PPIIEETT HHEEIINN

18 juni

TITEL LESBRIEF

© STICHTING KENNISNET / CMO INTRODUCTIE - II

PIET HEIN Op 18 juni 1629 overlijdt Piet Hein. Hij is een van de figuren uit de vaderlandse geschiedenis die nog steeds tot onze verbeelding spreekt, onder meer door het bekende lied over de Zilvervloot. In deze lesbrief bespreken we zijn rol in de vaderlandse geschiedenis en zijn belang voor Nederland. Het leven van Piet Hein omvat de groei van Nederland van Spaans wingewest tot het op dat moment machtigste land van de wereld. De lesbrief over Piet Hein past binnen de reeks lesbrieven van Per Dag Wijzer voor het basisonderwijs over ‘helden’. Doelgroep Leerlingen van groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs (9-12 jaar). Vakken en kerndoelen Geschiedenis Domein E: historische gebeurtenissen, verschijnselen, ontwikkelingen en personen 14 Leerlingen kennen in grote lijnen de volgende belangrijke hedendaagse en

historische gebeurtenissen, verschijnselen, ontwikkelingen en personen in de geschiedenis • De Tachtigjarige oorlog; het ontstaan van de Nederlandse staat

Doelstellingen • De leerling kan Piet Hein plaatsen binnen de context van de Tachtigjarige Oorlog • De leerling kent de achtergrond van een van de populairste liederen van Neder-

land • De leerling denkt na over het begrip ‘held’ Dank Wij danken Karel Noomen voor het verlenen van toestemming voor het gebruik van de foto van de Hr. Ms. Piet Heyn in de haven van Denemarken. Verder danken we het Marine Museum en de gemeente Rotterdam.

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 1

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 2

Het lied Eén van de liedjes die iedereen kent is het lied van Piet Hein en de Zilvervloot. Heb je wel gehoord van de zilveren vloot, De zilveren vloot van Spanje? Die had er veel Spaanse matten aan boord En appeltjes van oranje. Piet Hein, Piet Hein Piet Hein zijn naam is klein, Zijn daden bennen groot, (2X) Hij heeft gewonnen de zilveren vloot! (2x) Dit lied gaat over het buitmaken van een vloot van Spaanse schepen door Piet Hein. Het leven van deze Piet Hein (1577-1629) speelt zich volledig af ten tijde van de onafhankelijkheidsstrijd van de Nederlanden tegen Spanje tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Piet Hein heeft niet meegemaakt dat Nederland echt onafhankelijk werd, maar hij droeg wel bij aan de totstandkoming van die onafhankelijkheid.

Het standbeeld van Piet Hein

1. Zoek op in een encyclopedie of op internet het volgende op: Wat zijn Spaanse matten? Waar staan de appeltjes van oranje voor? Waarom wordt de vloot Spaanse schepen de Zilvervloot genoemd?

2. Wat kun je opmaken uit de manier

waarop de naam Piet Hein in de vijfde en zesde regel wordt ge-scandeerd?

3. Wie kent de melodie van het lied?

Zing het lied van Piet Hein hardop met iedereen uit de klas die het lied kent.

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 3

Leven van Piet Hein Piet Hein wordt geboren als Pieter Pieterszoon Heyn (tegenwoordig meestal als Hein geschreven) op 27 november 1577 in de kerkstraat in Delfshaven. Tegenwoordig heet die straat de Piet Heinstraat. Zijn vader is visser in de haringvloot van Delfshaven. Dit werk betekent dat hij vaak weg is, maar ook dat hij weinig verdient. Piet Hein’s moeder wil dat hij een baan aan de wal zou zoeken, maar daar heeft hij geen zin in.

Delfshaven in de 16e eeuw

Al op jonge leeftijd gaat Piet Hein met zijn vader mee naar zee. Hij heeft geen geluk. De Spanjaarden nemen hem en zijn vader gevangen en ze leven vier jaar als galeislaaf. Na zijn vrijlating kiest Piet voor een bestaan als schipper op de koopvaardij. Weer nemen de Spanjaarden hem gevangen. Na de slag bij Nieuwpoort in 1600 laten de Spanjaarden hem samen met anderen vrij bij van een uitwisseling van gevangenen tussen Nederland en Spanje.

1. Wat is een galeislaaf?

Niet alleen Delfshaven, de geboorteplaats van Piet Hein, heeft een Piet Heinstraat. Je vindt Piet Hein-straten in onder meer Delft, Den Haag, Enschede, Goes, Hardenberg, Helmond, Hengelo, Leidschendam, Nijmegen (foto), Schiedam, Terneuzen, Tilburg, Zeve-naar en Zutphen en wie weet ook wel bij jou in de buurt.

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 4

De VOC en de WIC In 1602 besluiten Nederlandse kooplieden rechtstreeks handel te voeren met Indië. Directe aanleiding daarvoor is de inbeslagname van alle Nederlandse schepen in de havens van Portugal en Spanje door de Spanjaarden in 1585. Spanje probeert zo de opstand in de Nederlanden te bedwingen. Die opstand kon immers voortduren door de grote handels- en vissersvloot van de Nederlanden.

De kooplieden verenigen zich in de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC). De VOC is een groot succes. De winsten zijn in de beginjaren hoog en veel mensen willen graag investeren in de lucratieve zeehandel. De VOC is georganiseerd in zes ‘kamers’. Deze kamers liggen in Amsterdam, Middelburg, Rotterdam, Delft, Hoorn en Enkhuizen. Vertegenwoordigers van deze kamers vormen samen het bestuur van de VOC.

Ieder jaar stuurt de VOC rond de dertig schepen die gaan handelen in Oost-Indië. De meeste van deze schepen worden op eigen scheepswerven van de VOC gebouwd. Een beroemd voorbeeld is de Batavia (die in de 20e eeuw is nagebouwd in Lelystad).

Piet Hein vaart in die jaren als schipper onder de vlag van de VOC Ook voor Piet Hein zelf is de VOC een zegen want hij vergaart een enorme rijkdom. De replica van de Batavia

In 1609 spraken Spanje en de Nederlanden een wapenstilstand af. Dit zogenaamde Twaalfjarig bestand loopt af in 1621. De oorlog tussen Spanje en de Nederlanden laait dan weer op. Met het doel de Spanjaarden economisch te treffen wordt de West-Indische Compagnie (WIC) opgericht. De WIC richt zich op het kapen van Spaanse schepen en het veroveren van Spaanse koloniën. In 1623 vaart de eerste grote vloot van de WIC uit. Piet Hein is vice-admiraal. Het doel van de onderneming is de Portugese vesting San Salvador aan de Allerheiligenbaai in Brazilië. Het lukte de WIC de vesting te veroveren, maar na een jaar moet de WIC de plaats al weer opgeven. In 1627 maakt Piet Heyn als admiraal van een WIC-vloot een suikervloot buit. Behalve 1284 kisten suiker kan hij ook huiden en tabak naar Nederland terugsturen. Later in het jaar weet hij nog wat schepen te kapen in de Allerheiligenbaai. Met de buitgemaakte schepen keert hij terug naar Amsterdam.

1. Wat levert de handels- en vissersvloot de Nederlanden op? 2. Waarom vind je de zes kamers van de VOC juist in de genoemde

plaatsen? 3. Piet Hein wordt wel eens een ordinaire piraat genoemd. Is dat terecht?

4. Wat is het verschil tussen de VOC en de WIC?

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 5

De zilvervloot Het liefst wil de WIC de Spanjaarden een zo groot mogelijke slag toebrengen. De beste manier daarvoor is de verovering van een zilvervloot. Deze vloot vertrekt jaarlijks vanuit Havanna op Cuba naar Spanje. Zwaarbewapende galjoenen bewaken de vloot. Spaanse verspieders onderzoeken of de route veilig is. In 1628 nemen deze verspieders een WIC-vloot onder leiding van Piet Hein waar. Een deel van de Spaanse vloot blijft daarom in de haven. Maar de berichten van vijandelijke schepen bereiken Honduras en Nieuw Spanje (het huidige Mexico), van waaruit schepen naar Havanna varen om zich bij de zilvervloot aan te sluiten, niet. De schepen uit Nieuw Spanje worden uiteengejaagd door een storm. Als gevolg hiervan mist het grootste deel van de vloot de haven van Havanna. Vlakbij zijn de schepen van Piet Hein. Acht september neemt Piet Hein in de ochtend de vloot waar. Meteen laat hij de achtervolging inzetten. De Spanjaarden zoeken hun heil in de baai van Matanzas, maar lopen vast op een zandbank. Ook veel Nederlandse schepen lopen vast. Maar de Spaanse schepen zijn dan al binnen hun bereik. De paniek onder de Spanjaarden is zo groot dat zij niet in staat zijn zich te verdedigen. Vrijwel zonder een schot te lossen geven de Spanjaarden zich over.

De verovering van de Spaanse Zilvervloot in de Baai van Matanzas. Links de Spaanse schepen, rechts de Hollandse vloot. De Spaanse schepen worden geënterd m.b.v. sloepen Litho van Petrus Johannes Schotel, Marine Museum De terugtocht van de WIC-vloot met zijn grote buit is niet zonder hindernissen. Stormen, het verlies van schepen, Duin-kerker kapers en ziekten ma-ken de terugreis tot een moei-zame gebeurtenis.

Tussen november 1628 en januari 1629 lopen tweeëntwintig schepen Nederlandse havens binnen. Piet Hein zelf komt pas tien januari met vijf schepen in de haven van Hellevoetsluis aan. De Engelsen hadden hem vastgehouden. De schepen bevatten huiden, zilver, suiker, zijde, verfstoffen en geld. Piet Hein trekt in een zegetocht langs verschillende steden. Hij krijgt een grootse ontvangst van de Staten Generaal en stadhouder Frederik Hendrik. In Delfshaven luiden de klokken en branden pektonnen ter verhoging van de feestvreugde. De opbrengst van de buit is bijna twaalf miljoen gulden, de grootste buit die ooit op zee veroverd was. Een groot deel van de winst gaat naar de bemanning van de schepen en naar de aandeelhouders van de WIC. Het overgebleven geld gaat vooral in de bestrijding van de Spanjaarden zitten. De Nederlanders kunnen dankzij de opbrengsten van de zilvervloot de als onneembaar geldende vesting Den Bosch innemen. Ook kan dankzij de zilvervloot een volgende onderneming van de WIC worden gefinancierd: in 1630 verovert de WIC Olinda (een door de Portugezen gestichte stad aan de oostkust van Brazilië). Deze overwinning van Nederland zou Piet Hein echter niet meer meemaken.

1. Kun je naast de twee genoemde nog een voordeel van de verovering van de zilvervloot noemen?

2. Zou 8 september een nationale feestdag moeten zijn zoals 5 mei dat nu is?

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 6

Vlootvoogd In 1629 benoemt stadhouder Frederik Hendrik Piet Hein tot vlootvoogd. Frederik Hendrik verwacht van hem een meer daadkrachtige leiding. Ook zou zijn kennis van het gewone volk hem van pas komen. Piet Hein eist een betere betaling van het scheepsvolk, strengere tucht, meer samenwerking tussen de verschillende onderdelen van de zeemacht en meer zelfstandigheid voor de vlootvoogd. Tot dan toe dragen de Staten Generaal aan de vlootvoogd op wat hij moet doen. De laatste eis is niet precies wat de regering wil. Tot op dat ogenblik kunnen de schepen van Nederland zich nog geen mijl verplaatsen zonder toestemming van de regering. De wijzigingen zouden er toe kunnen leiden dat de leiding over de oorlog op zee volledig in handen van de vlootvoogd zou vallen. Piet Hein is nog maar net in functie als hij overlijdt tijdens een gevecht op zee met kapers uit Oostende.

Het grafmonument van Piet Hein in de Oude Kerk in Delft

De voorstellen van Piet Hein voor hervorming van de zeemacht blijven als gevolg van zijn overlijden zeven jaar liggen. Als Maarten Tromp vlootvoogd wordt en de hervormingen worden doorgevoerd, blijkt hoe nuttig de voorstellen van Piet Hein zijn geweest. Nederland wordt onder leiding van Tromp de sterkste zeemacht.

1. Wat kun je opmaken uit de carrière van Piet Hein? 2. Waarom dacht Frederik Hendrik dat Piet Hein dichter bij het volk zou

staan?

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO WERKBLADEN - 7

Standbeeld Piet Hein blijft tot ver na zijn dood beroemd, tot op de dag van vandaag. Toch duurt het 150 jaar voordat het eerste standbeeld wordt opgericht. Pas in 1870 onthult koning Willem III het standbeeld in Delfshaven op het Piet Heinplein. Het beeld stelt de zeeheld voor op het ogenblik dat hij bevel geeft de kapers uit Oostende aan te vallen. Het beeld kwam er niet vanzelf. In de nacht van 8 op 9 januari 1868 maken drie mannen in het holst van de nacht een standbeeld van sneeuw van Piet Hein. Zij storen zich aan het feit dat er nog altijd geen standbeeld van hem is in zijn geboorteplaats. Het beeld smelt na vijf dagen weg. Maar in Delfshaven is men enthousiast geraakt. Het besluit valt om een echt standbeeld te laten ontwerpen. De opdracht gaat naar de beeldhouwer Jos Graven.

1. Geef in je eigen woorden een omschrijving van het begrip ‘held’. 2. Zouden de Spanjaarden Piet Hein ook een held vinden? 3. Welke ‘held’ uit deze tijd verdient volgens jou een standbeeld? 4. In de loop van de geschiedenis zijn negen marineschepen vernoemd

naar Piet Hein. De laatste was de Hr. Ms. Piet Heyn die van 1981 tot 1998 heeft gevaren. Hieronder zie je een foto van het schip in de haven van Kopenhagen. Waarom zouden er zoveel schepen naar Piet Hein vernoemd zijn?

Foto: Karel Noomen

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO HANDLEIDING - 1

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO HANDLEIDING - 2

Het lied Introductie op Piet Hein aan de hand van het overbekende lied over de Zilvervloot

1. Een Spaanse mat is een oud Spaans zilveren geldstuk ter waarde van

acht realen. De appeltjes van oranje staan voor tropisch fruit. De zilvervloot werd zo genoemd omdat de vloot onder meer geldstukken (van zilver zoals de Spaanse mat) en echt zilver, maar ook goud,

edelstenen en andere kostbaarheden naar Spanje overbracht. 2. De manier waarop de naam piet Hein wordt uitgesproken geeft aan dat het succes

aan hem te danken is en dat hij als held wordt vereerd. 3. – Leven van Piet Hein Dit werkblad laat zien hoe Piet Hein op zee terechtkwam.

1. Een ander woord voor galeislaaf is roeislaaf: een slaaf die als roeier op

de galeien dienst moest doen. Een galei is een lang en smal vaartuig met laag boord, korte tijd ook in Nederland als oorlogsschip in gebruik, zowel roei- als zeilschip, van twee masten met Latijnse zeilen voorzien, en door daartoe veroordeelde misdadigers of slaven geroeid.

De VOC en de WIC Een werkblad over twee roemruchte compagnieën die Nederland –in den beginne- veel geld en roem hebben opgeleverd.

1. De grote Nederlandse handels- en vissersvloot levert het geld voor de

oorlog tegen Spanje op. 2. De zes plaatsen hebben allemaal een haven die (toentertijd) in

verbinding met open zee stonden. Van daaruit konden de schepen hun reis naar de Oost beginnen.

3. Hij deed hetzelfde als wat piraten deden: schepen overvallen. Maar waar de piraten dit voor eigen gewin deden, deed Hein het met als doel het breken van de Spaanse macht op zee. Zijn doel was dus militair en hij had de goedkeuring van de Nederlandse regering. In die zin is hij dus geen piraat.

4. De VOC is (aanvankelijk) een particuliere organisatie, de WIC is van meet af aan een staatsinstelling. De VOC is opgericht voor de handel, de WIC als middel in de oorlogsvoering tegen de Spanjaarden.

De zilvervloot Hier gaan we in op de ‘heldendaad’ die Piet Hein beroemd heeft gemaakt.

1. De Spanjaarden hadden met het verlies van de zilvervloot minder geld

voor hun eigen oorlogsvoering. 2. Hier kun je zeer verschillend over denken. Vóór pleit dat de verovering

van de zilvervloot mede heeft bijgedragen dat Nederland uiteindelijk een zelfstandige natie kon worden. Tégen pleit dat het voor velen

misschien wat lang geleden plaatsvond om er nog een feest voor te vieren en de vraag dat een dergelijke oorlogshandeling tegenwoordig nog wel wordt gezien als iets om trots op te zijn.

PIET HEIN

© STICHTING KENNISNET/ CMO HANDLEIDING - 3

Vlootvoogd Na zijn ‘heldendaad’ wordt Hein bevorderd tot vlootvoogd. Lang heeft hij daarvan niet kunnen genieten.

1. Het was in het zeventiende-eeuwse Nederland blijkbaar ook mogelijk

voor mensen van lage komaf om carrière te maken. 2. Omdat hij van lage komaf was.

Standbeeld Op het laatste werkblad gaan we in op het begrip ‘held’. U kunt in de klas een helden-verkiezing organiseren. Wie zijn de helden van nu en waarom? Laat de leerlingen eerst criteria bedenken voor wat een ‘held’ is.

1. Het woordenboek omschrijft een held als een dapper iemand, iemand

die getoond heeft niet bang te zijn én uitmunt door grootse daden. Onze literator Hermans omschrijft een held als iemand die straffeloos onvoorzichtig is geweest.

2. De Spanjaarden zagen (en zien?) Piet Hein niet als held, maar als vijand. 3. - 4. Het ligt voor de hand om een schip de naam van een zeeheld te geven. Wellicht

hoopt de marine verder dat de bemanning van een schip met de naam van de zeeheld diens heldendaden zal evenaren, wie zal het zeggen?

Meer informatie op internet: http://www.kun.nl/ahc/vg/html/vg000287.htm Een korte geschiedenis van Piet Hein http://www.xs4all.nl/~fvjole/archief/ph/phhome.html “Standbeeld van Piet Heyn, Verslag van al hetgeen daarop betrekking heeft op verzoek der commissie tot oprigting van het standbeeld, ter herinnering aan allen, die tot de oprigting hebben medegewerkt en aan het gemeentebestuur van Delfshaven, voor het archief, AANGEBODEN DOOR door F.J. Kleyn, 1873” http://home.hetnet.nl/~piet-heyn/hetlied.htm De tekst van het bekende lied “De Zilvervloot”. Je kan meezingen met verschillende muzikale uitvoeringen van het lied