens de grote filosofen. Blz 39


Alles dat we wensen voor diegenen die bij onze dood achterblijven, zal ook zijn verlangd door diegenen die reeds gestorven zijn. Als we ons dat realiseren, maken we een begin met het herstellen van de balans die, door het schrijnende verdriet van verlies, is verstoord in het leven.

3. Materiele situatie

Armoede

Inleiding ‘Een van de maatstaven van een goede samenleving is hoe ze haar armen behandelt.” Armoede in de derde wereld is van een andere orde dan hier bij ons in Europa. In de derde wereld leveren mensen dagelijks strijd om te kunnen overleven in moeilijke omstandigheden waar oorlog, corruptie, overstromingen en droogte het bestaan zo moeilijk maken De armoede in de ontwikkelde westerse wereld is anders. Seneca’s opmerking past hierbij: ”De arme is niet iemand die weinig bezit maar iemand die hunkert naar meer”. In de maatschappij waarin wij leven gaat het niet direct om levensvoorzieningen maar om het vermogen om dingen te doen. Zoals naar de bioscoop gaan of een restaurant bezoeken, je kinderen naar sport kunnen laten gaan, naar muziekles of de juiste school. Het gaat om het kunnen deelnemen aan de maatschappij, erbij horen, het bezitten van een plaats en een stem. En dit zijn niet alleen symbolen. Wanneer iemand zich geen krant, televisie of computer met internet kan veroorloven, loopt hij een informatieachterstand op en wordt in die zin uitgesloten van de maatschappij. Meepraten wordt lastiger en bovendien weten juist de arme mensen daardoor niet dat er bijzondere regelingen voor hen zijn, zodat ze slecht gebruik maken van de hulp die er is. Overigens neemt ook in Nederland het aantal mensen weer toe dat gebruik maakt van voedselhulpbanken.

Vragen: � Hoe kan iemand die rijk is zich inleven in iemand die geen geld heeft? � Maakt geld gelukkig? � Waarom zou iemand bewust voor armoede willen kiezen? � Wat staat een betere verdeling van de rijkdommen in de weg? � Welke mogelijkheden ziet u voor de armere mensen in onze westerse samenleving om

zo min mogelijk in een isolement terecht te komen?

Geschenken

Inleiding “Zelfs een klein geschenk kan groot zijn door barmhartigheid.” Vragen: � Wat bepaalt de waarde van een geschenk? � Hoe kiest u een geschenk voor iemand? � Wat maakt het soms zo moeilijk een geschenk voor iemand te zoeken? � Vindt u het moeilijk om geschenken te ontvangen?

Tijd

Hieronder volgt een aantal stellingen waarop men kan reageren. � De tijd verstrijkt. � Met de tijd verandert er veel.


� Komt tijd, komt raad � Tijd is relatief.

4. Arbeid en Prestatie

Ambitie

Inleiding: “Een slaaf heeft slechts één meester. Een ambitieus mens heeft net zoveel meesters als er mensen zijn van wie hij denkt dat ze nuttig voor hem kunnen zijn.”, aldus La Bruyere. Mensen die haast hebben om rijk en beroemd te worden, zijn vaak geneigd de kortste weg te nemen, en de waarheid valt dan gemakkelijk buiten de boot. Ambitie hebben, is op zichzelf geen slechte zaak. Ambitie heeft immers de wil in zich om een bepaald doel te bereiken. De gedachte bestaat dat ambitie de moeder van prestaties kan zijn die leiden tot wetenschappelijke ontdekkingen, tot kunstwerken, en het bevorderen van het algemeen welzijn. Een verlangen om bij de grote figuren van het verleden te horen, kan een goede ambitie zijn. Tenminste, wanneer men inziet wat ervoor nodig is om tot grote prestaties te komen. Mensen met een waardige ambitie, een verantwoorde ambitie, zijn bereid de prijs te betalen om hun doel te bereiken. Zij weten dat ze hard moeten werken. Mensen met blinde ambitie willen zonder inspanning hoog springen. Zij zoeken makkelijke ladders. De meeste vormen van ambitie betreffen geen nobel streven, maar een ‘wilde ambitie’ die ervan houdt meer te glijden dan te staan.

Vragen: � Welke ambities heeft u nu in uw leven? � Hebt u ambities gehad en ook bereikt? Ook ambities gelaten voor wat ze waren? � Welke deugd en welke ambitie zou u nu voor uzelf als doel willen stellen?

Opleiding

Inleiding Tegenwoordig is het heel belangrijk dat iedereen een opleiding heeft gehad. Maar vroeger, behoorde het volgen van een opleiding lang niet altijd tot een van de keuzemogelijkheden. Dat is veranderd. Leren en daarbij ook opleidingen volgen is van groot belang, ligt binnen ieders bereik. En er wordt steeds vaker gezegd dat men nooit klaar is met leren. Leren is belangrijk, maar wat is het belang van opleidingen? Het belang van opleidingen is groter dan alleen het economische succes. Opleidingen dragen ook bij aan het persoonlijke ontwikkelingsniveau van mensen waardoor ze beter kunnen begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. Deze mogelijkheid wordt vooral gevoed door liberale opleidingen. Een liberale opleiding heeft naast wetenschappelijke en praktische onderwerpen evenveel aandacht voor literatuur, geschiedenis en waardering van kunst. Opleiding in deze zaken opent de mogelijkheid voor ons om nadenkend en beter geïnformeerd door het leven te gaan. Vooral over het scala van menselijke ervaringen en gevoelens. In het hier en nu, maar ook in het verleden en elders in de wereld. Daardoor kunnen wij de belangen, noden en verlangens van anderen beter begrijpen, zodat wij anderen met meer respect en sympathie kunnen behandelen. Hoe verschillend de keuzen of ervaringen ook zijn die hun leven hebben gevormd. Wanneer dat bijdraagt aan wederzijds respect en sympathie, kan de kloof die wrijving onder mensen kan veroorzaken en zelfs tot oorlog kan leiden, overbrugd worden. Of tenminste tolerantie opleveren. Het laatste is genoeg.


Vragen: � Denkt u dat de kloven en oorlogen tussen verschillende mensen kunnen verdwijnen als

iedereen een liberale opleiding heeft gehad, zoals hierboven is beschreven? Dus, dat opleiding innerlijke beschaving brengt?

� Hoe ziet uw ideale opleiding eruit? � Wat vindt u basiskennis die iedereen zou moeten leren op een opleiding, naast lezen,

schrijven en rekenen. � Zou u opnieuw nog opleidingen willen volgen, of wat zou u dan willen leren?

Vrije tijd

Inleiding Ooit maakte vrije tijd organisch deel uit van het werk. In het seizoen des overvloeds - het lijkt paradoxaal, maar dat was de winter, het graan en het gezouten vlees was veilig weg geborgen - hielden de duisternis en de strenge vorst de mensen binnen. Dan was er tijd voor het maken van kleren en allerlei andere dingen. Het maakte hen ook creatief. Er werden ook liederen, verhalen, borduur- en beeldhouwwerken gemaakt. Uit deze veranderingen van werkzaamheden, die door de wisselingen der seizoenen werden afgedwongen, werd de schilderkunst, dichtkunst, theater en muziek geboren. Hieruit ontstond ook de wetenschap: mensen gingen nadenken over de ervaringen die gedurende de werkzame periodes in het jaar werden opgedaan. De seizoenen van het jaar en de seizoenen van het leven tonen overeenkomsten, want meestal gaat ouder worden gepaard met een toename van vrije tijd.

Vragen: � Hebt u zelf ook meer vrije tijd gekregen? � Hoe ervaart u dan de toename van vrije tijd? � Hoe vult u uw vrije tijd in? � Komt u nu aan dingen toe waar u vroeger misschien geen tijd voor had? Hoe ervaart u

dat?

5. Waarden en inspiratie

Kunst5

Inleiding: “U gebruikt een glazen spiegel om uw gezicht te zien, u gebruikt kunstwerken om uw ziel te zien.”- George Bernhard Shaw

Vragen: � Wat voor rol speelt kunst in uw leven? Houdt u van kunstzinnige activiteiten of niet? � Bent u liever zelf actief bezig, of houdt u er van om van de kunst van anderen te

genieten? � Waarom maken mensen kunst, volgens u. Wat voor rol vervult de kunst in de

samenleving?

5 A. C. Grayling- De kunst van het leven, volgens de grote filosofen. Blz 184


Reizen6

Vragen: � Mensen weten weinig over hun eigen land als ze geen ander land kennen. Bent u het

daar mee eens? � Kunt u verschillen tussen een reiziger en een toerist benoemen? � Met welke beweegredenen gaat u op vakantie? � Zijn er mensen in de groep die bijzondere reizen hebben gemaakt? Kan iemand iets

over zijn ervaringen vertellen? � Hebt u plannen voor een reis of vakantie? Kunt u daar iets aan de anderen over

vertellen. Wat zijn uw verwachtingen, wat zou u graag willen zien.

Lezen7

Inleiding: “Hoeveel mensen zijn een nieuw tijdperk in hun leven begonnen door het lezen van een boek!” Thoreau. Lezen kan toegang verlenen tot het grote land waar men als een adelaar over de geschiedenis, komedie, tragedie en de verscheidenheid van de menselijke ervaringen vliegt. Op elk punt veel vergarend, wanneer er aandachtig wordt gelezen in de overvloed die wordt aangeboden. De sleutel van dit grote land is ‘aandacht’. Boeken kunnen louter plezierig zijn, niet bewust een indruk achter laten op de geest. Maar er zijn ook boeken die zoveel indruk maken, dat ze iemand tot nadenken aanzetten. Als lezer is men een onzichtbare toeschouwer van omstandigheden die zich waarschijnlijk nooit in iemands eigen leven zouden voordoen. Het gevolg hiervan is dat lezen niet alleen het zelfbegrip vergroot, het rust iemand ook toe met inzicht in behoeften, interesses en verlangens die men misschien nooit zal delen, maar die anderen wel motiveren. Op deze manier worden we in staat gesteld om de zorgen van anderen mensen te begrijpen, te tolereren en er zelfs sympathie voor te voelen.

Vragen � Wat is een goed boek voor u? � Wat betekent lezen voor u? � Kunt u elkaar goede boeken aanraden, waar gaan deze boeken over? � Heeft het lezen van bepaalde boeken uw leven verrijkt? � Zou u meer willen lezen? Is er iets dat u tegenhoudt?

6 A. C. Grayling- De kunst van het leven, volgens de grote filosofen. Blz 208 7 A. C. Grayling- De kunst van het leven, volgens de grote filosofen. Blz 194


6.3 Teken de vijf identiteitzuilen

Beknopte inhoud Tekenen van de 5 zuilen: waarden en inspiratie, materiële situatie, lichaam en geest, sociale relaties, arbeid en prestatie.

Doel Snel zicht krijgen op de kansen en bedreigingen van de eigen identiteit op verschillende domeinen.

Tijdsduur

30 tot 45 minuten


Grote vellen papier, teken- of schildermaterialen

Voorwaarden voor deelname Aandachtspunten en voorbereidingen voor de gespreksleider

- In het werkboek staat extra uitleg over de betekenis en achtergrond van de 5 zuilen.

- Maak zelf alvast een voorbeeld van een tekening om aan de hand daarvan de oefening uit te leggen.

- Het tekenen kan associatief gebeuren en daarom snel gebeuren.

- Het verdient de voorkeur om de tekening vrij groot te maken en deze zo voldoende expressieve kracht te geven.

Literatuur

P.P.J. Houben, Levensloopbeleid; interactief levensloopbeleid ontwerpen in de tweede levenshelft. Elsevier 2002

Achtergrondinformatie (zie ook 10.2)

De mens kan zichzelf sturen. Daarvoor beschikt men over de volgende kwaliteiten: waarnemen, denken, voelen, willen, zich herinneren, reflecteren (terugkijken en nadenken over), communiceren en handelen. De mens houdt zich voortdurend bezig met deze kwaliteiten. Doordat de maatschappij steeds aan veranderingen onderhevig is, is het van belang om persoonlijk zicht te krijgen op de kansen en bedreigingen van de eigen identiteit. De zelfidentiteit, degene die u bent. Zo kan iemand tot een strategie komen en zichzelf de gewenste richting uit sturen. De zelfidentiteit wordt bepaald door verschillende levensdomeinen, terreinen die belangrijk zijn in ons leven en ons vormen tot wie we zijn. Mijnheer Petzold noemde die domeinen de 5 zuilen van onze identiteit. Die 5 zuilen ofwel levensdomeinen zijn: � Waarden inspiratie � Sociale relaties � Lichaam en geest � Materiele situatie � Arbeid en prestatie Deze zuilen zijn te beschouwen als graadmeters. Krijgt iemand in zijn leven een terugslag in een bepaalde zuil - bijvoorbeeld op het vlak van sociale relaties - dan kan deze klap opgevangen worden in een andere zuil: bijvoorbeeld in arbeid en prestatie.


Stap 1

U houdt een korte inleiding over de 5 identiteitszuilen en waarom deze van belang zijn. U kunt de tekst gebruiken die hiervoor staat bij achtergrondinformatie. Uitgebreidere informatie vindt u in hoofdstuk 10.2 De zuilen van Petzold, wat kunt u ermee?

Stap 2

U geeft iedere deelnemer een groot vel papier en tekenen/of schildermaterialen. U vraagt ieder de zuilen van de verschillende levensdomeinen te tekenen. Een zuil van een levensdomein waarover iemand erg tevreden is, zal er steviger en mooier bij staan dan bijvoorbeeld een zuil van een levensdomein waarin iemand ernstige problemen heeft gehad. Vraag om de tekeningen vrij groot te maken, zodat ze veel expressieve kracht hebben. En vraag om de kleuren te gebruiken om de belevingswaarde te versterken.

Stap 3

U bespreekt met de groep de tekeningen. De tekening kan men beschouwen als een snel overzicht waar de eigen vermogens liggen op een bepaald moment. Staat een bepaalde zuil er een beetje wankel bij? Hoe is die steviger te maken? Verdrukt een zuil een andere? Deze tekening kan verder uitdiept worden bij een volgende oefening, bijvoorbeeld de SWOT analyse ( in kaart brengen van kansen en bedreigingen en sterke en zwakke kanten).

Stap 4

Bespreek deze oefening kort na. Wat heeft het opgeleverd?


6.4 De SWOT- Analyse

Beknopte inhoud De SWOT-analyse wordt ook veel in bedrijven gebruikt om het toekomstige beleid te kunnen bepalen. In deze oefening wordt de persoon dus op een bedrijfsmatige manier benaderd. De SWOT-analyse bestaat uit een schema waar men aan de hand van 5 vragen zicht krijgt op de huidige mogelijkheden.

Doel In schema brengen wat iemand wil, wat zijn of haar zwakke en sterke kanten op dat moment zijn, welke kansen en bedreigingen de omgeving op dat moment biedt om datgene te realiseren wat nagestreefd wordt.

Tijdsduur 30 tot 45 minuten Praktische benodigdheden voor de deelnemers

Het schema van de SWOT-analyse en een pen.

Voorwaarden voor deelname Aandachtspunten en voorbereidingen voor de gespreksleider

- Deze oefening volgt op het tekenen van de levenslijn en de 5 identiteitszuilen.

- Het is handig om het schema van de SWOT-analyse te kopiëren en of te vergroten voor de deelnemers. U kunt de deelnemers ook zelf het schema op een vel papier laten tekenen.

Literatuur P.P.J. Houben, Levensloopbeleid; interactief levensloopbeleid ontwerpen in de tweede levenshelft. Elsevier 2002

Stap 1

U deelt aan ieder het SWOT-schema uit en legt de oefening in het kort uit. Of u laat de deelnemers zelf een schema op papier zetten. (het schema staat aan het eind van deze oefening)

Stap 2

U vraagt de deelnemers om hun tekening van de 5 identiteitszuilen en/ of de levenslijn als leidraad bij deze analyse te gebruiken. U vraagt om de antwoorden op de volgende vijf vragen in steekwoorden in het schema in te vullen. Vragen: � Wat zijn voor mij op ieder van de vijf domeinen de belangrijkste doelen? � Wat zijn per domein mijn sterke en zwakke kanten om die doelen te realiseren? � Welke zijn per domein kansen en bedreigingen vanuit de omgeving om mijn doelen te

realiseren, dan wel te belemmeren? � In hoeverre ben ik per domein tevreden over de bereikte resultaten en de ontwikkeling

die ik heb door gemaakt? � Wat zijn de actie- en verbeterpunten voor de komende tijd?


Stap 3

De groep kan ervoor kiezen om na enige tijd deze oefening weer te herhalen om te kijken of er ook veranderingen hebben plaatsgevonden.

Stap 4

U bespreekt de oefening kort na. Wat heeft het opgeleverd?

SWOT-schema

Peilpunten Lichaam en

geest Sociale relaties

Materiele situatie

Arbeid en prestatie

Waarden en Inspiratie

1 Doelen

2a Sterke kanten

2b Zwakke kanten

3a Kansen in de omgeving

3b Bedreigingen in de omgeving

4 Balansoordeel

5 Actie- en verbeterpunten


7 De laatste bijeenkomst en oefeningen voor thuis

� De laatste bijeenkomst (7.1) � Praktische oefeningen voor thuis (7.2) � Dagboek (7.3) � Briefwisseling (7.4) � Aantekenboek (7.5) � Het filosofische huis (7.6)


7.1 De laatste bijeenkomst

Beknopte inhoud

Afsluiten van de bijeenkomsten

Doel Afsluiten en evalueren van de bijeenkomsten, inventariseren wie het initiatief wil nemen vanuit de groep om nu een nieuwe groep te gaan begeleiden.

Tijdsduur

30 tot 45 minuten


Twee kaarten voor alle deelnemer in verschillende kleuren.


Het moet de laatste bijeenkomst zijn.


Er zijn verschillende manieren om de bijeenkomsten af te sluiten. Maar het is goed om bewust bij het afscheid stil te staan.

Literatuur Oud geleerd, red. A de Jongh en M Langendoen Elsevier2000 Oefeningenboek voor groepen- Lex Mulder, Wicky Voors, Herma Hagen. Bohn Stafleu Van Loghem, 2001 blz 149.

Stap 1

U laat de deelnemers om de beurt vertellen wat zij van de bijeenkomsten vonden en wat het hen gebracht heeft.

Stap 2

U vraagt welke deelnemers zin hebben om nieuwe bijeenkomsten te gaan begeleiden aan de hand van het werkboek. Heeft men daar nog vragen over? Het werkboek is te bestellen bij Vilans. Het staat ook op de website www.vilans.nl/levenskunst en kan geprint worden. Een tip voor het opbergen is het gebruik van een ringband met 10 tabbladen, voor elk nieuw hoofdstuk te plaatsen, zodat je gemakkelijk kunt bladeren.

Stap 3

Als u merkt dat er twijfels zijn bij het opnieuw opstarten van een groep, vraagt u dan na waar de twijfels vandaan komen en bespreek of daar ook iets aan gedaan kan worden. Tot eind 2006 kan men voor ondersteuning contact opnemen met Vilans.

Stap 4

U vraagt de deelnemers na te denken over de volgende 2 vragen: � Wat is goed voor mij om hier in deze groep achter te laten? � Wat is goed voor mij om mee naar huis te nemen?


Daarna deelt u aan de deelnemers twee kaarten uit met verschillende kleuren. Op de ene kleur schrijft men dan wat men achter wil laten, en op de ander wat men graag zou willen meenemen. U bespreekt vervolgens met de groep wat men met de kaartjes gaat doen.


7.2 Praktische oefeningen voor thuis

Deze technieken en oefeningen zijn bedoeld om thuis, op een persoonlijke wijze, verder te gaan met de eigen levenskunst. U kunt deze oefeningen voor thuis kort bespreken tijdens een bijeenkomst. Met name de laatste twee oefeningen vragen wel enige toelichting. U kunt bijvoorbeeld tijdens de bijeenkomst al een begin maken met een aantekenboek. � Dagboek (7.3) � Briefwisseling (7.4) � Aantekenboek (7.5) � Het filosofische huis (7.6)


7.3 Dagboek8

Een dagboek voor zichzelf bijhouden, is een aloude bezigheid. Het doel van het schrijven in een dagboek is door zelfreflectie een aantal minuten per dag, een evenwicht zoekt tussen verstand en gevoel. Het gaat erom dat u de dialoog aangaat met uzelf en uw omgeving. De volgende vragen kunnen dienen als leidraad bij het schrijven van een dagboek: � Hoe voelde ik me vandaag, waardoor kwam dat zo? � Heb ik me eerder zo gevoeld, kan ik er iets van leren? � Is er iets gebeurd wat me bezig heeft gehouden? � Wat heb ik gedacht en wat zou ik aan anderen willen vertellen? � Wat heb ik gedaan en wat had ik willen doen?

8 Michel Foucault Breekbare vrijheid/ De politieke ethiek voor de zorg voor zichzelf- Boom

Parrèsia- 1995 Marco Oostdijk- werken met waarden/ levenskunst en maatschappelijke betrokkenheid

in de 21 eeuw- Boom Humanistisch verbond Amsterdam 2000


7.4 Briefwisseling

In tegenstelling tot het dagboek, waarin u het gesprek met uzelf aangaat, gaat het bij de briefwisseling erom dat u het gesprek met de ander aangaat. " Leer mij je beste vriend kennen en ik weet wie je bent", is een oud gezegde. Het zegt ook iets over waar het bij de briefwisseling omgaat. Vrienden en familie kennen u misschien beter dan uzelf soms zal beseffen. Daarom zijn zij ook goede raadgevers. Het gaat er bij de briefwisseling dan ook om dat u met dit wederzijds contact elkaar kunt steunen en van elkaar kunt leren. Door elkaar te schrijven wat u zoal bezighoudt en welke omstandigheden daar de aanleiding voor geven.


7.5 9Aantekenboek

Beknopte inhoud Een oefening waar men, na een korte inleiding in de groep, thuis mee verder kan.

Doel Verzamelen van bestaande relevante informatie, zodat er een boek met naslagwerk ontstaat als een hulpmiddel om jezelf te kunnen vormen.

Tijdsduur

Uitleg oefening 15 minuten


Multomap, schaar, lijm, kranten en tijdschriften etc.



Literatuur Michel Foucault in gesprek- De woelrat 1985 blz 58t/m78

Achtergrondinformatie

Van oudsher bevatten deze aantekenboeken citaten, fragmenten uit literaire werken, voorbeelden, daden waarvan men getuigen was geweest of waarover men een verslag had gelezen. Het konden ook overdenkingen of redeneringen zijn, die men gehoord had of die in je opgekomen waren. De dingen die men had gelezen gehoord of gedacht, werden dus vastgelegd. Zij konden dan weer later gelezen en overdacht worden. Zij vormden het ruwe materiaal voor het schrijven van meer systematische verhandelingen waarin argumenten en middelen werden gegeven om tekorten te overwinnen. Zoals wrok, afgunst of roddelzucht. Of om over moeilijke omstandigheden heen te komen. Zoals een sterfgeval of verlies van maatschappelijke positie. Ook in onze moderne tijd, kan een dergelijk aantekenboek als naslagwerk een handig hulpmiddel zijn in het dagelijkse leven. Er komt een veelheid van informatie op de mensen af tegenwoordig. Vele kranten, meerdere journaals op een dag, Internet, vele boeken en tijdschriften, veranderingen in de politieke wetgeving. Het onderscheiden van alle informatie die op u afkomt en de informatie die werkelijk voor u van belang is, kan u helpen de grip op de snelle tijdsgeest van tegenwoordig te vergroten. Met de snelle tijdsgeest wordt bedoeld het tempo en aard van de veranderingen die tegenwoordig plaats vinden. De verandering van de vrije markt, op gebied van energie, maar ook in de zorgwetgeving, wordt de verantwoordelijkheid steeds meer bij de mensen zelf gelegd. Het aantekenboek kunt u voor u zelf aanleggen en gebruiken als naslagwerk. Het heeft als voordeel dat de informatie die u vastlegt niet meer allemaal hoeft te onthouden, en kunt nakijken wanneer u het nodig acht.

9 Michel Foucault in gesprek- De woelrat 1985 blz 58t/m78


Stap 1

U legt de achtergrond en de bedoeling van een aantekenboek uit. U bespreekt het met de groep aan de hand van de volgende vragen: � Is het doel van deze oefening duidelijk na het lezen van de inleiding? � Zijn er mensen die voor zichzelf al informatie verzamelen? � Hoe zou de inhoud van het aantekenboek eruit kunnen zien? � Over welke onderwerpen zou men meer willen weten?

Stap 2

U nodigt de deelnemers uit hun eigen aantekenboek te maken. U kunt hierbij de volgende tips en aanwijzingen geven: � Maak naast een algemeen gedeelte (nieuws en ontwikkelingen die u aangaan) ook een

gedeelte waar uw persoonlijke interesses en belangstelling naar uit gaan. � Een grote multomap is waarschijnlijk erg geschikt omdat u eenvoudig iets kunt

toevoegen of er uithalen en tevens ook kunt gebruiken om dingen in op te schrijven. � U kunt besluiten om gezamenlijk met de groep een algemeen deel te maken

Bijvoorbeeld over het onderwerp ‘ouder worden’. � Enkele ideeën als mogelijke onderwerpen in een persoonlijk aantekenboek:

gezondheid, interesses, overpeinzingen en gedachten, vragen en antwoorden, bijzondere gebeurtenissen en gevoelens, dilemma’s en oplossingen, hobby’s, verleden en toekomst.


7.6 Het filosofische huis

Deze oefening is een 5 stappenplan. U doorloopt 5 stappen om zo uw eigen filosofische huis te bouwen. Deze stappen zijn: � Momenten van waarheid, � Verwachtingen, � Banden, � Negatieve emoties, � Doordachte keuzen. Het is niet een oefening die u in één dag maakt. Deze oefening is de laatste uit een boek, waar meer filosofische vragen behandeld worden. U kunt voordat u deze oefening gaat doen, ervoor kiezen om eerst het boek te lezen. Het boek heet ‘Levensvragen, hoe filosofie je leven kan veranderen.’ Het is geschreven door Lou Marinoff en een uitgave van Archipel Amsterdam, Antwerpen uit 2003.

Stap 1: Momenten van waarheid

Momenten van waarheid ervaren we, wanneer we zwaar op de proef gesteld worden door omstandigheden. Zulke momenten kunnen ontstaan door een ongeluk, echtscheiding, ziekte, plotselinge verandering van baan. Het zijn de moeilijke situaties waar we niet onmiddellijk voor weg kunnen lopen. Hoewel het inzicht op dat moment weinig troost biedt, geven dit soort momenten ook de grootste kans op het maken van een sprong in persoonlijke groei. Deze persoonlijke groei komt niet direct voort uit het lijden dat het moment met zich mee brengt maar door de waarheid die ze op dat moment onthullen. Wanneer het mensen goed gaat, zijn zij zelden geneigd vragen te stellen of steun te zoeken. Als het slecht gaat, zitten mensen vol vragen over hun omstandigheden. Waarom gebeurt dit? Wat is de betekenis? Wat moet ik of kan ik doen? Omdat slechte tijden onvermijdelijk zijn, is het beter dat u uw levensfilosofie klaar hebt liggen voor als slechte tijden zich aandien. Net als een zwemvest en een reddingssloep, kan een levensfilosofie u drijvende houden op het moment dat het schip strandt.

Opdracht Maak een korte lijst van de momenten van waarheid tot nu toe. Neem als u dat nodig vindt de belangrijkste en werk deze uit. Schrijf uw verhaal op. Het maakt niet uit of het een alinea of een hoofdstuk of een boek is. Beantwoord nu de volgende vraag: toen u bij het moment van waarheid kwam, welk leidend idee sleepte u er toen doorheen? Neem elk moment van waarheid op in uw lijst en schrijf de leidende ideeën op die u erdoorheen hielpen. Deze leidende ideeën zijn de blauwdruk van uw filosofisch huis. U kunt nu ook onderzoeken welke filosoof of filosofische school met uw leidende ideeën overeenkomen. Het begrijpen van uw eigen filosofie is de eerste stap naar het onderzoek van uw leven.

Stap 2: Verwachtingen

We koesteren allemaal verwachtingen. Verwachtingen ten aanzien van onszelf, van anderen, ten aanzien van dingen in het bijzonder, ten aanzien van de wereld in het algemeen. Het advies luidt om deze verwachtingen stuk voor stuk af te zweren. Elke verwachting maakt u kwetsbaar voor een periode van onbehagen. Bijna ieder onbehagen wordt veroorzaakt door een verwachting die niet uitkomt. Bevrijd u van uw verwachtingen en u bent ook van dat onbehagen af.


Opdracht Maak een korte lijst van verwachtingen die niet zijn uitgekomen en schrijf op wat voor onbehagen dit bij u teweegbracht. Maak vervolgens een lijst van uw huidige verwachtingen en schrijf op aan wat voor soort onbehagen u zichzelf blootstelt. Bent u niet beter uit zonder die verwachtingen? Als u ze afdankt, maakt u ruimte voor uw filosofisch huis.

Stap 3: Banden

We vormen allemaal banden, goede en slechte. In beide gevallen zijn banden onder te verdelen in twee typen: voorkeur en afkeer. Beide kunnen normaal zijn, bijvoorbeeld wel of geen zin hebben in een bepaald gerecht. De voorkeur en afkeer hebben we nodig om biologisch en sociaal te kunnen functioneren. Maar als ze te ver doorgevoerd worden, kunnen ze ons functioneren in de weg staan. Voorkeur kan een obsessie worden en afkeer kan een vooroordeel worden. Wanneer u zich niet bindt aan een bepaald idee of verloop van gebeurtenissen, dan kunt u van iedere situatie het beste maken. Wat dat betreft lijken banden op verwachtingen. Banden met herinneringen Mensen hebben ook banden met gebeurtenissen uit het verleden: onze herinneringen. In zekere zin is iemands identiteit de totale som van zijn herinneringen. De meeste mensen hebben een voorraad herinneringen. Bestaande uit goede en slechte herinneringen. Met elkaar geven ze een goed beeld van wat voor leven we hebben geleid. Wat er omgaat in uw geheugen is niet meer dan een reeks gebeurtenissen. Niemand heeft het vermogen om gebeurtenissen in het verleden te veranderen en we moeten het verleden zo eerlijk mogelijk tegemoet treden als we de gebeurtenissen in onszelf willen begrijpen. U heeft ook de keuze hoe u zich verhoudt tot huidige gebeurtenissen en daarmee het verleden vormgeeft. Als u betere herinneringen wilt hebben, begin daar dan nu aan te werken U moet proberen de banden met slechte herinneringen los te laten. Als u daarin slaagt, bespaart u zichzelf een hoop onbehagen. Uw hoeft uw hersencellen niet te vernietigen of herinneringen uit te wissen. Een van de slechtste manieren om aan het verleden te willen ontsnappen. Mensen die onprettige herinneren of de pijn die door deze herinneringen wordt veroorzaakt, proberen te verdoven( door alcohol, drugs of ander middelen) zorgen er meestal voor dat de banden met deze herinneringen worden versterkt. Het is beter uzelf af te vragen van wie deze herinneringen zijn. Hoewel u een identiteit heeft, die grotendeels gebaseerd is op uw eigen herinneringen en de herinneringen die anderen van u hebben, is uw diepste menselijke essentie - uw echte ik - onafhankelijk van deze herinneringen. Ontdek wie u echte ik is en u lost de banden op die uw herinneringen hebben met uw identiteit. Zonder die herinneringen bent u een vat met allerlei ideeën, oordelen, voorkeuren en afkeren, verlangens en banden. Oorspronkelijk was het vat echter leeg. Keer terug naar deze oorspronkelijke staat. En uw herinneringen zijn als de vele blaadjes aan een boom. Blaadjes die prachtig zijn om naar te kijken, maar elk seizoen van karakter veranderen.

Opdracht Maak een lijst van uw grootste voorkeuren en afkeuren en probeer uit te maken welke voor u de meest bruikbare en de meest onbruikbare zijn. Dat wil zeggen dat zij het leven voor u vergemakkelijken of juist het onbehagen in uw leven versterken. Ga dan een stap verder en maak een lijst van ideeën waar u de grootste voorkeur en afkeer van hebt en kijk welke voor u de meest bruikbare zijn. De meest bruikbare zijn de basis van uw filosofisch huis.


Stap 4: Negatieve emoties

Emoties zijn een deel van onze biologie en maken, samen met de vertaling ervan in gevoelens, een belangrijk deel uit van ons normaal menselijk functioneren. Zonder liefde, empathie of medeleven zouden we geen relaties hebben of een levensvatbare samenleving. Negatieve emoties zoals haat, vijandschap en wrok kunnen net zo krachtig zijn. Negatieve emoties zorgen ervoor dat we kwaad in plaats van goed doen en onbehagen voelen en veroorzaken. Iedereen heeft momenten meegemaakt en ervaren waarbij woede op een ineffectieve wijze werd geuit. Bijvoorbeeld: van leer trekken, gekwetste gevoelens absorberen, onbehagen verspreiden en wraak willen nemen. Hoe kunnen we beter omgaan met deze negatieve emoties? Wanneer u, net als iedereen, uw momenten hebt en een manier zoekt om met de woede om te gaan als deze opsteekt dan kunt u kiezen voor: transformatie. Transformatie Allerlei soorten energie kunnen op verschillende manieren worden getransformeerd. Denk bijvoorbeeld aan planten die de energie van zonlicht omzetten in suikers. Zo kunnen mensen emotionele, geestelijke en spirituele energie omzetten. U kunt uw woede en negatieve emoties in principe op twee manieren transformeren; door de negatieve energie om te zetten in neutrale energie of in positieve energie. Met neutrale energie verdwijnt de woede zonder iemand kwaad te doen. Daarvoor is lichamelijke inspanning heel geschikt, zoals houthakken, fietsen. Maar ook mentale inspanning, zoals schaken en kaarten, doet niemand kwaad, maar is een prima afvoer van bronnen van woede. Het is nog beter om uw negatieve energie om te zetten in positieve energie. In plaats van te voorkomen dat u anderen kwaad doet, kunt u door het uitstralen van positieve energie anderen helpen. Kunst is hiervoor het voornaamste medium. Het kan het schrijven van een dagboek zijn, korte verhalen of romans, het bespelen van een muziekinstrument, het maken van beeldende kunst, zoals schilderen, beeldhouwen, fotografie of pottenbakken, het bedrijven van dynamische kunst, zoals acteren of dansen.

Opdracht Maak een lijst van dingen die u boos maken, of van gelegenheden waarbij u boos werd. Schrijf daarachter de verwachting of band die uw boosheid mogelijk maakte. Welke stappen kunt u ondernemen om uw verwachtingen en banden te verminderen en zodoende uw balans te bewaren? Welke stappen kunt u ondernemen om negatieve emotionele energie om te zetten in neutrale of positieve energie? Deze stappen vormen de laatste verdiepingen van uw filosofische huis.

Stap 5: Doordachte keuzes

We maken allemaal keuzes in het leven. Een levensfilosofie moet een leidraad bieden als deze het hardste nodig is. Het moet ons helpen bij moeilijke keuzen en leiden tot de beste keuze, de beste zet. Maar het is niet altijd mogelijk de beste keuze te maken. De grootste uitdaging is dan om betere keuzen te maken in plaats van slechtere keuzen. Wat u in het leven ervaart, ligt niet alleen in uw handen. Met zoveel miljarden mensen op aarde is het onvermijdelijk dat uw eigen ervaringen en die van anderen elkaar kruisen. Hoe u zin geeft aan uw ervaringen ligt niettemin helemaal aan uzelf.

Opdracht Maak een lijst van de moeilijkste beslissingen in uw leven en vermeld bij elke welk idee als richtsnoer voor die beslissing heeft gediend. Deze ideeën vormen de inrichting van uw filosofisch huis.


Afronding

Als u het vijf stappenplan heeft gebruikt om uw filosofisch huis te bouwen en in te richten, dan bent u nu in filosofische zin thuis gekomen.


8 Voorbeelden: levensverhalen van ouderen

Ter inspiratie en als verduidelijking van het onderwerp, staan hier de verslagen van gesprekken met ouderen over hun levenskunst en de lessen die het leven hen geleerd heeft. We hebben in deze levensverhalen de resultaten uit gesprekken met verschillende personen gecombineerd. De namen zijn niet de werkelijke namen van de mensen die we gesproken hebben.


8.1 Waarden en inspiratie

Levensles mevrouw Korneille, uit Leeuwarden, 92 jaar

Kijk naar wat er nog is en niet naar wat je mist. Het leven leert je lessen, tenminste als je iets doet met wat er op je pad komt. Wacht niet lijdzaam af of anderen aan je denken, neem zelf het initiatief. Als je een verlies lijdt, komt er altijd ruimte voor iets nieuws voor terug. Zie niet om in wrok. Het is belangrijk jezelf ter discussie te durven stellen, dat biedt ruimte om te leren en een beter mens te worden. Levenskunst bereik je ook door de kansen te pakken die op je pad komen. Misschien moet je wel oud worden om te begrijpen welke lessen het leven je leert. “Levenskunst? Volgens mij zit het in de genen. Ik heb het altijd al gehad, een soort optimisme. Ik kijk liever naar wat er nog is. Niet naar wat ik mis. Ik ben nu 92 jaar. Mij hoor je niet zeggen dat vroeger alles beter was. Ik heb van alles meegemaakt en dat kan ik niet herroepen. Positief of negatief, daar moet en wil ik mee leven. Het klinkt raar, maar ik ben ook blij met de moeilijkheden in mijn leven. Ze hebben ook een positief effect gehad. Het leven leert je lessen, tenminste als je iets doet met wat er op je pad komt. Bijvoorbeeld door het verdriet na het overlijden van mijn man, ben ik meer gaan genieten van de natuur. Dingen waar ik vroeger aan voorbij ging, daarvan geniet ik opeens intens. Zoals van de gele akonieten die bloeien langs het paadje naar mijn voordeur. Ik ben er duizenden keren langs gelopen zonder ze te zien. Opeens zag ik ze en nu geniet ik er enorm van. Het is maar zo iets kleins dat dan ineens vreugde geeft. Zo ontmoet ik soms ook mensen waarmee ik ineens een goed gesprek heb. Hoe komt dat? Omdat ik erop af stap. Ik kan natuurlijk blijven zitten en geen initiatief nemen, of contacten afwijzen. Maar dan mis ik ook veel. Zo is ons gesprek nu ook een bijzondere ontmoeting waar ik blij mee ben. Soms hoor ik mensen klagen dat er nooit iemand op bezoek komt of opbelt. Dan vraag ik: ‘bel je zelf wel eens iemand op?’ Dus, wat doe je er zelf aan? Wacht niet af. In mijn jeugd heb ik ook het nodige geleerd, bijvoorbeeld door onze gezinsomstandigheden. Ik had een broertje dat verstandelijk gehandicapt was. Mijn moeder was onderwijzeres en alle kinderen gingen studeren. Zo ging ik in 1933 naar Amsterdam. Ik heb echter geleerd dat studeren je niet bijzonder maakt. Ook mijn gehandicapte broertje was bijzonder. Ik heb geleerd hem op waarde te schatten. Dat kan best een grote invloed om mijn latere leven hebben gehad. Ook had ik heimwee in die grote stad. Ik kende er niemand. Ik voelde me alleen, net als toen ik als kind difterie had en in een geïsoleerde eenzame ziekenkamer lag in het ziekenhuis. De zusters daar waren heel zorgzaam en dat heeft me gered. Gelukkig heb ik ook in Amsterdam nieuwe mensen ontmoet. Je moet je er echter wel voor openstellen. Aanvankelijk durfde ik dat niet goed. De angst voor eenzaamheid heb ik ermee overwonnen. De les daaruit is voor mij dat als je iets verliest, er andere mogelijkheden voor terug komen als je ze maar wilt pakken.


Ik vraag me wel eens af wat ik nalaat als ik er niet meer ben. Wat heb ik met mijn leven gedaan? Ik denk dat ik iets voor andere mensen heb kunnen betekenen door goed te luisteren als daar behoefte aan was. Of door mensen te inspireren via lezingen die ik hield in het land. Ik heb me daarbij ingezet om de positie van mensen die het moeilijk hebben te verbeteren. Al voor de oorlog werkte ik aan de levensomstandigheden van de dames in de rosse buurt. Ook heb ik spreekbeurten gehouden voor de acceptatie van homofilie. Dat was nogal wat in die tijd. Controversieel, zeker in de gereformeerde samenleving. Door ouder te worden groeit je persoonlijkheid. Dat vind ik waardevol. Ik heb geleerd dat het belangrijk is jezelf ook ter discussie te durven stellen. Dat is best moeilijk. Je denkt dat je weet hoe iets in elkaar zit, totdat je iemand spreekt die er heel anders over denkt. Dan vraag je jezelf af: zie ik het wel goed? Soms moet ik dan mijn mening bijstellen. We moeten accepteren dat we niet onfeilbaar zijn. Levenskunst bereik je denk ik ook, door de kansen te pakken die op je pad komen. Misschien moet je er wel oud voor worden om te kunnen zien wat het leven je leert. Een van de lessen is voor mij ook: “Zie niet om in wrok”. Mijn man moest lang geleden 2,5 jaar naar Indonesië. Toen hij terug kwam kenden we elkaar nauwelijks meer. Het heeft veel moeite gekost om onze relatie te herstellen, maar ik ben niet kwaad dat hij weg moest. Het was nu eenmaal zo en we moesten er het beste van maken. Alleen op dat moment zagen we dat niet zo, of we misten de energie ervoor om ons leven weer goed op de rails te krijgen. Ik denk dat het niet gaat om wat je in je leven beleefd hebt, maar wat je met je ervaringen hebt gedaan. Door mijn ervaringen heb ik geleerd me beter te verplaatsen in de ander, mijn invoelingsvermogen is gegroeid. Ik hoop dat ik anderen daar ook iets van kan meegeven.Ik nodig weer wat vaker mensen uit voor een gesprek, vooral als ze ergens een probleem mee hebben. Ik probeer ervoor te zorgen dat ze met een positiever gevoel weer weg gaan. Daar put ik voldoening uit. Het is natuurlijk wel een wisselwerking. Ik geef in die gesprekken veel van mezelf, maar dat is de moeite waard, want ik krijg daarvoor ook iets terug.”


Levensles van mijnheer Mandenmaker uit Makkum, 83 jaar

Je moet je kwaliteiten gebruiken en goed nadenken over wat je eigenlijk wilt. Als je iets werkelijk wilt, dan moet je dat doen. Het leven heeft onverwachte toevalligheden die je zelf niet in de hand hebt. Maar je hebt wel een keus: laat ik mezelf vormen of ik laat mezelf niet vormen. Bij levenskunst gaat het er meer om hoe je de dingen ervaart. De techniek van de levenskunst is jezelf kunnen hanteren. En jezelf kennen is daarbij het begin. “Ik ben geboren in Duitsland. In de vijftiger jaren wilde ik graag gaan varen naar zuidelijke landen. Ik ben op de motorfiets gestapt en naar de haven in Hamburg gereden. En wat bleek? Men zocht een timmerman op een groot schip. Ik was meubelmaker van beroep en zo ben ik daar aan boord verzeild geraakt. We zijn naar vele landen gevaren. Ik had altijd veel interesse in alles wat gebeurde op het schip. De machinekamer vond ik erg interessant. Door daar goed op te letten, leerde ik veel. En dat kwam goed uit, want toen we op Jamaica waren en op een gegeven moment terug moesten, was de bemanning voor een groot gedeelte nog in roes van de Jamaicaanse rum. Toen de kapitein zag wat ik allemaal geleerd had in de machinekamer, mocht ik daar gewoon blijven werken. Ik vond dat de kapitein een levenskunstenaar was. Hij zei altijd: “Je moet je kwaliteiten gebruiken en goed nadenken over wat je eigenlijk wilt.” Ik kreeg bij hem ook die kans. Rond mijn 46e jaar - ik had alles bereikt wat ik wilde bereiken - ging ik veel nadenken over wat ik met de rest van mijn leven wilde doen. Ik wilde een positieve bijdrage leveren aan de ontwikkeling van de kunst van deze tijd. En daarom ben ik beeldhouwer geworden. Want ik vind dat als je steeds roept, ik zou zo graag eens dit, en ik zou graag eens dat, dan kun je twee dingen doen. Je kunt het gaan doen, of je houdt je mond. Als je iets werkelijk wilt, dan moet je dat doen. Ik heb er toen voor gekozen om dat te doen wat ik werkelijk wilde. Mijn vrouw en schoonouders konden het niet begrijpen. Ik gaf mijn vaste inkomsten op en koos voor een onzeker bestaan. Mijn keuze heeft de scheiding, van mijn vrouw en twee kinderen, tot gevolg gehad. Als beeldhouwer heb je het voordeel dat je de mogelijkheid hebt om gevoelens vorm te geven in beelden. Ik wil proberen om met mijn beelden harmonie uit te dragen aan de samenleving. Hierbij heb ik niet de pretentie om de wereld te verbeteren, maar ik wil wel meehelpen om haar draaiende te houden. Ik ben nu over de tachtig jaar en ik denk dat je jezelf elke dag de vraag moet stellen: wat is voor mij de kunst van het leven? Ik zie wel een overeenkomst tussen de beeldhouwer en de levenskunstenaar. Namelijk het dagelijkse gevecht met de materie, met het beeld of met jezelf. Alleen het leven heeft onverwachte toevalligheden die je zelf niet in de hand hebt. Maar je hebt wel een keus. Laat ik mezelf vormen of ik laat mezelf niet vormen. Om een beeld te bewerken heb je technieken nodig, maar wat zijn belangrijke technieken in het leven? Ik denk dat je je gevoelens niet teveel moet analyseren, daar zie ik een gevaar in. Het is wel goed om gevoelens te onderkennen en hanteren. Voor mij is een beeld pas echt geslaagd als er gevoel en techniek bij het maken gebruikt zijn. Zij horen bij elkaar en zo is het ook in het leven. Alleen de technieken in het leven zijn moeilijker te leren. Levenskunst is veel subjectiever dan de beeldhouwkunst. Bij levenskunst gaat het er meer om hoe je de dingen ervaart. De techniek van de levenskunst is jezelf kunnen hanteren. En jezelf kennen is daarbij het begin.


Ik heb er vrede mee dat ik dingen niet begrijp, dat er krachten zijn die ik niet kan bevatten. Dat vind ik ook belangrijk. Ik heb me verdiept in vele religies, maar ik ben er op afgeknapt. Er zijn altijd weer mensen die beweren te weten hoe het allemaal moet. Ik ben ervan geschrokken hoe gemakkelijk mensen afhankelijk gemaakt worden van het woord dat hen voorgeschoteld wordt. Dat heeft weinig te maken met de kunst van het leven. In een strenge orde zijn er regels en dogma’s en dan is er geen ruimte meer voor de filosofie. Dogma’s zijn een poort waarin het doormaken van persoonlijke ontwikkelingen een onmogelijkheid is geworden. Ik denk dat levenswijsheid gemanipuleerd wordt door religie. Als je niet wilt dat dat gebeurt, heb je de levenskunst te pakken. Maar het is wel een eenzame weg. Je kunt niet teruggrijpen op ‘het boek’ en ‘de leer’. Het is net als de weg van de kunstenaar, dat is ook een eenzaam beroep.”


Levensles van mevrouw Alonda, uit Eindhoven, 79 jaar

De mensen zijn overal anders. Het dwingt je keuzes te maken en je leert jezelf er beter door kennen. Het is belangrijk dat je jezelf de moeite waard vindt, anders kun je jezelf niet ontplooien. Ik probeer alles bewust te beleven. Het leven is zo boeiend. Daarom wil ook nog wel een tijdje mee. “In mijn leven ben ik vaak verhuisd. Van het zuiden van het land naar het oosten en nu ben ik weer terug in het zuiden. Vooral die overgang naar Twente was erg groot. In het begin had ik wel naar Brabant terug willen kruipen. Ik kreeg nogal eens te horen: “Zo doen wij hier niet..`.”. Dat was niet goed voor mijn gevoel van eigenwaarde. Achteraf gezien heb ik er veel van geleerd. De mensen zijn overal anders; dat heeft mij een bredere kijk gegeven. Het dwingt je om zelf keuzes te maken. Het leerde mij om altijd verder door te denken. Zo leer je jezelf ook beter kennen. De eerste tijd in Twente voelde ik mij niet gewaardeerd. Ik ben er eigenlijk nu pas achtergekomen hoe belangrijk het is dat je jezelf de moeite waard vindt. Anders kun je jezelf niet ontplooien. Hierbij moet een mens wel eerlijk zijn tegenover zichzelf. Ik probeer mezelf objectief te bekijken: waarom irriteert me dat? Waarom doe ik dat? Je moet jezelf kennen en je moet jezelf waarderen. Het heeft zin dat ik er ben! Dat besef moet je uit jezelf halen; daarin moet je niet van anderen afhankelijk zijn. Veel dingen in het leven heb ik nooit vanzelfsprekend gevonden. Het is toch gek dat je als vrouw, na je trouwen niet meer mag werken. Ja, dat was zo tot ongeveer 1965. En moet je alle regels vanuit het katholieke geloof opvolgen? En waarom zouden er meteen na je trouwen kinderen komen? Van mijn twee kinderen kan ik trouwens erg genieten, ik ben trots op hen. En ik heb ook zelf van hen geleerd. Het is boeiend te zien hoe verschillend ze zijn. Mensen zijn sowieso erg boeiend. Ik heb ook gespreksgroepen opgezet. Daarin merk je hoe verschillend mensen op een stelling reageren. Dat zet mijzelf ook steeds aan het denken. Daardoor leef ik bewuster. Toen we wisten dat mijn man niet lang meer zou leven, hebben we samen heel veel gepraat. Ook over hoe ik verder zou moeten. Daar pluk ik nog steeds de vruchten van, te weten hoe belangrijk het is, om mezelf serieus te nemen. Ik hoef nu niet meer zo nodig bevestiging van een ander te krijgen. Wie zichzelf niet de moeite waard vindt, kan ook niet van een ander houden. Ik geloof steeds meer in de regel: Aan wat me overkomt, kan ik niet zoveel doen. Maar hoe ik ermee omga, ben ik zelf! Een mens heeft veel zelf in de hand. Ik vraag mezelf vaak af: “moet ik hier nu een drama van maken?”. Ik probeer alles bewust te beleven. Het leven is zo boeiend. Daarom wil ook nog wel een tijdje mee.”


8.2 Arbeid en prestatie

De heer Rademaker, Utrecht, 52 jaar

Laat je niet leven, ga niet onder in de sleur van alle dag en kiezen voor wat je echt belangrijk vindt Het hebben van een zaak, is het eind van het vermaak. Oftewel: er moet iets te verlangen overblijven Je bepaalt zelf of het glas halvol is of halfleeg. Halfvol leeft een stuk prettiger, dus bekijk de zaak eens positief. Werk hebben geeft het leven zin en ook structuur. Dat is belangrijk, maar er zijn genoeg alternatieven voor zingeving en structuur, als je ze wilt vinden. Wat op je op dit moment als een grote tegenslag ervaart, kan straks een zegen blijken. De waarde van alles wat niet te koop is, is het grootst. Ruim acht jaar geleden ben ik heel plotseling mijn baan kwijtgeraakt. Een goede baan in de bankwereld. Ik was altijd druk, het werk ging voor alles. Ook vaak ‘s avonds aan het werk, veel bijeenkomsten buitenshuis, recepties en presentaties, bedrijfsopeningen. Een mooie baan die veel inzet vergde, maar ik vond het leuk, had fijne collega’s en zette me er dan ook volledig voor in. Mijn gezin, bestaande uit mijn vrouw en drie kinderen van 10 tot 16 jaar,kwam achteraf gezien wel aandacht tekort. In die tijd had ik dat niet door. Ik leefde naar de waan van de dag en stelde het belang van het werk boven mijn privé-leven. Dat ben ik door deze ervaring anders gaan doen. Toen ik ineens thuis zat viel ik in een diep gat. Voelde me als oud vuil aan de straat gezet. Ik ging overdag niet naar buiten, behalve voor het naar school brengen van de kinderen. Want iedereen kende me en ik had het idee dat ik dan zo overduidelijk werkloos was. Bovendien, wat zouden de mensen van me denken? Ik had ook weinig trek in het beantwoorden van vragen over het feit dat ik ‘zomaar’ rond liep. Eigenlijk geneerde ik me voor mijn werkloosheid. Van mijn vroegere collega’s en medewerkers heeft niemand ooit nog iets van zich laten horen. Oude vrienden en bekenden negeerden mij op straat. Nu nog. Het was ook een nare tijd voor mijn gezin en voor de kinderen. Hun vader die altijd aanzien had was ineens werkloos. Ik heb gemerkt dat er maar weinig echte vrienden zijn. De meeste mensen gingen met mij om, omdat ze me nodig hadden. Toen dat eigen belang wegviel, zagen ze me niet meer. Ik ga nu anders om met vriendschap. Ik zie de betrekkelijkheid en relativeer meer. Echte vriendschap is iets waar je moeite voor moet doen, die moet je verdienen. Ik werd enorm op mezelf teruggeworpen. Mijn thuisfront, dus mijn vrouw en kinderen en mijn ouders sleepten mij erdoor. Ik ben me meer bewust geworden hoe belangrijk het voor me is dat zij er zijn. Ook de studie die ik volgde hielp mij door de moeilijkste periode. Als doel in mijn leven, als middel om structuur aan te brengen in de dag en als tijdverdrijf. Voor mij vormt werken of studeren, het hebben van een doel, een belangrijk houvast. Als ik nu terug kijk, heeft de op zichzelf heel nare ervaring van het plotseling kwijtraken van mijn baan, mij veel positieve inzichten opgeleverd. Mijn leven


rijker gemaakt. Misschien geeft het leven je op die manier een les. Ik kan het nut van deze ervaring in elk geval wel inzien. Ik geniet meer van dingen die ik voorheen vanzelfsprekend vond, of niet eens zag. Het glas is nu altijd half vol in plaats van half leeg. Achteraf gezien leefde ik teveel naar de waan van de dag. Vond ik mezelf en mijn werk te belangrijk. Altijd maar druk en geen tijd vrijmaken voor het thuisfront. Ik vind nu heel andere dingen belangrijk en zie de waarde van emotionele rijkdom meer. De waarde van alles wat niet te koop is, is het grootst. Wat materiele zaken betreft, de waarde daarvan is wel zó beperkt. Het ouder spreekwoord zegt het al: ‘Het hebben van een zaak is het einde van het vermaak’; het verlangen is namelijk vaak mooier dan het hebben. Ik werk nu in het onderwijs. Dat is iets heel anders dan de bankwereld. Er is meer zorg voor elkaar, een minder harde werksfeer. Soms wel iets te zachtaardig misschien, want er zijn mensen die daar dan weer misbruik van kunnen maken. Ik geniet van het werk, vooral als leerlingen iets heel goed doen. Bijvoorbeeld zelf het initiatief nemen, een prijs winnen in een wedstrijd. Dan ben ik oprecht blij. Plezier hebben in mijn werk staat nu voorop. Mijn positie of maatschappelijke status heeft daar niets mee van doen. Het is gewoon niet relevant voor de voldoening die ik uit mijn werk haal. Het zou kunnen zijn dat bij het ouder worden, carrière maken in het algemeen minder belangrijk wordt. Voor mij geldt dat in elk geval wel. In die zin kun je ook veel leren van je werk op zich. Als je die kans benut tenminste. Zo heb ik een tijd gewerkt met moeilijk lerende kinderen, met ADHD bijvoorbeeld. Dat benadrukte mijn eigen geluk. Het feit dat ik drie gezonde kinderen heb. Het belang van welzijn, gezondheid, menselijke aspecten werd me duidelijk op die school. Heel andere aspecten van het leven, waarbij ik tijdens het werk in de bankwereld nauwelijks stil stond. Ik had een kokervisie, gericht op de bank. Nadat ik flink op mezelf werd teruggeworpen door het verliezen van mijn baan bij de bank, heb ik een baan gevonden die beter bij me past, hecht ik waarde aan echt belangrijke, vooral immateriële zaken in het leven. Ik put veel meer voldoening uit het begeleiden van jongen mensen, zodat ze hun plek in de maatschappij vinden, dan uit het halen van goede financiële resultaten voor de bank. Uiteindelijk komt die ervaring me trouwens wel goed van pas bij het begeleiden van de kinderen. Het is goed om op deze manier eens terug te kijken en te zien wat ik heb gedaan met mijn ervaringen. Eens te benoemen wat het leven me heeft gebracht. Mijn leven is rijker geworden, ik ben vrijer, geniet meer van kleine dingen. Ik zag het niet toen ik in de put zat, maar het is goed dat het zo is gelopen. Ik blijk meer veerkracht en talenten te bezitten dan ik dacht. Dat is beslist een positief effect van een negatieve ervaring.


Levensles van mevrouw Perenboom, uit Arnhem, 68 jaar

Blijf zoeken naar een zinvolle invulling. Hou de regie in eigen hand. Neem verdriet van een ander serieus. Neem initiatief: doe iets met wat je stoort. Waardeer ieders rol. “Na mijn pensioen is het een stuk rustiger geworden. Ik zoek naar nieuwe manieren om mijn leven een zinvolle invulling te geven. Ik doe wat vrijwilligerswerk. En zit in de commissie van de inrichting waar mijn dochter is opgenomen. Die commissie kijkt naar mogelijkheden voor dagbesteding. Ik las over levenslessen en besloot mijn verhaal eens op te schrijven. Ik heb zoveel meegemaakt. Eigenlijk doe ik het voor mezelf, maar ook wel omdat ik dacht dat mensen daar misschien wat aan kunnen hebben hoewel ik niet weet wat. Na de scheiding van mijn eerste man, toen mijn ene dochter op school zat en mijn andere dochter opgenomen was in een inrichting, ben ik via een uitzendbureau gaan werken. Ik zag het werk wat men bij dat uitzendbureau deed en dacht: “Wat zij kunnen, kan ik ook”, en ben zelf een uitzendbureau begonnen. Dat liep goed. Ik ben altijd ondernemend geweest. Altijd alles zelf in de hand willen houden. Dat zit in mijn karakter. Hierdoor werd ik ook onafhankelijk van mijn ex-man. Ik had in die tijd, met zo’n start, ook op een stoel kunnen zitten en af kunnen wachten, maar dat zit niet in mijn aard. Misschien is het belangrijkste wel dat ik de regie in eigen hand wil hebben. Dat doet me goed. Dat houd me ook gezond. Mijn moeder werd steeds afhankelijker. Ik woonde hier en zij nog in Amsterdam. Op een gegeven moment werd er bij elke wissewasje gebeld en moest ik komen opdraven. Ik heb haar naar deze omgeving gehaald. In een aanleunwoning dat was geweldig. Ik heb spijt dat ik vroeger haar verdriet over de oorlog niet serieus genoeg heb genomen. Ik had mijn werk, mijn kinderen en realiseer me nu pas hoe moeilijk zij het moet hebben gehad. Van zorginstellingen heb ik nooit begrepen dat zij zo mogen functioneren. Mensen die hun werk niet goed doen worden niet ontslagen. Die mogen doen wat ze willen. Uren worden besteed aan overleg en andere flauwekul terwijl er zoveel te doen is. Mijn dochter krijgt € 3.50 per dag te besteden aan voedingmiddelen. Eten en drinken dus 3.50! De eigen bijdrage voor de was is enorm verhoogd. Tegenwoordig doe ik de was zelf. Ik maak me erg kwaad om de AWBZ bestedingen. Ik heb zelf uit laten rekenen wat de inrichting ontvangt per bewoner. Dat komt neer om zo’n kleine 60.000 euro!. Ik ben nu vaker bij mijn dochter. Zij doet bij de dagbehandeling allerlei activiteiten. Toen ik daarbij voor het eerst betrokken was, zag ik hoe zij een moer moest afdraaien van de ene bout en dezelfde moer weer op een ander bout moest draaien. In diezelfde periode waren vrienden van mij gestart met een klein bedrijf waar veel inpakwerk te doen was. Ik heb hun gevraagd of ze daar ondersteuning bij nodig hebben en geregeld dat die werkzaamheden door bewoners van de inrichting worden gedaan. Er zijn maar weinig mensen geweest die echte belangstelling hebben getoond voor mijn meervoudig gehandicapte dochter. Dat heeft mij altijd heel hoog gezeten. Toen ik 65 was heb ik een groot feest aangeboden gekregen. Bij mijn toespraak heb ik hardop aan iedereen gezegd dat men zich nooit iets heeft aangetrokken van mijn dochter. Daarvan raakte ik geëmotioneerd, en nu nog.


Ik dacht: “Nou zal het feestje wel afgelopen zijn”. Dat viel mee. Ik heb wel iedereen een papiertje onder de neus geduwd waarop zij zich konden aanmelden als donateur voor de stichting die ontspanningsactiviteiten organiseert voor gehandicapten. Dan maar zo. Thuis hebben mijn huidige man en ik de rollen omgedraaid. Mijn man doet alles in het huishouden en ik ben werk blijven doen. Het wil overigens niet zeggen dat ik het met al mijn activiteiten beter zou hebben dan mijn man. Mijn man is rustig en voelt zich prima zo. Hij zou er niet aan moeten denken om zo “actief” in het leven te staan als ik doe. Dus wat zegt dat?


Levensles van mevrouw Martinez uit Maastricht, 70 jaar

Maak je werk niet belangrijker dan privé: thuis is de basis van waaruit je andere dingen kunt doen. Zoek het evenwicht daarin. Werk geeft status. Wie ben ik zonder mijn baan? Dat te ontdekken kan een hele verrassing zijn. En best een goede. Het is een kunst te leren dat je ook mag genieten, rusten, lezen, zonder dat er iets aan vooraf gaat dat gedaan moet worden. Gun jezelf de tijd, ook al ben je druk, om na te denken over wat je aan het doen bent. Volg je hart en je gevoel en zoek dat op als je het kwijt bent, of nog niet gevonden hebt. Durf nee te zeggen. “Gewerkt heb ik tot mijn zestigste, toen stond ik ineens op straat. Ik kreeg zomaar te horen dat ik wel kon vertrekken. Tja, en daar stond ik dan. Ik viel in een diep gat. Ik had een leidinggevende functie, had het naar mijn zin en dacht dat ik nog tot mijn pensioen zou doorwerken in deze baan. Ik had me voorgesteld dat ik na mijn werk wel wat commissariaten zou willen doen om actief te blijven en betrokken bij de ontwikkelingen. Nou dat zat er dus niet in, want ik was nog vijf jaar lang in een rechtszaak verwikkeld over de afronding van mijn dienstverband. Dan wil geen bedrijf je in het bestuur hebben, je bent besmet. Werk was voor mij heel belangrijk. Ik heb de kans gekregen te studeren. In die tijd was dat heel wat. Ik begon onder aan de ladder en ben opgeklommen tot directieniveau. Status? Ik dacht dat ik er niet om gaf. Maar uiteindelijk bleek dat ik er toch aan gewend was geraakt. Gewend aan een secretaresse, aan het feit dat de mensen voor je opzij gaan als je tijdens een receptie komt aanlopen om het woord te voeren of een opening te verrichten. Daar kwam ik pas achter toen mijn werk ineens voorbij was. Ik schrok ervan. Wie ben ik zonder mijn baan? Ik ben wel vrijwilligerswerk gaan doen. Toen kwam ik erachter hoeveel tijd het kan kosten om iemand telefonisch te bereiken. Vroeger gaf ik mijn secretaresse een lijstje met namen van de mensen die ik die dag graag wilde spreken. Zij verbond die mensen met me door, zodra zij ze aan de lijn had. Nu hoor ik zelf: “Nee, hij of zij is in bespreking. Kunnen we later terugbellen?”. Zo ging dat met mij ook. Maar nu denk ik: moet ik blijven wachten of kan ik nog een boodschap doen, wat lastig. En dan die drukte, waardoor ik me liet meeslepen. Van vergadering naar vergadering, ‘s avonds vaak weg, weinig tijd voor iets anders dan mijn werk. En ik dacht nog wel dat ik werk en gezin goed kon combineren. Mijn man en ik hebben namelijk drie dochters en nu ook vijf kleinkinderen. Mijn pensioentijd is dus eerder begonnen en loopt ook heel anders dan verwacht. Ik ben op mezelf teruggeworpen. Nu terugkijkend is het vroege pensioen echter goed voor me geweest. Ik ben nog opgevoed met het idee dat je pas kunt rusten als het werk gedaan is. Eerst doen wat je moet doen en dan de leuke dingen. Je staat dan raar te kijken als er niets is dat moet. Je kunt toch niet na het ontbijt al een boek gaan lezen? Nou dat kan dus wel. Het betekent alleen wel dat ik een hele omschakeling moest maken, voordat ik van de vrijheid kon genieten.


Intussen heb ik veel meer tijd voor mijn kinderen en kleinkinderen. Ik geniet ervan. De band met mijn kinderen is echt beter dan toen ik zoveel werkte. Dat zie ik, nu ik mezelf de ruimte gun. We hadden het wel leuk thuis, maar ik heb er te weinig van genoten en te weinig tijd voor genomen om ervan te genieten. Ik voelde me misschien toch ook teveel verplicht om iets te doen met mijn studie en hogerop te komen. Bijna een plicht, omdat ik heb mogen studeren. Teveel drang om mijn ouders te laten zien dat het niet voor niets is geweest, dat ze mij die kans gunden. Aan de andere kant vond ik de carrièrekansen die ik kreeg vaak ook een eer. Ik zei geen nee. Was wellicht toch eerzuchtig. Zelfs gevoelig voor de status, hoewel ik toen dacht dat dat echt niet meespeelde. Achteraf denk ik dat ik me teveel op mijn werk heb gestort, met een zekere verbetenheid misschien wel. Waar kwam dat vandaan? Ik vraag me nu wel eens af hoe ik zo enorm in mijn werk heb kunnen opgaan. Deed ik de dingen wel omdat ik ze zelf zo graag wilde? Heb ik genoeg mijn eigen hart gevolgd? Dat zijn vragen waarvoor ik nu de ruimte heb om erover na te denken. En vervolgens zaken anders aan te pakken, dichter bij mezelf te blijven. Nee zeggen hoort daar ook bij. Ik kijk terug, maar meteen ook vooruit. Ik wil iets doen met het inzicht dat het terugkijken me geeft. Ik heb echt genoten van mijn werk, veel geleerd, ervaring opgedaan. Daar kan ik nu mijn voordeel mee doen, maar dan wel privé. Voor mij en mijn familie. Uiteindelijk is het maar goed dat ik daar nu extra lang de tijd voor heb. Stel je voor dat ik vanuit mijn pensioen een commissariaat was ingerold, dan had ik heel wat inzicht gemist.”


Levensles van mijnheer Ferwerda uit Bolsward, 72 jaar

Ik denk dat je van het leven iets moois kunt maken door je kansen te grijpen. Een Friese uitdrukking die mij aanspreekt is: Sin en wille kin folle tille. (red. letterlijk: zin en wil kunnen veel tillen) Dat betekent dat iemand met een goed humeur en daadkracht veel kan bereiken. Het leven is voor een deel maakbaar: iedereen kan zelf uitmaken hoe hij met de omstandigheden omgaat. Bekijk de dingen van de positieve kant. Kijk goed om je heen en zie hoe mooi de wereld eigenlijk is. “Ik denk dat je van het leven iets moois kunt maken door je kansen te grijpen. Op mijn 36ste had ik een vaste baan bij een verzekeringsbedrijf. Ik heb toen een hartaanval gekregen en ik kon niet meer werken. Daardoor heb ik geleerd om een andere invulling aan mijn tijd te geven. Ik heb de situatie leren accepteren. Genieten en mezelf vermaken kan ik uitstekend. Ik verveel me eigenlijk nooit. Ik zeg wel eens: “als je achter de geraniums zit en het bevalt je niet, dan zet je er maar andere planten neer”. Een Friese uitdrukking die mij aanspreekt is: Sin en wille kin folle tille. Dat betekent dat iemand met een goed humeur en daadkracht veel kan bereiken. Ik denk dat het leven voor een gedeelte maakbaar is. Iedereen kan zelf uitmaken hoe hij met de omstandigheden omgaat. Bekijk de dingen van de positieve kant. Ik heb altijd erg van kamperen gehouden en ik maak ook graag fietstochten. Ik geniet van de natuur en de dingen om me heen. Dat zou ik ook tegen andere mensen willen zeggen. Kijk goed om je heen en zie hoe mooi de wereld eigenlijk is. Onlangs is geconstateerd dat ik lijd aan slaap-apneu. Dat houdt in dat ik, tijdens mijn slaap, erg snurk en daardoor kan mijn tong mijn luchtweg afsluiten. Dan krijg ik een aantal minuten geen lucht meer. Nu slaap ik met een C- Pap, dat is een apparaat dat ervoor zorgt dat ik regelmatige ademhaal. Met dat apparaat kan ik eigenlijk niet meer kamperen en dat vind ik wel jammer. Maar toch ben ik pas geleden, met het mooie herfstweer, naar Ameland gegaan. Ik heb daar een goedkoop appartementje gehuurd. Dan zit ik heerlijk in de duinen en geniet van het prachtige weer. Omgaan met tegenslagen is soms heel moeilijk. Ik probeer er dan maar het beste van te maken. Ik heb ook andere hobby’s, zoals fotograferen. Ik hou ervan om foto’s te maken van het Wad, landschappen en mensen. Ik heb ook wel een expositie gehad in het Fries Natuur Museum. Toen ik heb meegedaan met de Friese Amateur Fotografieprijs ben ik tweede geworden. Het geeft mij voldoening als anderen mijn werk goed vinden. Maar verder leef ik bij de dag. Ik hou niet meer van vaste verantwoordelijkheden. Kinderen en kleinkinderen en mooie menselijke contacten maken het leven voor mij de moeite waard. Ook de schoonheid van de natuur en de wisselende jaargetijden zijn voor mij een bron van vreugde.”


8.3 Materiele situatie

Levensles van mevrouw Bakker uit Middelburg, 59 jaar

Geld maakt niet gelukkig, maar het is fijn als je geen zorgen hebt over onbetaalbare rekeningen. Geef niet meer uit dan je hebt: zet de tering naar de nering. Zorg dat je er altijd verzorgd uitziet, dat is goed voor je gevoel van eigenwaarde. Maak een sport van veel doen met weinig geld. Goede vrienden zijn goud waard. “Ik ben nooit goed geweest in omgaan met geld. Ik ben geboren in Maleisië, mijn vader werkte daar voor een oliemaatschappij. Ik had een baboe, er waren bedienden en we woonden in een mooi huis. Toen ik naar de middelbare school moest, werd ik naar een kostschool in Nederland gestuurd. Mijn ouders zag ik weinig en ik vond het vreselijk. Ik trouwde toen ik twintig was met mijn man die medicijnen studeerde. We kregen later een praktijk, kinderen. Alles op het oog in orde maar ik was niet gelukkig. We gingen scheiden. Ik kreeg een bijstandsuitkering en wat alimentatie voor mij en de kinderen. Ik was altijd gewend dat er genoeg geld was, hield van designmeubelen en mooie kleren. Aanvankelijk hield ik mijn levensstijl gewoon aan, kocht bijvoorbeeld dingen op afbetaling. De schulden liepen op en ik durfde de post bijna niet meer open te maken. Via de kredietbank is het uiteindelijk tot schuldsanering gekomen. Toen was het ineens zelfs niet meer gewoon om het huis in de winter op 20 graden te stoken. Te duur. Ik raakte in een persoonlijke crisis. Had moeite de moed erin te houden. Nam niet meer de moeite er leuk uit te zien, terwijl ik dat vroeger zo belangrijk vond. Bleef eigenlijk liever in bed. Gelukkig had ik een aantal goede vriendinnen en die hebben me er doorheen gesleept. Ik was eerder niet zo creatief, maar nu maak ik er een sport van om veel moois te doen met weinig. Ik wist niet dat ik het kon. Ik ben nu verzot op decoupage: een oud kastje of krukje, of een schoenendoos beplakken met mooie plaatjes, bloemblaadjes of wat dan ook en dan diverse keren glad lakken. Zo mooi. Een oud voorwerp wordt er prachtig door. Via marktplaats verkoop ik zelfs dingen. Dat levert me iets extra’s op. Ik bezoek regelmatig de kringloopwinkel. Ik zou me er vroeger voor gegeneerd hebben, maar nu kom ik er met plezier. In dat opzicht ben ik vrijer geworden. Ik koop er leuke spullen voor in huis en als ze niet mooi zijn maak ik ze zelf mooi. Ik combineer ook allerlei soorten kleding, maak ze net iets anders waardoor ze bijzonder worden. Ik krijg er echt plezier in. Er verzorgd uitzien, geeft mij toch een beter gevoel. Het is beter voor mijn eigenwaarde denk ik. Ook de kinderen komen uiteindelijk niets tekort, al kan ik geen merkkleding voor ze kopen. Zij vinden dat soms wel vervelend, maar het maakt ze sterk. Ze leren hoe betrekkelijk alles is. Een merkbroek maakt je niet gelukkiger. Kinderen kunnen onderling wel hard zijn. Ik wilde er vroeger zelf ook graag bij horen door bepaalde kleding te dragen. Maar het is allemaal betrekkelijk. Het heeft me echt wel tien jaar gekost, maar ik ben nu gelukkiger dan als doktersvrouw in een mooi huis. Ik ben vrijer, creatiever. Heb er fijne vriendinnen bij gekregen. De schulden heb ik inmiddels afgelost en ik ben heel blij dat ik me geen zorgen meer hoef te maken om rekeningen die ik niet kan betalen. Ik geef gewoon niet


meer uit dan ik heb. Ik ben eigenlijk wel verbaasd over wat je kunt doen met weinig geld. Al heeft het wel een poos geduurd voor ik wist hoe ik dat moest aanpakken.


Levensles van mijnheer Goedhardt, uit Biddinghuizen, 83 jaar

Wacht niet tot morgen als het vandaag nog kan. Als je iets doet doe het dan niet te vlug. Veel plezier maken in het leven en zingen is belangrijk. Je kunt een mens bijstellen maar niet veranderen. Leer van de fouten van een ander. Je moet risico's durven nemen maar ook weer niet teveel. Weten hoever je hiermee kunt gaan. Bij het beginnen van een eigen bedrijf, denk dan goed na over hoe zit ik in elkaar, kan ik dit aan. Kijk liefst vooruit en niet achterom. Als man en vrouw moet je samen achter de dingen staan. Het geloof is steun en toeverlaat. “Ik kom uit een gezin van zes kinderen: vier meisjes en twee jongens. Ik ben getrouwd en mijn vrouw en ik hebben drie zonen gekregen. Mijn vrouw is een boerendochter, de oudste van een gezin van elf kinderen. Ik had wel willen doorleren en arts willen worden. Maar ik moest van school om geld te verdienen en toen heb ik, met de mogelijkheden die ik had, er het beste van gemaakt. Door hard te werken en goed mijn best te doen heb ik veel bereikt. Ik wilde graag bewijzen dat ik goed was in de dingen die ik deed. Dat is altijd zo geweest. Ik ben goed in het organiseren van werkzaamheden en ik ben perfectionistisch. Ik werk nog altijd in het bedrijf van mijn zoon en zet me daar volledig voor in. Nu is het de tijd om wat rustiger aan te doen. Maar ik vind dat niet gemakkelijk om te accepteren. Belangrijke gebeurtenissen in het leven staan in het teken van arbeid en prestatie. We zaten als twee broers in het bedrijf van mijn vader. We hebben besloten om daar niet mee verder te gaan omdat de zaken anders liepen dan mijn vrouw en ik voor ogen hadden. We zijn een eigen fruitteeltbedrijf begonnen in de Flevopolder. Dat ging heel goed. We hadden een maximale opbrengst van de bomen. Het weer, bijvoorbeeld de vorst in de lente, is iets wat we zelf niet in de hand hebben en dat brengt spanningen met zich mee. Maar door zuinig te zijn en reserves op te bouwen, hebben we een bloeiend bedrijf opgebouwd. We zijn naast dit eerste bedrijf nog twee bedrijven gestart. We hadden gedacht dat onze zonen de bedrijven gingen overnemen. Naast het politieke klimaat dat schaalvergroting stimuleerde en de menselijke hebzucht waren dat de belangrijkste motivaties om het bedrijf verder uit te breiden. Toch pakte dit niet helemaal uit zoals verwacht. Door de grote hoeveelheid werk die voortvloeide uit de uitbreiding, kon ik niet meer voldoen aan het optimale resultaat en de opbrengst. Daarmee verdween ook de liefde voor het bedrijf. Later bleek ook dat de zonen toch iets anders voor ogen hadden in het leven dan fruitteler worden. Dit was een tegenslag. Maar we hebben dat kunnen accepteren en achteraf zijn we er blij om, omdat fruit tegenwoordig een importproduct is. Het bedrijf is uiteindelijk voor een goede prijs verkocht. We zijn met niets begonnen, altijd zuinig geweest en nu hebben we het goed voor elkaar.”


8.4 Sociale relaties

Levensles van mevrouw Meerwijk uit Groningen, 84 jaar.

Zorg dat je de dag met plezier door komt en zoek zelf contacten. Onder de mensen zijn is belangrijk. Er op af stappen het niet over je kant laten gaan is wel belangrijk om het voor jezelf goed te houden. Als je een ander blij maakt, ben je zelf ook blij. “In 1949, toen ik 28 jaar oud was kreeg ik reuma. Dikke vingers en enkels en altijd pijn. In het huishouden kon ik weinig doen. Mijn schoonmoeder heeft mij geholpen. Later mijn dochter. Ik had daar veel steun aan. Ik was een zogenaamd ‘voorkind’ en ben grootgebracht door mijn grootouders. Mijn moeder wilde mij niet opvoeden ook niet nadat zij was hertrouwd. Mijn vader heeft mij afgekocht voor 1000 gulden. Dat kon in die tijd. Pas rond mijn 11e jaar kwam ik er achter hoe het zat. Niet eens via mijn ouders maar via iemand anders. Tegenwoordig heb je van die televisieprogramma’s, zoals opsporing verzocht. Ik zou mijn vader wel eens willen ontmoeten. Vroeger was zoiets er niet. Nu zou ik daar zeker aan meegedaan hebben. Om het beter te kunnen verwerken. Ik heb het gewoon maar zelf moeten accepteren. Mijn man is 12 jaar geleden overleden. De periode voor zijn overlijden was goed. We gingen veel op vakantie, met ondersteuning van het Reumafonds, en zodoende waren we regelmatig onder de mensen. Met mijn echtgenoot en mijn vriendinnen gingen we regelmatig kaarten. Na zijn dood begreep ik mijn vriendinnen pas, die vaak zeurden over het alleen zijn en wat ik altijd zo verfoeide. Het valt niet mee alleen te zijn. Een dieptepunt is het overlijden van mijn broer. Hij ging met buikpijn naar de dokter en bleek al snel kanker te hebben. Het was een vreselijk ziekbed. We hebben gesproken over euthanasie, maar de huisarts wilde daar niet aan. Het ergste was nog dat hij daar niet eerlijk in was en er niet met ons over heeft willen praten. Mijn andere broer was geestelijk niet helemaal gezond. Toen ik hem niet meer kon verzorgen werd voorgesteld om hem in een tehuis in Scheemda te stoppen. Vreselijk leek ons dat. Uiteindelijk hebben we het geprobeerd. De eerste dag ontmoette hij daar een oude schoolvriend. Het klikte meteen en hij wilde er graag blijven. Later hebben ze hem zonder ons te informeren naar een ander tehuis over willen plaatsen. De taxi stond al klaar. Zo ging dat toen. Ik ben er naar toe gegaan en ben voor de deur gaan zitten. “Niet zonder overleg”, heb ik gezegd. Er op af stappen, het niet over je kant laten gaan, is wel belangrijk om het voor jezelf goed te houden. Een zoon heeft na de dood van mijn man het huis willen kopen. Maar hij ging niet akkoord met de regels die de notaris daaraan stelde. Ik kon daar niets aan doen. Toch verweet hij mij dat en wilde mij nooit meer zien. Dat heeft mij het meest verdriet gedaan en doet het nog steeds. Maar ik laat mijn leven er niet door vergallen. Binnenkort ben ik jarig en geef een groot feest. Ik hoop erg dat hij komt. Je moet zorgen dat je de dag met plezier door komt. Dat neem ik mij in ieder geval dagelijks voor. Ook nu. Ik organiseer hier in het tehuis busreisjes en andere uitjes. Ik ben net geopereerd en heb een nieuwe heup gekregen. Ik slaap de laatste tijd slecht. Ben waarschijnlijk alle gebeurtenissen en de spanningen van de afgelopen tijd aan het verwerken. Ik voelde mij somberder en had geen zin in georganiseerde activiteiten. Maar ik ben van nature erg vrolijk en zoek toch wel weer contacten.


Mijn belangrijkste motto voor het leven is: “Hij is er blij om, ik ben er blij om”.”


Levensles van mevrouw Warmink uit Venlo, 69 jaar

Voor mij is de kunst van het leven om te aanvaarden wat je overkomt. Een mens moet niet met wrok blijven zitten uit het verleden, dat kan iemand ziek maken. Het verleden is niet te veranderen. De toekomst geeft je kansen. Wanneer er iets vervelends is gebeurd, dan probeer ik het van me af te zetten. Ik denk dan heel bewust aan andere dingen. De kunst van het ouder worden is voor mij: ook de goede dingen blijven herinneren en bezig blijven. Ik blijf doelen stellen en ik kijk vooruit. Ik denk dat een mens tevreden moet zijn met wat hij heeft. “Als kind ben ik erg vaak verhuisd. Ik ben geboren in een woonwagen en daarmee trokken we naar verschillende plaatsen. We woonden waar het werk was. Ik heb een paar jaar in een huis gewoond, maar op mijn tiende jaar zijn we weer in een woonwagen gaan wonen. Ik vond dit helemaal niet zo leuk. Want steeds als ik een vriendinnetje had, gingen we weer verhuizen. Ook waren er verschillen tussen de scholen. Bij de ene school liep ik voor met lezen en schrijven en bij de andere weer achter. Ook is het moeilijk om mijn herinneringen van vroeger te plaatsen. Ik weet niet zo goed meer, waar of wanneer iets is gebeurd. Dat komt, denk ik, omdat we op zoveel verschillende plekken hebben gewoond. Ondanks dat ik het niet leuk vond om zo vaak te verhuizen, leed ik er niet onder. Ik accepteerde de situatie zoals hij was. Dat is eigenlijk altijd wel zo gebleven in mijn leven. Ik ben er flexibel door geworden, ik kan veranderingen in het leven gemakkelijk accepteren. Voor mij is de kunst van het leven om te aanvaarden wat je overkomt. Ik sta open voor contacten met anderen. Maar wanneer het bijvoorbeeld niet klikt met sommige mensen, dan kan ik dat ook makkelijk laten rusten. Ik zit er dan niet mee. Moeilijkheden moet je proberen op te lossen. Een mens moet niet met wrok blijven zitten uit het verleden, dat kan iemand ziek maken. Het verleden is niet te veranderen. Ik haal geen oude koeien uit de sloot. Ik laat het verleden rusten. Wanneer er iets vervelends is gebeurd, dan probeer ik het van me af te zetten. Ik denk dan heel bewust aan andere dingen. Ik kom er ook niet meer op terug. Ik spreek er later een ander ook niet meer op aan. Ik verwerk dingen eigenlijk ook zelf. Ik praat er niet altijd met anderen over. Omdat de ander het toch niet altijd begrijpt. Met echte goede vrienden praat ik soms wel over moeilijke dingen. Maar ook niet veel. Vaak hebben we aan een paar woorden genoeg. We begrijpen elkaar goed. Keuzes maken in het leven, is het moeilijkst. De kunst van het ouder worden is voor mij: ook de goede dingen blijven herinneren en bezig blijven. Ik blijf doelen stellen en ik kijk vooruit. Ik denk dat een mens tevreden moet zijn met wat hij heeft. Het leven vormt je. Helemaal zelf sturen kun je niet. Maar leren om dingen achter je te laten, is wel belangrijk.”


Levensles van mevrouw Bartelds, uit Nijverdal, 80 jaar

Je kunt aan jezelf een heleboel veranderen, als je het maar wilt. Het is belangrijk dat je niet denkt, ik ben al zo oud laat ik bepaalde dingen maar niet meer doen. Het is beter om te kijken naar wat je wel hebt, en daarvan te genieten, dan te kijken naar wat je mist. In een donkere lucht is altijd wel een stukje blauw te ontdekken. “Ik ben twee keer gelukkig getrouwd geweest en mijn beide mannen zijn overleden. Ik was 21 jaar getrouwd met mijn eerste man. Maar voordat ik hem huwde, heb ik een zangopleiding gedaan in Groningen. Mijn man was antieke klokkenmaker en we hebben een eigen bedrijf gehad. Ik ben geboren in Gaasterland en mijn man was een Amsterdammer. Wij hebben altijd in het westen gewoond. Ik vond het er heerlijk. Op een gegeven moment zijn we naar Ommen verhuisd en hier is het ook prachtig. Af en toe wil ik nog eens naar de stad terug en dan ga ik ook. Zorg ervoor dat je het jezelf naar de zin maakt, dat is belangrijk en het kan overal. Waar je ook woont. Mijn man en ik hebben nooit kinderen gekregen, dat hadden we wel gewild, maar de grote baas beschikte anders. Het heeft niet zo mogen zijn. Mijn broers en zussen hadden wel kinderen en ik heb altijd veel met kinderen opgetrokken. Ik deed van alles met de kinderen, ik las ze voor, deed optochten, leerde ze kleine voordrachten. Het is beter om te kijken naar wat je wel hebt, en daarvan te genieten, dan te kijken naar wat je mist. In 1991 ben ik weduwe geworden na echt een heel gelukkig huwelijk. We deden alles samen en we waren echt dol op elkaar. Ik geloof dat je in een huwelijk samen één wordt. Tegenwoordig zeggen mensen gemakkelijker tegen hun partner: “Je moet me maar nemen zoals ik ben, ik kan mezelf niet veranderen”. Ik ben het daar helemaal niet mee eens. Je kunt aan jezelf een heleboel veranderen als je het maar wilt. In een huwelijk is het belangrijk dat je met liefde wat voor de ander wil doen. Ik ben 11 jaar weduwe geweest en ik heb toen een opnieuw man ontmoet. Wij wilden samen onze levensavond delen en zijn getrouwd in 2002. Het was wederom een heel gelukkig huwelijk. Maar ons huwelijk heeft kort geduurd, slechts anderhalf jaar. Mijn man werd ziek en in anderhalve maand ben ik hem verloren. Nu ben ik weer alleen, maar niet eenzaam. Maar ik heb nog een heel drukke agenda. Ik doe van alles. Ik ben eens gevraagd door de thuiszorg om een avond te verzorgen en te spreken over hoe om te gaan met het verlies van je naaste. Ik schrijf gedichten en ik heb drie gedichtenbundels uitgegeven. Ik krijg veel reacties op mijn gedichten. Mensen putten kracht uit de gedichten en ze weten me te vinden. Soms bellen mensen me wel op om me voor de gedichten te bedanken. Maar ik doe het niet om mezelf een schouderklopje te geven. Ik dank altijd de Heer, voor hem doe ik het en dankzij hem vind ik de kracht. De gedichten heb ik in eigen beheer uitgegeven, zodat ze precies zo zouden worden als ik zelf wilde. Het schrijven van gedichten en de reacties die ik daarop krijg zijn heel waardevol voor me. Ik denk dat iedereen wel ergens goed in is en op zijn eigen manier iets voor een ander kan betekenen. Ik speel kerkorgel in de kerk en bij andere diensten. Ook heb ik thuis een orgel en een piano. Soms nodig ik mijn vrienden uit en dan hebben we een gezellige middag waarbij ik zing en orgel speel.


Ik heb bij een christelijke organisatie, toen we in Ommen kwamen te wonen, een bibliotheek opgezet. Daar werk ik ook nog steeds. Ik schrijf ook stukjes in de plaatselijke krant. Ik kan wel boekdelen schrijven over mijn leven. Mijn leven is een leven met gouden rand. Ik geniet van het leven. Wanneer ik s' ochtends wakker word dan ben ik blij dat er weer een nieuwe dag is. Een nieuwe dag om weer dingen te beleven en te doen. Ik voel me niet oud en ik ben ook nog helemaal gezond. Ik ben van het bouwjaar 1925 maar ik voel me vaak nog als een tiener. Het is belangrijk dat je niet denkt, ik ben al zo oud laat ik bepaalde dingen maar niet meer doen. Ik heb bijvoorbeeld nog een nieuw orgel gekocht een jaar geleden. Wanneer ik me verdrietig voel dan speel ik op het orgel. Daar kan ik me dan helemaal in uit leven. Ik voel me erg gesteund door de Heer. Ik heb een speciale antenne voor hierboven. Ik voel me blij en rijk door het geloof. Het speelt een grote rol in mijn leven. Ik sta positief in het leven en ik heb vertrouwen in het leven. Ik draai de medaille om, door de dingen van een positieve kant te bekijken. Ik zie altijd nog een stukje blauw in een donkere lucht.”


9 Verder gaan met levenskunst

Wilt u op een andere manier verder gaan met levenskunst? In dit hoofdstuk vindt u adressen van organisaties, mensen, websites waar u meer informatie, hulp, of initiatieven vindt waarbij u kunt aansluiten. De gegevens zijn geordend naar de 5 levensdomeinen.

1. Lichaam en geest; 2. Sociale relaties; 3. Materiële situatie; 4. Arbeid en prestatie; 5. Waarden en inspiratie.


9.1 Lichaam en geest

Organisatie: NFGV, Nat. Fonds Geestelijke Volksgezondheid Bijzonderheid: Depressiviteit bij ouderen, hoe herken je het en wat is er

aan te doen. Adres: Postbus 5103 3502 JC Utrecht Telefoon: 030-2971197

Websites

Website Wat vindt u daar

www.coda-apeldoorn.nl Cultuur Onder Dak Apeldoorn. Een breed aanbod van cursussen en lezingen, onder andere Cursus levenskunst, workshop Van je hoofd naar je hart.

www.psychologiemagazine.nl Met verschillende tests o.a. wat zijn uw sterke kanten?

www.kunstvanouderworden.nl Met tips, activiteiten, adressen etc. op het gebied van ouder worden.

www.50plustop.nl Talent ontdek plan voor vijftigplussers www.socsci.kun.nl/psy/ger/pg-oud_is_leuk.html#levenservaring

Wat maakt oud zijn leuk?


9.2 Sociale relaties

Organisatie: Leger des Heils

Bijzonderheid: Ouderenproject ‘Grijs Genoeg(en)’. In verschillende steden. Laagdrempelig project om ‘probleemgevallen’ op te kunnen sporen. Wekenlijkse koffieochtenden om contacten op te bouwen.

Website: www.legerdesheils.nl

Adres: Vestigingen in verschillende steden Bijzonderheid: Cursus ‘creatief leven’ om eenzaamheid op te heffen, ook via internet te volgen Website: www.eenzaamheid.nl Contactpersoon: mevrouw J. Rijks Adres: Talmalaan 13 4384 KE Vlissingen Telefoon: 0118-472260 Organisatie: AMWML

Alg. Maatschappelijk Werk Midden Limburg

Bijzonderheid: Begeleidt gesprekgroepen: ouder worden… een levenskunst. Om problemen te herkennen en op te lossen en contacten met anderen te leggen. Voor inwoners van Midden Limburg.

Adres: Vogelsbleek 10b 6001 BE Weert

Telefoon: 0495-577111 Organisatie: Gemeente Enschede Bijzonderheid:

Buurtkamer project: in de buurtkamer kan men zonder afspraak terecht om een kopje koffie te drinken, krantje te lezen, een praatje met de buurvrouw / buurman te maken of samen met ouderen uit de buurt een activiteit te ondernemen. Verder is er een computerkamer waar ouderen individueel les kunnen krijgen in computergebruik en internet. In de buurtkamer wordt tevens een spreekuur gehouden door een vertegenwoordiger van een verzorgingshuis. Senioren kunnen hier terecht voor informatie over wonen, welzijn en zorg.

Website: www.enschede.nl Contactpersoon:

mevrouw A. Oude Vrielink

Telefoon: 053 – 475 04 50 Organisatie: Vrouwenraad Eindhoven


Bijzonderheid: Organiseert activiteiten voor vrouwen onder het motto: meer kleur in je leven. Met o.a. themabijeenkomsten en cursussen, workshops en soosmiddagen.

Website: http://home.vianetworks.nl/users/vre/ Email: [email protected] Adres: Don Boscostraat 45611 KW Eindhoven Telefoon:

040 – 2335831

Bereikbaarheid:

Bereikbaar op dinsdag en donderdag van 9.30 - 12.00 uur.

Websites


www.50plusnet.nl Het doel van 50plusnet is senioren in de gelegenheid stellen hun sociale netwerk uit te breiden. Op 50plusnet ontmoet u leeftijdgenoten met wie u kunt mailen en chatten om vervolgens samen of in clubverband activiteiten te ondernemen.

www.magicaltours-vakantie.nl Met o.a. een reis ‘levenskunst voor senioren’.

www.cosbo-amsterdam.nl Voor de belangen van 50-plussers, jongere ouderen en oudere senioren. Uitgever van het spel ‘levenskunst’. Bij dit spel is een professionele begeleider nodig.

www.ouderenwijzer.nl Een complete hulp- en dienstverlening voor ouderen op Internet.

www.seniorweb.nl SeniorWeb wil iedereen die niet met de computer is grootgebracht de mogelijkheden van de computer en internet zelf laten ervaren. Uitgangspunt is dat dit voor én door ouderen gebeurt. Seniorweb is een ideaal vertrekpunt voor een ontdekkingsreis over het Wereld Wijde Web (www) en een veilige haven om weer terug te keren. Tip: webfamilies.


9.3 Materiële situatie

Organisatie: Sociale Verzekeringsbank

Bijzonderheid: Informatie over AOW

Website: www.svb.org

Adres: In verschillende steden Organisatie: Diverse gemeentes

Bijzonderheid: Gericht per gemeente zoeken naar aanbieders: hulp-info,

wonen, zorg, vervoer, welzijn, geld en arbeid.

Website: www.ouderenwijzer.nl

Adres: Tot nu toe in drie Drentse Gemeentes (Noordenveld, Midden Drenthe en Hoogeveen

Telefoon: 0528-278855

Websites

Website Wat vindt u daar www.ouderenhulp.nl Het Nationaal Fonds Ouderenhulp wil

eraan werken om alle ouderen een goede toekomst te geven. Het Fonds helpt kwetsbare ouderen en onderneemt activiteiten die voorkomen dat ouderen in een kwetsbare positie geraken.

www.kenniscentrum-ouderen.nl Het VILANS Kenniscentrum Ouderen is een verzamelpunt voor informatie over ouderen. U kunt hier voor allerlei vragen terecht o.a. ouderenadvisering, eigen bijdrage etc.

www.zowilikoudworden.nl/ Site van de Themacommissie ouderenbeleid Tweede Kamer


9.4 Arbeid en prestatie

Organisatie: SESAM Academie

Bijzonderheid: Ervaren senioren worden ingezet op verzoek. Organiseert leergangen Advisering en Coaching

Website: www.sesamacademie.nl

Adres: Verzetsstrijderspark 10 7316 CM Apeldoorn

Telefoon: 055-5769082 Organisatie: Actief 65 Plus

Bijzonderheid: Nationaal uitzendbureau voor actieve 65-plussers

Website: www.actief65plus.nl

Adres: Prinsengracht 735

1017 JX Amsterdam

Telefoon: 020-626 29 26 Organisatie: Vrije Levensloop Academie

Bijzonderheid: Deelnemers worden uitgedaagd om zelf een inspirerend

toekomstbeeld te maken Website: www.vrijelevensloopacademie.nl

Contactpersoon: heer P.P.J. Houben [email protected] Adres: Telefoon: 076-514 58 02

Websites


www.hovo-nederland.org Hoger Onderwijs voor Ouderen; met een college levenskunst.

www.gilde-nederland.nl Gilde Nederland is een stichting gevestigd in Utrecht met lokale Gilden verspreid over heel Nederland. Mensen van vijftig jaar en ouder die hun kennis en ervaring aan anderen willen overdragen, sluiten zich aan bij een lokaal Gilde.

www.senia.nl Bureau Senia, advies en projecten voor actieve senioren. Senia houdt zich bezig met projecten op de terreinen cultuur, wonen, welzijn en vrijwilligerswerk.

www.stichtingbijdetijd.nl Stichting Bij de Tijd bevordert de inzet van 50-plussers in nieuwe taken en rollen in de multiculturele samenleving.


9.5 Waarden en inspiratie

Organisatie: De Adviseur

Bijzonderheid: Belangenbehartiging. Adviseur en PGB consulent

Contactpersoon:

heer W. Huzen

Email [email protected]

Adres: Esweg 4 7771CR HARDENBERG

Telefoon: 0523-262701 Organisatie: Trimbos Instituut

Bijzonderheid: Een cursus rond het eigen levensverhaal voor ouderen met

depressieve klachten.

Website: www.trimbos.nl

Contactpersoon:

heer E. Bohlmeijer

Email

[email protected]

Adres: Postbus 725 3500 AS UTRECHT

Telefoon: 030-2971100 Organisatie: Humanistisch kenniscentrum

Bijzonderheid: Levenskunstarchief

Website: http://213.132.199.164/kennisdossiers/projecten/levenskunst

/ Organisatie: ANBO

Bijzonderheid: Cursus levensverhalen schrijven

Website: www.anbo.nl Adres: Diverse plaatsen Nederland (540 afdelingen) Organisatie: Thuiszorgorganisatie Amstelring

Bijzonderheid: Verhalen van Vroeger Krant

Website: www.amstelring.nl Adres: Laan van de Helende Meesters 431

1186 DK Amstelveen

Telefoon: 0900-8806


Organisatie: Vrouwenraad Eindhoven Bijzonderheid:

Organiseert activiteiten voor vrouwen onder het motto: meer kleur in je leven. Met o.a. themabijeenkomsten en cursussen, workshops en soosmiddagen.

Website: http://home.vianetworks.nl/users/vre/ Email: [email protected] Adres: Don Boscostraat 45611 KW Eindhoven Telefoon:

040 – 2335831

Bereikbaarheid:

Bereikbaar op dinsdag en donderdag van 9.30 - 12.00 uur.

Organisatie: Stichting Vrije Levensloop Academie Rotterdam Bijzonderheid:

De Vrije Levensloop Academie is een virtueel kenniscentrum, gericht op het stimuleren van blijvende 'persoonlijke' groei en ontwikkeling voor mensen in hun tweede levenshelft: mannen en vrouwen vanaf 40-45 jaar.

Website: www.vrijelevenloopsacademie.nl

Contactpersoon: De heer G.A.H. Beke

Email: [email protected] Adres: Oostmaaslaan 177

3063 AT Rotterdam

Telefoon: 010 – 4354354

Organisatie: Humanistische alliantie Bijzonderheid: Tijdschrift voor Humanistiek, 2000 nr. 2. Thema ‘de terugkeer

van de levenskunt’ Website: www.human.nl Contactpersoon: Email: Adres: Van Asch van Wijckskade 28

3512 VS Utrecht Telefoon: tel:(030) 2390113 Bereikbaarheid: Organisatie: Unie Vrijzinnige Vereniging Bijzonderheid: Uitgave: Antenne, maart 2004 ‘het goede leven’. Website: www.uvv.be Contactpersoon: Email: Adres: Brand Whitlocklaan 87

1200 Brussel Telefoon: telefoon: 02 735 81 92 Bereikbaarheid:


Websites


www.AAA-triplea.org Organisatie die o.a. boeken uitgeeft met informatie over spiritualiteit en het verwezenlijken van je dromen.

home.planet.nl/~driesboele/ Filosofie van de levenskunst. www.vilans.nl/levensvragen kies publicaties kies levensvragen

Lijst van publicaties en artikelen die specifiek te maken hebben met zingeving, levensvragen, spiritualiteit, ethiek en ouderen.

Via google te vinden Humanistisch kenniscentrum, Levenskunstarchief

http://home.hetnet.nl/~delangef Artikel: ‘Goed oud worden’. heer F. de Lange


10 Lezen over levenskunst

In dit hoofdstuk vindt u enige achtergrondinformatie en verwijzingen naar boeken, teksten, websites waar u meer kunt lezen over levenskunst. � Levenskunst, een beknopte geschiedenis (10.1) � De zuilen van Petzold, wat kunt u ermee? (10.2) � Literatuurlijst algemeen over levenskunst en ouder worden(10.3) � Materialen voor werken aan levenskunst (10.4) � Artikelen levenskunst (10.5) � Literatuur over gespreksmethodieken (10.6)


10.1 Levenskunst, een beknopte geschiedenis

Waar komt het denken over levenskunst vandaan en hoe ontwikkelde het zich door de geschiedenis heen? Er zijn veel filosofen die zich over levenskunst hebben gebogen. Ondanks de onderlinge verschillen hebben ze de volgende opvatting gemeen: “Levenskunst is een leerproces waarvan kennis en daadkracht op basis van een rangorde van waarden onderdeel uitmaken. De kennis heeft betrekking op allerlei vormen van zelfkennis, kennis van omstandigheden, van de heersende regels, van het eigen waardepatroon. Daadkracht resulteert uit gewoontevorming, oefening, training, therapie. Een bepaalde set van regels op basis van een rangorde van morele en niet morele waarden vormt de grondslag voor de te varen koers.”10 Levenskunst is vooral levenskunde in deze opvatting.

Filosofie

‘Filo-sofia’ betekent de liefde voor wijsheid. Filosofie was in oorsprong ‘het verwerven van wijsheid om goed te leven’. Tijdens de Hellenistische en Romeinse periode was filosofie een manier van leven. Gaan we terug naar de tijd van de klassieke filosofie, dan was filosofie in de eerste plaats therapie met als doelen het bereiken van gemoedsrust (ataraxia), innerlijke vrijheid (autarkeia), verbondenheid (sympatheia) en geluk (eudaimonia). Deze grondhouding van zorg voor zichzelf (epilamea heautou), levenskunde (techne ton biou) en levenskunst (ars vitae) is de filosofie in de loop der geschiedenis kwijtgeraakt.11 Epilamea heautou, zorg voor zichzelf, hield niet simpelweg in dat je je met jezelf bezig houdt, op jezelf gericht bent of dat je jezelf bijzonder interessant vindt. Epilamea heautou is een veelzeggend woord. Het betekent dat je je ergens om bekommert en dat je ergens aan werkt. Hetzelfde woord werd gebruikt voor het beoefenen van landbouw, of de behandelingswijze van een patiënt door een dokter. Het is een veelomvattend woord, het drukt een werkzaamheid uit, een activiteit, impliceert aandacht, kennis en vaardigheid. Degene die goed voor zichzelf zorgde moest, uit alles wat hij door zijn wetenschappelijke kennis kon weten, alleen die dingen kiezen die op zichzelf betrekking hadden en belangrijk waren in zijn leven. Er is dan een verschil van opvatting tussen de Epicuisten (Filosofische stroming, Epicurus is de stichter van deze filosofische school in Athene) en de Stoïcijnen, waartoe zich verschillende filosofen rekenden. De Epicuisten achtten de algemene kennis over de wereld erg belangrijk: de noodzakelijkheid van de wereld, de relatie tussen de wereld, het noodlot en de goden. Het was in de eerste plaats een kwestie van overpeinzing; als je de noodzaak van de wereld kon doorgronden dan kon je je passies veel beter beheersen. Voor de epicuristen was er een evenredigheid tussen alle mogelijke kennis en de zorg voor het zelf. Voor de stoïcijnen bestond het ware zelf alleen uit wat je kon beheersen. Voor de Christenen ligt dat heel anders. De mogelijkheid dat satan in je ziel kan doordringen en je gedachten ingeeft die je niet als duivels kunt herkennen en waarvan je zou denken dat ze door God waren ingegeven, leidt bij Christenen tot onzekerheid over wat zich in de ziel afspeelt. Je kunt de aard van je verlangen niet kennen, niet zonder hermeneutische arbeid tenminste (hermeneutische - verklarende/ uitleggende). Gewoonlijk worden de ascetische thema’s aan het christendom toegeschreven, maar die vinden dus hun oorsprong bij de Klassieke zorg voor het Zelf.

10 Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven. Ambo 2002 Red. Joep Dohmen. 11 Filosofie als levenswijze van Pierre Hadot (1922) uit Over levenskunst. Pierre Hadot is een gerenommeerde Franse historicus op het gebied van de klassieke Oudheid.


Meestal wordt het christendom ook aangerekend dat het de algemene tolerante Griekse en Romeinse levensstijl heeft vervangen door een strengere levensstijl die werd gekenmerkt door zelfverloochening en verboden. Maar het is opvallend dat de Grieken en Romeinen in hun zorg voor het zelf ook een hele serie soberheidpraktijken ontwikkeld hadden die door de Christenen later direct werden overgenomen. In de oudheid werden de activiteiten ten aanzien van het zelf, en de daarmee gepaard gaande soberheid, niet door middel van wetten en religieuze verplichtingen aan het individu opgelegd. Mensen konden zelf beslissen of ze wel of niet de zorg droegen voor zichzelf. Men hield zich destijds niet bezig met het streven naar het eeuwige leven na de dood. Men wilde het leven zekere waarden meegeven. Het ging erom dat je je leven tot een object van bepaald kennis maakte, of tot kunst verhief. De zelfcultuur is niet verdwenen. Talrijke elementen zijn in het christendom geïntegreerd en opnieuw gebruikt. Een voorbeeld hiervan zijn de spirituele oefeningen van Sint Ignatius. Vanaf het moment dat de zelfcultuur door het christendom werd overgenomen werd zij als het ware in dienst gesteld van het geestelijke gezag. Het accent verschoof van aandacht voor jezelf, naar meer zorg voor anderen. De klerikale instellingen hadden de zielzorg onder hun hoede en zo verdween de klassieke zorg voor zichzelf, dat wil zeggen zij werd in de kerk opgenomen en verloor haar autonomie. Oude spirituele oefeningen vormden niet langer een vast onderdeel van de filosofie. En zo ontstond er een radicale verandering in de inhoud van de filosofie vergeleken met de Oudheid. Filosofie wordt nu onlosmakelijk verbonden met de universiteit, op een paar bijzondere uitzonderingen als Nietsche en Schopenhauer. Filosofie komt vanaf dat moment in een andere sfeer en omgeving als de Klassieke Filosofie. Het is niet langer een levenswijze of levensvorm. In de Renaissance is er een hele serie religieuze groeperingen die zich tegen dit geestelijke gezag verzetten en die het recht opeisten om hun eigen regels op te stellen. Volgens deze groeperingen moet het individu, onafhankelijk van kerkelijke instellingen en de kerkelijke zielzorg, voor zijn eigen verlossing zorgen. Het idee dat je van je eigen leven een kunstwerk kon maken was vreemd in de Middeleeuwen maar vond opnieuw ingang in de Renaissance. Tot de zestiende eeuw zijn ascese en toegang tot de waarheid met elkaar verbonden, hoewel niet altijd even zichtbaar. Descartes verbrak dit verband toen hij stelde: “Om toegang te krijgen tot de waarheid is het voldoende dat ik een subject ben dat datgene begrijpt wat bewezen kan worden.” Ascese wordt hier vervangen door bewijsbaarheid. Voor deze periode was het onmogelijk om de waarheid te leren kennen wanneer men onrein of immoreel was. Descartes heeft deze gedachte doorbroken, het directe bewijs is voldoende.12

12 Over Levenskunst. De grote filosofen over het goede leven - Michel Foucault – waarom zou niet iedereen een kunstwerk van zijn leven maken. Red. Joep Dohmen.


10.2 De zuilen van Petzold, wat kunt u ermee?

Omdat we het in dit werkboek regelmatig hebben over de 5 zuilen van Petzold, lijkt het ons goed om er iets over uit te leggen. Dr P.P.J. Houben heeft het boek ‘Levensloopbeleid‘ geschreven. Een aanrader om te lezen. Op het internet (www.helpdisk.nl) vonden we een kortere uitleg met veel praktische voorbeelden, zodat u zich bij het lezen van deze tekst de bedoeling en de betekenis van de 5 zuilen snel eigen kunt maken. De tekst maakt oorspronkelijk deel uit van informatie over aanpak van verslaving en de manier waarop mensen zichzelf kunnen veranderen. Maar zoals de schrijver Hans R.J. West zelf ook al stelt: de informatie is van toepassing op iedereen die in zijn leven iets wil veranderen en iets wil doen met zijn of haar levenservaringen.

Verandering en identiteit

Bij de behandeling van een verslaving lopen mensen regelmatig tegen de vraag op: "wat vind ik er nu zèlf echt van?". Want wanneer iemand bijvoorbeeld voor zichzelf beslist dat "nu het middelengebruik toch wel zulke vormen heeft aangenomen dat het misschien wel verslaving genoemd moet worden", dan wordt zo iemand met de volgende moeilijkheid geconfronteerd. Aan de ene kant wéét u dat het verstandig is om minder te gebruiken. Aan de andere kant heb u er wel enorm veel zin in. Aan de ene kant houdt zo iemand van sommige mensen om zich heen. Aan de andere kant zijn die mensen soms toch wel heel erg lastig omdat daardoor niet gewoon gebruikt kan worden op de momenten dat hij/zij daar zin in heeft. Aan de ene kant voelt zo iemand dat het goed zou zijn om eens wat minder in een harnas te leven en tegelijkertijd weet zo iemand aan de andere kant dat er wel grenzen gesteld moeten worden ... Het zal duidelijk zijn dat mensen in een dergelijke levensfase zich gaan afvragen wie zij zijn en wat hun mening nou werkelijk is. En dit geldt natuurlijk niet alleen maar voor mensen met verslavingen. Dit geldt voor de meeste mensen die iets aan zichzelf willen veranderen. We weten aan de ene kant precies wat we anders zouden moeten voelen, precies wat we anders zouden moeten doen. We voelen zelfs hoe we onszelf gelukkiger zouden maken als we die veranderingen zouden maken. Maar toch overkomt het ons keer op keer dat we in dezelfde valkuil stappen. Ook al weten we dat we eigenlijk iets anders willen: het is blijkbaar moeilijk om de oude patronen los te laten. Dan komen al snel de vragen boven: "Waarom zou ik nou echt zelf willen veranderen?", "Wat wil ik?" en zelfs "Wie ben ik/wat is mijn identiteit (als ik niets meer gebruik)?" Met dit stukje theorie over "identiteit" hoop ik te helpen om voor uzelf nieuwe mogelijkheden te ontdekken en erbij te helpen om de juiste prioriteiten te stellen. Lees het en lees het later nog eens om te kijken of u deze theorieën kunt gebruiken voor uzelf.

Identificatie en identificeren

Voorop gesteld: werkelijk iedereen heeft een aantal rollen in zijn/haar leven. Die rollen die kunnen passen bij uw zelf (lees: uw lijf, uw manier van in het leven staan, uw emotionele wereld, uw mogelijkheden, uw lusten, uw interesses en uw onmogelijkheden). En aan de andere kant is het ook zo dat wij allemaal beïnvloed worden door de rollen die wij krijgen in ons leven... het vormt onze identiteit. Dat begint al vroeg: als kind krijgen wij al van onze opvoeders te horen "dat is een echte voetballer!" of "dat is zo'n lekker rustig kind", "dat is zo'n lastige kleine drammer", "Het is bijna eng zo stil als het is". En dat gaat verder via "ons soort kan niet zo goed leren" (of juist "in onze familie heeft iedereen een titel") via "dat is een harde werker" en "dat is nou echt jouw rol in de opvoeding van de kinderen" tot we uiteindelijk in onze kist nog meekrijgen "hij/zij ligt er echt he-le-maal bij zoals hij/zij altijd was". Onze omgeving heeft altijd een beeld van ons. Soms zullen dat beelden zijn waar wij graag aan voldoen, soms zijn dat beelden waar wij maar met moeite aan kunnen voldoen of waar we


eigenlijk liever vanaf zouden zijn. Maar het zijn altijd beelden die ons beïnvloeden, beelden die ons ook vormen tot wat we zijn. Maar we kijken ook in de spiegel en daar zien we onszelf met onze eigen ogen. Misschien zien wij onszelf als de mislukkeling die we volgens andere mensen zijn. Of misschien zien wij onszelf als iemand die dankzij de problemen in het leven is gegroeid en sterker is geworden. Misschien zien wij alleen maar wat andere mensen zouden moeten zien maar mogelijk hebben we ook oog voorde dingen die we voelen en beleven. Misschien klopt ons beeld van onszelf met het beeld dat anderen van ons hebben, misschien ook niet. In ieder geval is het de tweede poot van onze identiteit. Samenvattend zou je kunnen zeggen dat onze identiteit groeit (en dat het een leven lang blijft groeien) in het spanningsveld tussen de dingen die andere mensen van ons vinden, hoe andere mensen ons zien en de dingen die wij van onszelf vinden (voor mensen die thuis zijn in de psychologie: onze identiteit ontstaat in het spanningsveld tussen het proces waarin wij ons identificeren met de attributies van anderen (dit is de sociale identiteit) en het proces van identificatie van onze zelf-attributies (dit is de ego-identiteit).

Storingen in de identiteit:

Wanneer zich ergens storingen voordoen bij de identiteit dan kan dat eigenlijk drie oorzaken hebben: � Conflicten tussen identificatie (van binnenuit) en identificeren (van buitenaf); � Beperking van de ontwikkeling van (enkele) zuilen; � Verlies van zuilen van de identiteit. Klinkt technisch? We gaan ze één voor één langs. Conflicten tussen identificatie van binnenuit- en identificeren -van buitenaf- Met de voorbeelden die net zijn gegeven werd al gelijk een eerste probleem duidelijk dat mensen kunnen hebben op dit gebied: wij kunnen problemen hebben met verschillen tussen de dingen die wij over onszelf denken en de manier waarop andere mensen ons zien. Het kan zijn dat mensen ons als krachtiger of als zwakker zien dan dat we zijn. Het kan zijn dat wij onze mogelijkheden niet kunnen gebruiken, dat we eigenlijk goed kunnen leren op school maar dat niemand in de omgeving dat belangrijk vindt, dat we eigenlijk goed zijn in timmerwerk maar dat de hele familie verder een universitaire opleiding heeft... Allemaal voorbeelden van conflicten tussen identificatie en identificeren. We zullen dan proberen om ons aan te passen aan de wensen van de omgeving, onze mogelijkheden niet gebruiken en telkens mislukkingen meemaken omdat we dingen proberen te doen waar we niet goed in zijn.

De zuilen van de identiteit: eerste kennismaking

Om de volgende twee problemen met de identiteit goed te snappen moeten we eerst begrijpen dat onze identiteit als een soort van dak op een aantal pilaren rust. We zullen daar straks wat uitgebreider naar kijken maar we kunnen ze hier al wel vast op een rij zetten: � Lijfelijkheid (lichaam en geest); � Sociale context ,(sociale relaties); � Arbeid en prestatie; � Materiele zekerheid (materiele situatie); � Normen en waarden (waarden en inspiratie). Onze identiteit in onze eigen ogen en in de ogen van anderen heeft te maken met de manier waarop we met ons lichaam omgaan, de sociale contacten die we hebben en de manier waarop we met die andere mensen omgaan, de studies of het werk dat we doen (of dat we gedaan hebben), de materiële verworvenheden zoals ons huis, onze auto of onze fiets, het saldo op de bankrekening en als laatste ons geloof en de manier waarop wij met onze normen en waarden omgaan.


Beperking van de ontwikkeling van -enkele- zuilen

Als we kijken naar de voorbeelden die zojuist zijn gegeven dan kunt u uzelf voorstellen dat mensen soms op zo'n manier zijn opgevoed dat sommige van die pilaren niet zo goed zijn ontwikkeld. In een gezin waar veel wordt geslagen zal je niet makkelijk leren om je eigen lichaam te waarderen. Een jeugd waarin je altijd maar moest verhuizen of nooit vriendjes of vriendinnetjes kon uitnodigen omdat papa en mama altijd dronken waren zal het misschien moeilijker maken om langdurige vriendschappen te ontwikkelen. Als je opgroeit in een wijk waar niemand werk heeft dan is het niet zo makkelijk om je als volwassene voor te stellen hoe prettig het kan zijn om nuttig werk te doen. Een opvoeding in een ontwikkelingsland geeft weinig goede vooruitzichten op een goed banksaldo, je bent al blij als je te eten hebt. En een gezin waarin niemand ergens in gelooft of waarin vaak een leugenachtige beeld wordt opgehouden voor de buitenwacht maakt het moeilijker om op een positieve manier normen en waarden te hebben. Hier zal duidelijk zijn dat sommige mensen met een achterstand op bepaalde gebieden beginnen. Dat kan heel belangrijk zijn om die voor uzelf vast te stellen want dàn kan u die achterstand proberen in te halen. Iedereen heeft namelijk de verantwoording voor het eigen leven. De zaken voor uzelf op een rij te zetten kan u helpen om te herkennen welke stappen u kan gaan nemen om uw identiteit verder te ontwikkelen. Dat kunnen allerlei stappen zijn, inclusief therapie of andere stappen die u kunnen helpen om onderontwikkelde gebieden verder te laten groeien. Feit blijft dat al die gebieden belangrijk zijn; ieder op hun eigen manier en voor iedereen anders. Maar het is voor iedereen belangrijk om op een eigen manier aandacht te besteden aan de dingen die belangrijk zijn voor het eigen lichaam. Iedereen heeft andere mensen nodig en sociale contacten zijn belangrijk. We hebben allemaal behoefte om produktief te zijn op de één of andere manier (of u daar nou voor betaald wordt of niet). Een bepaalde materiële zekerheid is belangrijk en zonder normen en waarden, zonder een bepaalde manier van spiritualiteit kan niemand (ook al lijken sommige mensen zonder te kunnen).

Verlies van zuilen van de identiteit

Heel makkelijk ontstaat na zo'n verhaal het idee dat alle oorzaken voor problemen in onze jeugd zouden liggen. Wij denken echter dat dit niet zo is. Als iemand invalide raakt of lichamelijk ziek, dan wordt er behoorlijk aan die eerste poot van de identiteit geknaagd. Ik heb als "invalide" een andere identiteit dan als "gezonde". Als ik plotseling moet verhuizen en al mijn vrienden en vriendinnen moet achterlaten, als ik in één keer werkeloos wordt, als ik in één keer al mijn geld vergok, verbruik of verlies of als ik moet vluchten uit het land waar ik mijn identiteit heb opgebouwd, als ineens mijn geloof aan het wankelen gaat, dan heb ik ernstige problemen voor mijn identiteit. Dan moet ik nadenken over mogelijkheden om die poten opnieuw op te bouwen of weer te versterken. Problemen liggen niet alleen in het verleden, ze kunnen zelfs in de toekomst liggen. Als ik bang ben om mijn baan te gaan verliezen omdat bijvoorbeeld bij Fokker de vliegtuigmarkt inzakt, dan verlies ik misschien een aantal vrienden op mijn werk, ik verlies het werk dat mij een stuk plezier en status geeft, ik verlies mijn vaste inkomen en ik ga misschien zelfs wel aan God twijfelen omdat hij toch maar toestaat dat het allemaal zo tegen zit ... Dat betekent dat een heel stel van de zuilen van mijn identiteit een opdoffer zullen krijgen. Als ik op dat moment ga doen alsof er niks aan de hand is en ik ga mijn angst voor mijn dreigend ontslag bijvoorbeeld wegdrinken dan wordt de kans groot dat de klap alleen maar harder aankomt dan noodzakelijk is. Onze identiteit ontwikkelt zich in een context (de wereld om ons heen) en in een tijdscontinuüm (verleden - heden - toekomst). Dat biedt veel mogelijkheden om zuilen te laten groeien, te vernieuwen, te versterken.


De zuilen van de identiteit: nadere kennismaking

Er wordt door verschillende mensen op verschillende manieren over geschreven. Maar wij houden ons in dit stuk aan de Integratieve Theorieën van Petzold13. Die zullen we hier nog wat uitdiepen om te helpen om de mogelijkheden te herkennen.

1 Lijfelijkheid Aandacht voor de adem, beweging, voor lichamelijke spanningen en voor het expressief vermogen zijn hierbij belangrijk. "Heb ik mijn lichaam of ben ik mijn lichaam?" is de vraag. Leef ik ondanks mijn lichaam of heb ik aandacht voor mijn lichaam in mijn leven? Hou ik mij alleen bezig met de buitenkant (hoe zie ik eruit) of hou ik me bezig met de binnenkant (hoe voelt het)? Is mijn lichaam een machine waar ik nog een nacht te weinig slaap uit trek (consumptiegedrag) of houd ik rekening met mijn organische ritme en luister ik naar de signalen die mijn lijf me geeft?14 Probeer ik mijzelf constant in een harnas persen of mag ik af-en-toe eens uit de band springen? Heb ik de beperkingen van mijn lichaam geaccepteerd of probeer ik het op te zwepen tot iets dat ik eigenlijk niet meer kan? Eet ik alleen maar lekker of eet ik ook gezond? Allemaal vragen die belangrijk zijn bij het bepalen van de rol die het lijf speelt in de identiteit.

2 Sociale context De mensen om ons heen zijn belangrijk voor onze identiteit. Wij herkennen onszelf als "arbeiders" of als "upper class". We doen dingen samen met kennissen of met familie en dat geeft ons een rol. Sommigen zijn "gangmakers", sommigen zijn "praters" of juist "goeie luisteraars", anderen zijn "doeners" of juist "denkers". Het zijn allemaal rollen die onze identiteit bepalen. Vrienden en vriendinnen kunnen ons wijzen op dingen die wij zelf uit het oog verloren hebben (als we ze toestaan om dat te zeggen, als we willen luisteren). We kunnen verslaafde vrienden kiezen om niet op onze verslaving gewezen te worden. We kunnen mensen opzoeken die dezelfde problemen hebben als wijzelf zodat wij elkaar kunnen helpen of we kunnen samen wegzinken in onze problemen. Anderen zijn belangrijk voor onze identiteit op een positieve of ook op een negatieve manier. We kunnen doen wat anderen van ons zouden kunnen verwachten, we kunnen anderen aandoen wat wij hun voor de voeten werpen, we kunnen onze grenzen verliezen en niet weten wie wat aandoet aan wie of we kunnen onszelf aandoen wat wij het liefste anderen aan zouden aandoen. Positief of negatief: de dingen die wij met anderen doen zijn belangrijk voor onze identiteit. En ook al is het soms angstig om te doen: we kunnen delen van onszelf ontwikkelen doordat we aandacht hebben voor onze omgeving.

3 Arbeid & prestatie Maar ik kan mij ook identificeren met mij werk. En ik wordt ook geïdentificeerd wordt met het werk dat ik doe. Een "therapeut(e)" is een andere identiteit dan een "manager (M/V)". Een prostituée wordt anders bekeken dan een kunstenares, een glazenwasser wordt op een andere gezien dan een barman of een werkeloze. En dan gaat het alleen nog maar over betaald werk. Het is voor een huisman of huisvrouw belangrijk hoe het huis eruit ziet. De dingen die gedaan worden voor de opvoeding van de kinderen zijn belangrijk voor ouders of aanstaande ouders. En ook de manier waarop wij werken is van belang. Werken we alleen nog voor het geld of is er nog relatie met het geproduceerde? En natuurlijk is ook het wegvallen van werk belangrijk. 15

13

Petzold HG , Modernen Verfahren der IT, in: Integrative Bewegungs- und Leibtherapie, Ein ganzheitlicher Weg Leibbezogener Psychotherapie:Junfermann-Verlag, Paderborn, 1988, ISBN3873872897 14

Gehrke C ,Ich habe einen Körper. München '81: Mathes&Seitz 15

Rinast M, Psychotherapeutische und soziotherapeutische Interventionen in der Arbeit mit erwachsenen Arbeitslosen in: HG Petzold, H Heinl (Hrsg) Psychotherapie und Arbeitswelt (S338-355), Junfermann '83, Paderborn


4 Materiële zekerheid Dat "geld en spullen" belangrijk zijn voor iemands identiteit, dat wordt in onze cultuur meestal wel herkend. De identiteit van een dakloze met een winkelwagentje als thuisbasis is een volledig andere als iemand met een sauna in de achtertuin. Misschien vinden we het zelfs wel eens te belangrijk voor onze identiteit hoeveel we op de bank hebben, hoe groot ons huis is.

5 Normen & waarden Veel minder duidelijk is het vaak hoe belangrijk het is om aandacht te geven aan "normen en waarden" en aan een vorm van geloof die bij ons past. 16. Zeker in deze tijd waarin de oude waarde systemen lijken op te lossen en veel mensen teleurgesteld zijn in de reacties van de kerken. En ook door het enorme aanbod in de moderne westelijke cultuur van geloof, bijgeloof en denkwijzen maken het moeilijk om voor jezelf te bepalen waar je naar wilt streven in dit leven. Het evenwicht tussen onze waarden (van onszelf uit) en normen (vanuit de omgeving of van instituten) moet worden bewaard. Normen en waarden moeten met leven gevuld worden en ze geven ook richting en invulling aan het leven als de omstandigheden tegen zitten. Alleen of samen met anderen is het voor onze identiteit ook belangrijk om waarden te vinden die wij voor onszelf de moeite waard vinden.

Tot Slot ... Een dergelijke theoretisch verhaal over identiteit heeft in dit kader het doel om een beetje houvast te geven bij het ontdekken van nieuwe mogelijkheden voor uzelf. Want als we stukjes van onze identiteit niet ontwikkeld hebben, dan is het voor onszelf soms moeilijk om te herkennen waar de gaten zitten. Dan kan het helpen om af-en-toe een dergelijk stukje theorie te lezen. Het kan erbij helpen om als het ware over je eigen schouder mee te kijken naar uw eigen leven. Dat kan u helpen om de juiste prioriteiten te stellen bij het ontwikkelen van uzelf. Want niet alles kan in één keer gedaan worden. U hoeft niet te blijven wie u bent maar u moet ook niet verwachten dat u iemand anders wordt. Lees dit stukje later nog eens om te kijken of u deze theorieën bruikbaar zijn voor uzelf. Auteur: Hans R.J. West. Hans West is de eigenaar van de website waarop we de tekst over de zuilen van Pedzold vonden. Hij is onder andere coach en supervisor en runt een eigen praktijk waarin hij mensen behandelt met problemen door stress of door ernstige of chronische ziekte. Over helpdisk schrijft hij: “www.HelpDisk.nl is een site die in u ondersteunt om uw leven kwaliteit te geven middels teksten en tools. Het geeft in begrijpelijke taal (soms bijna spreektaal) informatie over een aantal onderwerpen die uw leven in de positieve zin kunnen beïnvloeden. Ik probeer dat zonder onnodig ingewikkelde taal te doen maar niet in de valkuil van de 'simpele oplossingen' te stappen”.

16

Bühler Ch, Die Rolle der Werte in der Entwicklung der Persönlichkeit und in der Psychotherapie, Stuttgart '75, Klett


10.3 Literatuurlijst algemeen over levenskunst

Augustus-Vijgen MHF, redacteur. Bij alles geholpen, over afhankelijkheid en menswaardigheid.’s Hertogenbosch: Unie KBO, 2000. Bolderheij F, Kok E. Kleurrijke ontmoetingen. Amsterdam: Stichting Bij de Tijd, 2004. Buijsen H, Poppelaars K. Reminiscentie. Baarn: Intro, 1997. Dohmen J, Lange F. Moderne levens lopen niet vanzelf. Amsterdam: SWP, 2005 Duijnstee M, Guldemond H, Hendriks L. Hoe gaat het met de mantelzorger? Utrecht: NIZW, 1999. Dijkstra P, Frieswijk N, Buunk P. Steverink N, Slaets JPJ. Grip op het leven. Utrecht: Het Spectrum, 2004. Frieswijk N. Frail, but happy. Proefschrift. Groningen: Regenboog 2004. Graaff-Brester M, redacteur. Echo’s van Gisteren. Groningen: ANBO,1993. Hoekendijk L. Levenskunst van ouderen. Amsterdam: SWP, 2005 Houben PPJ, Levensloop beleid. Maarssen: Elsevier, 2002. Jongh A de, Langedoorn M. Oud geleerd. Maarssen: Elsevier, 2000. Post H. De Uitdaging, ouderen over hun levensvervulling. ’s Hertogenbosch: Unie KBO, 2002. Schuurmans H. Promoting well-being in frail elderly people. Proefschrift. Groningen: Rijksuniversiteit 2004. Cahiers Ouderdom en levensloop, Nr 29 en 32. Antwerpen/Houten: Bohn Stafleu Van Loghum, 1991.


10.4 Materialen voor werken aan levenskunst

Dohmen J. red. Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven. Amsterdam: Ambo 2002. Dreyfus H, Rabinov P. Michel Foucault in gesprek, Waarom zou niet iedereen van zijn leven een kunstwerk kunnen maken? Blz. 58-78. Amsterdam: De Woelrat, 1985. Foucault M. Breekbare vrijheid, de politieke ethiek van de zorg voor zichzelf. Amsterdam: Boom/Parrèsia 1995, 1998. Grayling A. De kunst van het leven, volgens de grote filosofen. Amsterdam: Contact, 2002. Huizing A. Ervaring leert, drie jaar activerend huisbezoek bij ouderen. Utrecht: NIZW, 2000. Marinoff L. Levensvragen. Hoe filosofie je leven kan veranderen. Amsterdam: Archipel 2004. Taylor C. De malaise van de moderniteit. Kampen: Kok 2002. Fotomap ‘Generaties in beeld’ 50 foto’s voor ouderen om gesprek op gang te brengen, met methodieken. Utrecht: NIZW, 2003. Reisgids levenskunst + reisbescheiden. Utrecht: VDZ, 2005.


10.5 Artikelen levenskunst

Dohmen J. Levenskunst en authenticiteit. Tijdschrift voor Humanistiek 2000; 2. Dohmen J. Kan de filosofie de mens leren te leven? Antenne maart 2004; 1: 6-19. Dohmen J. Pleidooi voor laatmoderne levenskunst. Rekenschap. Tijdschrift voor wetenschap en cultuur 1999; 259–279. Dohmen J. De terugkeer van de levenskunst. Tijdschrift voor Humanistiek 2000; 2: 2-78. Dohmen J. Levenskunst en de moderne geestelijke gezondheidszorg : toepassingen van klassieke zelfzorgpraktijken op de moderne psychotherapie. Praktische humanistiek 1998; 1:15-26. Dohmen J. De Queeste authenticiteit. Wijsgerig Perspectief 2001; 41/3:46-56. Hadot P. Levenskunst: innerlijk op orde’. Filosofie magazine 2003; 1: 28-31. Hoeflaken W. Geen geraniums voor senioren. NRC Handelsblad. Loopbaankatern 16 november 2005. Smeyer P, Lemmens W. Het project van Charles Taylor., over authenticiteit en de oorsprong van het moderne 'morele zelf. Ethische perspectieven 1995;5. Vos M de. Colums NRC Handelsblad 27 november 2005 en 12 december 2005.


10.6 Literatuur over gespreksmethodieken

Mulder L, Voors W, Haagen H. Oefeningenboek voor groepen. Houten/ Diemen: Bohn Stafleu Van Loghum. 1989. Schuringa L, Nelissen H. Sociaal agogische projecten. Baarn 2001. Winkelaar P. Methodisch werken. Maarssen: Elsevier/ de tijdstroom, 1998.


10.7 Adressen van de ouderenbonden

Als u wilt weten of er bij u in de buurt een ouderenbond actief is kunt u dat nagaan via de landelijke organisaties. Regionale afdelingen van de ouderenbonden organiseren bij u in de buurt activiteiten waaraan u kunt deelnemen als u er lid van wordt. Zij zouden u ook kunnen helpen bij het organiseren van levenslesbijeenkomsten. ANBO Algemene Nederlandse Bond voor Ouderen www.anbo.nl telefoon 030 – 233 00 60 e-mail [email protected] PCOB Protestants Christelijke Ouderen Bond www.pcob.nl telefoon 038 – 422 55 88 e-mail [email protected] Unie KBO Katholieke Bond Ouderen www.uniekbo.nl Telefoon 073 - 612 34 75 e-mail [email protected] NVOG Nederlandse Vereniging van Organisaties van Gepensioneerden www.gepensioneerden.nl Telefoon 040 - 2110227 (maandag t/m donderdag 9.00 - 17.00 uur) e-mail [email protected]


Vilans – kennis die werkt in zorg Vilans ontwikkelt en verspreidt praktisch toepasbare kennis en informatie. Hiermee kunnen aanbieders in zorg, welzijn en wonen hun aanbod goed afstemmen op de vraag van cliënten en de kwaliteit van het aanbod borgen. Tegelijkertijd stelt Vilans cliënten en hun naasten in staat om hun vraag en behoefte duidelijk te maken, te kijken wat hun eigen mogelijkheden zijn en de weg te vinden naar het best passende aanbod. Kennis delen tussen consumenten en aanbieders is nodig om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. Vilans verbindt alle betrokken partijen vanuit een integrale visie op zorg, wonen en welzijn. Het eindresultaat hiervan is dat de kwaliteit van leven van ouderen en mensen met een beperking of chronische ziekte verbetert en dat zij binnen hun eigen mogelijkheden optimaal maatschappelijk kunnen participeren. Vilans is ontstaan uit KBOH, KITTZ en NIZW Zorg.

Plezierig oud worden - Vilans · Veel ouderen hebben levenswijsheden ontwikkeld of levenslessen...

Documents

Transcript of Plezierig oud worden - Vilans · Veel ouderen hebben levenswijsheden ontwikkeld of levenslessen...