Pharos jaarplan 2013

Vastgesteld door de directie op 12 september 2012

Goedgekeurd door de Raad van Toezicht op 19 september 2012

2 Jaarplan & Begrot i ng 2013

Jaarplan & Begrot i ng 2013 3

Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Over Pharos 11 3 Migrant als klant en eigen regie Meerjarenprogramma 2013 – 2016 15 4 Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/

chronische ziekten Meerjarenprogramma 2013 – 2016 25 5 Jeugd en gezondheid Meerjarenprogramma 2013 – 2016 43 6 Ouderen en gezondheid

Meerjarenprogramma 2013 – 2016 65 7 Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen

Meerjarenprogramma 2013 – 2016 73 8 Vrouwelijke Genitale Verminking Meerjarenprogramma 2013 - 2016 89 9 Samenwerking RIVM Centrum Gezond Leven 97 10 Kennis- en informatieoverdracht 101


Inleiding Voor u ligt het jaarplan Pharos voor 2012. Pharos is het kennis- en adviescentrum op het terrein van de gezondheid van migranten, vluchtelingen en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid. Pharos werkt gezondheidszorg-breed aan het bevorderen van de kwaliteit en effectiviteit van zorg en gezondheidsbevordering voor deze groepen. Het debat over het verbeteren van onze gezondheidszorg is ook in 2012 weer volop gevoerd. E-health, meer regie van cliënten, verkeerde prikkels in het systeem, preventie van chronische ziekten, de financiering van de ouderenzorg, de stijging van de kosten en de verschuiving naar zorg dichtbij huis: dit is zomaar een greep uit de onderwerpen die in dat debat een rol spelen. Over een aantal zaken zijn we het in dit land wel eens. Een daarvan is het grote belang van het verhogen van de effectiviteit en kwaliteit van de gezondheidszorg. Pharos wil als kennis- en adviescentrum daarin van betekenis zijn. Kwaliteit en effectiviteit gezondheidszorg en het Kwaliteitsinstituut In Nederland hanteren we het uitgangspunt dat alle burgers recht hebben op kwalitatief goede en toegankelijke gezondheidszorg. Gezondheid is immers ieders grootste goed. Gezondheid heeft impact op de kwaliteit van ons leven, maar ook op samenleving in zijn geheel, de economie, de arbeidsmarkt, participatie en de kosten van zorg. Het overheidsbeleid is dan ook gericht op goede zorg voor iedereen. Dat geldt ook voor migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en geletterdheid. Pharos wil daarin het verschil maken en duurzaam bijdragen aan het verbeteren van de kwaliteit, effectiviteit en veiligheid van de gezondheidszorg voor deze groepen cliënten. Het gaat hierbij om een grote groep burgers. Er zijn steeds meer gegevens, nationaal en internationaal, over verschillen in kwaliteit en uitkomsten van zorg tussen bevolkingsgroepen. De verschillen in zorg voor kankerpatiënten hebben in 2012 de pers gehaald: uit onderzoek blijkt dat hoger opgeleiden een betere behandeling tegen kanker krijgen. Maar ook op andere terreinen van zorg (onder andere diabeteszorg, de zorg voor patiënten met cardiovasculaire aandoeningen) en gezondheidsbevordering zijn die verschillen aanwezig. Op dit terrein is nog veel winst te boeken. Daarin investeren loont, blijkt uit diverse studies. In diverse businesscases heeft Pharos laten zien wat verbeteren van de doelmatigheid van zorg en preventie voor deze groepen oplevert aan gezondheidswinst en reductie van zorgkosten. We weten steeds beter welke type interventies nodig zijn om dat te bereiken. Er is de afgelopen jaren al veel ontwikkeld op dit terrein: initiatieven zijn er voldoende. Over de effectiviteit van die initiatieven is echter onvoldoende bekend en weinig is in de mainstream van reguliere zorgen preventieprogramma’s, standaarden en richtlijnen terechtgekomen. Pharos wil daar verandering in brengen en zet de komende jaren in op het doorontwikkelen, onderbouwen van veelbelovende good practices en het borgen hiervan in de reguliere instrumenten voor professionals en cliënten.


We werken daarin samen met het Kwaliteitsinstituut, de Inspectie, beroepsorganisaties, koepels, opleidingen, verzekeraars, patiënten- en migrantenorganisaties, ziekte- specifieke organisaties als de NDF en het KWF, andere kenniscentra en het RIVM-CGL. We zoeken aansluiting bij wat al ontwikkeld en bekend is, in plaats van steeds nieuwe zaken te ontwikkelen. En we leggen een stevig accent op het gebruik en de implementatie van reeds bestaande kennis: ook daarin is nog een wereld te winnen. Visie en positie Pharos De expertise en inzet van Pharos richt zich op de hele gezondheidszorg en alle terreinen die voor gezondheidsbeleid van belang zijn (zoals de zorg, de gezondheidsbescherming, gezondheidsbevordering, de omgeving en de regie, keuzes en verantwoordelijkheid van burgers zelf). We ondersteunen partijen in het veld, rondom de vraag: ‘hoe bereiken we allochtone cliënten en cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden en bieden we ook deze burgers kwalitatief goede en effectieve zorg/ondersteuning en informatie’. Pharos werkt vanuit de volgende visie:

Het vraagstuk van gezondheidszorg voor migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is een ‘gewoon’ vraagstuk van kwaliteit, effectiviteit en uitkomsten van zorg voor alle burgers. De gebruikelijke (kwaliteits)sturingsinstrumenten kunnen hierbij ingezet worden.

Uitgangspunt in ons stelsel is het principe: de cliënt staat centraal en iedere cliënt heeft recht op kwalitatief goede zorg. Dat geldt ook voor migranten. Zij zijn individuele zorgvragers met een aantal specifieke kenmerken. Goede zorg aan migranten betekent wat Pharos betreft geen cultuurspecifieke zorg, maar cultuursensitieve zorg.

Het is zaak ervoor te zorgen dat het reguliere stelsel voor de gezondheidszorg (de driehoek van zorgaanbieders, financiers en cliënten) en gezondheidsbevordering ook voor migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden goed werkt.

De zorgsector en professionals hebben een verantwoordelijkheid om ook aan deze burgers goede en veilige zorg te bieden. Omgekeerd geldt hetzelfde: cliënten zijn medeverantwoordelijk voor een effectief gebruik van het stelsel en verantwoordelijk voor hun eigen gezondheid en keuzes hierbinnen.

Ook binnen de autochtone bevolkingsgroepen zijn grote verschillen. Oog voor diversiteit en specifieke achtergrond bevordert zorg op maat in den brede.

Er is aanzienlijke gezondheidswinst en kostenreductie te boeken als de gezondheidszorg voor deze groepen effectiever wordt.

Zorg, preventie en sportvoorzieningen dichtbij huis Er bestaat brede overeenstemming over het streven om de beschikbaarheid van zorg, preventie en sportvoorzieningen dichtbij huis te versterken. Gemeenten krijgen een grotere rol, onder andere in de jeugdzorg. We willen in dit land lichte vormen van zorg en ondersteuning stimuleren, vroegtijdig, zo dichtbij mogelijk bij mensen in de buurt en aansluitend op hun leefwereld.


In diverse programma’s van Pharos haken we daarop in. In het meerjarenprogramma Jeugd en gezondheid wordt aandacht besteed aan tijdige signalering van problemen en het versterken van het gebruik van laagdrempelige en lichte voorzieningen (waaronder CJG’s en voorzieningen voor sport en bewegen) en aan het ondersteunen van gemeenten. Het meerjarenprogramma Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/chronische ziekten legt accent op verbeteren van de effectiviteit van de eerstelijns- en met name huisartsenzorg en het daar zoveel mogelijk behandelen en helpen voorkomen van veel voorkomende chronische aandoeningen en psychosociale klachten. Aansluiting op de leefwereld van jongeren en volwassen en actieve betrokkenheid bij wat voor hen werkt is steeds het uitgangspunt. Eigen regie De landelijke nota gezondheidsbeleid ‘Gezondheid dichtbij’ spreekt over het belang van betrouwbare informatie en de eigen regie van burgers over hun gezondheid. Voorop staat wat mensen zelf aan hun gezondheid kunnen bijdragen. Burgers moeten daarbij wel kunnen beschikken over betrouwbare informatie. Dergelijke informatie is echter voor sommige groepen burgers makkelijker toegankelijk dan voor anderen. In het Meerjarenprogramma Migrant als Klant en eigen regie zetten we de komende jaren onze kennis in om ervoor te zorgen dat basisinformatie en portals ook mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en migranten bereiken. Daarnaast verspreiden we in dit programma kennis over succesvolle vormen van zelfmanagement en eigen regie, de versterking van gezondheidsvaardigheden en effectievere communicatie met laaggeletterden. Hoe we daarin digitale platforms en social media kunnen gebruiken heeft onze speciale aandacht. Samen met de groep van Bas Bloem en Jan Kremer van de Radbouduniversiteit, willen we in 2013 vernieuwende initiatieven als MijnZorgnet en Parkinsonnet.nl ook toegankelijk maken voor laagopgeleide en migrantencliënten. In het programma Jeugd en gezondheid besteden we aandacht aan wat de bekende Eigen Krachtconferenties kunnen betekenen voor migrantengezinnen. Bewegen Het belang van bewegen staat breed op de agenda. Pharos deelt de opvatting dat bewegen een belangrijke zaak is voor gezondheid in den brede. We hebben daarom diverse projecten rondom bewegen en sport in onze programma’s opgenomen (met name in het meerjarenprogramma Jeugd en gezondheid, maar ook in de programma’s Ouderen en gezondheid en Asielzoekers en gezondheid). We werken daarin samen met het NISB. Jeugd In het gezondheidsbeleid ligt de prioriteit bij de gezondheidsbevordering van de jeugd en de weerbaarheid van en een gezonde basis bij jongeren zelf. In het meerjarenprogramma Jeugd en gezondheid spelen we hierop in, samen met andere partners. In dat programma besteden we aandacht aan de verschuiving van zware naar lichte vormen van hulp en ondersteuning en versterken van de kracht en weerbaarheid van ouders en jongeren zelf. In de afgelopen jaren hebben we daar al veel expertise op ontwikkeld. In 2013 zullen we jeugdvoorzieningen in de wijk, Centra Jeugd en Gezin, gemeenten en de jeugdzorg op maat en vraag ondersteunen in het beter bereiken en ondersteunen van gezinnen in


achterstandssituaties en migrantengezinnen. We werken daarin samen met Nederlands Jeugdinstituut, Nederlands Centrum Jeugdgezondheidszorg en thema-instituten gezondheidsbevordering en het RIVM-CGL. Met de laatsten werken we samen aan het beter ondersteunen van de jeugdzorg, scholen en andere professionals en publieksvoorlichting aan jongeren en hun ouders. Chronische ziekten De toename van chronische ziekten en psychische aandoeningen is een andere belangrijke thema dat op nationaal en lokaal niveau aandacht vraagt. Dit onderwerp komt terug in de kennisprogramma’s van Pharos. Zelfmanagement rondom het voorkomen van chronische ziekten of tegengaan van verergering ervan is een belangrijk thema voor Pharos de komende jaren. In het programma Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/chronische ziekten werken we daarnaast aan het effectiever maken van o.a. diabeteszorg en de zorg bij psychosociale klachten en het verhogen van deelname van allochtone vrouwen aan borstkankerscreening. We zijn er trots op dat we met diverse beroepsgroepen een duurzame samenwerking aan het opbouwen zijn of al gerealiseerd hebben, met name in de eerstelijnsgezondheidszorg. Dat is voor de implementatie, het daadwerkelijk gaan gebruiken van bestaande kennis, van doorslaggevend belang. Met huisartsen, verpleegkundigen en verzorgenden, verloskundigen en praktijkassistenten zetten we de samenwerking voort. Nieuw in 2013 zijn de apothekers(assistenten). In overleg met hen gaan we werken aan hogere therapietrouw en verspreiden van kennis over effectievere inzet en gebruik van medicijnen onder laaggeletterden en migranten. Integrale samenhangende aanpak en het belang van implementatie van kennis Pharos werkt samen met de gezondheidsbevorderende thema-instituten, andere partners en het RIVM-CGL aan een samenhangender benadering van gezondheidsbevordering. De thema-instituten hebben voor 2013 een gezamenlijk werkplan gemaakt op een aantal onderdelen, waarin aan die samenhangende aanpak gewerkt wordt. Pharos zet hierbij haar expertise in om te stimuleren dat laaggeletterden, mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en migranten ook bereikt worden met deze aanpak. De komende jaren willen vele partijen ervoor zorgen dat bestaande kennis in de praktijk beter gebruikt wordt en praktisch inzetbaar is. In het gezondheidsbeleid wordt hier met klem aandacht voor gevraagd. Daarbinnen ligt het accent de komende jaren op implementeren en verbinden van reeds bestaande kennis. Pharos onderschrijft dat van harte. Pharos zal in 2013 veel aandacht besteden aan implementatie en borging van kennis en het ondersteunen van lokale professionals. We weten dat professionals vaak moeite hebben met het goed bereiken van mensen met lage gezondheidsvaardigheden en migranten. Wij kunnen hen op dit terrein gericht ondersteunen, samen met andere kennisinstituten en daar is veel behoefte aan. Relatie gezondheid en werk De relatie tussen gezondheid en arbeid krijgt steeds meer aandacht. Niet onderschat moet worden wat de implicaties zijn van gezondheid voor deelname aan het maatschappelijk leven en de arbeidsmarkt. Ook in dit verband loont het om te investeren in de gezondheid van laagopgeleiden


en migranten, blijkt o.a. uit een van de rapporten van het Sociaal Cultureel Planbureau. Pharos zal ook in 2013 trainingen aanbieden en uitvoeren voor verzuimbegeleiders (‘Effectieve verzuimbegeleiding voor allochtone Nederlanders’, gericht op arbo-artsen, bedrijfsartsen en andere verzuimbegeleiders). In 2012 hebben we contact gelegd met Achmea-afdelingen op het terrein van gezondheid en werk. In 2013 zullen we in overleg met hen nagaan hoe zij van onze expertise rondom gezondheid en ondersteuning van laagopgeleiden en migranten gebruik kunnen maken. Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) Sinds de jaren 90 heeft Nederland beleid gericht op het bestrijden van VGV. Pharos vervult de rol van landelijk kenniscentrum op dit terrein. Eind 2012 worden de uitkomsten bekend van het onderzoek dat wij uitvoeren naar de prevalentie van VGV in Nederland. In 2013 focussen we op de verspreiding van deze nieuwe feiten en cijfers en de gevolgen ervan voor het beleid, het beschikbaar stellen van kennis vanuit Afrika over bestrijding van VGV en het verbeteren van medische en psychosociale zorg voor vrouwen die reeds besneden zijn. Daarnaast zullen we ook in 2013 fungeren als centrale kennisplek op het gebied van preventie en bestrijding van VGV, door betrouwbare basisinformatie beschikbaar te stellen aan het brede publiek, professionals, beleidsmakers en risicogroepen. Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Asielzoekers en vluchtelingen maken gebruik van het reguliere zorgen preventiestelsel. Deze reguliere voorzieningen moeten in staat en geëquipeerd zijn om aan deze groep cliënten goede en passende zorg te bieden. Onder asielzoekers en vluchtelingen komen relatief veel gezondheidsproblemen voor, zoals psychiatrische problematiek en chronische aandoeningen. Het programma Gezondheid Asielzoekers en Vluchtelingen zet ook in 2013 kennis in voor het bevorderen van de kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg voor asielzoekers en vluchtelingen. Nieuw in 2013 zijn projecten op het gebied van problematisch middelengebruik onder asielzoekers, een betere toeleiding van asielzoekersgezinnen naar CJG`s, projecten op gebied van bewegen en actievere dagbesteding (in verband met de preventie van psychische problemen). Daar naast blijven we kennis en advies overdragen over gezondheidsaspecten die een rol spelen bij de asielprocedure. Pharos en het RIVM Centrum voor Gezond Leven (CGL) Pharos werkt gezondheidszorg-breed en participeert ook binnen het CGL. Daarbinnen zetten we ook in 2013 onze expertise in om handleidingen, bestaande kennis en interventies tevens voor migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterden geschikt en effectief te maken. Daarnaast helpen we de samenwerking en afstemming tussen kenniscentra onderling en kenniscentra en het veld te versterken. Gericht op het ontwikkelen van samenhangende interventieprogramma’s, een betere implementatie van kennis en het ondersteunen van lokale professionals. In hoofdstuk 9 van het jaarplan staan de afspraken die met het CGL gemaakt zijn over de inzet en rol van Pharos binnen het CGL in 2012.


Internationale kennis benutten Er is inmiddels veel internationaal onderzoek op het terrein van gezondheid en diversiteit. In veel Europese landen, Canada en de VS is het beter afstemmen van de gezondheidszorg op de diversiteit van de bevolking onderwerp van een actief (kennis) debat. Wij kunnen daarvan leren. In 2013 organiseren we een internationaal debat, waar we in ieder geval professor Raj Bhopal uit Schotland, deskundige op dit terrein en onorthodox denker, voor zullen uitnodigen. VWS en andere financiering In de programma’s treft u projecten aan met verschillende soorten financiering:

Projecten die volledig uit de VWS - subsidie voor het programma worden gefinancierd.

Projecten die uit de VWS - subsidie voor het programma worden gefinancierd, gecombineerd met aanvullende financiering.

Projecten waarvoor volledig elders financiering wordt gezocht of al is gevonden.

Drs. M.T.M. van Berkum MSM Directeur Pharos


Over Pharos Pharos, landelijk kennis- en adviescentrum, is gespecialiseerd in:

de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van gezondheidszorg voor migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

de gezondheid van deze groepen. Missie Pharos Vanuit het uitgangspunt ‘goede zorg voor iedereen’, zet Pharos kennis en advies in om de kwaliteit, effectiviteit en toegankelijkheid van de gezondheidszorg voor deze groepen te stimuleren en hun gezondheid te bevorderen. Pharos hanteert de definitie van gezondheid van de World Health Organization (WHO): ‘een staat van volledig fysiek, geestelijk en sociaal welbevinden en niet slechts het ontbreken van een ziekte of gebrek’. Visie Pharos werkt vanuit de volgende visie:

Het vraagstuk van gezondheidszorg voor migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden is een gewoon vraagstuk van kwaliteit en effectiviteit van zorg voor alle burgers. De gebruikelijke sturingsinstrumenten voor kwaliteit kunnen hierbij ingezet worden.

Uitgangspunt in ons stelsel is het principe dat iedere cliënt recht heeft op kwalitatief goede zorg. Dat geldt ook voor migranten. Zij zijn individuele zorgvragers met een aantal specifieke kenmerken. Goede zorg aan migranten betekent geen cultuurspecifieke zorg, maar cultuursensitieve zorg. Ook binnen autochtone bevolkingsgroepen zijn grote verschillen. Oog voor diversiteit en specifieke achtergrond, zoals voor laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden, bevordert zorg op maat in den brede.

Het is zaak ervoor te zorgen dat het reguliere stelsel voor de gezondheidszorg (de driehoek van zorgaanbieders, financiers en cliënten) voor alle burgers goed werkt.

De zorgsector en professionals hebben een verantwoordelijkheid om ook deze groepen goede zorg te bieden. Omgekeerd geldt hetzelfde, cliënten zijn medeverantwoordelijk voor een effectief gebruik van het stelsel en verantwoordelijk voor hun eigen gezondheid en keuzes hierbinnen.

Er is aanzienlijke gezondheidswinst en kostenreductie te boeken als de gezondheidszorg effectiever is voor migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en burgers met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Profiel Pharos is een onafhankelijk kennis- en adviescentrum. Zij is zowel kennisproducent als kennismakelaar. Zij werkt op geleide van de vraag en ondersteunt landelijke en lokale partijen, professionals en migranten-


en cliënten/patiëntenorganisaties. Pharos ontwikkelt kennis samen met hen. Haar expertise en inzet richten zich op de hele gezondheidszorg en op alle terreinen die voor gezondheidsbeleid van belang zijn. Pharos beschikt over in 30 jaar opgebouwde expertise en brede netwerken op dit terrein. Hierdoor is zij bij uitstek de organisatie waar je terecht kunt als je wilt weten hoe je ervoor kunt zorgen dat de kwaliteit en effectiviteit van gezondheidszorg ook gegarandeerd zijn voor migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. De kennis van Pharos steunt op drie bronnen:

Wetenschappelijke kennis. Praktijkkennis van zorgen hulpverleners en andere actoren. Ervaringskennis van cliënten.

Pharos zet zich in om reeds bestaande kennis beter te benutten, te verbinden en praktisch inzetbaar te maken. Diensten en producten van Pharos

Informatie, advies en ondersteuning van lokale professionals en partijen.

Onderzoeken en quick scans. Beschikbaar stellen ‘state of the art’ kennis en informatie over:

- de gezondheid van migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en groepen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

- de toegankelijkheid, kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg voor deze groepen.

Interventies en good practices op het gebied van: - gezondheid van migranten, vluchtelingen,

laaggeletterden en burgers met beperkte gezondheidsvaardigheden.

- het bevorderen van de toegankelijkheid, de kwaliteit en effectiviteit van de gezondheidszorg en voorzieningen voor deze doelgroepen.

- preventie van meisjesbesnijdenis. Het gaat hierbij doorgaans om het aanpassen en aanvullen van reguliere en reeds bestaande interventies, zodat deze ook bruikbaar zijn voor deze groepen.

Verspreiding en ondersteuning bij implementatie van methodieken en interventies.

Aanvulling van bestaande richtlijnen en kwaliteitscriteria zodat ze ook toepasbaar zijn voor zorg aan migranten, laaggeletterden en cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Ondersteuning op het terrein van samenwerking met de doelgroepen.

Bijdragen aan curricula van opleidingen. Stimuleren en organiseren van kennisuitwisseling en

kennisnetwerken. Deskundigheidsbevordering, trainingen en (bij)scholing op maat. Publicaties. Debatten, congressen, expertmeetings, werkconferenties en

dergelijke. Beleidssignalering en -advisering.


Samenwerkingspartners en klanten van Pharos Pharos werkt gezondheidszorgbreed en heeft een breed en gevarieerd netwerk met klanten, veldpartijen, professionals, patiënten- en cliëntenorganisaties, zelforganisaties en andere kenniscentra. Als specialistisch kenniscentrum maakt Pharos graag gebruik van de expertise van andere kenniscentra en universiteiten en werkt regelmatig met hen samen in programma’s en projecten. Partners en klanten zijn onder andere:

Zorgprofessionals en aanbieders in de huisartsen- en specialistische zorg, jeugdgezondheidszorg (JGZ), jeugdzorg en -hulpverlening, Centra voor Jeugd en Gezin (CJG), verloskundige zorg, maatschappelijk werk en maatschappelijke opvang, Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdiensten (GGD-en), fysiotherapie, MEE- organisaties, de Geestelijke Gezondheidszorg (GGZ), ouderenzorg en Advies- en Meldpunt Kindermishandeling (AMK’s).

Beroeps- en koepelorganisaties als de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG), Landelijke Huisartsenvereniging (LHV), Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN), Orde van medisch Specialisten, Johannes Wier Stichting, Nederlands Instituut van Psychologen (NIP), Geestelijke Gezondheidszorg Nederland (GGZ Nl), Geneeskundige en Gezondheidsdiensten Nederland (GGD Nederland), ActiZ brancheorganisatie van ondernemers in de verpleeg- en verzorgingshuiszorg, thuiszorg, jeugdgezondheid- en kraamzorg, Landelijk Kenniscentrum LVG (Licht Verstandelijk Gehandicapten), Aedes brancheorganisatie voor woningcorporaties, Nederlands Genootschap Fysiotherapie, Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen.

Patiënten en cliëntenorganisaties: PGOsupport, onafhankelijke netwerkorganisatie voor patiënten-gehandicapten- en ouderenorganisaties, Nederlandse Patiënten Consumenten Federatie (NPCF), LOC Zeggenschap in zorg, Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM), CSO Koepel van ouderenorganisaties, Chronisch zieken en Gehandicapten Raad Nederland (CG raad), Zorgbelang Nederland en lokale belangenbehartiging, Cliëntenbelang, St. Allochtonen met Kanker (SAK).

Centrum Klantervaring Zorg. Zorgverzekeraars: Zorgverzekeraars Nederland, Agis Achmea,

Menzis, CZ, College voor Zorgverzekeringen, stichting Miletus samenwerkingsverband van zorgverzekeraars voor het meten van de ervaringen van de patiënt in de zorg.

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) Centrum Gezond Leven (CGL), ZonMw, Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), Movisie, Kenniscentrum seksualiteit Rutgers WPF, Soa-Aids Nederland, Nederlands Jeugdinstituut (NJI), Trimbos, Mikado, Stivoro, Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB), Forum, Vilans, Schorer, Voedingscentrum, Stichting Consument en Veiligheid, kenniscentrum Overgewicht, Nederlands instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg (Nivel), Nederlandse Organisatie voor toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek ( TNO), Verwey-Jonker Instituut.

Centraal Begeleidingsorgaan/kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg (CBO).

Vereniging van Nederlandse gemeenten (VNG) en gemeenten.


Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, ministerie van Binnenlandse Zaken

Diabetesfederatie, Diabetesvereniging Nederland, Diabetesfonds, Reumapatiëntenbond, Stichting allochtonen en kanker, KWF kankerbestrijding, Nederlandse Hartstichting

Universiteiten en academische ziekenhuizen. Opleidingsinstituten. Bureau Medische Advisering van de Immigratie- en

Naturalisatiedienst (BMA/IND) en Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA.)

Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants (Picum) en Dokters van de wereld.

Federatie van Somalische Associaties in Nederland (FSAN), Vluchtelingen Organisaties Nederland (VON), St. Marokkaanse Nederlanders en andere organisaties van migranten/vluchtelingen.

Nidos onafhankelijke (gezins)-voogdij instelling voor alleenstaande minderjarige asielzoekers, Defence for children, LOWAN landelijk steunpunt voor het onderwijs aan nieuwkomers

VluchtelingenWerk Nederland, Amnesty, Stichting voor Vluchteling-Studenten UAF, Instituut voor Mensenrechten en Medisch Onderzoek (IMMO), Zorg voor Asielzoekers met Psychische Problemen (ZAPP), Stichting Vluchtelingen Organisaties Rijnmond.

Raad voor Volksgezondheid en Zorg (RVZ), Raad Gezondheidsonderzoek, Inspectie voor de Gezondheidszorg (IGZ), Raad voor de Kinderbescherming.

Cordaid, Internationale Organisatie voor Migratie (IOM), Stichting Hit, Healthnet TPO.

Pharos en het RIVM Centrum voor Gezond leven (CGL) Pharos werkt gezondheidszorg breed en participeert ook in het RIVM Centrum voor Gezond leven. Pharos levert in het CGL een bijdrage aan de samenwerking en afstemming tussen kenniscentra onderling en tussen kenniscentra en het veld. Pharos brengt haar expertise in op het gebied van gezondheid van migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden om kennis, interventies en andere instrumenten ook voor deze doelgroepen geschikt en toegankelijk te maken.


Migrant als klant en eigen regie Meerjarenprogramma 2013-2016 Inleiding Zorgvragers (klanten), zorgaanbieders als zorgverzekeraars hebben ieder hun eigen taken en verantwoordelijkheden om invulling te geven aan de kwaliteit van zorg; de overheid bewaakt het goed functioneren daarvan. We zijn in Nederland aardig op weg om de invloed van klanten in de zorg te versterken. Cliënten kunnen zorgaanbieders stimuleren tot betere prestaties en zorgverzekeraars prikkelen tot het inkopen van zorg die aansluit op hun vraag. Bij migranten- klanten valt hier nog veel winst te behalen. De sturingsfactor van de migrant als klant in de zorg komt nog onvoldoende uit de verf. Migranten zijn nauwelijks vertegenwoordigd in reguliere patiënten- en cliëntenorganisaties en veel migranten zijn nog weinig bekend met begrippen als ‘recht op informatie’, ‘keuzevrijheid’ en ‘prijs-kwaliteit verhouding’ in relatie tot hun gezondheidszorg. Uitgangspunt is dat het stelsel voor alle burgers goed werkt en dus ook voor de groep van migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. De zorgsector heeft een verantwoordelijkheid om ook aan hen goede zorg te bieden en hun gezondheid te bevorderen. Zorgaanbieders en zorgverzekeraars dienen goed toegerust te zijn met relevante instrumenten om in hun aanbod en bij de zorginkoop rekening te houden met uiteenlopende behoeften van deze klantengroep. Voor de zorgprofessionals geldt dat men zorg biedt met kennis van en gevoel voor verschillen in (etnische) achtergronden van de cliënt. De gangbare sturingsinstrumenten (zoals meetinstrumenten voor patiënt- en klanttevredenheid) zijn ook hier voor in te zetten. Door in deze sturingsinstrumenten structureel elementen op te nemen die voor effectieve zorg aan migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden van belang zijn, worden zij breed toepasbaar en worden aanpassingen in de mainstream opgenomen en geborgd. Pharos heeft hiertoe vragenlijsten van de CQ-index succesvol aangepast voor vier zorgsectoren en implementeert deze in 2013. Migranten zijn als klant medeverantwoordelijk voor de kwaliteit van zorg. Men moet voldoende kennis hebben om effectief gebruik te maken van de zorg en passende keuzes te maken. Het is met andere woorden belangrijk dat iedereen en dus ook de migrant over de kennis en vaardigheden beschikt om zich als klant in de zorg te kunnen bewegen (health literacy). Toegankelijk voorlichtingsmateriaal en heldere basisinformatie voor migranten en mensen met een beperkte gezondheidsvaardigheden is hierbij een voorwaarde. Dit vormt een speerpunt in ons programma. Het programma ‘Migrant als klant’ wil de sturende rol van migranten als klant in het zorgstelsel meer op de agenda krijgen van patiëntorganisaties, zorgaanbieders, verzekeraars en in 2013 ook bij gemeenten. Vooral de migranten zelf zijn aan zet. Eigen regie, participatie en zelfmanagement zijn sleutelbegrippen bij dit programma, waarbij in 2013 met name zal worden ingezet op het gebruik van e-health en social media.


Pharos continueert samen met de Raad voor de Volksgezondheid (RVZ) de organisatie van een jaarlijkse conferentie. Hier wordt samen met vertegenwoordigers van de zijde van patiënten- en migrantenorganisaties, zorgaanbieders en zorgverzekeraars een groot aantal actiepunten afgesproken om migranten beter toe te rusten met de nodige informatie en verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen gezondheid en het vinden van passende zorg. De opvolging van de actiepunten wordt gevolgd door Pharos en steeds opnieuw ingebracht in de conferentie. Op basis van deze gezamenlijke agenda vult Pharos het meerjarenprogramma ‘Migrant als klant en eigen regie’ in. Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat:

de algemene basisinformatie over gezondheid en zorg voor iedereen en dus ook voor migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden beschikbaar is. Die informatie stelt hen in staat om eigen keuzes te maken en zelf regie te voeren.

het niveau van zelfmanagement en gezondheidsvaardigheden onder migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden toeneemt.

de klantervaringen van migranten inzichtelijk en goed in beeld worden gebracht op basis van bestaande reguliere instrumenten zoals de CQ index.

migranten evenredig vertegenwoordigd zijn in driekwart van de reguliere landelijke patiënten- en cliëntenorganisaties en idem in cliëntenraden van zorginstellingen.

zorgverzekeraars beschikken over voldoende informatie om effectieve zorg en ondersteuning in te kopen voor migrantencliënten.

Activiteiten Meerjarenprogramma Migrant als klant 2013 1. Basisinformatie over de zorg Om goede keuzes te kunnen maken op het terrein van gezondheid en gezond gedrag, zorggebruik en zorgverzekering is het belangrijk dat alle burgers over betrouwbare en toegankelijke basisinformatie beschikken. Een van de belangrijkste voorwaarden voor adequaat zelfmanagement is dat men goed geïnformeerd is. Toegankelijke informatie is allereerst informatie die begrijpelijk is en aansluit bij het kennisniveau van de gebruiker. Pharos wil er aan bijdragen dat alle basisinformatie die wordt verspreid via landelijke kanalen zoals de site KiesBeter.nl toegankelijk is voor migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Daartoe is in 2012 een verkenning uitgevoerd. In 2013 zullen concrete aanbevelingen ontwikkeld worden voor degenen die verantwoordelijk zijn voor inhoud en opzet van KiesBeter.nl. Kiesbeter.nl wordt onderdeel van het NZI/kwaliteitsinstituut en krijgt per 2014 een andere opzet en naam. Waar relevant worden ook aangepaste social media ingezet om migranten te stimuleren van dit soort sites gebruik te maken. Door de toepassing van social media kunnen migranten van de 1e en de 2e generatie via hun kinderen en kleinkinderen bereikt worden. Op deze manier wordt het netwerk van familieleden op een natuurlijke wijze benut. Daarnaast werkt Pharos aan het toegankelijk maken van informatie over zorgverzekeringen voor migranten. In 2012 is met dit doel advies gegeven aan Agis en is de informatiebehoefte over zorgverzekeringen in kaart gebracht. Resultaten hiervan worden in 2013 omgezet in voorlichting.


We werken ook aan instrumenten die voorlichting en communicatie in de instelling begrijpelijk maken voor alle groepen burgers. Pharos heeft daartoe in 2012 contact gelegd met diverse ziekenhuizen en zal in 2013 hulpmiddelen ontwikkelen om de informatievoorziening en communicatie te verbeteren. Doel

Migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden hebben toegang tot betrouwbare informatie om onder eigen regie gerichte (en gezonde) keuzes te kunnen maken, verantwoordelijkheid te nemen voor de eigen gezondheid en waar nodig passende zorg te kunnen vinden.

Professionele zorgverleners zijn goed toegerust om informatie en voorlichting te geven aan deze cliënt groepen en beschikken over ondersteunend materiaal.

Activiteiten 2013

Aanbevelingen doen over het toegankelijk maken van KiesBeter.nl voor migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Ontwikkelen van digitale keuze-informatie over zorgverzekeringen ten behoeve van migranten, op basis van deskresearch en onderzoek naar informatiebehoefte dat is uitgevoerd in 2012. De voorlichting kan uitgevoerd worden via reguliere informatiekanalen en daarnaast via migrantenorganisaties.

Ontwikkelen en testen van instrumenten om toegankelijkheid van ziekenhuizen voor migranten en laaggeletterden te vergroten in de zin van mondelinge en schriftelijke communicatie, de bewegwijzering en voorlichting. Afhankelijk van behoefte wordt gekozen voor checklists, zelfmonitor, quick scan of handreikingen voor communicatie en patiëntvoorlichting.*

Ontwikkelen en implementeren van communicatiestrategieën om deelname van migranten in bloedvoorziening (donorschap) te vergroten in opdracht van Sanquin.*

Masterclass ontwikkelen en organiseren voor bestuurders en managers.*

Resultaten 2013

Aanbevelingen om de toegankelijkheid van digitale portals zoals KiesBeter.nl te vergroten zijn gegeven aan relevante actoren.

Digitale keuze-informatie over zorgverzekeringen is ontwikkeld en verspreid.

Zorgverleners in ziekenhuizen beschikken over tools en tips om voorlichting en informatie aan migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden te optimaliseren.

Samenwerkingspartners Zorgbelang Nederland, Cliëntenbelang Amsterdam, NPCF, NOOM, Stichting Miletus, Zorgverzekeraars Nederland, Instituut Verantwoord Medicijngebruik, Universiteit Utrecht, Sanquin, Haga-ziekenhuis, UMC, VUMC en Flevoziekenhuis. Looptijd 2012- 2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Activiteiten met een * zijn alleen mogelijk met aanvullende financiering.


2. Zelfmanagement en gezondheidsvaardigheden Het stimuleren van zelfmanagement voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en migranten is een uitdagend traject dat tijd vergt. Het gaat daarbij enerzijds om het versterken van de eigen regie, kennis en vaardigheden aan de kant van de patiënt. Anderzijds is het essentieel dat de zorgverlener zijn handelen goed kan afstemmen op het niveau van gezondheidsvaardigheden van de patiënt die voor hem zit. Beide aangrijpingspunten voor versterking van zelfmanagement staan op de agenda van Pharos. In 2012 hebben we ons gericht op het creëren van voorwaarden om samen met andere partners kennis en best practices op het vlak van zelfmanagement te delen. Samen met de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ) stimuleren we, via een jaarlijkse conferentie, dat er gezamenlijke afspraken worden gemaakt door landelijke organisaties die een rol kunnen spelen bij zelfmanagement van migranten. Tevens heeft Pharos geadviseerd bij de opzet van een module zelfmanagement die gebruikt gaat worden bij alle zorgstandaarden zodat er daarbij aandacht is voor cultuursensitieve aspecten en voor afstemming op verschillende niveaus van geletterdheid en gezondheidsvaardigheden. Ook in 2013 werken we aan dit type verspreiding en borging van kennis. Juist bij chronische aandoeningen speelt zelfmanagement een belangrijke rol. De verwachte toename van het aantal chronisch zieken zal de zorgdruk in de eerste lijn versterken. Stimulering van zelfmanagement is alleen al daarom een prioriteit. Zorgverleners hebben een ondersteunende rol in het geven van informatie en advies voor het dagelijks omgaan met de aandoening. Zelfmanagement is in dit opzicht een teamsport van zorgverleners, patiënten en hun naasten waarbij communicatieve vaardigheden en onderling vertrouwen een grote rol spelen. Bij migranten is de invloed van de sociale omgeving op therapietrouw en een gezonde leefstijl in dit verband zeker iets om rekening mee te houden. Dit proces kan ondersteund en vergemakkelijkt worden door de inzet van e-health instrumenten. Pharos wil in 2013 bijdragen aan de ontwikkeling van een digitaal programma voor zelfmanagement bij chronische aandoeningen in samenwerking met de groep van Bas Bloem en Jan Kremer, UMC St Radboud en IQ healthcare. Doel

Stimuleren ontwikkeling van vaardigheden bij migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden om adequaat zelfmanagement toe te passen in het omgaan met de eigen gezondheid en chronische aandoeningen.

Ondersteunen zorgverleners met kennis, good practices en instrumenten om zelfmanagement bij deze groepen te faciliteren.

Activiteiten 2013

Voortzetten van een landelijk platform van deskundigen die betrokken zijn bij onderzoek, ontwikkeling en implementatie van interventies op het gebied van zelfmanagement.

Voortzetten van participatie in activiteiten van de landelijke Kerngroep Zelfmanagement en het e-health platform (Nationale Implementatie Agenda).

Actief participeren in de Alliantie Gezondheidsvaardigheden en zorgen dat er aansluiting tot stand komt met het Platform Zelfmanagement van Pharos.


Organisatie van de vierde jaarlijkse conferentie voor patiëntenorganisaties, zorgaanbieders en zorgverzekeraars samen met de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ).

Monitoren van de voortgang in de uitwerking van de actiepunten, die patiëntenorganisaties, zorgaanbieders en zorgverzekeraars gezamenlijk formuleren tijdens de jaarlijkse conferentie op 8 november 2012 van Pharos en de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ).

Samen met de groep van Bas Bloem en Jan Kremers, het UMC St Radboud en IQ healthcare willen we in 2013 vernieuwende initiatieven als Mijn Zorgnet en Parkinsonnet.nl toegankelijk maken voor laagopgeleide en migrantencliënten. We dragen bij aan de ontwikkeling van een digitaal programma voor zelfmanagement bij chronische aandoeningen.*

Resultaten 2013 Bundeling en verspreiding van kennis, good practices en lessons

learned over e-health en zelfmanagement bij migranten en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Start ontwikkeling (digitale) interventie ter ondersteuning van zelfmanagement bij chronische aandoeningen voor mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden en migranten.

Implementatie van resultaten uit de jaarlijkse conferentie van Pharos en de RVZ.

Samenwerkingspartners Universiteit Utrecht, NPCF, RVZ, UMC St Radboud, IQ healthcare, Groep van Bas Bloem en Jan Kremers, TNO. Looptijd 2012-2015. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Activiteiten met een * zijn alleen mogelijk met aanvullende financiering. 3. Zichtbaar maken van klantervaringen Het verzamelen en analyseren van klantervaringen kan benut worden om kwaliteit van zorg te verbeteren. Zorgorganisaties houden daarom periodiek ‘tevredenheidsmetingen’ onder de patiëntenpopulatie; dit verschaft hen inzicht in de punten waarop zij hun zorgprestaties kunnen verbeteren. De uitkomsten bieden daarnaast zorgverzekeraars houvast voor de inkoop van zorg. Bestaande klanttevredenheidsmetingen in de zorg vinden weinig respons bij migranten met als consequentie dat hun ervaring en waardering niet zichtbaar zijn in de uitkomsten. In 2011 is Pharos samen met het Centrum Klantervaringen Zorg (CKZ) en het Nivel gestart met het aanpassen van de vragenlijsten voor de Consumer Quality Index (CQI) voor gebruik bij migranten. In 2012 is de eerste fase van het traject met succes afgerond; de CQ-vragenlijsten zijn bijgesteld voor de huisartsenzorg, ziekenhuiszorg, kraamzorg en de thuiszorg en vervolgens op bruikbaarheid getest. In 2013 wordt het traject voortgezet door de gevalideerde vragenlijsten voor te leggen aan het CKZ voor een officiële erkenning en vervolgens te implementeren. Migranten zullen in deze fase een belangrijke rol spelen door richting te geven aan de wijze waarop de implementatie plaatsvindt. Pharos zal voor zowel zorgaanbieders als migrantenorganisaties materialen ontwikkelen voor een juiste toepassing van de (herziene) CQI-instrumenten. Daarnaast zal Pharos in samenwerking met het CKZ aan


zorgaanbieders een traject aanbieden om migrantencliënten te betrekken bij hun kwaliteitsprojecten. Doel Waarborgen dat klantervaringen van migranten in de gezondheidszorg systematisch worden meegenomen in klanttevredenheidsmetingen. Activiteiten 2013

Consultatie van migranten om vast te stellen wat optimale vormen van implementatie van de bijgestelde vragenlijsten zijn.

Voorlichting geven aan migranten over functie en noodzaak van betrokkenheid bij meet- en verbetertrajecten.

Organiseren van een bijeenkomst voor patiëntenorganisaties, zorgaanbieders en zorgverzekeraars in het kader van de implementatie van de bijgestelde vragenlijsten.

Aanscherpen en testen van ondersteunende voorlichtingsmaterialen bij gebruik van CQ vragenlijsten t.b.v. migranten en vluchtelingen.

Organisatie en uitvoering van een training aan migranten- cliënten(raden) en patiëntenorganisaties om de nieuwe CQ vragenlijsten te kunnen gebruiken.

Ontwikkelen van een handreiking voor de vier sectoren (huisartsenzorg, ziekenhuiszorg, kraamzorg en thuiszorg) ten behoeve van het uitzetten van de CQ lijst bij migranten.

Verkenning van mogelijkheden voor aanpassen CQ vragenlijst voor ervaringen met zorgverzekeringen.

Resultaten 2013

Implementatie ten behoeve van duurzame verankering en gebruik van de aangepaste CQ vragenlijsten is afgerond.

Materialen/methodieken die zorgaanbieders en/of cliënten(organisaties) faciliteren bij gebruik van de aangepaste CQ vragenlijsten zijn beschikbaar.

Migranten zijn via het CKZ betrokken bij zorgverbeteringsprojecten van zorgorganisaties.

Samenwerkingspartners Huisartspraktijken, ziekenhuizen, kraamzorgorganisaties, thuiszorgorganisaties, Zorgverzekeraars Nederland, NIVEL, CKZ, migrantenorganisatie, migranten sleutelfiguren. Looptijd 2012-2014. Financiering Voor de validering van de CQ vragenlijsten voor huisartsenzorg, ziekenhuiszorg, kraamzorg en thuiszorg is aanvullende financiering gevonden bij het Fonds PGO-Support. Voor validering van de CQ vragenlijst voor ervaringen met zorgverzekeringen wordt door Pharos samen met CKZ en NIVEL financiering gezocht bij het Fonds PGO. 4. Versterken cliëntparticipatie Veel cliënten profiteren van de mogelijkheden van participatie, informatie, lotgenotencontact en voorlichting via patiëntenorganisaties. Er is echter nog steeds een heel kleine groep migranten die gebruik maakt van deze voordelen van reguliere patiënten- en cliëntenorganisaties. Als migranten zich organiseren doen ze dat veelal bij migranten zelforganisaties. Er valt winst te behalen als de krachten van migranten en patiëntenorganisaties


worden gebundeld. Dit bleek in 2012 uit het project ‘Patiëntenorganisaties bekennen kleur’ dat Pharos en PGO-Support uitvoeren. Gezamenlijk werden instrumenten ontwikkeld om participatie van migranten in (de besturen van) reguliere landelijke patiënten- en cliëntenorganisaties te verstevigen. In 2013 wordt vervolg gegeven aan dit project en worden pilots gestart met nieuwe patiënt organisaties. Een directe en effectieve manier waarop cliënten kunnen meedenken over de zorg is het opstellen van kwaliteitscriteria. In 2013 wordt verder gewerkt aan de aanpassing van kwaliteitscriteria voor de zorg aan patiënten met kanker. Een andere manier om participatie vorm te geven is het werken met cliëntenpanels die in gesprek gaan met regionale zorgverzekeraars over hun wensen, ervaringen en mening over de zorg. Uiteindelijk moet dat resulteren in zorginkoop die aansluit bij de vraag van deze groep verzekerden. We hebben in 2012 gezorgd dat migrantenpanels zorgverzekeraars kunnen adviseren over inkoop van GGZ-zorg. In 2013 willen we stimuleren dat de deelname van migranten aan regionale expertteams en andere patiëntenpanels in brede zin wordt vergroot en werken daartoe samen met zorgbelangorganisaties. Ook wordt samengewerkt met het NIVEL om de deelname van migranten in het landelijke Consumentenpanel Gezondheidszorg te verhogen. Tot slot gaan we in 2013 stimuleren dat migranten meer gaan deelnemen aan de reguliere participatiemogelijkheden die gemeenten bieden in het kader van de Wmo. Doelen

Faciliteren dat migranten deel uit kunnen maken van reguliere patiënten- en cliëntenorganisaties en ontwikkelen en implementeren van instrumenten om de sturende rol als klant in het zorgstelsel vorm te geven.

Zorgverzekeraars en gemeenten hebben voldoende informatie over de zorgvraag van migranten en beschikken over criteria voor het inkopen van passende zorg en voorzieningen.

Activiteiten 2013

Doorontwikkelen en implementeren van methodieken om participatie van migranten in (de besturen van) reguliere landelijke patiënten- en cliëntenorganisaties te verstevigen.

Uitvoeren van pilots met nieuwe patiëntorganisaties. Oriëntatie digitaal lotgenotencontact. Voortzetten van een reeks focusgesprekken met migranten over

de kwaliteitscriteria die vanuit patiëntenperspectief zijn opgesteld voor de zorg aan patiënten met kanker.

Implementeren best practices en lessons learned met bijbehorende handreikingen over het betrekken van migranten bij beleid en praktijk in de gezondheidszorg, ontwikkeld in het kader van het ZonMw project Patiënten participatie van migranten.*

Ontwikkelen van een handleiding en training voor cliëntraden, Regionale Expert Teams (RET’s) en patiëntenorganisaties over het versterken van de inbreng van migranten bij het zorginkoopproces. Onderzoeken van de behoefte aan een vergelijkbare handreiking bij zorgverzekeraars.

Vergroten van deelname migranten aan RET’s, onder andere door opzet pool getrainde migranten die zich beschikbaar stelt voor deelname aan deze patiënten panels en monitoren van resultaten.


Verschillende acties om het aantal migranten dat deelneemt aan het Consumentenpanel Gezondheidszorg van NIVEL te vergroten.*

Stimuleren dat migranten meer deelnemen aan participatiemogelijkheden Wmo en bevorderen dat migranten beter op de hoogte zijn van Wmo-voorzieningen op basis van de uitkomsten van een conferentie met gemeenten en patiënten- en migrantenorganisaties die gehouden wordt in 2012.

Resultaten 2013

Er zijn instrumenten geïmplementeerd om de vertegenwoordiging van migranten in (besturen van) reguliere patiënten- en cliëntenorganisaties te versterken.

Kwaliteitscriteria voor zorg aan patiënten met kanker die in samenwerking met patiëntenorganisaties zijn opgesteld, zijn waar relevant aangevuld vanuit het perspectief van migranten.

Lessons learned en handreikingen (ontwikkeld in een ZonMw project) om de inbreng van migranten te versterken bij beleid en praktijk in de gezondheidszorg zijn geïmplementeerd.

De inbreng van migranten bij het zorginkoopproces van zorgverzekeraars is gefaciliteerd door ontwikkeling en verspreiding van praktische werkwijzen.

Meer migranten participeren in het Consumentenpanel Gezondheidszorg van NIVEL.

Participatiemogelijkheden van de Wmo worden beter benut door migranten en zij zijn op de hoogte van wat de Wmo te bieden heeft.

Samenwerkingspartners Zorgbelang Nederland, NPCF, PGO support, LOC, NOOM, SAK, patiëntenorganisaties, ZN, zorgverzekeraars, NIVEL. Looptijd 2012-2016. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Voor onderdelen met een * is financiering van derden gevonden. 5. Migratie en Gezondheid, feiten en cijfers Bij beleidsmakers en professionals in de zorg is er behoefte aan geïntegreerde, wetenschappelijke gegevens over het hele terrein van migratie en gezondheid met de nodige verdieping per gezondheidssector. Daarnaast is er ook behoefte aan degelijke interpretaties van gegevens en interventies. Met de publicatiereeks Migratie en gezondheid, feiten en cijfers biedt Pharos een overzicht van state of the art kennis op dit terrein. De eerste uitgave die begin 2011 verscheen, gaf inzicht in feiten en cijfers op het terrein van de publieke gezondheidszorg, gezondheid van migrantenjeugd en de eerstelijnszorg. De tweede uitgave die begin 2012 is verschenen, heeft als thema gezondheid en oudere migranten. In 2013 werken we aan de derde uitgave van Migratie en Gezondheid. Het thema voor deze uitgave is: zelfmanagement en participatie van migranten in beleid en praktijk van de gezondheidszorg. Hierin geven we aan wat de stand van zaken is op dit terrein en maken we de balans op van de diverse inspanningen die zijn geleverd. Dit thema sluit aan op het


motto ‘heft in eigen handen’ en ‘versterken eigen regie’ dat we hanteren bij het programma De migrant als klant. Doel Overzicht bieden van kwantitatieve en kwalitatieve gegevens over zelfmanagement en participatie van migranten in beleid en praktijk van de gezondheidszorg, alsmede van de interventies en methodieken die er bestaan om dit te bevorderen. Activiteit 2013

Publiceren van de derde uitgave ‘Migratie en Gezondheid’. In 2012 wordt, op basis van overleg met beleidsmakers en professionals in de zorg, een definitief besluit genomen over het thema.

Resultaat 2013

De derde uitgave van ‘Migratie en gezondheid’ is gepubliceerd en verspreid onder beleidsmedewerkers en andere belanghebbenden in de zorg.

Samenwerkingspartners NPCF, PGO, Zorgbelang Nederland, VluchtelingenWerk Nederland, GGD Nederland, LHV, Erasmus Sociale wetenschappen, Verwey Jonker, RIVM, SCP, universiteiten, ZonMw, NIVEL, GBI’s, CGL. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. 6. Onderhouden van een consultteam met migrantenexperts Pharos heeft in de afgelopen jaren een uitgebreid netwerk van migrantenexperts opgebouwd. Het gaat daarbij zowel om hoog opgeleide migranten die breed inzetbaar zijn, als om autoriteiten die gespecialiseerd zijn in een specifiek terrein van de gezondheidszorg. De experts adviseren Pharos bij de opzet en uitvoering van projecten, maar kunnen ook worden bemiddeld bij adviesvragen uit het veld of verzoeken om deelname in een klankbordgroep. Ook kunnen ze ingezet worden bij de ondersteuning van professionals in samenwerking met het RIVM-CGL (professionals Gezond Versterkt). In 2013 wordt de inzet van het team voortgezet en de werving gecontinueerd. Tevens wordt het veld van zorgaanbieders, zorgverzekeraars, collega-instellingen en overheden met regelmaat attent gemaakt op de mogelijkheid van inschakeling van deze migrantenexperts. Doel Zorgprofessionals met een migrantenachtergrond inzetten ten behoeve van het verbeteren van de kwaliteit en het bereik van gezondheidszorg voor migranten. Activiteiten

Actief onderhouden en monitoren van kwaliteit van het consultteam door middel van intervisie, begeleiding, registratie, verslaglegging en evaluatie van de inzet van het team.

Continuering van de werving van deskundigen met migrantenachtergrond voor het consultteam.

Informeren van het (zorg) veld over de mogelijkheid van consultatie en inschakelen van deze migranten deskundigen.


Resultaten Pharos beschikt over minimaal 5 experts/consulenten op

specifieke gebieden in de gezondheidszorg en 40 breed inzetbare migranten deskundigen.

Zorgaanbieders en andere organisaties kunnen een beroep doen op expertise van het consultteam.

Samenwerkingspartners Migranten- en vluchtelingenorganisaties, relevante universiteiten en hogescholen, landelijke kenniscentra en patiënten- cliëntenorganisaties. Looptijd 2013-2016. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. 7. Actuele zaken en beleidsadvisering Veel zorgen patiëntenorganisaties worstelen met de vraag hoe migranten te betrekken bij de zorginnovatie en zorgverlening en op welke wijze zij met hen kunnen samenwerken aan het verbeteren van de gezondheid en de kwaliteit van de zorg. Ook is men op zoek naar tools en werkbare principes om zelfmanagement van deze cliëntgroepen te versterken. Pharos zal partijen, ook in 2013, van (beleids)advies op maat voorzien op geleide van de vraag en van de actualiteit. Doel Zorginstellingen, overheidsinstellingen, patiënten en cliëntenorganisaties op maat van beleidsadvies voorzien en informeren over actuele zaken met betrekking tot migrantencliënten. Activiteiten 2013

Beleidsadvisering in het algemeen: signalen uit het veld onderzoeken op hun relevantie en deze vertalen naar beleidsadviezen.

Op geleide van actuele ontwikkelingen specifieke beleidsadvisering over het versterken van de rol en positie van migrantencliënten.

Bijdragen leveren aan studiebijeenkomsten, conferenties, vakliteratuur.

Resultaten 2013

Op geleide van actuele ontwikkelingen en de vraag zijn zorginstellingen, overheidsinstellingen, patiënten- en cliëntenorganisaties op een adequate wijze voorzien van advies.

Participatie in klankbord- en adviesgroepen en kennisnetwerken als expert op het gebied van migrantencliënten in gezondheidszorg.

Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering.

Totaal aantal uren meerjarenprogramma Migrant als klant: 4274.


Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/chronische ziekten Meerjarenprogramma 2013 – 2016 Inleiding Zorg in de buurt staat in het beleid centraal. De eerstelijnszorg vervult daarin een belangrijke rol met de huisarts als ‘regisseur’ van samenhangende zorg. In de paar jaar dat het programma effectiviteit en kwaliteit somatische zorg binnen Pharos bestaat is er veel aandacht besteed aan de zorg dichtbij huis. Zorgverleners ondersteunen we bij het bieden van cultuursensitieve zorg die hoge kwaliteit heeft, effectief is en dichtbij huis toegankelijk voor iedereen. Het vergroten van de effectiviteit van de zorg leidt niet alleen tot een verbeterde gezondheid maar ook tot een reductie van zorgkosten. We belichten processen in de zorg die ineffectief verlopen en daardoor vermijdbare kosten met zich meebrengen (bijvoorbeeld het grote aantal zelfverwijzers naar de SEH, patiëntveiligheidsincidenten ten gevolge van communicatieproblemen en het onvoldoende bereiken van bepaalde groepen bij bevolkingsonderzoeken). Daarnaast zetten we in op het borgen van bestaande kennis in zorgstandaarden, richtlijnen en andere kwaliteitsinstrumenten, opdat deze bruikbaar worden voor alle cliënten. We werken daartoe samen met het kwaliteitsinstituut. De activiteiten in het programma richten zich niet alleen op migranten maar ook op laaggeletterden en mensen met lage gezondheidsvaardigheden (ook wel beperkte basisvaardigheden genoemd). In vrijwel alle activiteiten van het programma is er aandacht voor beide groepen. Door onze kennis te delen met zoveel mogelijk partijen in het veld vermenigvuldigen we het aantal mensen dat cultuursensitieve zorg en betere zorg aan laaggeletterden biedt. Dit doen we onder andere door het aanbieden van scholing en training aan (eerstelijns) zorgverleners, bij voorkeur met de voor hen relevante beroepsorganisaties. De afgelopen jaren neemt de vraag naar onze trainingsaanbod vanuit (para-) medische disciplines toe. Binnen de eerstelijn bouwen we in 2013 voort op de samenwerking en contacten die we reeds gelegd hebben met een viertal beroepsgroepen en hun verenigingen, te weten huisartsen, doktersassistenten, praktijkondersteuners en verpleegkundigen. Daarnaast continueren en verdiepen we in 2013 onze activiteiten op het terrein van twee chronische ziektes die een grote ziektelast veroorzaken: diabetes mellitus en somatisch onvoldoende verklaarde klachten. Het programma zet de komende jaren in op kennisontwikkeling, - bundeling en -verspreiding opdat:

in zorgstandaarden, richtlijnen, andere kwaliteits- en veiligheidsinstrumenten relevante kennis en informatie opgenomen wordt met betrekking tot de zorg aan migrantencliënten en cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden/laaggeletterdheid. Hiertoe wordt


samengewerkt met het Kwaliteitsinstituut en het Platform Zorgstandaarden.

de zorg aan allochtone patiënten met somatische onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK) verbetert, doordat huisartsen gaan beschikken over evidence based practices op dit terrein.

de diabeteszorg aan allochtone cliënten effectiever wordt en de therapietrouw verhoogd.

de zorg van huisartsen en andere eerstelijnszorgverleners voor migranten-patiënten en patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterden effectiever wordt.

de deelname aan borstkankerbevolkingsonderzoek onder Turkse en Marokkaanse vrouwen verhoogd wordt.

duidelijk wordt of en hoe we social media op het terrein van preventieve interventies kunnen inzetten, zoals bij het bevolkingsonderzoek.

het aantal zelfverwijzers bij de SEH in grote steden onder allochtone patiënten teruggedrongen wordt.

Activiteiten Meerjarenprogramma Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/chronische ziekten 2013 1. Sturingsinstrumenten voor kwaliteit en het Kwaliteitsinstituut/NZI Voor het verbeteren van de kwaliteit en effectiviteit van zorg en preventie voor migranten zijn de gewone sturingsinstrumenten, zoals zorgstandaarden, richtlijnen, kwaliteitscriteria en dergelijke in te zetten. Door hierin structureel elementen op te nemen die van belang zijn voor effectieve zorg aan migranten wordt cultuursensitief werken opgenomen in de mainstream en geborgd in de reguliere instrumenten. Dit geldt ook voor aanpassingen van de zorg aan laaggeletterden/mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. De huidige zorgstandaarden en richtlijnen sluiten onvoldoende aan bij deze cliënten. Kennis over genetische gezondheidsverschillen (risicoprofiel, reactie op behandeling en medicijnen e.d.) en sociaal economische gezondheidsverschillen, verschillen in gezondheidsgedrag en therapietrouw beïnvloeden de relevantie, uitvoerbaarheid en effectiviteit van de in zorgstandaarden voorgestane professionele zorg en zelfmanagement. Hetzelfde geldt voor richtlijnen. Binnen verschillende projecten van het programma somatische zorg is dan ook aandacht voor zorgstandaarden en richtlijnen. De in voorgaande jaren opgebouwde contacten met het Platform Zorgstandaarden, de Regieraad, de Inspectie gezondheidszorg en het kwaliteitsinstituut/NZI zetten we in 2013 voort. In 2012 is Pharos betrokken bij de activiteiten van het kwaliteitsinstituut/NZI. Dit instituut beoogt een forse impuls te geven aan de kwaliteitsverbetering van de zorg door het stimuleren en ondersteunen van de ontwikkeling van professionele standaarden en richtlijnen. Afgesproken is dat we het instituut adviseren over het opnemen van kennis rondom genoemde cliëntengroepen in richtlijnen en standaarden. Op het gebied van kwaliteit van zorg voor diverse populaties is in het buitenland veel onderzoek gedaan en zijn er instrumenten ontwikkeld. Relevante en leerzame voorbeelden uit het buitenland betrekken we in onze advisering. Doel Stimuleren dat in zorgstandaarden, richtlijnen en andere kwaliteits- en veiligheidsinstrumenten, relevante kennis en informatie opgenomen


wordt met betrekking tot de zorg aan migrantencliënten en cliënten met een beperkte gezondheidsvaardigheden/laaggeletterdheid. Activiteiten 2013

Samenwerking met het Kwaliteitsinstituut verder uitbouwen. Continueren van contacten met Europese en internationale

netwerken op het terrein van cultuursensitieve zorg en zorg aan laaggeletterden/mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Continueren van het verzamelen van relevante informatie uit het buitenland over richtlijnen en andere zaken.

Een presentatie geven op het DiversityRX congres 2013 (tweejaarlijks congres over diversiteit in de VS), als het in 2012 in gediende abstract geaccepteerd wordt.

Op verzoek advies geven aan beroepsorganisaties van professionals in de eerste lijn (bijvoorbeeld het NHG, V&VN) over herziening van standaarden, richtlijnen of kwaliteitsindicatoren.

Verkennen van mogelijkheden om met de apothekersbranche te werken aan aanpassing van richtlijnen en verspreiding van kennis.

Pharos is gevraagd mee te schrijven aan cultuursensitieve functie en taakomschrijvingen (FTO’s) binnen de farmacotherapie.

De beroepsgroepen van apothekers en apothekersassistenten informeren over relevante kennis m.b.t. migranten en laaggeletterden/mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Resultaten 2013

De contacten met het kwaliteitsinstituut/NZI zijn verder uitgebouwd en het kwaliteitsinstituut is op verzoek geadviseerd over inpassing van aandacht voor etnisch, culturele en sociale diversiteit.

Beroepsorganisaties zijn op verzoek geadviseerd over op welke wijze in zorgstandaarden aandacht besteed kan worden aan etnisch culturele verschillen en verschillen ten gevolge van laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden.

De internationale contacten zijn onderhouden en er is een presentatie verzorgd op een congres in de VS.

Samenwerkingspartners Nederlands zorginstituut (NZI), CBO, Platform zorgstandaarden, IGZ, DiversityRX, COST netwerk, EUPHA sectie migrant health, Ministerie van VWS, NHG, KNGF, V&VN, KNMP. Looptijd 2012-2015. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. Voor activiteiten op het terrein van apothekers/farmacotherapie wordt aanvullende financiering gezocht. 2. Huisartsen en andere beroepsgroepen in de eerste lijn Mensen met een niet-westerse achtergrond en inwoners van achterstandswijken bezoeken hun huisarts anderhalf keer zo vaak als andere Nederlanders. Uit onderzoek blijkt dat de gezondheid van migranten in het algemeen minder goed is dan die van autochtone Nederlanders. Ook blijkt dat zij zich vaak niet serieus genomen voelen


door de huisarts en dat huisartsen de zorg voor migranten en mensen met achterstandsproblematiek complex en tijdrovend vinden. Dit geldt vooral voor de 843 huisartsen in 227 achterstandswijken. Knelpunten zijn taal- en andere communicatieproblemen, gebrek aan kennis over het eigen lichaam, laaggeletterdheid en complexe sociale problematiek. Huisartsen hebben vaak onvoldoende kennis over genetisch bepaalde gezondheidsverschillen om tot een goede diagnostiek en behandeling te komen van ziekten die specifiek bij migranten voorkomen en aan vaardigheden om met anderstaligen en laaggeletterden effectief te communiceren. Pharos wil met het project ‘Huisartsen en andere beroepsgroepen in de eerstelijn’ de zorg voor migranten, mensen met geringe gezondheidsvaardigheden en mensen met achterstandsproblematiek effectiever en makkelijker toegankelijk maken. Samen met de betreffende beroepsgroepen wordt aan de onderstaande activiteiten gewerkt. De activiteiten voor de huisartsenzorg geven we mede vorm met een externe adviescommissie. Deze bestaat uit vertegenwoordigers van de NHG en LHV (de werkgroep huisartsen in achterstandswijken) en huisartsen die veel ervaring hebben met migranten en achterstandsproblematiek. De gezamenlijke ontwikkeling van een landelijke masterclass is één van de resultaten van deze samenwerking, evenals de website huisarts-migrant.nl. In de eerste lijn werken veel verpleegkundigen (dikwijls als PoH). Ook zij hebben veelvuldig te maken met patiënten met een andere achtergrond en laaggeletterden. Niet iedere verpleegkundige weet daar even gemakkelijk mee om te gaan. In 2012 vormden we een adviesgroep van ervaren verpleegkundigen. Met hun inbreng werken we in 2013 verder om de zorg voor migranten en laaggeletterden vanuit hun beroepsperspectief beter vorm te geven. Veilig en doelmatig medicijngebruik is een thema dat sinds 2012 aandacht krijgt. Het gaat niet alleen om theoretische farmacotherapie kennis maar ook om de praktische toepasbaarheid: onder andere rondom therapietrouw in relatie tot laaggeletterdheid en gezondheidsvaardigheden. Pharos maakte in 2012 voor het ministerie van VWS een factsheet over dit thema. Ook zijn er contacten gelegd met het CVZ over bijdragen aan het herschrijven van hoofdstukken van het farmacotherapeutisch kompas. Pharos is de mede- oprichter en voorzitter van de Special Interest Group (SIG) in Migrant Care, International health and Travel Medicine van de WONCA (Wereld organisatie van huisartsen). Deze groep huisartsen vanuit de hele wereld verdiepen zich in de gezondheid van en zorg voor migranten, leden van etnische minderheden en reizigers. De SIG organiseert workshops tijdens een van de regionale WONCA conferenties en wisselt kennis uit over good practices in de zorg voor migranten, over het onderwijs in etnische en culturele diversiteit aan medisch studenten en huisartsen en doet gezamenlijke onderzoeksprojecten. 2.1. Consultondersteunende website voor huisartsen: www.huisarts-migrant.nl Na de lancering van de website (eind 2011) blijkt uit de reacties van de bezoekers en de bezoekersaantallen (in de eerste zeven maanden ruim 14.000 unieke bezoekers) dat de site voorziet in een behoefte. De website biedt snel en eenvoudig te vinden informatie over talloze onderwerpen die te maken hebben met huisartsenzorg voor patiënten met een niet westerse achtergrond en voor patiënten met lage


gezondheidsvaardigheden. Naast huisartsen bezoeken ook veel andere zorgverleners de site, zoals verpleegkundigen en doktersassistenten. De inhoud van de website wordt bepaald door de redactieraad met externe huisartsen die ervaren zijn in de zorg aan migranten. Sinds de lancering van huisarts-migrant.nl weten veel medici Pharos beter te vinden. Zij benaderen ons om training te verzorgen, informatie voor hen te schrijven of anderszins samen te werken. Zo zijn via huisarts-migrant.nl contacten tot stand gekomen met bijvoorbeeld het VUmc en ErasmusMC, ROS-sen en apothekers. Met het VUmc en ErasmusMC zijn afspraken gemaakt om artikelen aan te leveren voor hun informatiesysteem. Hiermee kunnen de medewerkers van beide ziekenhuizen binnen hun eigen systemen gebruik maken van de informatie van huisarts-migrant.nl. We merken dat steeds meer veldpartijen geïnteresseerd zijn in dit type informatieoverdracht. Bij aanvullende financiering geven we hier graag gehoor aan. Doel Huisartspraktijken hebben snel toegang tot informatie over specifieke aspecten van ziekten en behandelingen bij migrantenpatiënten door middel van een voor huisartsen gebruiksvriendelijke website. Activiteiten 2013

Updaten en actualiseren van bestaande content en op verzoek van de redactie schrijven van nieuwe teksten, verwerken van vragen en reacties uit de infobox.

Resultaten van de evaluatie van de website van eind 2012 vertalen naar gewenste verbeteringen in doelmatigheid en gebruiksvriendelijkheid.

Bijhouden van bezoekersaantallen en gegevens. Continueren van de bijeenkomsten van de redactieraad en de pr-

activiteiten. Samenwerken met VUmc en ErasmusMC.* Oriënteren op uitbreidingsmogelijkheden voor andere

beroepsgroepen, in samenwerking met vertegenwoordigers van deze beroepsgroepen.*

Resultaten 2013

De website huisarts-migrant.nl is voortgezet en de content is up to date.

Er is inzicht in de bezoekersaantallen en zoekgedrag; gestreefd wordt naar minimaal 20.000 bezoekers in 2013.

De samenwerking met ErasmusMC en VUmc heeft vorm gekregen.

Er ligt een plan van aanpak voor uitbreiding van de website naar 1 andere beroepsgroep.

Contacten met de beroepsgroep apothekers en apothekersassistenten zijn gelegd vanwege de oriëntatie op verdere uitbreiding van de site.

Samenwerkingspartners Landelijke Huisartsen Vereniging en het Nederlands Huisartsen Genootschap, huisartsen werkzaam in achterstandswijken, webbouwer, VUmc, ErasmusMC redactieraad, Instituut verantwoord medicijngebruik, stuurgroep Therapietrouw over veilig en doelmatig medicijn gebruik, Ros-sen, afdeling I&C training en scholing van Pharos. Looptijd 2011-2016.


Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. De activiteiten met een * worden alleen uitgevoerd mits externe financiering wordt gevonden. 2.2. Cultureel interview in de eerstelijnszorg Door andere klachtpresentatie is diagnose en behandeling van lichamelijke en psychische klachten bij 1ste generatie-migranten vaak moeizaam. Aandacht voor de sociale en culturele context van de patiënt zou tot een effectievere behandeling kunnen leiden. Het Cultureel Interview (CI) is een middel dat hiervoor ingezet kan worden. Pharos participeert in het onderzoek van het NIVEL naar de inzet van het CI in de eerstelijns zorg, dat startte in 2012. Onderzocht wordt wat de bijdrage is van het CI door de POH-GGZ in diagnose en behandeling van niet-westerse patiënten in de huisartsenpraktijk. Doel Samen met zorgverleners en migranten de bestaande vorm van het Cultureel Interview doorontwikkelen tot een versie die bruikbaar is in de eerstelijn. Activiteiten 2013

Meewerken aan de designontwikkeling van de effectstudie en de uitvoering ervan op pilotlocaties in Almere en Den Haag.

Meeschrijven aan een informatiefolder in 3 talen. Ontwikkelen en uitvoeren van een trainingsmodule voor PoH-

GGZ.

Resultaat 2013 Volgens het ontwikkelde design wordt de effectstudie opgezet. De deelnemende huisartsen, PoH-GGZ-ers en patiënten zijn

geworven. De trainingsmodule is ontwikkeld en uitgevoerd.

Samenwerkingspartners Nivel, GGZ inGeest, Zorggroep Almere, Stichting Haagse Gezondheidscentra, GGZ Drenthe, Stichting de Waterval, Academische Werkplaats Pharos Looptijd 2012 tot en met 2014 Financiering Dit project wordt uitgevoerd met financiering uit het ZonMw programma ‘Winst door Verschil’. 2.3. Opleidings-, bij- en nascholingsactiviteiten voor eerstelijns gezondheidswerkers De vraag naar training en bij- en nascholing voor huisartsen, verpleegkundigen, doktersassistenten en praktijkondersteuners neemt de laatste jaren toe. De vraag komt niet alleen uit de grote steden, maar uit het hele land. Zo weten steeds meer ROS-sen ons te vinden. Het merendeel van trainingen en workshops wordt tot nu toe op maat gemaakt. De afgelopen jaren is de ‘Masterclass Huisartsenzorg in Achterstandswijken’ ontwikkeld (met NHG en LHV) en driemaal succesvol uitgevoerd. De Masterclass is opgenomen in het scholingsaanbod van de NHG en dat wordt door hen jaarlijks aangeboden aan de huisartsen in het land. Pharos blijft inhoudelijk


verantwoordelijk voor de Masterclass. Deelnemers die de Masterclass afronden vragen om een jaarlijkse scholingsdag. Pharos geeft hieraan in 2013 gehoor mits de benodigde middelen hiervoor beschikbaar zijn. In 2012 zijn we gestart met nascholing voor praktijkondersteuners en doktersassistenten. We breiden dat in 2013 uit met (wijk)verpleegkundigen en apothekers(assistenten). Om aan de groeiende vraag naar trainingen en workshops te kunnen voldoen zijn we in 2012 geïnteresseerde huisartsen gaan werven voor een flexpool van trainers. Deze pool breiden we desgewenst in 2013 uit met andere eerstelijnszorgverleners. De ‘flexpool-trainers’ zijn in 2013 op specifieke trainingsmodules inzetbaar. In 2013 ontwikkelen we hiernaast een ‘train de trainer’ over veel gevraagde onderwerpen. Hiermee wordt bijscholing voor iedereen dicht bij huis toegankelijk omdat nieuwe trainers de training in hun eigen regio gaan verzorgen. Inbedden van trainingen in het reguliere nascholingsprogramma en accreditatie dragen bij aan borging. Samen met het NHG heeft Pharos een werkgroep gevormd met de docenten diversiteit aan de vervolgopleiding tot huisarts (VOHA). Alle huisartsenopleidingen zijn hierin vertegenwoordigd. Het doel van de werkgroep is om kennis en ervaringen in het onderwijs uit te wisselen en de aandacht voor onderwijs in diversiteit waar nodig te versterken. Overwogen wordt om in 2013 met de werkgroep een boek voor de huisartsenopleiding over ‘huisarts en diversiteit’ te ontwikkelen. Pharos onderzoekt in 2012 of er behoefte is aan e-learning modules voor wijkverpleegkundigen die werken in achterstandswijken. Als de uitkomst van het onderzoek positief is, worden hiertoe in 2013 verdere stappen gezet. Doel Huisartsen, praktijkondersteuners, doktersassistenten, wijkverpleegkundigen en apothekers(assistenten) scholen en ondersteunen in het verbeteren van de kwaliteit en effectiviteit van zorg aan migranten en patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden/ laaggeletterden. Activiteiten 2013

Bekendheid geven aan het scholings- en trainingsaanbod middels de Pharos-site, lezingen, presentaties en artikelen.

Aanbieden Masterclass Huisartsenzorg in achterstandswijken: ‘Tobzorg of Topzorg?’ voor huisartsen uit het hele land.* Voorzitten van de stuurgroep en inhoudelijke ontwikkelgroep van de Masterclass.

Op verzoek van plaatselijke achterstandsfondsen de Masterclass lokaal uitvoeren.*

Organiseren, in samenwerking met NHG en LHV, van een jaarlijkse terugkomdag voor deelnemers die de Masterclass hebben afgerond.*

Onderzoeken van de mogelijkheid een leerboek voor huisartsen te schrijven en een e-learning module over laaggeletterdheid met LHV en NHG.

Up to date houden van en bekendheid geven aan de in 2012 ontwikkelde standaardmodules voor huisartsenposten (over de vijf meest voorkomende problemen in hun werk met migranten patiënten). Oriënteren op het maken van een e-learning module over deze vijf thema’s.


Opleiden van ervaren huisartsen die nascholingen voor de eerstelijns gezondheidszorg verzorgen in het land (flexpool) en ontwikkelen van bijbehorende docentenhandleiding.

Verspreiding van de methodiek spiegelbijeenkomsten in de huisartsenpraktijk, die ontwikkeld is in een traject genaamd de Oren van Babel.

Onderwijsmodule, factsheet en beeldmateriaal ontwikkelen voor huisartsen over allochtone patiënten met kanker.*

Bij positieve uitslag van de behoeftepeiling een plan uitwerken voor e-learning modules voor verpleegkundigen in samenwerking met (de beroepsvereniging van) verpleegkundigen.

Door-ontwikkelen en borgen van bestaande trainingen voor (wijk-) verpleegkundigen, doktersassistenten en PoH’s met de betreffende beroepsgroepen.

Ontwikkelen van nascholingsmateriaal samen met farmaceutische beroepsgroepen.*

Voortzetting van de in 2012 opgedane samenwerkingsrelaties met VUmc en ErasmusMC.

Blijven agenderen van de noodzaak kennis over goede zorg aan migrantencliënten en cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden in bij- en nascholing en opleidingen op te nemen.

Resultaten 2013 Huisartsen en andere eerstelijnswerkers zijn beter toegerust,

opgeleid en getraind omtrent effectieve zorg aan deze groepen. Het scholingsaanbod is uitgebreid naar (wijk)verpleegkundigen

en apothekers(assistenten).* De continuïteit van de scholing is geborgd door het inzetten van

een flexpool van huisarts-docenten. Zicht is verkregen op de wenselijkheid e-modules te ontwikkelen

en met welke veldpartijen dit mogelijk is. Bij opleidingen is aandacht gevraagd voor het structureel

opnemen van kennis over zorg aan migranten en laaggeletterden/mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Samenwerkingspartners Afdelingen I&C en training en scholing van Pharos, Landelijk Huisartsen Vereniging (LHV), Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), Huisartsen, adviescommissieleden van het programma diversiteit in de huisartsenzorg van Pharos, ROS-sen, Regionale huisartsenverenigingen, Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik (IVM), Lokale en Landelijke Achterstandsfondsen, VWS directie geneesmiddelen, KNMP, CVZ, Huisartsenposten, Regionale huisartsen vereniging, Nederlandse Vereniging van doktersassistenten (NVDA), Nederlandse vereniging van Praktijkondersteuners (EADV), Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN), lokale en landelijke achterstandsfondsen, thema-instituten gezondheidsbevordering en het RIVM-CGL. Looptijd 2013-2016. Financiering Trainingen worden alleen uitgevoerd als er voldoende deelnemers zijn en daarmee de kosten gedekt. Voor activiteiten met een * wordt cofinanciering aangevraagd. De overige activiteiten worden uit VWS subsidie gefinancierd.


3. Chronische ziekten De ziektelast onder migranten en laagopgeleiden is hoger dan onder andere groepen. De grotere ziektelast ligt vooral bij een aantal chronische ziekten zoals diabetes, astma en psychische problemen zoals depressie en angstklachten. Naast genetische gezondheidsverschillen en aandoeningen zijn er verschillen in gedrag, therapietrouw en verwachtingen ten opzichte van de zorg. Dit maakt het voor zorgverleners niet altijd eenvoudig om de best passende zorg te verlenen. In onderstaande projecten werken we met zorgverleners en patiënten aan het ontwikkelen van passender zorg. 3.1. Effectievere Diabeteszorg Diabetes Mellitus (DM) wordt beschouwd als één van de grootste bedreigingen van de volksgezondheid. Op dit moment lijden ruim 740 duizend mensen aan DM en jaarlijks komen daar duizenden mensen bij. De kosten voor chronisch ziekenzorg staan al geruime tijd op de beleidsagenda. DM komt 3 tot 6 maal vaker voor bij allochtonen, 5 maal vaker bij laaggeletterden. Pharos wil met onderstaande activiteiten een bijdrage leveren aan het verbeteren van de diabeteszorg voor deze cliënten. Uit onderzoek blijkt dat het behandelen van DM bij migrantenpatiënten en laaggeletterden beter en effectiever kan. Dit was voor Pharos in 2012 aanleiding contact te leggen met Nederlandse Diabetes Federatie (NDF) die verantwoordelijk is voor de uitvoering van het Nationale Actieplan Diabetes (NAD). Pharos ontving van de NDF subsidie om een ondersteuningsaanbod te ontwikkelen voor zorgverleners in de eerstelijn. Hierin is afstemming gezocht met de NISB over de ‘Beweegkuur voor allochtonen’. Het ondersteuningsaanbod omvat een scholing voor professionals en een train-de-trainer-cursus die in 2013 verspreid worden, in samenwerking met de NHG, de EADV (beroepsvereniging voor diabeteszorgverleners) en de ROS-sen. Op deze wijze wil Pharos bijdragen aan borging van de training in het reguliere nascholingsprogramma van de betrokken beroepsgroepen. Aangrijpingspunten voor DM zijn voedingsvoorlichting, therapietrouw, correct medicijngebruik en leefstijl/zelfmanagement. Pharos heeft de intentie om met IVM te participeren in een onderzoek van het NIVEL, dat zich richt op effectievere behandeling en medicatiebegeleiding van laaggeletterde diabetespatiënten.* Met de Stichting Marokkaanse Nederlanders gaan we aan de slag met de leefstijl van Marokkaanse mannen die een hoog risico op DM lopen en interventies die beter op hun leefwereld aansluiten. In 2012 heeft Pharos op verzoek van VWS onderzoek gedaan naar de toeleiding naar taalaanbod via de zorg. Het in 2012 ontwikkelde project ‘Samenspraak over diabetesbehandeling’ bouwt voort op de opgedane inzichten van ‘Taal op recept’. Het richt zich op het verbeteren van de communicatie tussen niet-westerse laaggeletterde DM-patiënten en eerstelijns zorgverleners in achterstandswijken. Verbinding tussen taalaanbieder en zorg wordt gelegd. De taalaanbieder ontwikkelt taalonderwijs over DM zorg voor deze groep, waarbinnen patiënten basiskennis over het lichaam krijgen en hun zelfmanagementvaardigheden vergroten. De zorgverleners worden getraind in adequate communicatie aansluitend bij het niveau van de patiënt. Doel Verbeteren van de kwaliteit en effectiviteit van diabeteszorg aan migranten- en laaggeletterde cliënten en vergroten van de therapietrouw.


Activiteiten 2013 Landelijk bekendheid geven aan het in het project Co-zorg

ontwikkelde NAD-scholingsaanbod voor zorgverleners in de eerste lijn rondom zorg aan migranten en laaggeletterde patiënten met (hoog risico op) diabetes.

Plan uitwerken voor het implementeren en borgen van de scholing en de in het Co-zorg project opgedane kennis.

Deelname aan een onderzoek van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen naar voedingsadvisering bij Turkse diabetespatiënten.*

Participatie in onderzoek NIVEL en IVM, dat gericht is op effectieve behandeling en begeleiding van laaggeletterde diabetespatiënten.*

Inzicht verwerven in de belemmerende en bevorderende factoren bij leefstijlverandering van Marokkaanse mannen die hoog risico lopen op DM, in samenwerking met Stichting Marokkaanse Nederlanders.*

Organiseren van een debat met SMN over diabeteszorg bij Marokkaanse – Nederlanders.

Financiering aanvragen voor het project ‘Samenspraak over diabetesbehandeling’; waarin taalaanbieders en zorg samenwerken rondom diabetes (zie toelichting hierboven).*

Blijven betrekken van internationale kennis, ervaringen en onderzoeken op dit terrein en deelnemen aan internationale kennis uitwisseling.

Resultaat 2013 Zorgverleners zijn beter toegerust voor effectieve diabeteszorg

aan migranten/laaggeletterden. Er zijn trainers opgeleid die lokaal hun team van zorgverleners

binnen de eerstelijn kunnen ondersteunen bij zorgverlening aan migranten en laaggeletterde patiënten met (hoog risico op) diabetes.

de NAD-scholing rondom migranten en laaggeletterde diabetespatiënten en de opgedane kennis in het Co-zorg project zijn verspreid en gewerkt is aan borging in het reguliere nascholingsaanbod van beroepsgroepen.

Er is inzicht in de wijze waarop Marokkaanse mannen met een hoog risico op diabetes begeleid kunnen worden omtrent leefstijl.

Er is financiering aangevraagd voor een samenwerkingsproject tussen de zorg en taalaanbieders op het terrein van diabetes.

Samenwerkingspartners Nederlandse Diabetes Federatie (NDF), EADV (beroepsorganisatie voor diabeteszorgverleners), NHG (Nederlands Huisartsen Genootschap), KNFG (Koninklijke Nederlandse Fysiotherapie Genootschap), V&VN (Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland), V&VN academie, RGF (Regionaal Fysiotherapie Genootschap), Nederlandse Vereniging van Diëtisten (NVD), Migrantenorganisaties, NPI (Nederlands Paramedisch Instituut), NISB, HAN, Diabetes Vereniging Nederland (DVN), KNMP, Instituut Verantwoord Medicijn gebruik (IVM), Vrijwilligerscentrale Utrecht; Zorgverzekeraars, Stichting Marokkaanse Nederlanders (SMN), Ondernemingskring Sociale sector Amsterdam (OSA), NISB (Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen), afdeling training en scholing van Pharos Looptijd 2013-2016.


Financiering Voor onderdelen met * wordt elders financiering aangevraagd. De overige activiteiten worden uit de VWS subsidie gefinancierd. 3.2 Somatisch Onvoldoende Verklaarde Lichamelijke Klachten (SOLK) voor niet- westerse allochtone patiënten. Een groot deel van de zorgconsumptie in de eerste lijn is te scharen onder de categorie somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK). Zij zijn de oorzaak van veelvuldig huisartsenbezoek van allochtone patiënten. Huisartsen in achterstandswijken geven aan dat SOLK vaker voorkomt onder niet-westerse allochtone patiënten terwijl zij deze klachten minder adequaat kunnen behandelen. Allochtone patiënten geven op hun beurt aan dat het zorgaanbod bij dit type klachten hen doorgaans onvoldoende helpt. Pharos werkt in dit project met huisartsen en patiënten aan het verbeteren van de aansluiting tussen de hulpvragen en het zorgaanbod. De NHG, die een SOLK standaard ontwikkelt, is betrokken in dit project. In een pilot evaluatiestudie onderzoeken we, met VUmc huisartsengeneeskunde, de effecten van de nieuwe aanpak. In de loop van 2012 is pas de subsidie voor dit project (genaamd Onzichtbare pijn) verkregen, waardoor we pas in de tweede helft van het jaar konden starten en de geplande resultaten voor 2012 pas in 2013 behaald kunnen worden. Het subsidiërende fonds stelde als voorwaarde dat een pilotlocatie in de regio Kennemerland zou liggen, Haarlem is hiermee in de plaats gekomen van Den Haag. In 2012 is de samenwerking met de pilotlocaties en de huisartsen die hun deelname hebben toegezegd gestart en is het preventieve lokale aanbod in kaart gebracht. Doel Verbeteren van de zorg aan allochtone patiënten met somatische onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK). Activiteiten 2013

Patiënten en huisartsen actief betrekken bij de ontwikkeling van de cultuursensitieve vraagroute middels interviews en groepsgesprekken.

De SOLK vraagroute van huisartsen geschikt maken voor allochtone cliënten in samenwerking met het NHG.

Aanpassen van de huidige SOLK training voor huisartsen en uitvoeren van de training.

Organiseren van feedbackbijeenkomst van huisartsen en de platforms over de nieuwe vraagroute.

Bijeenkomsten van de landelijke begeleidingscommissie organiseren.

Pilot-evaluatiestudie voorbereiden. Resultaat 2013

Inzicht is verkregen in wenselijke aanpassingen in de vraagroute voor huisartsen voor diagnose en behandeling rondom SOLK.

Deze inzichten én de kennis uit succesvolle interventies elders zijn verwerkt in een aangepaste vraagroute.

De SOLK training voor huisartsen is aangepast aan de nieuwe vraagroute en de training is gegeven aan de deelnemende huisartsen.

De evaluatiestudie naar de effecten van de aanpak is voorbereid.


Samenwerkingspartners VUmc afdeling. Huisartsgeneeskunde, Nederlands Huisartsen Genootschap, Universiteit Nijmegen, Nederlands Paramedisch Instituut (NPI), Universiteit Wageningen, gezondheidscentra in Utrecht en Haarlem, de Regionale ondersteuningsstructuren (ROS-sen), Stichting Eerstelijn Haarlem en omgeving (SEHO), migrantensleutelfiguren, GGD en zorgverzekeraars. Looptijd 2,5 jaar. Financiering Slechts een beperkt deel van dit project wordt gefinancierd uit de VWS subsidie. De rest wordt gefinancierd door Stichting Achmea Gezondheidszorg en Stichting Gezondheidszorg Spaarneland. 4. Inzet social media om deelname van allochtone vrouwen aan het Borstkankerbevolkingsonderzoek te vergroten. De deelname aan het bevolkingsonderzoek naar borstkanker door vrouwen tussen de 50 en 75 jaar van Marokkaanse of Turkse komaf in Nederland is lager dan die van Nederlandse vrouwen (respectievelijk 54%, 62% en 83%). Deelname aan de screening redt levens en bespaart kosten van complexe behandelingen. Pharos heeft een businesscase ontwikkeld waaruit blijkt dat verhoging van de deelname van deze vrouwen aan borstkankerscreening met 10- 25%, leidt tot 17 gewonnen levensjaren per voorkomen sterfgeval. In het project, dat 3 jaar duurt, doen we kennis op over de effectiviteit van het inzetten van social media bij preventieve interventies. Pharos voert in de tweede helft van 2012 een social media campagne uit over borstkankerbevolkingsonderzoek, samen met Marokko Media. De campagne richt zich op de jongvolwassen kinderen (18 tot 35 jaar) van de vrouwen die worden opgeroepen. Deze jongvolwassenen kunnen een rol spelen bij het informeren over en stimuleren van hun moeders om deel te nemen aan de screening. Aan de online voorlichtingscampagne koppelen we een voor- en nameting. Zo krijgen we inzicht in het effect van de campagne. Doelen

Verhogen van de mate van geïnformeerde besluitvorming onder Turkse en Marokkaanse vrouwen over al dan niet deelname aan het borstkankerbevolkingsonderzoek.

Duidelijk is of en hoe social media op het terrein van preventieve interventies zoals het bevolkingsonderzoek kunnen worden ingezet.

Activiteiten 2013

Verspreiden van kennis en praktische informatie over aspecten van borstkanker en het bevolkingsonderzoek.

Actueel houden van de content op de ingezette social media: forums op Marokkaanse en Turkse communities, Facebook, Twitter en You-Tube.

Moderators voeren discussies via de social media en fora over thema’s rondom borstkanker en het bevolkingsonderzoek.

Voor- en nametingen uitvoeren en analyseren voor de effectmeting.

Inbrengen internationale kennis op dit gebied. Overleggen met samenwerkingspartners en adviesgroep over

ontwikkelingen en tussentijdse resultaten.


Resultaten 2013 Relevante informatie over borstkanker en het

bevolkingsonderzoek is gecommuniceerd via sociale media zoals forums op Marokkaanse en Turkse communities, Facebook, Twitter en You-Tube.

Meerdere voor- en nametingen naar toename van het kennisniveau over borstkanker en het bevolkingsonderzoek zijn uitgevoerd onder de Turkse en Marokkaanse vrouwen in de leeftijd van 18 tot 35 jaar.

De eerste data analyse is besproken met de samenwerkingspartners en de adviesgroep.

Samenwerkingspartners Marokko Media, NIGZ, RIVM, CVB, Mammarosa, Stichting Allochtonen en Kanker, Pink Ribbon, Erasmus Medisch Centrum, Universiteit Bieleveld in Duitsland. Looptijd Het project startte eind 2011 en heeft een looptijd van 3 jaar. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met financiering van KWF Kankerbestrijding, Stichting Achmea Gezondheidszorg en een beperkte bijdrage vanuit de VWS financiering. 5. Zelfverwijzers Spoedeisende Eerste Hulp In 2012 deed Pharos een voorbereidende inventarisatie op een aantal SEH’s. De hierin opgedane kennis is ingezet in de interventie die we ontwikkelen. Aanleiding hiervoor is de eerder gemaakte businesscase ‘Terugdringen zelfverwijzers Spoedeisende Eerste Hulp (SEH)’. De businesscase laat zien dat het percentage zogenaamde zelfverwijzers gemiddeld 45% bedraagt. In de grote steden is dit echter 70 tot 80%. Veel zelfverwijzers hebben klachten die niet urgent zijn en ook door een huisarts behandeld kunnen worden, wat veel goedkoper is. In 2012 zijn de ervaringen van zorgverleners op de SEH in een aantal grote ziekenhuizen in kaart gebracht en zijn gegevens verzameld van aantallen patiënten op de SEH bij een ziekenhuis in de Randstad. Daarbij is bevestigd dat patiënten van niet-westerse herkomst zichzelf vaker verwijzen naar de SEH in vergelijking met autochtone patiënten en dat zij tevens vaker met niet urgente hulpvragen komen. De redenen daarvoor zijn onderzocht en geven input voor vervolgstappen. Met een aantal huisartsenpraktijken ontwikkelen we een praktische interventie om patiënten die meermaals onterecht de SEH/HAP bezoeken, gerichter te informeren over wanneer en met welke klachten het wenselijk is de HAP of de SEH te bezoeken. Indien de methode voldoende aanslaat kan deze verspreid worden naar andere gezondheidscentra. Doel Afname van het aantal zelfverwijzers bij de SEH in grote steden onder allochtone patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterden.


Activiteiten 2013 Samenwerking creëren met een aantal grootstedelijke

huisartsenpraktijken.* Samen met hen de opzet voor de interventie nader uitwerken.* Start maken met het uitvoeren van de interventie.*

Resultaten 2013

Er is een concept-interventie ontwikkeld voor het terugdringen van het aantal zelfverwijzers.

De uitvoering ervan is gestart. Samenwerkende partners Huisartsenpraktijken in een grote stad, universiteit, zorgverzekeraars, NHG, LHV, spoedeisende hulp, migrantenorganisaties, huisartsenposten. Looptijd 2013-2016. Financiering Voor de uitvoering van dit project wordt aanvullende financiering aangevraagd. 6. Academische werkplaats In 2008 heeft Pharos het initiatief genomen tot een academische werkplaats Migranten en Gezondheid. Deze werkplaats fungeert als een platform waarin praktijk en onderzoek elkaar ontmoeten en kennis uitwisselen. Verschillende afdelingen van universiteiten, onderzoeksinstituten en praktijkorganisaties nemen hier aan deel. We dragen hiermee bij aan het zichtbaar maken van voor de praktijk relevante onderzoeksvragen en andersom brengen we resultaten uit onderzoek dichterbij de praktijk van de gezondheidszorg. Pharos initieert en organiseert hiertoe twee keer per jaar een netwerkbijeenkomst waarbij uitwisseling plaats vindt tussen onderzoekers en professionals uit de praktijk, steeds rondom een actueel thema op het terrein van diversiteit en gezondheid. Doel Het verbeteren van uitwisseling en afstemming tussen wetenschappelijk onderzoek en de praktijk van de gezondheidszorg. Activiteiten 2013

Uitwisseling tussen onderzoek en praktijk van relevante nationale en internationale ontwikkelingen, vragen en initiatieven van zorgverleners en onderzoeksactiviteiten. Hiertoe worden twee bijeenkomsten per jaar georganiseerd gekoppeld aan een inhoudelijk thema. Daarnaast informeren de deelnemers elkaar per e-mail over relevante ontwikkelingen in onderzoek, onderwijs en gezondheidszorg en van hun eigen activiteiten.

Afronden van de studie naar het effect van het Cultureel Interview. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door NIVEL in samenwerking met Pharos. De Academische werkplaats is hier van meet af aan bij betrokken en leden van de Academische Werkplaats zitten in de adviesgroep.

Deelname aan het onderzoekersnetwerk dat door ZonMw wordt gefaciliteerd. Dit netwerk richt zich, anders dan de werkplaats, uitsluitend op onderzoekers op het gebied van migranten en gezondheid.


Voortzetten van het overleg met alle docenten diversiteit van de voortgezette opleiding tot huisarts en het NHG, waarbij de academische werkplaats als voedingsbodem dient.

Uitreiken in 2013 van de eerste Pharos proefschriftprijs ‘Diversiteit en gezondheid’. De jury zal bestaan uit enkele leden van de werkplaats. Van het winnende proefschrift wordt een publieksvriendelijke uitgave gemaakt.

Resultaten 2013

De werkplaats heeft gefungeerd als een ontmoetingsplaats van wetenschappers en professionals op het gebied van gezondheid en migranten en is twee maal per jaar bij elkaar geweest.

Het project rond het cultureel interview is afgesloten. Indien het de effecten van het gebruik ervan positief zijn is er een plan ontwikkeld voor (landelijke) implementatie van het cultureel interview in de eerstelijn gezondheidszorg (project met NIVEL, subsidie van ZonMw, looptijd 2012-2015).

De werkplaats heeft meegedacht in betere afstemming van opleidingen op de diversiteit van de patiëntenpopulatie.

De eerste proefschriftprijs ‘Diversiteit en gezondheid’ is uitgereikt. Een publieksvriendelijke versie van de resultaten en aanbevelingen voor de praktijk is verspreid onder de relevante professionals.

Samenwerkingspartners/leden van de werkplaats 1. Universitaire afdelingen voor onderzoek en onderwijs: Amsterdam School for Social science Research AMC afdeling sociale geneeskunde VU medisch centrumafdeling Metamedica BMG Erasmus MC Rotterdam European Research Centre on Migration and Ethnic Relations (Universiteit Utrecht) LUMC (Leiden) afdeling public health en geneeskunde UMC St. Radboud Nijmegen afdeling eerstelijnsgeneeskunde (vrouwenstudies medische wetenschappen, huisartsgeneeskunde en sociale geneeskunde) 2. Praktijkorganisaties in de curatieve of preventieve zorg: Gezondheidscentrum Vaillantplein Den Haag Zorggroep Almere GGD Amsterdam GGD Den Haag GGZ Drenthe BAVO-Europoort (GGZ Rijnmond) I-Psy GGZ Altrecht 3. Pharos en NIVEL Financiering Deze activiteit wordt uitgevoerd met VWS financiering. 7. Businesscases ziekenhuiszorg Op verzoek van VWS en ZonMw maakte Pharos in 2012 twee businesscases over ziekenhuiszorg. Een businesscase richt zich op optimalisering van de kwaliteit en doelmatigheid, patiënttevredenheid en participatie. De ander richt zich het terugdringen van de verlengde ligduur van niet westers allochtone patiënten.


Doel Zicht krijgen op de verhouding tussen investering in interventies enerzijds en de verhoging van de kwaliteit van zorg en kostenbesparing anderzijds. Activiteiten 2013

Opstellen van een publicatie van de ontwikkelde businesscases. Creëren van draagvlak bij een aantal ziekenhuizen op bestuurlijk

niveau (met ZonMw) om koploper te worden. Dit wordt vertaald in de opzet van een aantal pilots voor effectievere zorg voor laaggeletterde patiënten en/of patiënten met een migrantenachtergrond.

Resultaten 2013

De opbrengst van de businesscases ziekenhuiszorg is bekend gemaakt en verspreid.

Er is een start gemaakt met de opzet van pilots in drie ziekenhuizen.

Samenwerkingspartners ZonMw, ziekenhuizen. Financiering Dit project wordt uitgevoerd indien extra financiering wordt gevonden. 8. Tolken Pharos heeft in 2012 samen met anderen de gevolgen van het afschaffen van de VWS financiering van tolken via een quick scan in kaart gebracht en besproken in het landelijke Platform Tolken, met ZN en andere partijen. Veldpartijen hebben in 2012 het initiatief genomen een kwaliteitsnorm rondom communicatie met anderstaligen te ontwikkelen. Pharos faciliteert dit proces. In 2013 zal Pharos professionals, patiënten en andere partijen blijven adviseren hoe om te gaan met de nieuw ontstane situatie rondom tolken. Doel Waarborgen van kwaliteit, veiligheid en toegankelijkheid van de zorg voor patiënten die de Nederlandse taal niet machtig zijn. Activiteiten 2013

Volgen van ervaringen met de inzet van tolken via internet en publiceren van uitkomsten.

deelname aan en adviseren van het Platform Tolken. samen met beroepsorganisaties publiciteit geven aan de

opgestelde kwaliteitsnorm. Contact onderhouden met Inspectie, zorgverzekeraars en

beleidsmakers omtrent de kwaliteitsnorm en de ontwikkelingen rondom tolken.

Op vraag adviseren van veldpartijen over dit onderwerp. Resultaten 2013

Kennis en informatie over de inzet van tolken is ter beschikking gesteld aan partijen.

Het veld is op de hoogte van de kwaliteitsnorm rondom communicatie met anderstaligen.

Financiering Deze activiteit wordt uitgevoerd met VWS financiering.


9. Actuele zaken en beleidsadvisering De ervaring leert dat er met grote regelmaat, niet altijd te voorziene, kennis- en beleidsadviesvragen gesteld worden die binnen het programma uitgewerkt worden. Doel Het op geleide van de vraag en actuele ontwikkelingen adviseren van (lokale) partners, zorg- of overheidsinstellingen en beroepsgroepen. Activiteiten 2013

Signalen uit het veld onderzoeken op hun relevantie, deze en resultaten van projecten vertalen naar beleidsadviezen.

Reageren op kennisvragen die te maken hebben met de actualiteit.

Deelname aan begeleidingscommissies, onder andere: - Prepgo studie (Lectoraat Leefstijl en gezondheid van de HU).

Dit project richt zich op pijnrevalidatie bij patiënten met lage gezondheidsvaardigheden.

- de begeleidingscommissie van het consortium ‘Eten en diabeten’ (van de HAN), dat zich richt op voedingsadvisering van Turkse diabetespatiënten.

Deelnemen aan de stuurgroep perinatale zorg. Resultaten 2013

Op geleide van actuele ontwikkelingen en op vraag zijn partijen op een adequate wijze voorzien van (op maat) advies en kennis.

Financiering: Deze activiteiten worden uitgevoerd met VWS financiering.

Totaal aantal uren meerjarenprogramma Effectiviteit en kwaliteit somatische zorg/chronische ziekten: 6976.


Jeugd en Gezondheid Meerjarenprogramma 2013-2016 Inleiding Met de meeste kinderen in Nederland gaat het goed. Meer dan 80% van de kinderen en jongeren ervaart hun gezondheid als (zeer) goed, meer dan 90% voelt zich (zeer) gelukkig en is (zeer) tevreden met de eigen leefsituatie (CBS, 2012). Het is met name de jeugd uit een deel van de gezinnen met een migrantenachtergrond en/of een lage sociaal economische status (SES) die beperktere mogelijkheden op een goede ontwikkeling heeft. Gevolgen daarvan zijn te zien in vroegtijdige schooluitval, een hoge jeugdwerkeloosheid, problematisch gedrag en gezondheid. Er is extra inzet nodig om deze kinderen te ondersteunen in hun ontwikkeling. Dit meerjarenprogramma sluit aan bij de landelijke beleidsuitgangspunten en –doelstellingen:

Kinderen in Nederland groeien gezond en veilig op; ontwikkelen hun talenten en doen mee

Kinderen en ouders zijn positief betrokken bij hun leefomgeving en krijgen zo nodig laagdrempelige ondersteuning bij opvoeden en opgroeien, in eerste instantie van het Centrum Jeugd en Gezin (CJG).

Kinderen met ernstige opgroeiproblemen en ouders met ernstige opvoedproblemen krijgen de noodzakelijke en passende zorg.

Er zijn veel ontwikkelingen rond de gezondheid van en zorg voor jeugd. Gemeenten krijgen de gehele regie over de zorg voor jeugd, daarbinnen hebben de CJG’s een belangrijke rol. Er is veel aandacht voor gezonder gedrag van jongeren, met name meer bewegen en sporten. Er is aandacht voor vroegtijdige en laagdrempelige, lichte vormen van ondersteuning van ouders en hun kinderen en voor het terugdringen van het gebruik van zwaardere vormen van zorg. Het meerjarenprogramma jeugd van Pharos haakt in op deze ontwikkelingen en zet kennis in voor een optimale gezondheid voor alle kinderen en jongeren in Nederland, vroegtijdige signalering van eventuele problemen en daarbij een laagdrempelig en passend hulpaanbod. Het programma richt zich vooral op een gezonde ontwikkeling van kinderen en jeugdigen in achterstandswijken onder andere door het bevorderen van gezond gedrag en het stimuleren van weerbaarheid en zelfredzaamheid. Dit gebeurt altijd in afstemming met de kinderen en met hun ouders. De gezondheid van kinderen is vaak een goede invalshoek gebleken om in contacten met ouders de opvoedvaardigheden te versterken en hun betrokkenheid bij hun kroost te vergroten. Met jongeren zelf brengen we in beeld welke ondersteuning zij nodig hebben bij het ontplooien van hun talenten en aan welke zorg zij eventueel behoefte hebben bij problemen. Daarbij willen we niet alleen interveniëren bij problematische ontwikkelingen, maar ook de blik richten op de ambities, kracht en successen van jongeren. Waar mogelijk zetten we social media en e-learning in. De komende jaren zal Pharos eraan bijdragen dat alle lichte vormen van hulp zo goed mogelijk worden benut door jongeren en hun ouders, opdat


inzet van zwaardere vormen van zorg wordt voorkomen. We zien immers onderconsumptie van lichte vormen van zorg en overconsumptie van zwaardere vormen van zorg onder migrantenjongeren. Met onze projecten willen daar verandering helpen te brengen. Jeugdvoorzieningen in de wijk, CJG’s en gemeenten worden ondersteund in het effectiever bereiken en bedienen van alle doelgroepen. In 2013 zullen we in overleg met betrokkenen bij de transitie jeugdzorg nagaan hoe bestaande kennis rondom de gezondheid en ondersteuning van migranten- en lage ses jongeren beter en meer gebruikt kan gaan worden door professionals en jeugdzorginstellingen en hoe good practices uit het ZonMw programma Diversiteit in Jeugdbeleid uitgerold kunnen worden. Pharos zet zich er tevens voor in dat de aandacht voor de diversiteit van de jeugdpopulatie geborgd wordt in alle protocollen en richtlijnen voor de jeugdhulpverlening. Met het NCJ en het NJI zijn daarover afspraken gemaakt. Het programma Jeugd rekent het ook tot haar taak de gezondheid van nieuwe groepen kinderen in Nederland te monitoren en hun eventuele zorgbehoeften in kaart te brengen. Sinds enige jaren neemt het aantal kinderen uit Midden en Oost Europa toe en er is nog weinig bekend over hun gezondheidstoestand. Aan al deze zaken werkt Pharos uiteraard niet alleen, maar zij doet dit in nauwe samenwerking met diverse partners, zorgaanbieders, gemeenten, migrantenorganisaties, andere kenniscentra, ZonMw. Met het NCJ, NJI en Forum hebben we samenwerkingsafspraken. Met het NISB werken we aan het stimuleren van meer sport en bewegen. Met de thema-instituten gezondheidsbevordering en het RIVM-CGL werken we samen aan gezonder gedrag van jeugd. Pharos zet haar expertise in de werkgroepen Jeugd en Publiekscommunicatie van het LOT-i en vraagt daarin nadrukkelijk aandacht voor migranten- en lage ses jeugd. Ook sluiten we waar mogelijk aan bij de Jeugdimpuls. Het jaarplan 2013 maakt onderdeel uit van een meerjarenprogramma 2012-2016. Veel van de projecten uit 2012 krijgen een vervolg in 2013 maar er zijn ook nieuwe projecten. Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat:

kinderen en jongeren die nu niet voldoende bewegen, gaan voldoen aan de Nederlandse norm voor Gezond Bewegen: elke dag één uur matig tot intensief bewegen.

er wordt toegewerkt naar een evidence based aanpak om ook deze groepen niet actieve jongeren in beweging te krijgen.

de snelle toename van overgewicht bij migrantenjongeren wordt omgebogen, aansluitend bij de doelstellingen van het convenant Gezond Gewicht.

kinderen in achterstandsposities weerbaarder worden en leren hun talenten te ontplooien.

het aanbod opvoedingsondersteuning migrantenouders in gelijke mate bereikt, migrantenouders zich betrokken voelen bij een gezonde ontwikkeling van hun kinderen en weten waar ze terecht kunnen met hun opvoedingsvragen.

migrantenjongeren en jongeren met beperkte gezondheidsvaardigheden op een efficiënte wijze gebruik maken van het zorgen preventie aanbod dichtbij huis waardoor zwaardere vormen van zorg minder vaak gebruikt worden.


Jongeren met (psychische) problemen worden toegeleid naar de juiste vormen van hulpverlening.

iedere jeugdhulp en -zorgverlener rekening houdt met de diversiteit van de jeugdpopulatie.

Thema Bewegen en overgewicht De toename van overgewicht en obesitas vormt een belangrijk probleem voor de volksgezondheid. Verschillen tussen etnische groepen zijn opvallend. Waar overgewicht 13,3% van de autochtone jongens treft, heeft 32,5% van de Turks-Nederlandse en 25,2% van de Marokkaans-Nederlandse jongens last van dit probleem. Deze verschillen naar etniciteit zien we ook bij meidjes en in de prevalentie van obesitas (TNO, 2010). Een groot deel van alle jeugd in Nederland beweegt te weinig, maar migrantenjeugd beweegt vaak nog minder dan autochtone jeugd. Om het proces van het ontstaan van overgewicht tegen te gaan moet men niet alleen een gezonder eetpatroon ontwikkelen, maar ook meer bewegen. Het programma Jeugd wil bestaande interventies ter bestrijding van overgewicht zo aanpassen dat deze ook effectief zijn bij migrantenjongeren. Daarbij worden de volgende uitganspunten gehanteerd:

Algemene goed werkende interventies en bestaande kennis en ervaring worden als vertrekpunt genomen. Deze worden tijdens het project waar nodig verrijkt met aspecten die de bruikbaarheid voor migranten vergroten.

De leefwereld van de migrantenjongeren en de effecten van de activiteiten op hen staan centraal en de interventie zal daarop moeten aansluiten, wil deze ‘op maat’ en effectief zijn.

Migrantenjongeren en hun ouders fungeren niet als klankbordgroep maar als een van de hoofdrolspelers in het ontwikkelproces.

In het stimuleren van bewegen en sport werken we samen met het NISB en zullen we zoveel mogelijk gebruik maken van social media om kinderen en jongeren te bereiken en te betrekken. 1. Hoe krijgen we de jeugd in beweging? De jeugdgezondheidszorg (JGZ) ziet (bijna) alle kinderen vanaf hun geboorte regelmatig en kan daardoor een belangrijke rol spelen in het stimuleren van meer bewegen. In 2010 is het Standpunt Beweegstimulering door de jeugdgezondheidszorg verschenen. Pharos en het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ) werken aan een effectieve werkwijze voor het stimuleren van bewegen, die opgenomen kan worden in een JGZ richtlijn. In een aantal buurten/wijken, waar de bewegingsarmoede het grootst is, gaan de JGZ professionals, aan alle kinderen die onvoldoende bewegen gerichte adviezen geven om meer te bewegen. Ook wordt een sociale beweegkaart ontwikkeld. In dit project wordt samengewerkt met het NISB en de Vereniging Sportgeneeskunde. De JGZ partners die in 2012 deel zouden nemen aan dit project bleken hier uiteindelijk niet toe in staat wegens gebrek aan tijd en geld. In de tweede helft van 2012 worden nieuwe JGZ organisaties benaderd. Doel Ontwikkeling van een werkwijze in samenwerking met JGZ om jeugd met beweegarmoede te stimuleren tot meer bewegen.


Activiteiten 2013 Alle kinderen die opkomen voor het PGO-2 en PGO-7, globaal

de 5- en 11-jarigen, krijgen bij onvoldoende bewegen een gericht advies van JGZ. Het advies is afhankelijk van de wensen en mogelijkheden van het kind (en zijn ouders) en wordt dus samen met hen opgesteld.

Drie maanden na het PGO wordt het kind (en zijn ouders bij de 5 jarigen) bevraagd op het activiteitenpatroon en de opvolging van het JGZ advies. indien het advies niet opgevolgd is, wordt gevraagd naar de reden(en). Met deze kennis kunnen JGZ adviezen vervolgens worden verbeterd.

Analyseren en rapporteren van de resultaten en bij gebleken succes, deze borgen in een JGZ richtlijnen.

Resultaten 2013

Beschrijving van een effectieve methodiek waarmee de JGZ aan elk kind een gericht beweegadvies kan geven.

Borgen van de methodiek in een JGZ richtlijn en in de Databank Effectieve Interventies.

Samenwerkingspartners NCJ, meerdere JGZ organisaties, NISB en Vereniging Sportgeneeskunde. Looptijd 2012-2013. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. 2. Olympisch vuur: meer jongeren gaan sporten Samen met het NISB, lokale/regionale sportfederaties en buurtsportcoaches wordt ingezet op meer sporten door migrantenjongeren en jongeren met beperkte gezondheidsvaardigheden. Drie actoren zijn hierin van belang: sportverenigingen, ouders en jongeren zelf. Sportverenigingen worden gestimuleerd meer rekening te houden met de diversiteit van de jeugdpopulatie. Hiertoe zijn in 2012 gesprekken gevoerd met hen. Met migrantenjongeren heeft Pharos in 2012 gesprekken om hun behoeften op dit gebied in kaart te brengen. Het betrekken van ouders is een essentieel onderdeel in de kans van slagen. Samen met een buurtsportcoach is beweegaanbod voor migrantenouders gerealiseerd. In 2013 en 2014 wordt verder gewerkt aan een evidence based aanpak om jongeren en hun ouders in achterstandswijken enthousiast te krijgen voor meer sporten. In 2013 zal speciale aandacht besteed worden aan het stimuleren van sport/bewegen door migrantenmeiden. Om het enthousiasme voor sport en bewegen bij ouders en jongeren aan te wakkeren en te behouden zal gebruik gemaakt worden van social media. Doelen

Ondersteuning van sportaanbieders en sportverenigingen bij het vormgeven van een aantrekkelijk, veilig en toegankelijk aanbod voor achterstandsjongeren in de eigen buurt.

Werkwijze ontwikkelen om ouders te stimuleren hun kinderen in de eigen buurt (meer) te laten bewegen/sporten.


Activiteiten 2013 Sportaanbieders zo toerusten dat zij samen met jongeren tot een

beweegaanbod komen dat aansluit bij de behoeften van jongeren in achterstandswijken.

Met jongeren bedacht beweegaanbod uittesten in de praktijk. Zo mogelijk wordt de NISB interventie ‘Coaches’ daarbij ingezet zodat deze jongeren daarna weer andere kinderen gaan begeleiden bij beweegactiviteiten.

Ouders blijvend betrekken bij het bewegen van hun kinderen en mogelijk van henzelf.

Jongeren die in 2012 aan de gecombineerde leefstijlinterventie (GLI) Less is more hebben meegedaan, stimuleren tot het vervolgen van hun verdere beweeg carrière bij een reguliere sportvereniging.

Resultaten 2013

Duurzaam en aantrekkelijk aanbod op het gebied van sport en bewegen voor jongeren in achterstandssituaties is geëvalueerd en beschreven.

Training voor beweegaanbieders in het bereiken en bedienen van jongeren en hun ouders in achterstandswijken is ontwikkeld en geëvalueerd.

Inzicht in belemmerende en bevorderende factoren van het blijven bewegen door migrantenjongeren bij een reguliere sportvereniging na het volgen van een gecombineerde leefstijlinterventie (GLI).

In 2014 wordt onderzocht of de initiatieven daadwerkelijk geleid hebben tot een toename in sportactiviteiten door deze jongeren en wordt een plan gemaakt voor de verspreiding van de aanpak. Samenwerkingspartners NISB, regionale sportfederaties en gemeentelijke buurtsportcoaches. Looptijd 2012-2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering en aanvullende financiering van derden. 3. (Vroegtijdige) aanpak van overgewicht Gelet op de sterke toename van overgewicht bij een deel van de migrantenkinderen en kinderen met lage ses-achtergrond is het van belang deze tendens zo snel mogelijk te keren. De eerste gezondheidswinst is te behalen door kinderen en hun ouders meer voorlichting te geven over voeding, kennis te laten maken met gezondere voeding en te stimuleren tot gezondere eetgewoonten. In het basisonderwijs zijn diverse interventies ontwikkeld over gezonde voeding. In de i-database van het Loket Gezond Leven staat het programma Smaaklessen als theoretisch goed onderbouwd beschreven. Pharos heeft dit programma in 2011 met succes op maat gemaakt voor asielzoekerskinderen binnen de AZC setting. In dit project wordt ingezet op het versterken van de oudercomponent binnen het programma Smaaklessen, met name voor ouders van kinderen met een migranten en/of lage ses achtergrond.


Doelen Ontwikkelen en onderbouwen van een oudercomponent behorende bij het programma Smaaklessen, met speciale aandacht voor ouders van Turkse en Marokkaanse kinderen en kinderen uit lage ses groepen. Activiteiten 2013

Ontwikkelen en organiseren van bijeenkomsten voor ouders met een migranten en/of lage ses achtergrond: in gesprek gaan en actief aan de slag met gezonde en betaalbare voeding.

Eventueel op basis van ouderinformatie aanpassen bestaand lesmateriaal.

Samenstellen van geheugensteun voor ouders. Evalueren van deze bijeenkomsten met ouders en organisatoren. De factoren die ouderbetrokkenheid positief beïnvloeden worden

beschreven. Resultaten 2013

Kinderen én hun ouders hebben meer kennis van gezonde voeding en de ouderbetrokkenheid bij voeding van de kinderen is vergroot.

Het programma Smaaklessen is verrijkt met een oudercomponent. Deze is overdraagbaar voor gebruik op scholen (ook in achterstandswijken).

Inzicht in de effecten van de toevoeging van de oudercomponent. Samenwerkingspartners Steunpunt Smaaklessen & SchoolGruiten (Programma smaaklessen), Scholen in achterstandswijken en diëtistpraktijk Samira. Looptijd 2013. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met financiering door derden, met een kleine bijdrage van VWS. Thema Weerbaarheid Met alle ongezonde verleidingen in het dagelijks leven is het zaak kinderen en jongeren zo toe te rusten dat zij in staat zijn zelf de juiste keuze te maken als het gaat om een gezonde leefstijl. Daarnaast moet de jeugd weerbaar gemaakt worden tegen minder leuke gebeurtenissen in het leven zoals gepest worden. Voor migrantenjeugd geldt daarbij nog dat zij zich moeten kunnen weren tegen vormen van discriminatie, uitsluiting en negatieve beeldvorming in de media. De directe omgeving van de jeugd, ouders en school zijn daarbij van groot belang en moet hierbij dus zeker betrokken worden. In 2013 draagt het programma Jeugd bij aan het vergroten van de weerbaarheid van kwetsbare jeugd door onder meer de verdere ontwikkeling van een integraal schoolprogramma, het verder updaten en doorontwikkelen van een programma voor nieuwkomerskinderen en het evalueren en borgen van een weerbaarheidsprogramma voor kleine kinderen. De weerbaarheid van migrantengezinnen wordt vergroot door het evalueren van Eigen Krachtconferenties, waarmee problemen binnen eigen kring worden opgelost. Tenslotte wordt de weerbaarheid van slachtoffers van seksueel geweld vergroot door het taboe bespreekbaar te maken, hun omgeving te informeren en henzelf de weg te wijzen naar de hulpverlening.


4. Effectiviteit van Eigen Krachtconferenties onder migrantengezinnen Migrantenjongeren en hun ouders profiteren onvoldoende van preventie en laagdrempelige mogelijkheden voor ondersteuning. Niet-westerse jongeren zijn oververtegenwoordigd in de zware hulpverlening. Ook nemen zij relatief minder vaak deel aan Eigen Krachtconferenties waarin gezinnen worden gefaciliteerd om hun problemen binnen het eigen netwerk op te lossen. In 2012 is, in overleg met de Eigen Kracht Centrale, een verkennend onderzoek gedaan naar de mate waarin migrantengezinnen bereikt worden via Eigen Krachtconferenties en wat daarbij mogelijk bevorderende en belemmerende factoren zijn. Het bereiken van migrantengezinnen is één ding, het daadwerkelijk oplossen van de problemen op langere termijn is iets anders. In 2013 willen we daarom inventariseren wat de effecten van de conferenties zijn op langere termijn (minimaal 1 jaar na de conferentie)1. Het onderzoek zal plaatsvinden in de regio Rotterdam Rijnmond. Er zal actief worden samengewerkt met GGD Rotterdam (van waaruit de Eigen Krachtconferenties gefaciliteerd worden) en met DWARS, de Academische Werkplaats gericht op diversiteit in het jeugdbeleid in de Stadsregio Rotterdam. Doelen

Inzicht in de effecten van Eigen Krachtconferenties onder verschillende groepen migrantengezinnen op langere termijn, dat wil zeggen in hoeverre heeft het inzetten van een conferentie geleid tot een verbetering van probleemsituatie.

Met de verkregen kennis bijdragen aan de Academische Werkplaats DWARS die bekijkt hoe de verschillende aanpakken om eigen kracht te bevorderen (waaronder Eigen Krachtconferenties) elkaar kunnen versterken.

Activiteiten 2013

Literatuuronderzoek nationaal en internationaal. Onderzoek na cijfers en resultaten van Eigen Krachtconferenties. Interviews met deelnemers, EKC-coördinatoren en hulpverleners

in jeugdzorg. Nagaan hoe benadering van en samenwerking met

migrantengezinnen verbeterd kan worden. Resultaten 2013

Inzicht in de resultaten en de mate waarin deelnemers van Eigen Krachtconferenties vinden dat hun situatie is verbeterd.

Input voor een betere benadering en samenwerking met de migrantengezinnen.

Inzicht in de wijze waarop de verschillende aanpakken om eigen kracht te bevorderen (waaronder EKC) elkaar kunnen versterken.

Samenwerkingspartners Eigen Kracht Centrale, GGD Rotterdam Rijnmond, Jeugdzorg Rotterdam, Academische Werkplaats DWARS. Looptijd 2013 en 2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering.

1 Drie (max. 6) maanden na de Eigen Krachtconferentie is er in de regel geen contact meer met de deelnemers.


5. Tijgers Tigers is een levensvaardigheden programma voor kleine kinderen van 3-6 jaar. In dit programma leren zij bewegende wijs omgaan met allerlei zaken als pesten, omgaan met vreemden, gezonde voeding, bewegen, samenwerken, omgaan met vreemden, geheugenspelletjes. Dit programma komt van oorsprong uit Engeland en wordt inmiddels in 10 landen uitgevoerd. De meerwaarde van Tigers zit in de geschiktheid voor alle kinderen van 3 tot 6 jaar ongeacht hun conditie en kracht en wordt binnen de setting school uitgevoerd. Daardoor kunnen alle kinderen in een klas meedoen aan dit weerbaarheidsprogramma. In dit project wil Pharos nagaan wat de effecten van het programma Tigers zijn op de sociaal- emotionele weerbaarheid, op het tegengaan van overgewicht en het stimuleren van gezonde voeding. Dit laatste effect kan verder gaan dan het individuele kind en het hele gezin aangaan. Bij goede resultaten wil Pharos bijdragen aan borging van dit programma in de Databank Effectieve Jeugdinterventies, opdat het beschikbaar is voor kinderen in achterstandswijken in Nederland. Doel Kinderen in achterstandswijken nemen deel aan het levensvaardigheden programma Tigers en vergroten daarmee hun weerbaarheid en zelfredzaamheid. Activiteiten 2013

Definitieve afspraken maken met pilotlocatie (naar alle waarschijnlijkheid wordt gekozen voor scholen in Lombok en Kanaleneiland waar het programma Tigers op dit moment draait).

Uitvoeren van effectevaluatie. Beschrijven resultaten en overdraagbaar maken voor uitrol in

achterstandswijken. Borgen van de interventie door deze te beschrijven als

theoretisch goed onderbouwd en aan te bieden aan de Data Effectieve Jeugdinterventies.

Resultaten 2013

Inzicht in de effecten van het programma Tigers op jonge kinderen en in welke mate hun weerbaarheid en zelfredzaamheid vergroot is.

Eventuele aanpassingen voor kwetsbare kinderen zijn doorgevoerd.

Het programma is beschreven en wordt uitgerold naar andere regio’s.

Samenwerkingspartners Ki-sport Martial Academy, Gemeente Utrecht, Buurtsportcoach Utrecht. Looptijd 2013 en 2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met financiering van derden. 6. Integraal preventief schoolprogramma met nadruk op weerbaarheid In 2012 is een start gemaakt met de voorbereidingen van een integraal weerbaarheidsprogramma.


Samen met het Trimbosinstituut en het RIVM-CGL is een nationale en internationale inventarisatie gemaakt van alle bestaande dan wel in ontwikkeling zijnde schoolprogramma’s gericht op weerbaarheid. In 2013 wordt voor het basisonderwijs een basisprogramma gemaakt samen met het Trimbosinstituut. Dit is gericht op het versterken en aanleren van competenties voor gezond gedrag en het wegnemen van ontwikkelingshindernissen. Elementen van in Amerika succesvolle programma’s worden hierin geïntegreerd het wordt theoretisch goed onderbouwd. Doel Geschakelde en theoretisch effectieve methode om integraal aan weerbaarheid en meerdere gezondheidsthema’s te werken. Activiteiten 2013

Met partners afronden van een nieuw programma, ook bruikbaar voor leerlingen met gezondheidsachterstanden, om op scholen integraal aan gezondheidsthema’s en weerbaarheid te werken.

Uitvoeren van drie pilots waarbij met het nieuwe programma gewerkt wordt.

Resultaat 2013

Inzicht in werkzaamheid van concept programma ‘basisvaardigheden gezond zijn’.

Samenwerkingspartners Trimbos als partner voor ontwikkeling, RIVM-CGL, Haagse Hogeschool voor reflectie en feedback. Looptijd 2012-2015. Financiering Voor dit project wordt externe financiering gezocht, naast een beperkte inzet van door VWS gefinancierde uren. 7. Welkom op school herzien In 2012 is een start gemaakt met het vernieuwen van de methode ‘Welkom op school’, specifiek voor nieuwkomerskinderen in de leeftijd 12-18 jaar. Doel van de methode is het verbeteren van welzijn en de weerbaarheid van deze leerlingen en het voorkomen van sociaal-emotionele problemen. Bruggen bouwen tussen verleden, heden en toekomst is het motto. In de lessen komen onderwerpen aan de orde als school, thuis, verschillen tussen daar en hier, leven in Nederland, vriendschap, verliefdheid, grenzen stellen, vrije tijd, discriminatie, gezondheid en toekomst. In 2012 is bij ISK-scholen een inventarisatie gedaan naar het huidige gebruik van Welkom op school en naar de behoeften aan aanpassingen, mede gelet op nieuwe groepen nieuwkomerskinderen. In 2013 worden deze aanpassingen doorgevoerd en uitgetest. Doel Evidence based methode om de weerbaarheid van jonge nieuwkomers te vergroten en psychosociale problemen te voorkomen. Activiteiten 2013

Uittesten van de in concept vernieuwde methode Welkom op school.

Methode definitief maken en beschrijven.


Theoretische onderbouwing beschrijven voor erkenningscommisie Jeugdinterventies.

Resultaten 2013

De methode Welkom op school is vernieuwd, theoretisch goed onderbouwd en uitgetest op scholen.

De interventie is ter beoordeling aangeboden aan de Erkenningscommisie Jeugdinterventies.

Samenwerkingspartners NJI, RIVM-CGL, LOWAN, Internationale schakelklassen, Universiteit Maastricht. Looptijd 2012-2013. Financiering Voor dit project wordt externe financiering gezocht, naast een beperkte inzet van door VWS gefinancierde uren. 8. Aanpak seksueel misbruik in migrantengezinnen In Nederland is in de afgelopen decennia vanuit de overheid en het veld veen geïnvesteerd om seksueel misbruik in het gezin aan te pakken. Dit heeft zijn vruchten afgeworpen: het misbruik is bespreekbaar geworden, professionals zijn geschoold in signalering, er zijn meldcodes en er is een preventie- en zorgaanbod. In veel migrantenkringen is het onderwerp seksueel misbruik binnen het gezin echter nog vrijwel onbespreekbaar. In 2010 verscheen het boek ‘Een meisje voor dag en nacht’ waarin een Marokkaanse vrouw verslag doet van seksueel misbruik door haar oudere broer, in haar kinderjaren. Samenwerkingsverband Marokkaanse Nederlanders (SMN) organiseerde de presentatie van het boek met een debat tussen professionals, vrijwilligers, slachtoffers en geïnteresseerden. SMN heeft Pharos en Movisie gevraagd te helpen bij het verder bespreekbaar maken van dit taboe binnen de Marokkaanse gemeenschap. Doelen

Seksueel misbruik binnen het gezin beter bespreekbaar maken binnen verschillende migrantengemeenschappen.

Bijdragen aan preventie van seksueel misbruik binnen migranten gemeenschappen.

Activiteiten 2013 Organiseren van voorlichtingen uitwisselingsbijeenkomsten in

vier pilotsteden (Amsterdam, Den haag, Eindhoven, Arnhem) met steeds ca. 40 deelnemers uit de Marokkaanse, Turkse gemeenschappen en uit gemengde groepen.

Organiseren vier follow-up bijeenkomsten, in elke stad één. Ontwikkelen DVD over (allochtone) slachtoffers van seksueel

misbruik en familieleden en/of vrienden uit de omgeving van het slachtoffer.

Ontwikkelen van een brochure over wat je als slachtoffer (en omgeving) van seksueel misbruik kunt doen en waar je terecht kunt voor hulp. Deze brochure wordt ook online ter beschikking gesteld.

Ontwikkeling en verspreiding handreiking voor de opzet van dergelijke bijeenkomsten.

Verspreiding van de handreiking onder welzijnsinstellingen, migrantenorganisaties en Centra voor Jeugd en Gezin.


Resultaten 2013 en 2014 Slachtoffers en hun omgeving zijn zich bewust van de gevolgen

van seksueel misbruik binnen het gezin en willen dit misbruik stoppen.

Slachtoffers vragen eerder hulp, professioneel of in hun eigen omgeving.

Toename van aanmeldingen van slachtoffers bij hulporganisaties.

Samenwerkingspartners Movisie, SMN Vrouw, Stichting Hindustani, HTIB, VSK. Looptijd 2013. Financiering Dit project wordt alleen uitgevoerd als er externe financiering wordt gevonden. 9. Seksueel misbruik en ongewenste seksuele ervaringen van laag opgeleide jongeren. Conferentie en interventieontwikkeling Het International Victimology Institute Tilburg (INTERVICT) voert een vergelijkend onderzoek uit naar seksueel misbruik en ongewenste seksuele ervaringen van jongeren met een niet-westerse achtergrond en jongeren met een Nederlandse achtergrond. Het gaat met name om relatief laag opgeleide jongeren. Pharos en Movisie zijn partners in dit onderzoek. Het doel van het onderzoek is om de prevalentie van seksueel misbruik van jongeren (m/v) uit migrantengroepen in kaart te brengen en na te gaan hoe zij hulp zoeken en vinden bij het tegengaan of verwerken van het misbruik. Dit grootschalige onderzoek (n=3750) gaat ook informatie opleveren over hoe seksueel misbruik kan worden voorkomen. De uitkomsten kunnen gebruikt worden voor de verbetering van de hulpverlening en preventie. Pharos en Movisie hebben zich bij de aanvraag verplicht om met Intervict een conferentie te organiseren en de resultaten bruikbaar te maken voor preventie en hulpverlening. Doel

Prevalentie van seksueel misbruik onder deze jongeren in kaart brengen.

Versterken gevoel van urgentie voor het voorkomen van seksueel geweld bij alle bevolkingsgroepen.

Impuls verbetering preventie en hulpverlening bij kwetsbare groepen.

Activiteiten en resultaten 2013

Het organiseren van een grote conferentie over de resultaten en bestaande en nieuwe interventies en werkwijzen om seksueel geweld te voorkomen en slachtoffers te behandelen.

Het samen met Movisie ontwikkelen van E-health module ‘Etnische diversiteit in hulpverlening aan slachtoffers van seksueel geweld’.

Samenwerkingspartners Intervict, Movisie, NJI en Rutgers Nisso groep voor voorbereiding congres.


Looptijd 2013. Financiering Voor dit project wordt deels externe financiering gezocht bij het Fonds Slachtofferhulp. De organisatie van de conferentie wordt gefinancierd uit VWS middelen. Thema Gewoon opvoeden en zorg dichtbij huis In eerste instantie zijn de ouders verantwoordelijk voor de opvoeding van en zorg voor hun kinderen. Niet voor alle ouders is opvoeden echter een vanzelfsprekende taak. Sinds enige tijd functioneren overal de Centra voor Jeugd en Gezin die laagdrempelige ondersteuning bieden aan ouders en kinderen. Ondertussen vindt de transitie Jeugdzorg plaats. Een operatie waarbij bijna alle zorg voor jeugd onder gemeentelijke aansturing komt. Uiteindelijk doel is steeds een optimale zorg voor alle jeugd. Uit een recent rapport blijkt dat migrantengezinnen ondervertegenwoordigd zijn als gebruikers van CJG producten, terwijl migranten juist extra steun kunnen gebruiken bij het opvoeden van hun kinderen in twee culturen (Heineke et al 2012). Programma Jeugd wil ouders met een migranten- en/of lage ses achtergrond ondersteunen bij de zorg voor hun kinderen en tegelijkertijd professionals in de zorg voor jeugd zo toerusten dat zij ook deze groepen ouders optimaal bedienen. 10. Cultuursensitief aanbod voor Centra voor Jeugd en Gezin, gemeenten en jeugdzorg: 10.1. CJG’s en ouders met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid De afgelopen jaren is binnen de gezondheidszorg veel aandacht besteed aan beperkte gezondheidsvaardigheden van bepaalde cliënten. Ook is de gezondheidszorg in het algemeen bekend geraakt met de gevolgen van laaggeletterdheid, waarbij cliënten technisch gesproken wel kunnen lezen maar in de praktijk formulieren, folders, bijsluiters en websites niet kunnen begrijpen. Beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid komen veel voor bij bewoners in achterstandswijken met een lage scholingsachtergrond. Huisartspraktijken en ziekenhuizen doen steeds meer moeite om hun communicatie met patiënten met beperkte gezondheidsvaardigheden (en laaggeletterdheid) aan te passen. Centra voor Jeugd en Gezin zijn nog weinig met deze thema’s bezig. Dit terwijl zij wel te maken hebben met moeilijk bereikbare groepen, no-shows en een hoge uitval bij interventies. Bij migranten komt daar vaak nog een taalbarrière bij. Doel Stimuleren dat CJG’s adequaat om kunnen gaan met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid in de communicatie met ouders met een lage scholingsachtergrond. Activiteiten 2013

Draagvlak ontwikkelen bij CJG medewerkers. Ontwikkelen van hulpmiddelen voor CJG’s voor de communicatie

met cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden en/of laaggeletterdheid, waaronder een e-learning module.

Artikel in Tijdschrift voor CJG professionals.


Resultaten 2013 Advies aan en hulpmiddelen voor CJG’s over communicatie met

cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden en/of laaggeletterdheid.

E-learning module ‘Heb ik het goed uitgelegd’ voor CJG professionals.

Samenwerkingspartners CJG (te benaderen onder andere Haarlem, Culemborg en Tiel, Veenendaal), ouders. Looptijd 2013. 10.2 Trainingen en advies op maat aan CJG’s, gemeenten en Jeugdzorg In 2012 hebben Pharos en Forum trainingen voor CJG professionals en voor CJG coördinatoren aangeboden in het kader van het door ZonMw gefinancierde project Intercultureel Vakmanschap. Deze trainingen zijn heel goed beoordeeld door de deelnemers. In 2013 zal Pharos doorgaan met het aanbieden van deze trainingen, nu dan tegen betaling. Uit een recent onderzoek blijkt dat er wel veel waarde wordt gehecht aan goede competenties van CJG professionals op dit terrein. Een minderheid van deze professionals heeft echter de afgelopen vier jaar een dergelijke training gevolgd. Bijna alle ondervraagde gemeenten in het onderzoek hebben (n=18) de ambitie om de CJG medewerkers te (laten) trainen (Heineke et al, 2012). Met de transitie van de Jeugdzorg naar de gemeenten kan deze training ook ingezet worden voor het bijscholen van jeugdzorgmedewerkers. Er zal een verkenning plaatsvinden naar de behoefte aan een training in outreachend werken. Activiteiten 2013

Naast trainingen biedt Pharos in 2013 CJG’s, gemeenten en jeugdzorginstellingen de volgende mogelijkheden: - Advies op maat. - Een quickscan rondom cultuursensitief werken, met

aandacht voor mondelinge en schriftelijke communicatie en voorlichting.

- Factsheets (zie 10.4). - Overzicht van bruikbare good practices.

Daarnaast willen we de Handreiking Interculturalisatie CJG’s vertalen naar een handzame checklist, als daar behoefte aan blijkt. Pharos heeft voorgesteld te gaan deelnemen aan een landelijke werkgroep professionalisering CJG’s.

Met betrokkenen bij de transitie Jeugdzorg bespreken we hoe de bestaande kennis op het terrein van migranten en mensen met een lage opleiding en geletterdheid meer en beter gebruikt kan worden.

Tenslotte zetten we ons in 2013 in voor de verdere implementatie en uitrol van good practices en werkzame elementen uit het ZonMw-programma Diversiteit in jeugdbeleid.

Waar nodig stemmen we activiteiten af met thema-instituten in het kader van de gezamenlijke activiteiten van deze instituten richting de JGZ.

Resultaten 2013

CJG’s, gemeenten en jeugdzorginstellingen zijn op vraag getraind en geadviseerd rondom de vraag hoe zij ook migranten


en mensen met een lage opleiding en geletterdheid goed kunnen bereiken en ondersteunen.

Beschikbare kennis en good practices zijn nog toegankelijker en vindbaarder gemaakt.

Samenwerkingspartners Gemeenten, VNG, CJG’s en Jeugdzorginstellingen, Forum, thema-instituten gezondheidsbevordering, RIVM-CGL. Looptijd 2013-2016. 10.3 E-learning module ‘Heb ik het goed uitgelegd’ Op basis van input uit project 10.1 CJG’s en ouders met beperkte gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid en op basis van de door Pharos ontwikkelde cursus ‘Heb ik het goed uitgelegd?’ zal een e-learning module ontwikkeld worden voor CJG professionals over communicatie met laaggeletterden. 10.4 Opstellen van factsheets Uit recent onderzoek naar het bereik van CJG’s onder migrantengezinnen blijkt dat er meer gebruik gemaakt zou kunnen worden van reeds bestaande kennis (Heineke et al 2012). Om het CJG professionals zo makkelijk mogelijk te maken ontwikkelt Pharos factsheets. In 2013 verschijnen er factsheets over de volgende onderwerpen:

Opvoedingsondersteuning aan migrantengezinnen. Outreachend werken, zowel voor uitvoerend CJG professionals

als voor beleidsmedewerkers/ coördinatoren in verband met de benodigde randvoorwaarden.

Met welke cliëntfactoren moeten CJG professionals rekening houden in hun contacten met kinderen en ouders met een migranten- dan wel een lage ses achtergrond?

Deze factsheets zullen op de Pharos website worden geplaatst en actief worden verspreid onder betreffende professionals. Looptijd 2013 en volgende jaren. 10.5 Opvoeden.nl Programma Jeugd werkt mee aan het beschikbaar maken van betrouwbare en eenduidige informatie over opvoeden en opgroeien voor alle digitale CJG’s. Voornaamste taak voor Pharos is te zorgen dat de informatie ook toegankelijk is voor ouders met een migranten- en/of lage SES achtergrond. Uit onderzoek weten we dat veel migrantenouders worstelen met het opvoeden in twee culturen. Pharos zal dit onderwerp toevoegen aan de content van Opvoeden.nl. Looptijd 2013-2016. 10.6 Richtlijnen jeugdzorg en jeugdgezondheidszorg Nu de jeugd(gezondheids)zorg en jeugdhulpverlening steeds meer volgens richtlijnen werken is het van belang de aandacht voor en kennis over diversiteit van de jeugdpopulatie te borgen in de richtlijnen.


Met het NCJ is een samenwerkingsconvenant gesloten, waarin afgesproken is dat bij ontwikkeling en herziening van richtlijnen, van meet af aan met Pharos wordt samengewerkt om kennis op dit terrein in de richtlijnen te borgen. Doel De aandacht voor diversiteit borgen in de richtlijnen voor jeugdgezondheidszorg en jeugdzorg. Activiteiten 2013

Beoordelen van alle te verschijnen richtlijnen voor de jeugdzorg op cultuursensitiviteit.

Beoordelen van de te verschijnen richtlijnen voor de jeugdgezondheidszorg op cultuursensitiviteit.

Doen van aanbevelingen aan nieuwe richtlijnontwikkelaars hoe zij rekening kunnen houden met de diversiteit bij het ontwikkelen van een richtlijn.

Resultaat 2013

Aandacht voor diversiteit is geborgd in alle in 2013 te verschijnen richtlijnen voor de jeugdgezondheidszorg en de jeugdzorg.

Looptijd 2013-2016. Samenwerkingspartners NJI: projectleider richtlijnen Jeugdzorg, NCJ. Financiering Het project 10.1 tot en met 10.6 wordt uitgevoerd met VWS financiering. Voor de aanvulling van richtlijnen (10.6) vragen we een bijdrage van de ontwikkelaar per richtlijn. Training en advies worden gefinancierd door de vragende partij. 11. Vroegtijdige Interventie bij migrantenkinderen met gedragsproblemen De afdeling Preventie van De Jutters, een instelling voor Jeugd GGZ, heeft een laagdrempelig aanbod ontwikkeld voor kinderen met gedragsproblemen om zo te voorkomen dat in een later stadium zwaardere vormen van zorg nodig zijn. Zij constateerden echter dat veel migrantenkinderen voortijdig stopten met de aangeboden training omdat deze onvoldoende aansluit bij hun belevingswereld (te abstract). De Jutters heeft daarop de training ‘Minder Boos’ ontwikkeld, die vooral gericht is op migrantenkinderen met gedragsproblemen van 8-12 jaar, maar ook autochtone kinderen volgen deze training gedurende 6 tot 8 weken. Er is een pilotonderzoek gedaan waaruit blijkt dat de training op korte termijn effectief is. In dit project wordt de interventie nader onderzocht, theoretisch onderbouwd en indien mogelijk evidence based gemaakt. Bij veelbelovende resultaten zal verder onderzoek worden gedaan naar de kosteneffectiviteit van de interventie. In 2012 heeft Pharos zich gericht op het meer betrekken van ouders bij deze interventie; zonder ouderbetrokkenheid is het effect van de training snel weer verdwenen. In 2013 zal nagegaan worden of een e-learning module voor ouders een optie is voor ouders van deze groep kinderen. De meting van de lange termijn effecten is naar 2013 verschoven, vanwege organisatorische redenen bij de Jutters.


Doel Meten van de (kosten)effectiviteit van een preventieve training bij migranten- en autochtone kinderen met gedragsproblemen om beroep op zwaardere vormen van zorg te voorkomen. Activiteiten 2013

Meten van de effecten van de training ‘Minder Boos’ bij leerkrachten en ouders (vervolg 2012).

Rapporteren en publiceren van de resultaten. Bij voldoende draagvlak ontwikkelen van een e-learning module

voor ouders. Resultaat 2013

Inzicht in effecten van preventieve training voor (migranten)kinderen met gedragsproblemen en overzicht van wenselijke aanpassingen voor verschillende subgroepen.

Beschrijving en onderbouwing van de interventie, aangeboden aan Databank Effectieve Jeugdinterventies.

Bij voldoende draagvlak: e-learning module voor ouders. Samenwerkingspartners De Jutters, Centrum voor Jeugd-GGZ Haaglanden in Den Haag. Looptijd 2012-2013. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. 12. Schizofrenie bij jonge Marokkaanse mannen De Stichting Marokkaanse Nederlanders (SMN) heeft Pharos verzocht samen na te gaan hoe de begeleiding van Marokkaanse schizofrene patiënten verbeterd kan worden en de kennis over het onderwerp binnen de gemeenschap vergroot kan worden. Schizofrenie is een ernstige stoornis die zich meestal in de late puberteit bij jong volwassenen openbaart. De ziekte komt bij mannen vaker voor dan bij vrouwen, maar bij Marokkaanse mannen is de kans op deze stoornis 4,5 keer groter dan bij autochtonen. Dit geldt zowel voor eerste als voor tweede generatie Marokkanen. Belastende ervaringen kunnen bijdragen aan het tot uiting komen van schizofrenie, dit zijn ervaringen die aanpassing vergen waartoe de tot schizofrenie geneigde persoon kennelijk niet goed in staat is. Het omgaan met een schizofreen familielid is een zware opgave, zeker omdat er veel onwetendheid bestaat over deze ziekte. Daarbij rust er soms een taboe op psychische stoornissen waardoor vaak niet de juiste hulp wordt gezocht. Het komt regelmatig voor dat pas bij contacten met justitie de diagnose schizofrenie wordt gesteld bij jonge Marokkaanse mannen. Dit project wil de begeleiding van en zorg voor schizofrene patiënten van Marokkaanse komaf verbeteren, zowel aan de kant van de eigen gemeenschap als aan de kant van de reguliere hulpverlening. Doelen

Het onderwerp schizofrenie en psychische stoornissen in het algemeen bespreekbaar maken binnen de Marokkaanse gemeenschap.

Kennis over deze ziekte, de omgang daarmee en de mogelijke vormen van zorg vergroten, tevens kennis over andere psychische stoornissen vergroten.


De hulpverlening rond Marokkaanse patiënten met schizofrenie van informatie voorzien waardoor de zorg beter aansluit bij de leefwereld.

Activiteiten 2013

Het ontwikkelen van een documentaire waarin een schizofrene patiënt en zijn familie vertellen wat deze ziekte betekent voor hen en waarin verschillende vormen van hulp worden getoond.

Organiseren van een aantal bijeenkomsten verspreid over het land waar deze documentaire wordt vertoond en gelegenheid is tot vragen en discussie.

Destilleren van aandachtspunten uit de vragen en discussies waarmee de hulpverlening aan Marokkaanse schizofreniepatiënten verbeterd kan worden.

Resultaten 2013

Het onderwerp schizofrenie is bespreekbaar gemaakt in de gemeenschap en de kennis over deze ziekte is vergroot, met behulp van een voorlichtingsfilm.

Er zijn aanbevelingen ontwikkeld en gepubliceerd voor de hulpverlening aan Marokkaanse schizofreniepatiënten.

Samenwerkingspartners SMN en zelfstandige documentairemaker. Looptijd 2013. Financiering Voor dit project wordt externe financiering gezocht. 13. Uitrol project vluchtelingenjeugd centraal Pharos heeft in opdracht van Vluchtelingen Werk Midden-Nederland (VWMN) een grote rol gespeeld in een project met als doel: het vanzelfsprekend maken dat begeleiders van gezinnen niet alleen aandacht geven aan volwassenen, maar ook aan de kinderen en hun ontwikkeling. Deze kinderen (onder andere ex asielzoekers) zijn vaak kwetsbaar. Als resultaat van dit project worden nu in dossiers van Vluchtelingen Werk gegevens over kinderen en jongeren opgenomen. Er is een ‘Training Achtergronden vluchtelingenkinderen’ ontwikkeld en gegeven aan medewerkers van Vluchtelingen Werk. Op Vlucht Web, toegankelijk voor al de medewerkers van Vluchtelingen Werk Nederland staat nu een digitaal kennisdossier vluchtelingenjeugd. Er zijn nu folders voor scholen en instanties om te verduidelijken wat Vluchtelingen Werk kan doen om contacten tussen scholen en ouders te verbeteren, zoals bijvoorbeeld instanties als CJG’s beter toegankelijk maken voor deze doelgroep. In vier groepen in Midden Nederland is men begonnen met deze nieuwe aanpak en is men enthousiast. Er is behoefte aan verdere ontwikkeling en uitrol van dit project. Doel Stimuleren dat medewerkers van Vluchtelingen Werk in het hele land niet alleen de volwassenen begeleiden, maar zich richten op het hele gezin. Activiteiten 2013

Monitoren en verbeteren huidige project dat nu in vier gemeenten loopt.

Uitvoeren implementatie samen met de betrokken organisaties. Landelijk trainingshandboek aanpassen.


Draaiboek maken en uittesten informatiebijeenkomsten voor scholen en instellingen over vluchtelingen.

Resultaten 2013

Vluchtelingenkinderen en hun ouders binden de weg naar preventieve voorzieningen als CJG.

Eerdere signalering opvoedingshindernissen en ontwikkelingsproblemen en eerdere inzet van hulp.

Verbetering communicatie scholen en vluchtelingenouders. Eerdere signalering leer- en gedragsproblemen op school en eerdere hulp.

Samenwerkingspartners VWMN en VluchtelingenWerk landelijk. Looptijd 2012-2013. Financiering Voor dit project wordt externe financiering gezocht. Overige activiteiten programma Jeugd 14. Bijdragen aan werkplan 2013 gezondheidsbevorderende thema-instituten Pharos heeft in 2012 haar deskundigheid ingezet door te participeren in het en de werkgroepen Jeugd en Publiekscommunicatie van het landelijk overleg gezondheidsbevorderende thema-instituten, dat een gezamenlijk werkplan voor 2013 heeft opgesteld. In 2013 zal Pharos haar expertise inzetten in de voorgenomen activiteiten van beide werkgroepen om daarmee te bereiken dat ook de jeugd in achterstandssituaties goed bereikt wordt. Werkgroep Jeugd: setting Jeugdgezondheidszorg en school De thema-instituten hebben voor de duur van 9 maanden een kwartiermaker aangesteld. Dit om te komen tot een plan waarmee bestaande programma’s en interventies op een bruikbare en samenhangende manier worden aangeboden aan scholen. De werkgroep Jeugd vormt het klankbord voor de kwartiermaker en zal medio 2013 op basis van diens voorstel verdere stappen in het traject onderwijs zetten. Samen met de andere thema-instituten zal Pharos de jeugdgezondheidszorg ondersteunen bij het inhoudelijk invullen van het nieuwe contactmoment voor 14+ adolescenten. Daarbij wordt gedacht aan het ontwikkelen en inbedden van een eenvoudig screeningsinstrument voor verschillende gezondheidsthema’s waarmee de JGZ snel kan screenen in gesprekken met jongeren of een bepaald gezondheidsthema/aspect extra aandacht nodig heeft (onderbouwen van pluis/niet pluis gevoel). Pharos zal stimuleren dat dit screeningsinstrument ook geschikt is voor jongeren in achterstandssituaties. Daarnaast streeft de werkgroep Jeugd naar een meer geïntegreerde vorm van deskundigheidsbevordering voor de JGZ medewerkers en een bredere implementatie van de know how van thema-instituten in de JGZ, in overleg met het NCJ. Pharos zal haar deskundigheid en ervaring daarin inbrengen. Daarnaast is Pharos actief op het terrein van de Gezonde School. Hierbinnen voert Pharos de volgende activiteiten uit:


Jeugdimpuls: meewerken aan de ontwikkeling van handreikingen Gezonde School voor primair en voortgezet onderwijs op www.gezonde school.nl.

In interventies verwijzen naar de Handleiding en het Vignet Gezonde school.

Specifieke vragen van scholen en GGD-en op het deskundigheidsterrein van Pharos beantwoorden.

Teksten aanleveren voor de nieuwsbrief Gezonde School. Werkgroep Publiekscommunicatie Belangrijkste doel van deze werkplaats is kennis op het gebied van publieksvoorlichting en digitale en sociale media te delen en te vergroten. Waar dat zinvol is wordt samen opgetrokken in publieksvoorlichting aan jongeren tussen 10 en 25 jaar en hun ouders. Om maximaal effect te bereiken wordt gebruik gemaakt van eigen media van de thema-instituten, van bestaande gezamenlijke websites (‘Hoe pak jij dat aan?’ voor ouders van pubers) en van media van derden die een groot bereik onder jongeren hebben. Bestaande (gevalideerde) content van de thema-instituten zal zoveel mogelijk afgestemd worden, geschikt gemaakt worden voor laaggeletterden en aan meerdere partijen beschikbaar gesteld worden. In het kader van de Jeugdimpuls heeft de werkplaats een programmavoorstel ‘Samen met de jongeren in actie voor gezond leven’ geschreven. De thema-instituten organiseren ook 2 à 3 masterclasses waarin kennis over publieksvoorlichting en social media gedeeld wordt. Pharos zal haar expertise bij deze werkplaats inzetten opdat ook de migranten- en lage ses jongeren en hun ouders met de publieksvoorlichting goed bereikt worden. Financiering Alle activiteiten worden uitgevoerd met VWS financiering. 15. Gezondheid en ontwikkeling van Midden- en Oost-Europese kinderen Met de toenemende arbeidsmigratie uit Midden- en Oost-Europa neemt ook het aantal kinderen uit die landen toe: volgens het CBS waren er in 2011 bijna 16.000 kinderen geregistreerd in Nederland. Waarschijnlijk zijn de aantallen groter doordat niet alle kinderen zijn geregistreerd. Uit een inventarisatie naar de gezondheid en het zorggebruik van Midden- en Oost-Europeanen blijkt dat er weinig harde gegevens bekend zijn over deze kinderen (Dauphin en Van Wieringen, 2012). Wel zijn er zorgelijke signalen over affectieve verwaarlozing, ‘sleutelkinderen’, relatief groot aantal meldingen bij het AMK en overmatig middelengebruik. Dit project beoogt meer inzicht te geven in de gezondheidstoestand van kinderen uit Midden- en Oost-Europese landen. Doel Zicht krijgen op de gezondheidstoestand, ontwikkeling en de zorgbehoefte van kinderen uit Midden- en Oost-Europese landen. Activiteiten 2013

Inventariseren welke organisaties beschikken over geregistreerde gegevens over de gezondheid van kinderen en jongeren uit Midden- en Oost-Europa.

Analyseren van deze gegevens. Rapporteren aan beleidsmakers en uitvoerders in de zorg voor

jeugd over de gezondheidstoestand en zo mogelijk over de zorgbehoefte van kinderen en jongeren uit Midden- en Oost-Europa.


Met relevante partijen mogelijkheden nagaan om de gezondheidstoestand van deze kinderen continu te monitoren (GGD Nederland, SCP).

Resultaten 2013

Inzicht in de mate waarin er gegevens worden vastgelegd over de gezondheidstoestand van kinderen uit Midden- en Oost-Europa; mogelijk een goede registratiewijze verder uitdragen.

Een rapportage en publicatie over wat er bekend is over de gezondheidstoestand en zorgbehoefte van kinderen uit Midden- en Oost-Europa voor alle hulp- en zorgverleners.

Aanbevelingen aan beleid en uitvoering in de zorg voor jeugd over hoe de gezondheid van deze kinderen structureel gemonitord kan worden.

Samenwerkingspartners Stichting Den Haag & Midden-Europa; GGZ Keizersgracht Amsterdam; SCP, GGD NL. Looptijd 2013. Financiering VWS. 16. Roma kinderen: Promoting the integration of Roma in and through education: ‘what’s working?’ Sinds de uitbreiding van de Europese Unie, maar ook tijdens en na de Balkanoorlog, is de migratie van Roma families naar West-Europa sterk toegenomen, onder meer naar Nederland, Engeland en Spanje. In de praktijk blijken Roma families weinig gebruik te maken van preventieve gezondheidsvoorzieningen en van scholingsmogelijkheden. De drie genoemde landen gaan op zoek naar de beste manier om deze Roma families te begeleiden naar goede zorg en educatie. Doel Het bevorderen van deelname aan preventieve zorg en formeel onderwijs door jonge Roma’s, met name door de meisjes. Activiteiten 2012-2013

Kwalitatief en kwantitatief in kaart brengen van de huidige situatie waar het gaat om gebruik van scholing en preventieve zorg door Roma.

Internationale uitwisseling en uitvoering van best practices tussen Spanje, Groot-Brittannië en Nederland.

Binnen Roma gemeenschappen, en samen met hen, bewustwording vergroten van belang van scholing en preventieve zorg.

Op nationaal niveau best practices met gemeenten met veel Roma inwoners uitwisselen als het gaat om hun participatie.

Organiseren en bijwonen van drie bijeenkomsten in de betrokken landen waar uitwisseling van kennis en best practices zal plaatsvinden. Nadruk daarbij ligt op de rol van de Roma zelf in de rol van bemiddelaars.

Vertalen en uittesten van elders succesvolle methodiek om de begeleiding van Roma te verbeteren.


Resultaten 2013 Meer kennis over goede aanpakken om preventief zorggebruik

en onderwijs door Roma kinderen te stimuleren. Praktische handreiking voor scholen en CJG’s om Roma te

bereiken en te bedienen. Samenwerkingspartners Trimbos, BHA/Roads Manchester, Manchester City Council Children Services, Fundación Secretariado Gitano, vertegenwoordigers van de Roma gemeenschap. Looptijd 2012-2013. Financiering Europees Integratiefonds en VWS. 17. Kennisoverdracht via artikelen, websites en presentaties In 2012 is de Pharos-website geheel vernieuwd waardoor ook de informatie over de gezondheid van jeugd in achterstandssituaties beter ontsloten en toegankelijk is. In 2013 wordt deze informatie continu geactualiseerd en verder uitgebreid, onder meer met kennisdossiers. Daarnaast draagt programma Jeugd haar kennis op vele nadere manieren over aan professionals in de zorg voor Jeugd. Activiteiten 2013

Actualiseren en uitbreiden kennis over gezondheid van migranten- en lage ses jeugd op website.

Maken van factsheets en toegankelijk maken good practices op Pharos website en die van CGL.

Waar mogelijk samenwerken met en linken naar jeugd-websites van andere organisaties en kenniscentra.

Presentaties op congressen, gastcolleges, studiedagen, verzorgen van trainingen.

Publicatie van minimaal 4 artikelen in vakbladen en op websites. Bijdragen aan het Kennisprogramma Jeugd van het Nederlands

Jeugdinstituut, Centrum Jeugdgezondheid en ZonMw. Bijdragen aan opvoeden.nl. Organisatie van een bijeenkomst over een actueel

migrantenjeugd thema. Resultaat 2013

De beschikbare kennis is adequaat toegankelijk gemaakt en verspreid.

Samenwerkingspartners Jeugdbeleid VWS, NJI, Centrum Jeugdgezondheid, CGL, ZonMw, universiteiten en/of hogescholen, professionals in zorg en hulpverlening, migrantenorganisaties of –groepen. Financiering VWS. 18. Actuele zaken en beleidsadvisering Vanwege de kennis die Pharos heeft over de gezondheid en het zorggebruik van jeugd met een migranten- en/of lage ses achtergrond benaderen landelijke en lokale organisaties, beleidsmakers en professionals ons regelmatig met actuele vragen hierover.


Doel Op geleide van vraag en actuele ontwikkelingen adviseren over gezondheid, ontwikkeling en opvoeding van migranten- en lage ses jeugd ter bevordering van de toegang, kwaliteit en effectiviteit van de zorgen hulpverlening aan deze groepen. Activiteiten 2013

Gemeentes adviseren op actuele vragen rondom het bereik en de effectiviteit van jeugdzorg en jeugdhulpverlening aan deze groepen.

Signalen uit het veld onderzoeken op relevantie, combineren met aanwezige kennis en vertalen naar beleidsadviezen voor zorgen overheidsinstellingen.

Beleidsadvisering over specifieke gezondheidsproblematiek, effectieve instrumenten, richtlijnen en interventies, deskundigheidsbevordering professionals, samenwerking met migrantenjeugd en –ouders.

Bijdragen aan overleggen en samenwerkingsverbanden die zich bezig houden met de gezondheid van jeugd in achterstandssituaties.

Resultaat 2013

Partijen zijn adequaat geadviseerd rondom beleidsvragen en vragen naar aanleiding van de actualiteit.

Looptijd 2013-2016. Financiering VWS.

Totaal aantal uren meerjarenprogramma Jeugd en gezondheid: 6432.


Ouderen en gezondheid Meerjarenprogramma 2013-2016 Inleiding Nederland vergrijst en wordt diverser. De komende decennia zien we een sterke groei van het aantal ouderen. In 2040 is iets meer dan een kwart van de populatie ouder dan 65 jaar. De ouderen worden ook steeds ouder. Het aandeel migrantenouderen zal over deze jaren gaan toenemen. De komende 5 jaar zal het aantal oudere migranten al groeien van 210.000 naar 360.000. In 2050 is het aandeel niet-westerse ouderen gestegen tot 500.000. Het grootste deel van de ouderen en dat geldt zeker voor de oudere migranten blijft thuis wonen. Zij worden daarbij ondersteund door het eigen sociale netwerk (mantelzorg) en doen waar nodig een beroep op professionele zorg in de buurt. We weten dat het huidige aanbod nog niet overal goed aansluit op de vraag van oudere migranten. Het is in omvang een belangrijke doelgroep en het is de verwachting dat reguliere aanbieders op termijn dit marktsegment beter gaan bedienen. Bovendien zullen oudere migranten en hun sociale netwerk zich meer als vragende partij aandienen wanneer zij vertrouwd raken met het Nederlands zorgsysteem en de rol van klant in een vraag gestuurde context. Er zijn de laatste jaren al veel goede initiatieven in de ouderenzorg gestart en de tijd is rijp om deze in te passen in de reguliere zorg. VWS wil dat de zorg voor ouderen dicht bij huis wordt georganiseerd en aanvullend is op de eigen kracht van ouderen. Het is belangrijk dat ouderen en hun netwerk niet overbelast raken en daarom moeten er goede ondersteunende voorzieningen zijn. In termen van gezondheidsbeleid heeft VWS bij de doelgroep ouderen accenten gelegd op: goede zorg bij dementie, terugdringen van eenzaamheid, stimuleren van bewegen en patiëntveiligheid. Voor Pharos zijn dat ook de belangrijkste pijlers van haar programma Ouderen en gezondheid. Tegen deze achtergrond is in 2012 het meerjarenprogramma gestart, gericht op goede en passende zorg voor ook oudere migranten binnen reguliere kaders. De inspanningen kunnen mede worden geplaatst in het kader van het Nationaal Programma Ouderenzorg (NPO). Met de Centrale Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO) en het Netwerk van Organisaties van Oudere Migranten (NOOM) zijn afspraken gemaakt over gezamenlijke inspanningen op het gebied van goede informatie over het zorgaanbod, door ontwikkelen van best practices in ouderenzorg, ondersteunen van mantelzorgers en versterken van cliëntparticipatie. In 2012 is het thema dementie bij oudere migranten stevig op de kaart gezet, zowel bij zorgaanbieders en professionals als bij oudere migranten en hun naasten. Door middel van druk bezochte bijeenkomsten met migranten-patiënten en hun mantelzorgers is gepeild aan welk type voorlichting behoefte is en met welke specifieke zorgaspecten rekening moet worden gehouden om de zorg te laten aansluiten. Deze informatie, aangevuld met kennis uit literatuurstudie en good practices, wordt in 2013 benut bij onze voorlichtingsactiviteiten voor migranten, deskundigheidsbevordering van professionals en instrumentontwikkeling voor de dementiezorgketens. Met Alzheimer Nederland zijn afspraken


gemaakt om de kennis over dementie bij migranten te versterken en verspreiden, onder andere door in 2013 gezamenlijk een landelijk congres te organiseren. Samen met partners als NOOM, NISB en VeiligheidNL hebben we in 2012 beweeginterventies en valpreventieprogramma’s die ook voor oudere migranten geschikt zijn, onder de aandacht gebracht bij sportraden en gemeenteambtenaren. De mogelijkheden van beweegprogramma’s en valpreventie zijn zowel op landelijke als lokale bijeenkomsten bij migrantenorganisaties voor het voetlicht gebracht. In 2013 wordt verspreiding en verdere implementatie van geschikte interventies voortgezet. Hetzelfde geldt voor interventies rondom veilig medicijngebruik. Tijdens de Ramadan hebben we een start gemaakt met voorlichting over verantwoord medicijngebruik en hoe dit zich verhoudt tot tradities die horen bij de maand waarin de Ramadan plaatsvindt. We breiden de voorlichting in 2013 uit naar mantelzorgers van oudere migranten, naar zorgverleners en apotheken. Om er voor te zorgen dat het perspectief van migrantenouderen structureel meegenomen wordt, worden de in 2012 aangepaste kwaliteitscriteria voor chronische zorg geïmplementeerd bij patiënten organisaties, zorgaanbieders en zorgverzekeraars. Naast bundelen en verspreiden van kennis in Nederland zal Pharos hier ook in Europees verband aan bijdragen. We doen dat onder andere door een bijdrage te leveren aan de ‘annual meeting’ van ENIEC – European Network on Intercultural Elderly Care- ‘’ die in 2013 in Brussel plaatsvindt. Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat:

oudere migranten en mantelzorgers toegang krijgen tot passende informatie over dementie en dat zorgverleners instrumenten krijgen om de zorg aan hen te verbeteren.

er goede instrumenten komen om verantwoord medicijngebruik onder oudere migranten te ondersteunen.

de deelname van oudere migranten aan beweegprogramma’s toeneemt.

de generieke kwaliteitscriteria voor zorg aan alle ouderen, zowel autochtoon als allochtoon, geïmplementeerd worden.

Activiteiten meerjarenprogramma Ouderen en gezondheid 2013 1. Goede zorg voor patiënten met dementie en hun naasten Het aantal oudere migranten en hun naasten dat de komende jaren zal worden geconfronteerd met dementie zal binnen korte tijd explosief groeien. In Nederland hebben ongeveer 235.000 mensen Alzheimer, waarvan 13.750 (6%) een allochtone afkomst heeft. In 2020 zijn de cijfers gestegen tot 292.000 waarvan 30.750 (11%) dementerenden van allochtone afkomst is. Dementie is voor veel migranten een onbekende term en het onderwerp wordt nauwelijks besproken. Voorlichting over dementie aan oudere migranten en mantelzorgers vraagt nog een stevige investering. In 2012 zijn we daarmee gestart en bleek dat de belangstelling voor dit onderwerp groot is. Daarnaast zijn veel migranten onbekend met de zorg bij dementie en maken zij bijvoorbeeld geen gebruik van thuiszorg waar dat wel gepast is. Goede ondersteuning van de mantelzorg zal overbelasting en ongewenste uitval kunnen voorkómen. Juist bij oudere migranten is dit


een belangrijk aandachtspunt omdat nagenoeg alle migranten patiënten (99%) met dementie thuis wonen en worden verzorgd door hun familie. Het is dan ook van belang dat reguliere instanties toegerust zijn met de nodige kennis en vaardigheden om de diverse groepen te verzorgen. Om hiervoor commitment te creëren, organiseren we in 2013 onder andere een masterclass voor bestuurders van de thuiszorg en ontwikkelen we een e-learning module voor verzorgenden niveau 2 en 3. Het is de bedoeling ook leuke activiteiten te ondernemen om ouderen te stimuleren te mixen en samen gebruik te laten maken van reguliere voorzieningen zoals de Alzheimer Cafés. Doel Oudere migranten en mantelzorgers hebben toegang tot informatie over dementie en ziekteverschijnselen en zorgverleners zijn toegerust om signalen van beginnende dementie bij oudere migranten op te vangen. Activiteiten 2013 Informatie over dementie en mantelzorgondersteuning

Door gaan met het organiseren van rondetafelconferenties voor zorginstellingen over aard, omvang en zorgaanbod van dementie bij migranten.

Actuele informatie over dementie bij oudere migranten en de rol van mantelzorgers onderbrengen bij de website www.huisarts-migrant.nl.

Instrumentarium voor vroegsignalering: *

Samen met Alzheimer Nederland en IVM bestaande dementie- signaalkaarten voor zorgverleners en mantelzorgers aanpassen voor gebruik bij migranten.

In twee gemeenten pilots uitvoeren bij de dementieketen met het aangepaste materiaal en een handleiding voor een beter bereik van migranten. Op basis hiervan wordt voor de dementieketen een toolkit samengesteld ter ondersteuning van het bereik van migranten.

In samenwerking met het landelijk netwerk dementieketens (dat Vilans coördineert) een workshop uitvoeren over ketensamenwerking met aandacht voor oudere migranten.

Deskundigheidsbevordering: *

Ontwikkelen van een e-learning module voor verzorgenden niveau 2 en 3 in het omgaan met allochtone patiënten met dementie.

Ontwikkeling en uitvoering van een masterclass voor bestuurders en een voor professionals over kwaliteit en toegankelijkheid van de thuiszorg, ook voor migranten.

Organiseren van een congres in samenwerking met onder andere Alzheimer Nederland in 2013, het Jaar van de Dementie, met het accent op de laatste ontwikkelingen rond dementie bij oudere migranten.

Alzheimer theehuizen: Bij vier theehuizen voor migranten organiseren van intervisie,

uitwisseling en analyseren van succesfactoren. Deze werkzame elementen worden overgebracht naar de reguliere Alzheimer cafés om te komen tot ‘Alzheimer theehuizen’ als laagdrempelige ontmoetingspunten in de wijk voor zowel autochtone als allochtone mensen met dementie en hun naasten.


Resultaten 2013 Kennis over de zorg voor migranten met dementie is verspreid in

relevante netwerken en via de website www.huisarts-migrant.nl. Bestaande instrumenten voor voorlichting over dementie en

vroegsignalering zijn aangepast voor gebruik bij oudere migranten.

Er is een impuls gegeven aan deskundigheidsbevordering voor de ouderenzorg door ontwikkeling van een e-learning module, een masterclass en een landelijk congres.

Samenwerkingspartners CSO, NOOM, Alzheimer-Nederland, Vilans, zorgaanbieders, migrantenorganisaties. Looptijd 2012 – 2015. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Activiteiten met een * zijn alleen mogelijk met aanvullende financiering. 2. Veilig medicijngebruik Patiëntveiligheid heeft hoge prioriteit. Bij ouderen vraagt een verantwoord medicijngebruik om bijzondere aandacht. Ouderen hebben over het algemeen meer chronische aandoeningen - vaak ook meerdere tegelijk - en gebruiken daarom ook meer geneesmiddelen: gemiddeld driemaal zoveel als een gemiddelde Nederlander. Juist het gebruik van meerdere medicijnen naast elkaar vergroot de kans op verkeerd gebruik. Dat geldt evengoed voor oudere migranten. Een goede voorlichting kan onveilige situaties in medicijngebruik tegengaan. Hierin wil Pharos de komende jaren investeren. Er zijn goede aanwijzingen dat kinderen en andere mantelzorgers een bijdrage kunnen leveren in de ondersteuning van verantwoord medicijngebruik van oudere migranten; we richten een deel van onze voorlichtingsactiviteiten dan ook op deze groep door een online informatievoorziening op te zetten. Een bijzonder punt van aandacht is het medicijngebruik tijdens de Ramadan. Met de voorlichting is in 2012 een start gemaakt in samenwerking met NPO-project ‘De stem van de oudere migrant’. Aan de hand van een dialoog met de doelgroep zijn tradities tijdens de Ramadan besproken en is belicht welke invloed dit op het gebruik van medicijnen heeft. In 2013 zal de opbrengst van deze gesprekken benut worden voor een voorlichtingstraject, gericht op veilig medicijngebruik tijdens de Ramadan en in het algemeen. Doel Voor oudere migranten die zelfstandig wonen zijn passende instrumenten beschikbaar die hen in de thuissituatie ondersteunen bij het verantwoord gebruik van hun medicijnen. Activiteiten 2013

Vervolg focusgesprekken met migranten mantelzorgers over ondersteuning bij medicatiegebruik van hun ouders.

Samen met Instituut voor Verantwoord Medicijngebruik( IVM) en in overleg met LHV (huisartspraktijken) en KNMP (apotheken) opzetten van online informatievoorziening voor migranten mantelzorgers voor ondersteuning bij het medicatiegebruik van ouders.*


Aanscherpen van meervoudige interventies (adviesgesprekken, groepsvoorlichting, FTO) bij voorlichting van migranten over medicijngebruik tijdens de Ramadan op basis van in 2012 geïnventariseerde risicofactoren voor onveilig en onjuist gebruik van medicijnen.

Ontwikkelen e-learning modules voor zorgverleners over veilig medicijngebruik tijdens de Ramadan.*

Resultaten 2013 Allochtone mantelzorgers kunnen een beroep doen op een online

informatievoorziening (‘Zorg voor je ouders’) voor adviezen en tips om hun ouders te ondersteunen bij verantwoord medicijngebruik.

Zorgverleners en eerstelijns organisaties (apotheken, huisartspraktijken, gezondheidscentra) hebben instrumenten voor voorlichting en begeleiding bij medicijngebruik tijdens de Ramadan.

Samenwerkingspartners IVM, Marokko Media, NOOM, LHV, KNMP, Zorgverzekeraars. Looptijd 2012-2013. Financiering Dit project wordt deels uitgevoerd met VWS-financiering. Activiteiten met een * zijn alleen mogelijk met aanvullende financiering. Een verzoek voor financiering van dit project dat is gedaan begin 2012 is slechts gedeeltelijk toegekend, zodat in 2012 opnieuw aanvullende financiering is aangevraagd (nog in behandeling). 3. Bewegen en verminderen van valongelukken Meer bewegen levert een positieve bijdrage aan de gezondheidssituatie, weerbaarheid en participatie van ouderen. Zij kunnen, door mee te doen aan groepsgewijze beweegprogramma’s, hun sociale netwerk behoorlijk uitbreiden. Daarmee blijken beweegprogramma’s niet alleen gezond te zijn, maar ook een effectief instrument in het terugdringen van eenzaamheid en depressie. Voldoende beweging werkt ook preventief bij valongelukken. Jaarlijks raken in Nederland als gevolg van een valongeluk thuis of buitenshuis circa 180.000 ouderen gewond. Valongelukken zorgen voor een grote ziektelast. Door de vergrijzing van de doelgroep zal dit in toenemende mate ook oudere migranten treffen. Er zijn inmiddels businesscases beschreven die laten zien dat valpreventieprogramma’s flinke besparingen in medische kosten kunnen opleveren. Het programma ‘Bewegen valt goed!’(BVG) van de NISB is ‘evidence based’ en gericht op oudere migranten vanaf 45 jaar met gezondheidsklachten. In 2012 is met NISB, VeiligheidNL, NOOM, CSO, GG&GD en Zorgbelang overlegd over afstemming en bundeling van krachten. Samen met hen is een landelijke themamiddag georganiseerd om medewerkers van sportraden, accounthouders sport en gemeenteambtenaren te informeren over beweeginterventies zoals BVG en het bereiken van oudere migranten. Daarnaast zijn er zowel een landelijke bijeenkomst als klein lokale bijeenkomsten gehouden om migrantenorganisaties en hun achterban te informeren over bewegen en valpreventie. Belangrijk doel daarbij was hen voor te lichten over de interventie BVG. In 2013 wordt verder gewerkt aan aansluiting van dit


soort interventies op de groep van migrantenouderen en aan het agenderen van het belang van bewegen en valpreventie. Doelen

Bestaande groepsgewijze beweegprogramma’s zijn aangepast zodat ze ook geschikt zijn voor oudere migranten en onder de aandacht gebracht bij relevante actoren.

Migranten zijn gestimuleerd om gebruik te maken van deze programma’s.

Activiteiten 2013

Inventariseren van randvoorwaarden om bewegen te stimuleren, verwoord door migrantenouderen zelf en hun mantelzorgers, door organisatie van focusgroepen.

Voortzetting van kleine wijkgerichte informatiecampagnes over risicofactoren voor valongelukken en gezondheidswinst door te bewegen i.s.m. migranten zelforganisaties.

Verspreiden van kennis geworven uit bovengenoemde bijeenkomsten aan gemeenten en andere relevante actoren om beweeginterventies te stimuleren bij migranten ouderen.

Verder bekendheid geven aan landelijke verspreiding van het programma ‘Bewegen valt goed!’ van de NISB.

Oriëntatie op mogelijkheden voor opstellen van businesscase valpreventie i.s.m. partners.*

Resultaten 2013

• Er is inzicht in de randvoorwaarden om deelname aan beweegprogramma’s bij oudere migranten te vergroten en deze kennis is toegankelijk gemaakt voor uitvoerende partijen.

• Kennis over het belang van beweegprogramma’s voor oudere migranten en informatie over goede voorbeelden zoals BVG is verspreid onder migrantenorganisaties en hun achterban.

Samenwerkingspartners NISB, VeiligheidNL, NOOM, CSO, GGD Den Haag, Stiom, Zorgbelang. Looptijd 2012 – 2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Activiteiten met een * zijn alleen mogelijk met aanvullende financiering. 4. Kwaliteitscriteria bij chronische zorg vanuit perspectief van ouderen NPCF en Zorgbelang Nederland hebben in het kader van het programma Kwaliteit in Zorg (KIZ) samen met zes grote landelijke patiëntenorganisaties een basisset van kwaliteitscriteria voor chronische zorg opgesteld vanuit patiënten perspectief. Op initiatief van de samenwerkende ouderenorganisaties en in samenwerking met NOOM is afgesproken om deze kwaliteitscriteria te toetsen en waar relevant aan te passen voor de doelgroep ouderen zowel autochtoon als allochtoon. Hierbij wordt in het bijzonder rekening gehouden met het optreden van co-morbiditeit bij ouderen en de consequenties voor communicatie met en tussen zorgverleners. De kwaliteitscriteria kunnen een belangrijke rol vervullen bij de zorginkoop en verbetertrajecten van zorgaanbieders. Met partners zoals CSO, NOOM, zorgaanbieders, migrantenorganisaties, NPCF, ZBN en Actiz is in 2012 geïnvesteerd in het onderzoeken en


inventariseren van de criteria die nodig zijn om de zorg voor migranten te verbeteren. De kwaliteitscriteria voor ouderenzorg zijn aangevuld met specifieke aandacht voor oudere migranten. In 2013 worden deze aangepaste kwaliteitscriteria gepubliceerd en geïmplementeerd. Doel Stimuleren van het gebruik van kwaliteitscriteria voor zorg aan alle ouderen, waaronder oudere migranten. Activiteiten 2013

Organisatie van een reeks leer-werkbijeenkomsten voor ouderenorganisaties en partners uit de zorgketen over het gebruik van de kwaliteitscriteria voor chronische zorg aan (migranten) ouderen vanuit patiënten perspectief.

Resultaten verankeren bij zorgaanbieders en zorgverzekeraars door bekendheid geven aan criteria, onder meer door contact met beroepsorganisaties, nieuwsbrief en/of artikel.

Resultaat 2013:

De toepassing van de aangepaste kwaliteitscriteria voor goede ouderenzorg is gestimuleerd bij ouderenorganisaties en partners uit de zorgketen.

Samenwerkingspartners: CSO, NOOM, zorgaanbieders, migrantenorganisaties, NPCF, ZBN, Actiz, Zorgverzekeraars. Looptijd: 2012 – 2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. 5. Actuele zaken, beleidsadvisering en advies op maat Partijen Pharos te vinden met vragen op het gebied van zorg aan oudere migranten. De meeste ouderen geven de voorkeur aan het zo lang mogelijk zelfstandig wonen in de thuissituatie. Bij oudere migranten is dat niet anders. Zorgorganisaties spelen al langer in op deze maatschappelijke tendens en bieden zorg en diensten aan huis of organiseren op eigen locaties informatiebijeenkomsten en activiteiten op gebied van bewegen, gezond eten etc. In toenemende mate zoeken zorgaanbieders naar mogelijkheden om in eigen beheer of in samenwerking met welzijnsorganisaties en woningcorporaties wijkgerichte arrangementen op te zetten. Vanuit de landelijke overheid worden dergelijke publiek private samenwerkingsinitiatieven (PPS) ondersteund. Veel zorgorganisaties hebben moeite met het bereiken van migrantengroepen en het op geleide van de vraag vormgeven van het aanbod. Hoewel oudere migranten steeds meer als potentiële en aantrekkelijke klantgroep worden gezien, blijkt het aanboren van het marktsegment geen sinecure. Pharos adviseert en ondersteunt hen op maat en op geleide van de actualiteit. Doel Het informeren van partijen gevraagd en ongevraagd over actuele zaken op het brede gebied van gezondheidszorg en het beschikking stellen van expertise voor (beleids)advies aan organisaties in zorg, welzijn en wonen, patiëntenorganisaties en gemeenten.


Activiteiten 2013 Leveren van bijdragen aan studiebijeenkomsten, conferenties en

artikelen (o.a. in het kader van het Jaar van de Dementie). Op geleide van actuele ontwikkelingen gevraagd en ongevraagd

informeren van partijen op het gebied van gezondheid en oudere migranten.

Op verzoek van lokale partijen in zorg, welzijn en wonen advisering bij strategische positionering en uitwerking van wijkgerichte arrangementen.

Adviseren van oudere migrantenorganisaties. Bijdrage leveren aan de internationale bijeenkomst van ENIEC

die in 2013 in Brussel plaatsvindt. Resultaten 2013

Migranten- en cliëntenorganisaties, zorgaanbieders, zorgverzekeraars, gemeenten en beleidsmakers zijn waar nodig geïnformeerd en geadviseerd.

Participatie in klankbord-, werken adviesgroepen waar het oudere migranten en gezondheid betreft.

Internationale uitwisseling van kennis over oudere migranten. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering.

Totaal aantal uren meerjarenprogramma Ouderen en gezondheid: 2285.


Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen Meerjarenprogramma 2013-2016 Inleiding Asielzoekers maken gebruik van het reguliere zorgen preventiestelsel, conform het beleid. Deze reguliere voorzieningen moeten in staat en geëquipeerd zijn om aan deze groep cliënten kwaliteit van zorg te bieden. Onder hen komen relatief veel gezondheidsproblemen voor, zoals psychiatrische problematiek en chronische aandoeningen. Investeren in het vermogen van de reguliere zorg en welzijnsvoorzieningen om deze groepen adequate en effectieve zorg en ondersteuning te bieden, levert gezondheidswinst voor deze cliënten op alsmede financiële en maatschappelijke baten. Of asielzoekers nu in Nederland mogen blijven of moeten terugkeren naar hun land van herkomst: in beide situaties is het behoud van een goede gezondheid en psychische veerkracht van belang. Voor asielzoekers wier verzoek ingewilligd wordt, is behoud van gezondheid een voorwaarde voor succesvolle participatie en integratie in de Nederlandse samenleving. Voor degene die afgewezen worden, is behoud van gezondheid een voorwaarde voor duurzame terugkeer. Het programma Gezondheid Asielzoekers en Vluchtelingen zet kennis in voor het bevorderen van de kwaliteit en effectiviteit van zorg en preventie voor asielzoekers en vluchtelingen. Zij adviseert professionals en organisaties betrokken bij deze groepen en ontwikkelt kennisproducten die bruikbaar zijn in de praktijk. De laatste jaren is er op een aantal terreinen vooruitgang geboekt in de zorg voor asielzoekers. Zo is de toegankelijkheid van de huisartsenzorg en het bereik van de publieke gezondheidszorg voor asielzoekers verder verbeterd ( ‘Naleving normen nieuwe zorgmodel voor asielzoekers - Inspectie voor de volksgezondheid 2010-2011’). Er is echter nog zeker winst te boeken als het gaat om een effectieve inzet van reguliere zorg en preventie voor asielzoekers. De Inspectie voor de Volksgezondheid heeft in haar meerjarenbeleidsplan de gezondheid voor kwetsbare groepen als permanent aandachtsgebied opgenomen. Komend jaar werkt Pharos samen met het COA aan stimulering van gezond gedrag bij asielzoekers en bevordering van de toeleiding naar reguliere voorzieningen. Zo gaan we onderzoeken welke beweegprogramma’s geschikt zijn voor toepassing bij asielzoekers en hoe deze ingebed kunnen worden in gemeentelijke structuren. We willen de komende jaren inzicht verwerven in het effect van deze beweeginterventies op de zorgbehoefte en de zorgkosten. Ook is het de moeite waard om te bezien of een zinvolle dagbesteding bijdraagt aan de gezondheid van asielzoekers. Daartoe is contact gelegd met vrijwilligerscentrales; zij kunnen asielzoekers begeleiden naar vrijwilligerswerk in de buurt. Pharos wil dit monitoren en evalueren en indien het succesvol blijkt te zijn, uitrollen naar andere gemeenten. Op verzoek van het COA gaat Pharos in 2013 medewerkers van AZC’s en huisartsen van het CGA ondersteunen om adequaat te reageren op


signalen van problematisch middelengebruik. Insteek daarbij is het leren herkennen, bespreken en doorverwijzen naar reguliere voorzieningen in de verslavingszorg. Pharos zal samen met het Trimbos Instituut stimuleren dat dit aanbod ook toegankelijk is voor asielzoekers. Het COA heeft tevens gevraagd om de toeleiding van asielzoekersouders naar Centra voor Jeugd en Gezin te faciliteren; opvoedingsondersteuning is vaak hard nodig en kennismaking met het CJG draagt er toe bij dat ouders ook in de toekomst dit soort laagdrempelige voorzieningen weten te vinden. We willen daarnaast in 2013 investeren in de seksuele gezondheid van asielzoekersjeugd en proberen daar samen met Rutgers WPF middelen voor te vinden. Pharos adviseert in dit programma professionals en organisaties die betrokken zijn bij asielzoekers en vluchtelingen en ontwikkelt kennisproducten die bruikbaar zijn in de praktijk. Aandacht gaat uit naar diverse gezondheidsaspecten: van het medisch advies aan de Immigratie en Naturalisatiedienst (IND) en vroegsignalering tot aan gezondheids- en medische aspecten tijdens het verblijf in de AZC’s, tijdens en na detentie, bij inburgering, hervestiging en terugkeer. Het programma richt zich niet alleen op professionals en organisaties maar ook op het versterken van gezondheidsvaardigheden, gezond gedrag en weerbaarheid van asielzoekers en vluchtelingen zelf. Het programma zet het komende jaar haar kennis in om te stimuleren dat:

professionals die met asielzoekers werken over instrumenten beschikken om vroegtijdig gezondheidsproblematiek bij kwetsbare asielzoekers te kunnen signaleren en adequaat door te verwijzen.

de kwaliteit van het medisch advies aan het begin van de asielprocedure verankerd wordt.

gezond gedrag bij Asielzoekers in de opvang wordt gestimuleerd en dat zij van meet af aan worden geïnformeerd over hoe ze hun eigen gezondheid kunnen behouden en versterken en hoe het Nederlandse zorgsysteem werkt.

reguliere zorgen welzijnsinstanties over de kennis en instrumenten beschikken om de zorg voor deze groepen beter te laten aansluiten.

de weerbaarheid van vluchtelingen en asielzoekers tegen gender gerelateerd geweld van vluchtelingen vergroot wordt.

de kwaliteit van de psychosociale begeleiding bij terugkeer verbeterd wordt en als geïntegreerd onderdeel opgenomen in de begeleiding tijdens het terugkeertraject van (ex) asielzoekers en ongewenste vreemdelingen.

de impact van detentie van vreemdelingen op hun gezondheid duidelijk wordt en de zorg voor vreemdelingen in detentie verbetert.

1. Vroegsignalering van kwetsbare asielzoekers in de asielprocedure De aandacht voor vroegsignalering van kwetsbare asielzoekers in Europa en Nederland is vergroot. Erkend wordt dat vroegsignalering bijdraagt aan een effectievere asielprocedure en gezondheidswinst voor asielzoekers. Pharos zet haar kennis in om werkbare instrumenten hiervoor te (helpen) ontwikkelen. De invoering van een medisch advies aan het begin van de asielprocedure in Nederland ligt in het verlengde van deze ontwikkeling. Pharos heeft in de voorbereiding daarvan een adviesfunctie vervuld en tijdens de implementatiefase haar


deskundigheid ingezet om de kwaliteit en zorgvuldigheid van het medisch advies te stimuleren. Zij heeft in 2012 daartoe geparticipeerd in de protocol-commissie van Medifirst (de organisatie die het medisch advies uitvoert) en scholing verzorgd aan professionals over dit onderwerp. In 2013 zal dit werk worden voortgezet. In Europa heeft Pharos als kenniscentrum een naam op het gebied van vroegsignalering van kwetsbare asielzoekers. We hebben samen met partners in Europa een vroegsignalering-instrument ontwikkeld dat begin 2012 is afgerond. Het gaat hierbij om een lijst met vragen en observaties die met name niet-medische professionals kunnen gebruiken om de mate van psychische kwetsbaarheid van asielzoekers in te schatten om vervolgens adequaat te kunnen doorverwijzen. In 2013 werken we verder aan de implementatie van het instrument in Europa. Doel Kennis ontwikkelen, verspreiden en implementeren over het medisch advies en vroegsignalering. Activiteiten 2013

Bijdragen aan de kennisontwikkeling en -verspreiding rondom het medisch advies, gericht op de professionele kwaliteit en zorgvuldigheid van het advies. Hiertoe participeren in de protocolcommissie van Medifirst.

Blijven agenderen van het ontwikkelde vroegsignaleringsinstrument bij organisaties en professionals die een rol spelen in de asielprocedure en opvang van asielzoekers. In samenwerking met partners vervolg geven aan de implementatie van het vroegsignaleringsinstrument in Nederland onder andere door middel van training en verdere verspreiding van het instrument.

Bijhouden van kennis en volgen van nieuwe ontwikkelingen en onderzoek op het terrein van kwetsbare asielzoekers in Nederland en Europa. Bijdragen aan conferenties over dit thema.

Kennisoverdracht door het schrijven van publicaties, het houden van presentaties en het verzorgen van een expertbijeenkomst over de rol van vroegsignalering en het medisch advies in de asielprocedure.

Op vraag verzorgen van scholing en training op maat voor zorgverleners, IND-medewerkers en anderen over vroegsignalering en het medisch advies.

Vervullen van een consultatie- en adviesfunctie voor beleidsmakers en professionals op dit terrein.

Resultaten 2013

Deskundigheid is ingezet om de kwaliteit van medisch advies aan het begin van de asielprocedure te verbeteren.

Het in Europees verband ontwikkelde vroegsignaleringsinstrument voor kwetsbare asielzoekers is geïmplementeerd en kan worden ingezet in de asielprocedures van tien Europese landen.

Op geleide van vraag zijn zorgverleners en andere professionals betrokken bij het medisch advies en andere vormen van vroegsignalering getraind en geadviseerd.

Beleidsmakers en professionals zijn op de hoogte van relevante (nieuwe) kennis en ontwikkelingen op het gebied van zorgvuldige vroegsignalering van kwetsbare asielzoekers.


Samenwerkingspartners Medifirst, IND, Raad van de Rechtsbijstand, Advocatuur, VWN, Amnesty International, IMMO en Europese partners van Protect II, waaronder Parcours d’Exil, IRCT in Denemarken en het Odysseus netwerk in België. Looptijd 2012-2016. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Voor sommige onderdelen, zoals advies en training wordt aanvullende financiering gevraagd. 2. Stimuleren gezond gedrag Het is van belang om asielzoekers van meet af aan te stimuleren tot gezond gedrag en adequaat te reageren bij vermoedens van ongezonde gewoontes. De COA administratie laat zien dat medische klachten veelvuldig voorkomen en het zorggebruik eveneens hoog is. In overleg met het COA heeft Pharos in 2012 een literatuuronderzoek en een inventarisatie gedaan van (risico)gedrag bij asielzoekers t.a.v. bewegen, voeding en alcohol- en druggebruik. Daarnaast is een verkennend onderzoek uitgevoerd naar ervaringen met het huidige beweegaanbod op AZC’s en is een inventarisatie gemaakt van bestaande interventies en preventie mogelijkheden. In overleg met het COA is besloten in 2013 onze activiteiten te richten op het stimuleren van bewegen; het bevorderen van signaleren van problematisch middelengebruik en een adequate doorverwijzing door COA medewerkers. Hierbij wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van bestaande structuren van gemeenten en werkzame interventies voor vergelijkbare doelgroepen. 2.1 Sport en bewegen Pharos wil in 2013 in samenwerking met COA en MCA een business case ontwikkelen over de verhouding tussen investeren in gezond gedrag en in zinvolle dagbesteding en een verlaging van de zorgkosten en is daarover in overleg met deze partners. Een concrete interventie die daarbij onderzocht kan worden is het stimuleren van bewegen bij asielzoekers. Pharos is in gesprek met AZC Utrecht en KI-sport, een organisatie die gezonde leefstijl en bewegen promoot, om samen te werken rondom een aanbod van beweegvormen voor meisjes en vrouwen op het AZC. Tevens wordt onderzocht hoe succesvolle interventies geborgd kunnen worden in gemeentelijke structuren. Doelen

Inzicht verwerven in kosten en baten van beweegprogramma’s: in hoeverre hebben zij een direct effect op de zorgbehoefte en de zorgkosten?

Zicht op hoe het stimuleren van gezond gedrag en bewegen geborgd kan worden in gemeentelijke structuren.

Activiteiten 2013

Monitoren van de ervaren gezondheid van de deelnemende asielzoekers voor, tijdens en na deelname aan het beweegaanbod van KI-Sport.

In kaart brengen van de succes- en faalfactoren in de samenwerkingscontacten tussen de verschillende actoren zoals COA, Ki-Sport, gemeente en de beweegmakelaar.


Het ontwikkelen van een business case in een of meerdere AZC’ s, in afstemming met het COA en MCA. Pharos richt zich op beweeginterventies in samenwerking met het COA. Het plan is dat MCA een onderzoek naar de impact daarvan op de zorgkosten doet.*

Zoeken naar aangrijpingspunten binnen gemeentestructuren om gezond gedrag en activiteiten voor de doelgroep asielzoekers te borgen, door een verkenning in samenwerking met een of meerdere gemeenten naar de mogelijkheden.

Organisatie van een expertmeeting met portefeuillehouders van het COA, MCA, GGZ en gemeenten over het bevorderen van gezond gedrag bij asielzoekers, een zinvolle dagbesteding en het verlagen van de ‘zorgvraag’. Op de agenda staat de businesscase, wie wat (al) doet en hoe asielzoekers kunnen aanhaken bij ‘sport en spel’ activiteiten in de keten.

Resultaten 2013

Inzicht in effecten van deelname aan beweegaanbod op gezondheid asielzoekers.

Afspraken over samenwerking MCA, COA en Pharos en ontwikkeling businesscase.

Aanzet tot borging van ‘gezond gedrag’ programma’s voor asielzoekers en vluchtelingen in gemeentelijke structuren.

Beleidsadvies Pharos aan COA, Menzis, MCA en VWS n.a.v. de business case.

Artikel (PHAXX, Gezondheid en Migratie). Samenwerkingspartners COA, MCA, gemeenten en KI-sport. Looptijd 2013-2015. Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. Het ontwikkelen van de business case * is afhankelijk van medewerking van het COA en MCA en aanvullende financiering. 2.2 Problematisch middelengebruik Binnen AZC’s is nog onvoldoende bekend over (het signaleren van) verslavingsproblematiek en de mogelijkheden die de verslavingszorg kan bieden. Dit was aanleiding voor COA om Pharos te vragen een aantal activiteiten op dit vlak te ondernemen. De inventarisatie van middelengebruik en verslavingsproblematiek onder asielzoekers die we in 2012 hebben uitgevoerd biedt een aanzet tot gerichte voorlichting en interventies. In samenwerking met het Trimbos Instituut rust Pharos COA medewerkers toe op het signaleren en doorverwijzen naar huisartsen van het Centrum Gezondheid Asielzoekers (CGA). Eveneens ondersteunt Pharos in samenwerking met NHG, MCA en het Trimbos Instituut, huisartsen van het CGA bij het gebruik van screeningsmethodieken voor vroegsignalering van riskant middelengebruik. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de NHG standaard voor Problematisch Alcoholgebruik. Tot slot zullen Pharos en Trimbos in overleg gaan met de verslavingszorginstellingen om te stimuleren dat hun aanbod landelijk toegankelijk is voor AZC’s. Doelen

Medewerkers COA en huisartsen van CGA ondersteunen om adequaat te reageren op signalen van problematisch middelengebruik bij asielzoekers.


Bevorderen dat het bestaande aanbod van verslavingszorg ook toegankelijk is voor asielzoekers.

Activiteiten 2013

Op maat maken van een vroegsignalerings-screeningsmethodiek voor COA medewerkers ten behoeve van asielzoekers(jongeren) die alcohol of drugs gebruiken. Deze methodiek waarbij gebruik wordt gemaakt van gerichte screeningsvragen is toepasbaar voor professionals die niet in de gezondheidszorg werken.

Ontwikkelen training signaleren (problematisch) middelengebruik asielzoekers in het AZC, in samenwerking met het Trimbos Instituut, gecombineerd met voorlichtingsactiviteiten die aansluiten bij asielzoekers uit de verschillende herkomstlanden.

Op maat maken van en implementeren van screeningsmethodieken voor huisartsen CGA voor signalering van riskant c.q. problematisch middelengebruik, in samenwerking met het Trimbos Instituut en NHG2.

Start aanpassen van bestaande interventies voor het beperken van middelengebruik onder asielzoekers / asielzoekersjongeren (zoals de interventie ‘Home party’ voor ouders en voor jongeren peer-education POWER of CIA). Pharos inventariseert of bovenstaande interventies ondergebracht kunnen worden onder de paraplu van Mindspring.

Contacten van Pharos en Trimbos Instituut met preventiehoofden GGZ en verslavingszorg om een plan van aanpak te ontwikkelen voor een landelijk aanbod dat geschikt is voor AZC’s.

Resultaten 2013

COA medewerkers en huisartsen van het CGA zijn toegerust om signalen van (problematisch) middelengebruik te herkennen en te hanteren.

Een of twee bestaande interventies op het gebied van preventie en harm reduction van middelengebruik zijn geselecteerd en gereed om geschikt te maken voor gebruik in AZC’s.

Plan van aanpak om verslavingszorg toegankelijk te maken voor AZC’s.

Looptijd 2013-2014. Samenwerkingspartners COA, MCA, CGA, NHG en Trimbos Instituut. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. 2.3 Zinvolle dagbesteding Uit Podium voor Preventie; een overzicht dat Pharos maakte van psychosociale preventie programma’s voor volwassen asielzoekers blijkt dat het activerings- en preventie aanbod voor asielzoekers versnipperd

2 Het Nederlands Huisartsengenootschap heeft voor artsen in de 1e lijn een NHG standaard voor Problematisch Alcoholgebruik ontwikkeld. De standaard bevat een screening en interventiedeel en geeft aan wanneer naar gespecialiseerde zorg doorverwezen kan worden. Deze standaard is na aanpassing implementeerbaar bij de groep (huis)artsen die betrokken is bij de zorg voor asielzoekers in de opvangcentra. Tevens is het meenemen van screening op risicovol drugsgebruik goed inpasbaar.


is. Een structureel activeringsaanbod dat bijdraagt aan een zinvolle dagbesteding en gezondheidsklachten tegen gaat, is wenselijk. Vrijwilligerscentrales zijn, door hun lange bestaansgeschiedenis binnen gemeentes, geschikt om een structureel aanbod te organiseren, waardoor een zekere mate van dagbesteding voor asielzoekers mogelijk is. In samenwerking met vrijwilligerscentrales wordt in 2013 gestart met een groepsgericht begeleidingstraject van asielzoekers woonachtig op een AZC om hen te motiveren tot en toe te leiden naar vrijwilligerswerk. De begeleiding van asielzoekers alsmede de begeleiding van organisaties en instellingen die vrijwilligerswerk aanbieden wordt gegeven door de vrijwilligerscentrale. De pilot wordt door Pharos gemonitord en geëvalueerd om te onderzoeken of en hoe deze activiteiten geschikt te maken zijn voor landelijke verspreiding en borging. Doel Het exploreren van de mogelijkheden voor het borgen van een structureel activeringsaanbod voor asielzoekers woonachtig op het AZC binnen de gemeentelijke structuren van vrijwilligerswerk. Activiteiten 2013

Uitvoering pilotproject in samenwerking met de vrijwilligerscentrale in Utrecht.

Monitoren van de activiteiten en uitvoering evaluatie waarbij ervaringen van asielzoekers, COA en vrijwilligerscentrales in kaart worden gebracht en aanbevelingen voor implementatie worden geformuleerd. Bij de evaluatie onder asielzoekers wordt ook de ervaren gezondheid meegenomen om te onderzoeken of investeren in zinvolle dagbesteding gezondheidswinst oplevert.

Organiseren van een expert meeting, waarin succes- en faalfactoren worden besproken en een implementatieplan voor landelijke uitrol wordt voorbereid.

Resultaten 2013

Good practice van een begeleidingstraject door vrijwilligerscentrales voor asielzoekers.

Inzicht in succes – en faalfactoren van de realisatie van een structureel aanbod vrijwilligerswerk voor asielzoekers via vrijwilligerscentrales, geborgd door gemeenten.

Aanzet voor implementatieplan ten behoeve van de uitrol naar andere gemeenten.

Samenwerkingspartners COA, asielzoekers, vrijwilligerscentrales en gemeenten. Looptijd 2013-2015. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering en aanvullende financiering van derden. 3. Bevorderen aansluiting reguliere preventie en zorg met Somaliërs Een deel van de Somaliërs geeft aan niet te zijn ‘thuisgeraakt’ in de Nederlandse samenleving, wat inhoudt dat zij de Nederlandse taal onvoldoende machtig is, de Nederlandse weten regelgeving en de weg naar reguliere instellingen niet kent (Klaver, 2010). Ook uit recente cijfers van het SCP blijkt dat veel Somaliërs hun weg in de Nederlandse


samenleving niet goed vinden en dat zij kampen met relatief veel (gezondheids)problemen. Gemeenten en Somalische zelforganisaties geven aan dat professionals in de reguliere zorg en preventie onvoldoende zijn toegerust om de problemen waarmee de Somalische gemeenschap in Nederland kampt effectief op te pakken. De activiteiten die Pharos in 2012 is gestart gericht op het bevorderen van aansluiting van de Somalische gemeenschap bij reguliere instellingen en het versterken van de eigen regie hierin, worden gecontinueerd in 2013-2014. 3.1 Verhogen deelname TB-screening Somalische gemeenschap GGD Hollands Noorden geeft aan dat onder de Somalische gemeenschap in Noord-Holland relatief veel Tuberculose (TB) voorkomt en heeft Pharos benaderd met de vraag hoe de deelname aan TB screening onder de Somalische gemeenschap te vergroten. De TB wordt vaak laat ontdekt, met name omdat Somaliërs relatief weinig op vervolgscreening komen. Gezien de gezondheidsrisico’s voor de gehele bevolking die hiermee gepaard gaan, is het van belang TB onder deze groep in een vroeger stadium te ontdekken en te behandelen. Doel

Kennis en deskundigheid van Pharos inzetten om de deelname van de Somalische gemeenschap aan TB screening te verhogen.

Versterken van de relatie tussen de GGD en de Somalische gemeenschap om de kwaliteit en effectiviteit van de collectieve preventie voor deze doelgroep te verbeteren.

Activiteiten 2013 Ontwikkelen van een training voor sleutelpersonen uit

Somalische gemeenschap in samenwerking met GGD Hollands noorden.

Uitvoering van de training. Ontwikkelen handleiding, inclusief opzet voorlichtingen en

wervingsstrategie. Opzetten monitoringssysteem: inzichtelijk maken van het effect

van voorlichting op deelname aan TB screening (met GGD Hollands Noorden).

Bij aantoonbaar effect: plan opstellen voor landelijke uitrol. Resultaten 2013

De GGD is beter toegerust om deelname van Somaliërs aan TB-screening te verhogen.

Aangrijpingspunten voor GGD-en om de relatie met de Somalische gemeenschap in de regio te versterken.

Samenwerkingspartners Pharos, GGD Hollands Noorden, Stichting Somalische gemeenschap West-Friesland, FSAN. Looptijd 2012-2013. Financiering Dit project wordt alleen uitgevoerd indien financiering wordt gevonden. Pharos vraagt voor dit project financiering aan bij KNCV Tuberculosefonds en GGD Hollands Noord.


3.2 Bevorderen bereik Somalische ouders door Centra voor Jeugd en Gezin De Centra voor Jeugd en Gezin (CJG) bieden ook voor de asielzoekersjeugd kansen op een gezonde ontwikkeling. In de praktijk blijkt echter dat de CJG’s beperkt bereikt worden door de (Somalische) asielzoekersjeugd en hun ouders. Het is van belang dat deze groep met hun opvoedingsvragen terecht kan bij het CJG, ook met het oog op het goed thuisraken in de Nederlandse samenleving. Om dit te bevorderen wil Pharos de huisartsen van het Centrum Gezondheidszorg Asielzoekers (CGA) zodanig toerusten dat zij (Somalische) asielzoekersouders kunnen motiveren voor begeleiding en hen doorverwijzen naar het CJG. We benutten daarbij good practices (onder andere van de Gemeente Velp die veel ervaring op dit vlak heeft). Daarnaast willen we JGZ verpleegkundigen voorzien van extra bagage om opvoedingsondersteuning te kunnen bieden aan asielzoekersouders in het algemeen en Somalische ouders in het bijzonder. Dit project sluit aan bij de behoefte van het COA om kinderen in AZC’s betere ondersteuning te bieden. Doelen

Bevorderen toegankelijkheid en bereik asielzoekersgezinnen door Centra Jeugd en Gezin.

Stimuleren dat asielzoekersouders en jeugd ook in de toekomst de weg naar de Centra Jeugd en Gezin weten te vinden,

Activiteiten 2013

Begeleiden, adviseren en eventueel trainen van huisartsen CGA in het motiveren en toe leiden van asielzoekersouders naar opvoedingsondersteuning door Centra Jeugd en Gezin.

Monitoren van de samenwerking tussen huisartsen GCA en Centra voor Jeugd en Gezin.

Ondersteunen JGZ verpleegkundigen bij het geven van opvoedondersteuning aan asielzoekersouders, op basis van een verkenning van de behoefte aan kennis en interventies bij JGZ.

Bestaande methodieken van Pharos en CJG’s kunnen worden ingezet, aangevuld met good practices in het land. Speciale aandacht wordt gegeven aan alleenstaande moeders onder andere door inzet van de methodiek van Pharos ‘Je wilt je kind niet kwijtraken’.

Resultaten 2013

Huisartsen CGA hebben kennis en vaardigheden om asielzoekersouders toe te leiden naar de Centra voor Jeugd en Gezin.

JGZ verpleegkundigen hebben de beschikking over toepasbare methodieken voor de opvoedingsondersteuning aan asielzoekersouders in het algemeen en Somalische ouders in het bijzonder.

Samenwerkingspartners CGA, huisartsen, COA, CJG’s, en JGZ. Looptijd 2012-2015. Financiering Dit project kan alleen plaatsvinden indien aanvullende financiering wordt gevonden.


4. Weerbaar tegen Gender gerelateerd Geweld Het door het SKAN fonds gefinancierde project ‘Geweld is niet gewoon’, dat in samenwerking met Movisie ontwikkeld is, is per 1 juli 2012 van start gegaan en loopt tot oktober 2013. Onderzoek wijst uit dat onder vluchtelingen relatief veel gender gerelateerd geweld en seksuele intimidatie voorkomt. Vluchtelingenorganisaties geven aan in hun achterban dit geweld bespreekbaar te willen maken en door voorlichting en training te willen bijdragen aan meer kennis over weten regelgeving en hulpmogelijkheden in Nederland. Zij willen de weerbaarheid tegen geweld hiermee vergroten. Pharos en Movisie ondersteunen in 2012-2013 de vluchtelingenorganisaties bij het opzetten van een voorlichterspool van sleutelpersonen uit de eigen achterban. Ervaringen uit de praktijk en onderzoek wijzen uit dat voor moeilijk bespreekbare thema’s voorlichting door mensen uit de eigen cultuur het meest effectief is. Er wordt gebruik gemaakt van het reeds door Pharos en Movisie ontwikkelde voorlichtingsmateriaal ‘Geweld is niet gewoon. Ken uw recht – zoek hulp!’. In de voorlichtingen wordt tevens aandacht besteed aan kindermishandeling. De implementatie van de ontwikkelde instrumenten vindt plaats in samenwerking met migranten en vluchtelingenorganisaties. Doel Het vergroten van weerbaarheid van vluchtelingen, ongedocumenteerden en asielzoekers buiten de opvang tegen gender gerelateerd geweld. Activiteiten 2013

Bestaand materiaal op maat maken voor vluchtelingengroepen in samenwerking met Movisie.

Stappenplan ontwikkelen dat vluchtelingenorganisaties en reguliere instanties kunnen gebruiken om de voorlichtingen te organiseren.

Afspraken maken over borging met vluchtelingenorganisaties en reguliere instanties in andere gemeenten.

Selecteren en trainen van 12 voorlichters. Monitoring van voorlichtingsbijeenkomsten aan vluchtelingen,

ongedocumenteerden en asielzoekers buiten de opvang. Facilitering en begeleiding van intervisie aan de getrainde

voorlichters. Verzorgen van een train de trainer training aan medewerkers van

VluchtelingenWerk en organisaties die met nieuwkomers werken, in het gebruikmaken van de Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld.

Resultaten 2013

Voorlichterspool die is getraind in het verzorgen van voorlichtingen over gender gerelateerd geweld aan vluchtelingengroepen.

Borging van het voorlichtingsaanbod en het blijvend inzetten van de getrainde voorlichters bij betrokken gemeenten, vluchtelingenorganisaties en lokale instanties.

Kennisoverdracht en follow-up borging meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld bij Vluchtelingenwerk en nieuwkomersorganisaties.

Samenwerkingspartners Movisie, FSAN, SVOR, Wereldpand. Looptijd 2012-2013


Financiering Dit project wordt uitgevoerd met financiering van het SKAN fonds en Stichting Bevordering Volkskracht. 5. Bevorderen seksuele gezondheid asielzoekersjeugd Jonge asielzoekers in Nederland vormen een kwetsbare groep. Met name op het terrein van seksuele en reproductieve gezondheid lopen zij grote risico’s zoals soa/hiv, ongewenste zwangerschap, herhaalde abortus, seksuele dwang en uitbuiting. In de meeste herkomstlanden is de seksuele voorlichting zeer beperkt (veelal gericht op abstinentie) en de seksuele weerbaarheid van deze jongeren is laag. Daarnaast zijn ze nauwelijks vertrouwd met de voorzieningen rondom anticonceptie, soa testen en dergelijke. Jonge asielzoekers zijn gebaat bij betrouwbare informatie over seksuele gezondheid en handvatten om zelf de regie te leren nemen opdat zij in staat zijn op termijn gezonde en veilige seksuele keuzen te maken. Deze groep jongeren volgt onderwijs in de Internationale Schakelklassen (ISK’s). Seksuele voorlichting is hier een lastig issue; het ontbreekt vaak aan duidelijk beeldmateriaal en eenvoudige informatie en/of docenten zijn te weinig toegerust om dit thema aan de orde te stellen. Rutgers WPF heeft Pharos benaderd om in samenwerking bestaand voorlichtingsmateriaal aan te passen en up to date te maken en om een trainingspakket voor professionals te ontwikkelen. Dit is in eerste instantie gericht op de setting van de ISK’s, maar kan, nadat hier ervaring mee is opgedaan, ook breder worden ingezet, bijvoorbeeld door de JGZ en of GVO-functionarissen. Landelijke uitrol en borging in beleid Lowan is voorzien in 2014. Doel Kennis en ervaring van Pharos inzetten om de seksuele gezondheid van asielzoekers- en nieuwkomerjongeren te vergroten. Activiteiten 2013

Ontwikkeling van een educatief ondersteunend voorlichtingspakket i.s.m. Rutgers WPF.

Ontwikkelen van ondersteunend beeldmateriaal i.s.m. Rutgers WPF (bijv. over soa testen, werking van anticonceptie, uiten van wensen en grenzen/weerbaarheid e.d.) en filmmateriaal waarin de asielzoekersjeugd zelf aan het woord komen over hun problematiek.

Via scholing en trainingen professionals (en mogelijk ook peerondersteuners) toerusten om met het materiaal te werken.

Resultaten 2013 Een bruikbaar voorlichtingspakket met bijbehorende deskundigheidsbevordering voor professionals om jonge asielzoekers (12-18 jaar) via verschillende kanalen te ondersteunen bij een gezonde seksuele ontwikkeling. Samenwerkingspartners Rutgers WPF, ISK’s, GGD-en, COA, het asielzoekersgezondheidsprogramma van GGD Nederland en migranten zelforganisaties. De regie ligt bij Rutgers WPF. Looptijd 2013-2014.


Financiering Het project vindt plaats indien er voldoende draagvlak is bij het COA en de ISK’s en bij voldoende externe financiering. Financiering wordt door Rutgers WPF aangevraagd bij onder andere de Stichting Kinderpostzegels Nederland. 6. Duurzame Terugkeer op maat De kwaliteit van de psychosociale begeleiding is een belangrijke succes- of faalfactor bij duurzame terugkeer. Vanaf 2010 heeft Pharos een rol vervuld in de Stichting Duurzame Terugkeer (SDT), een samenwerkingsverband van negen organisaties. De bijdrage bestond vooral uit het geven van trainingen aan begeleiders van potentiële terugkeerders en het ontwikkelen van een methodiek ‘Bewogen Terugkeer’. Nadat de SDT in 2011 werd opgeheven is in april 2012 een nieuw consortium gevormd om vervolg te geven aan de activiteiten die door SDT waren ingezet. De rol van Pharos binnen dit consortium is met name gericht op implementatie. Doel Door trainingen en methodiekontwikkeling bijdragen aan deskundigheidsbevordering van begeleiders van terugkeerders op het gebied van gezondheid in het algemeen en psychosociale ondersteuning in het bijzonder. Activiteiten 2013

Trainen van werkbegeleiders bij VluchtelingenWerk Nederland in ondersteuning en coaching van vrijwilligers die (ex) asielzoekers en ongedocumenteerden begeleiden bij de besluitvorming rond terugkeer (op basis van methodiek ‘Bewogen Terugkeer’).

Evalueren van het effect van de training bij VWN; eventueel aanpassen methodiek.

Trainen van studentenbegeleiders bij Stichting voor vluchtelingstudenten UAF om uitgeprocedeerde studenten te ondersteunen bij besluitvorming rond terugkeer (met behulp van methodiek ‘bewogen Terugkeer’).

Ontwikkelen van een handleiding voor het voeren van terugkeergesprekken voor studentenbegeleiders van het UAF.

Resultaten 2013

Werkbegeleiders bij VWN zijn toegerust om adequate ondersteuning en coaching te geven aan vrijwilligers die terugkeergesprekken voeren.

Studentenbegeleiders bij UAF hebben de competenties en instrumenten om terugkeer te bespreken met uitgeprocedeerde studenten.

Samenwerkingspartners Maatwerk bij Terugkeer, Vluchtelingenwerk Nederland, Pharos, Healthnet TPO, UAF, IntEnt en Beyond Borders. Looptijd 2012-2013. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met financiering van Binnenlandse Zaken en van het Europees Terugkeer Fonds (ETF).


7. Zorg en gezondheid gedurende en na detentie De laatste jaren is het terugkeerbeleid in Nederland aangescherpt en zijn stappen gezet om terugkeer effectiever en duurzamer te maken. Desondanks is er een groep van ongewenste vreemdelingen die moeilijk of niet uitzetbaar zijn. Deze groep verblijft vaak een of meerdere malen gedurende een periode van enkele maanden in vreemdelingendetentie. Veel van deze ongewenste vreemdelingen hebben gezondheidsproblemen, met name psychisch. Deze problematiek verslechtert vaak gedurende detentie en leidt tot herhaalde aanvragen voor een verblijfsvergunning op medische gronden en/ of geweldpleging of suïcidepogingen. Pharos wil in 2013 op twee manieren bijdragen aan passende zorg en preventie voor deze specifieke groep mensen. 7.1 Onderzoek naar detentie en gezondheid Pharos zal in samenwerking met relevante instanties en beroepsorganisaties, onderzoek doen naar de invloed van detentie op gezondheid en aanbevelingen formuleren voor passende zorg en preventie. In 2012 is hiertoe een deskresearch uitgevoerd en is een onderzoeksvoorstel ontwikkeld dat benut wordt bij het aanvragen van financiering. Amnesty International heeft aangegeven interesse te hebben in een dergelijk onderzoek. Het is de bedoeling dat Pharos, in samenwerking met Dokters van de Wereld, LOS en Vluchtelingenwerk, onderzoek doet naar het effect van detentie op de medische en psychische conditie van ongedocumenteerde migranten en uitgeprocedeerde asielzoekers. Doelen

Inzicht verwerven in de gevolgen van detentie op de lichamelijke en geestelijke gezondheid van betrokken gedetineerden.

Aanbevelingen opstellen op dit terrein voor beleidsmakers, professionals en andere relevante actoren.

Activiteiten 2013

Opzetten en uitvoeren van een onderzoek (kwantitatief en kwalitatief) gericht op de gezondheid (en zorg) voorafgaand en na afloop van detentie.

Samenstellen van een begeleidingscommissie met onder andere LHV, V&VN, GGZ Nl, Dokters van de Wereld, Amnesty International en Stichting LOS.

Resultaat 2013

Inzicht in de factoren die bijdragen aan het behouden van of tegengaan van verslechtering van zowel lichamelijke als psychische gezondheid in detentie. Het onderzoek kan aanleiding geven tot een Risk Assessment Tool (RAT).

Samenwerkingspartners LHV, V&VN, GGZ Nl, Dokters van de Wereld, Amnesty International en Stichting LOS. Looptijd 2013-2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering en financiering van Amnesty International (in aanvraag).


7.2 Samenwerking rond kwaliteit en continuïteit van zorg tijdens en na detentie De Directie Justitiële Inrichtingen (DJI) heeft Pharos gevraagd om een werkgroep op te zetten waarin de volgende partijen zitting hebben: DJI, DBV, de Johannes Wier Stichting, LHV en Pharos. Doel van de werkgroep is het bevorderen en bespreekbaar maken van de kwaliteit en de continuïteit van zorg aan uitgeprocedeerde asielzoekers en ongedocumenteerde migranten tijdens detentie en na detentie. Daarbij moet aandacht zijn voor de overdracht van DJI naar de reguliere gezondheidszorg. Doel Bevorderen van de kwaliteit en continuïteit van zorg aan uitgeprocedeerde asielzoekers en ongedocumenteerde migranten tijdens en na detentie. Activiteiten 2013

Formeren van een werkgroep bestaande uit DJI, DBV, Landelijke Huisartsen Vereniging, de Johannes Wier Stichting en Pharos. De werkgroep komt twee keer per jaar samen.

Bijdrage leveren aan een klankbordfunctie voor DJI in samenwerking met DBV, LHV, Johannes Wier Stichting om complexe casuïstiek te bespreken

Organiseren van een werkconferentie samen met bovengenoemde partners om onderwerpen die gerelateerd zijn aan zorg tijdens en na detentie voor het voetlicht te brengen.

Looptijd 2013-2016. Financiering Dit project wordt uitgevoerd indien aanvullende financiering wordt gevonden bij DJI. 8. Facilitering Landelijk informatie- en adviespunt Lampion Lampion is het landelijke informatie en adviespunt over zorg aan illegalen. Hier worden ook ongedocumenteerden en niet toegelaten asielzoekers onder verstaan. Lampion is een netwerkorganisatie waarin een aantal landelijke organisaties samenwerkt met als doel:

Het bundelen van informatie over zorg aan illegalen. Het voorlichten van zorgorganisaties, zorgverleners en anderen

die behoefte hebben aan informatie over het systeem van, de wetgeving over en ontwikkelingen en knelpunten in de zorg aan illegalen.

De in Lampion samenwerkende organisaties zijn: SOA AIDS, GGD Nederland, GGZ Nederland, Johannes Wier Stichting, KNCV Tuberculosefonds, Landelijke Huisartsenvereniging (LHV), Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Dokters van de Wereld, Vluchtelingenwerk Nederland, Defence for Children en Pharos. Deze organisaties zijn vertegenwoordigd in de stuurgroep van Lampion. Het CVZ, uitvoerder van de financieringsregeling, zit als waarnemer in de stuurgroep. Pharos voert het secretariaat, beantwoordt de vragen die telefonisch gesteld worden en beheert de website van Lampion.


Doel Adequaat ondersteunen Lampion door het voeren van het secretariaat, beantwoorden van telefonische en per mail gestelde vragen aan Lampion en beheer van de website van Lampion. Activiteiten 2013

Vragen beantwoorden van zowel hulpverleners als hulpvragers over medische en gezondheidskwesties en zorgverlening aan ongedocumenteerden.

Beheren, onderhouden en updaten website www.lampion.nl. Registreren van en rapporteren van gestelde vragen via de mail

en per telefoon en de website www.lampion.nl onder andere ten behoeve van het jaarverslag van Lampion en het jaarverslag van Pharos.

Faciliteren en ondersteunen stuurgroepvergaderingen Lampion. Deelnemen aan relevante vergaderingen.

Resultaat 2013

Lampion is ook in 2013 adequaat ondersteund. Financiering Facilitering Lampion wordt uitgevoerd met VWS-financiering. 9. Actuele zaken en beleidsadvisering Beleid, beeldvorming en maatschappelijke ontwikkelingen rond de gezondheid en zorg voor asielzoekers, vluchtelingen en ongedocumenteerden zijn steeds in beweging. Er is veel aandacht voor de ontwikkeling en de gezondheid van asielzoekersjeugd. Het programma Gezondheid Asielzoekers en Vluchtelingen krijgt veel en vaak vragen van zowel beleidsmakers, professionals, als vrijwilligers, familie en bekenden. Deze hebben betrekking op een reeks aan onderwerpen, van feiten en cijfers, advies over protocollen en richtlijnen tot aan het lokaal ondersteuning bieden bij het omgaan met moeilijk casuïstiek. Pharos zal ook in 2013 de overheid, aan de overheid gelieerde instanties en professionals adviseren, inspelend op actuele ontwikkelingen en beleid. Doel De overheid, aan de overheid gelieerde instanties en professionals informeren en adviseren over actuele zaken met betrekking tot de gezondheid van en zorg voor asielzoekers, vluchtelingen en ongedocumenteerden. Activiteiten 2013

Signalen uit het veld verzamelen, analyseren en onderzoeken op hun relevantie; zo nodig vertalen naar (beleids)adviezen. Specifieke beleidsadvisering en ondersteuning (op vraag) van lokale professionals onder andere op:

- Gezondheidsproblemen/achterstanden van asielzoekers, vluchtelingen en ongedocumenteerden.

- Medische aspecten van de asielprocedure en het vreemdelingenbeleid.

- De kwaliteit, toegankelijkheid en continuïteit van zorg in het zorgsysteem.

- Gezondheid en zorg aan ongedocumenteerden. - Effectieve instrumenten, richtlijnen en interventies. - Internationale signalen, activiteiten en resultaten.

Uitwisselen van kennis, signalen en ervaringen in verschillende overlegstructuren zoals de stakeholdersbijeenkomsten rondom


de zorg aan asielzoekers van het COA, de GGZ-klankbordgroep voor asielzoekers van GGZ Nl, het nationale ama-platform en het Breed Medisch Overleg ongedocumenteerden (BMO) van de Stichting LOS.

Resultaten 2013

Beleidsadvisering en –ondersteuning over actuele ontwikkelingen door schriftelijke en mondelinge overdracht van kennis en signalen aan overheidsinstanties en professionals.

Bijdragen aan effectieve verspreiding van informatie en kennis door deelname aan verschillende overleggen en platforms.

Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering.

Totaal aantal uren meerjarenprogramma Gezondheid asielzoekers en vluchtelingen: 3983.


Vrouwelijke Genitale Verminking Meerjarenprogramma 2013-2016 Inleiding Sinds begin jaren 90 worden we in Nederland geconfronteerd met Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV), gedefinieerd als een ingreep aan de uitwendige geslachtsorganen, waar geen medische noodzaak voor is. Zowel nationaal als internationaal bestaat er overeenstemming over zero tolerantie tegen VGV. Alle vormen van meisjesbesnijdenis worden beschouwd als een schending van mensenrechten, vrouwen- en kinderrechten. Pharos zet zich als kennis en adviescentrum sinds 1993 in voor de bestrijding van VGV. Vanaf 2005 is er landelijk beleid ontwikkeld op dit terrein. Het uiteindelijke doel van de landelijke aanpak VGV in Nederland is: het voorkomen van alle vormen van VGV bij in Nederland woonachtige meisjes en het leveren van een goede medische en psychosociale zorg aan vrouwen die besneden zijn. VGV bij minderjarigen wordt in Nederland gezien als een bijzondere vorm van kindermishandeling. De regie op de ontwikkeling en de uitvoering van het beleid ter bestrijding van VGV was tot nu toe in handen van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Meerdere organisaties (waaronder Pharos, GGD Nederland, FSAN, VON, KNOV) hebben een bijdrage geleverd de afgelopen jaren. De rol van Pharos is die van kennis- en adviescentrum. Pharos bundelt de kennis die er is (vanuit wetenschap, praktijk, ervaringskennis en internationale kennis) en informeert en adviseert vandaaruit anderen, waaronder ministeries, beleidsmakers, professionals en risicogroepen. In de periode 2006-2009 is er, in opdracht van het ministerie van VWS een pilot Preventie VGV uitgevoerd in zes grote steden. In de jaren 2010-2011 zijn de lessen en resultaten daarvan uitgerold door GGD Nederland, de risicogroepen zelf en Pharos. Deze periode was gericht op de preventieve aanpak Jeugdgezondheidszorg (JGZ) en andere professionals, voorlichting door sleutelpersonen van de zelforganisaties, nazorg en borging van kennis. Pharos heeft professionals van diverse beroepsgroepen bijgeschoold. In 2012 continueerde Pharos haar rol van kennis- en adviescentrum voor alle in Nederland bij VGV betrokkenen. Het Ministerie van VWS heeft in haar beleid aandacht voor internationale ontwikkelingen en de medische en psychosociale zorg voor besneden vrouwen en heeft behoefte aan prevalentiecijfers in Nederland. Het Ministerie van Veiligheid & Justitie is betrokken bij VGV vanwege de behoefte aan het vergroten van het aantal meldingen en de moeilijkheden bij het verkrijgen van bewijslast. Pharos werkt in 2013 aan bestaande en nieuwe projecten op het gebied van VGV. Zij focust in haar meerjarenprogramma in 2013 op de nieuwe kennis over feiten en cijfers rond VGV in Nederland en de conclusies die daaruit getrokken worden voor vervolgacties en -beleid; op het beschikbaar stellen van kennis vanuit Afrika en elders ten behoeve van de risicogroepen en de preventie van VGV in Nederland; optimalisering van de medische en psychosociale zorg voor vrouwen die besneden zijn en het bieden van informatie, advies en training rond meisjesbesnijdenis.


Het programma zet de komende jaren haar kennis in om te stimuleren dat:

feiten en cijfers gegenereerd worden met betrekking tot VGV in Nederland.

VGV verder wordt teruggedrongen in Nederland door het inbrengen van vernieuwende interventies die elders hun nut bewezen hebben.

vrouwen die besneden zijn de medische en psychosociale zorg kunnen ontvangen die zij nodig hebben.

huidige en toekomstige professionals en organisaties toegerust zijn om vrouwen die besneden zijn de zorg te kunnen bieden die zij nodig hebben en preventief te werken en bestaande kennis, richtlijnen en deskundigheidsbevordering voor professionals en zelforganisaties zo goed mogelijk geborgd worden.

kennis en informatie centraal via het Focal Point toegankelijk zijn voor iedereen.

Activiteiten Meerjarenprogramma Vrouwelijke genitale verminking 2013 1. VGV in Nederland: a situation analysis Degelijk onderbouwd en compleet onderzoek over de kwantitatieve omvang van VGV in Nederland ontbreekt. Cijfers zijn nodig om te kunnen bepalen wat de effecten zijn van het reeds gevoerde beleid. Informatie over de houding (eventueel een veranderende houding) ten aanzien van VGV is nodig om te bepalen wat de veranderingen in de toekomst kunnen zijn. Het beschikken over deze informatie geeft tevens meer houvast bij het bepalen van vervolgacties en -beleid op het terrein van preventie, melding, opsporing en vervolging en zorg. Vanuit de politiek, beleidsmakers, wetenschap, migrantenorganisaties, zorg/hulpverlening en de media is er al jaren behoefte aan degelijker cijfers. In 2012 heeft Pharos, in samenwerking met het Erasmus Medisch Centrum een onderzoek uitgevoerd naar de situatie rondom VGV in Nederland: hoeveel meisjes en vrouwen wonen in Nederland die mogelijk besneden zijn, hoe groot is het risico dat meisjes lopen om besneden te worden en hoe denken de vrouwen in een migratie context over VGV. Het onderzoek wordt gefinancierd door het ministerie van VWS. Het eindrapport wordt in december 2012 aangeboden. In overleg met het ministerie wordt vervolgens bekeken hoe de informatie uit het rapport in 2013 ontsloten wordt. Pharos zal ervoor zorgen dat relevante kennis uit het onderzoek wordt verspreid onder stakeholders. Niet alleen landelijk, maar ook internationaal bestaat er veel interesse in het onderzoek. Dit betreft niet alleen de uitkomsten, maar ook de onderzoeksopzet. Doel Genereren van inzicht in de feiten en cijfers met betrekking tot VGV in Nederland. Activiteiten 2013

Presenteren hoofdlijnen uitkomsten onderzoek op een landelijke bijeenkomst (in overleg met VWS), bijvoorbeeld Zero Tolerance Day, 6 februari 2013.

Aanbieden van een artikel naar aanleiding van de literatuurstudie aan een internationaal tijdschrift (in samenwerking met Erasmus MC).


In overleg met VWS ontsluiten kennis (deelterreinen) in Nederland en internationaal.

Uitbrengen beleidsadviezen aan VWS en andere partners. Bepalen vervolgstappen.

Resultaten 2013

Er is inzicht in feiten en cijfers rond VGV in Nederland. De uitkomsten van het onderzoek zijn verspreid, nationaal en

internationaal. Kennis is vertaald in beleidsadviezen. Vervolgacties zijn bepaald.

Samenwerkingspartners Samenwerking met het Erasmus Medisch Centrum, internationale (onderzoeks)organisaties en migranten(koepel)organisaties, ministerie van VWS. Looptijd 2013 en mogelijk verder. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS financiering. 2. Nee tegen VGV: succesvolle aanpakken In Nederland is er een brede basis voor de preventie en bestrijding van VGV. Nagenoeg alle betrokken partijen zijn het er over eens dat VGV uitgebannen dient te worden. Werkelijke gedragsverandering rond VGV zal voor een belangrijk deel vanuit de risicogemeenschap zelf komen. In veel landen waar VGV van origine plaatsvindt zijn ook activiteiten gaande die erop zijn gericht om VGV te stoppen. Pharos bestudeert een aantal van deze aanpakken om te zien of (elementen) ervan te vertalen zijn naar de Nederlandse situatie. Twee van die aanpakken zijn in de afgelopen jaren bekeken in nauwe samenwerking met de risicogemeenschappen in Nederland (onder andere het aanbieden van een alternatieve rituele activiteit. Opvoedingsondersteuning blijkt een belangrijk element bij dat laatste te zijn). Via verdiepende interviews met mensen uit de risicogemeenschappen over alternatieve rituelen en opvoedingsondersteuning is eind 2012 duidelijk geworden waaraan zij behoefte hebben. In 2013 zal Pharos op basis hiervan ondersteuning verlenen aan migrantenorganisaties bij het implementeren van interventies waaraan behoefte bleek. Hiervoor zal samen met de migrantenorganisatie naar extra financiering worden gezocht. In 2013 bestudeert Pharos door middel van literatuuronderzoek ook de aanpak van het sociale conventiemode in Afrika. Daarnaast heeft via No Game uitwisseling plaatsgevonden tussen jongeren uit Ethiopië en Nederlandse jongeren over ervaringen met peer tot peer-projecten. Eind 2013 volgt een eindrapport met de lessons learned van alle bestudeerde aanpakken en met aanbevelingen voor migrantenorganisaties om op nieuwe wijze gedragsverandering in hun eigen gemeenschappen te bewerkstelligen. In 2013 wordt tevens het jongerenproject No Game voortgezet, dat zich dit jaar met name richt op ISK-scholen en inzet van social media. No Game bestaat uit een groep jongeren in Nederland in de leeftijd tussen


20 en 35 jaar met verschillende culturele achtergronden. Zij zetten zich actief in om bewustwording over vrouwelijke genitale verminking bij andere jongeren te creëren om zodoende bij te dragen aan het uitbannen ervan. De ervaringen uit de afgelopen jaren leverden nieuwe inzichten op voor optimalisering van de aanpak. Er wordt vanuit No Game samengewerkt met de FSAN-jongerenorganisatie Agents of Change. Doel

Beschikbaar stellen van kennis aan risicogroepen over bruikbare (elementen van) interventies die elders hun nut hebben bewezen.

Ondersteuning bij vertaling en implementatie van deze interventies.

Activiteiten 2013

Literatuurstudie uitvoeren rondom het sociale conventiemodel, een methode die in Afrika gebruikt wordt bij de bestrijding van VGV.

Samenstellen van een rapportage over of en zo ja hoe (elementen uit) aanpakken elders vertaald kunnen worden naar de Nederlandse situatie.

Ondersteunen van risicogroepen bij het vertalen en implementeren van bruikbare elementen/interventies en monitoring ervan.

Voortzetting jongerenvoorlichting No Game voor jongeren uit de risicogroepen in ISK-klassen en via social media en de website ‘No Game’.

Resultaten 2013

Inzicht in werkbare interventies elders, die ingezet kunnen worden in de bestrijding van VGV in Nederland.

Risicogroepen zijn ondersteund in het gebruik maken ervan. Jongeren zijn voorgelicht over VGV door No Game en daarbij zijn

social media ingezet. Samenwerkingspartners Samenwerking met zelforganisaties, (ISK-)scholen voor voortgezet onderwijs, jongerenorganisaties in Europa en Afrika, FSAN-jongerenorganisatie Agents of Change. Looptijd: 2013-2014. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Het onderdeel ‘No Game” wordt uitgevoerd met aanvullende financiering, die deels door Stichting Kinderpostzegels beschikbaar wordt gesteld en deels bij andere financiers wordt aangevraagd. 3. Medische en psychosociale zorg In de gezondheidszorg worden professionals in toenemende mate geconfronteerd met de gevolgen van VGV, ook op de langere termijn (lichamelijk, psychisch, relationeel en op seksueel gebied). Vrouwen die besneden zijn blijken diverse problemen te ervaren in de (medische) zorg en in de contacten met zorgverleners. Zij weten vaak niet welke vragen zij aan verschillende medische disciplines kunnen stellen. Gebleken is ook dat vrouwen die specifieke klachten hebben, hun klachten niet per se relateren aan besnijdenis.


Pharos is in 2010 gestart met nagaan hoe een geïntegreerde aanpak voor medische en psychosociale zorg van besneden vrouwen tot stand kan komen. Doel is dat er goede zorg wordt geboden, ingebed in het reguliere zorgsysteem, voor vrouwen die besneden zijn. Goede zorg is afgestemd op de vraag en van kwalitatief voldoende niveau. Activiteiten in dit project richten zich op drie groepen:

vrouwen die een besnijdenis hebben ondergaan. huidige professionals in de hulp/zorgverlening. toekomstige professionals in de hulp/zorgverlening.

Vrouwen die besneden zijn hebben behoefte aan informatie en handvatten over de gevolgen van besnijdenis en aan informatie over het Nederlandse zorgsysteem. De brochure die Pharos in 2012 voor hen ontwikkeld heeft zal in 2013 verder verspreid worden, onder andere via de sleutelpersonen uit de gemeenschappen. Pharos zal verder onderzoeken in hoeverre de inzet van sociale media en e-health voor informatie aan deze groep zinvol is. Veel besneden vrouwen doen niet mee aan de screening ter preventie van baarmoederhalskanker, zo bleek uit een quickscan die Pharos in 2012 heeft verricht. In 2013 zullen we nagaan hoe deelname aan screening gestimuleerd kan worden. Indien relevant en mogelijk wil Pharos voorts in 2013 het longitudinale onderzoek ‘Effect van reconstructieve operaties’ continueren. Wat huidige zorgprofessionals betreft richt Pharos zich in 2013 op de volgende zaken: vervolgacties rondom het gebruik van het modelprotocol ‘medisch handelen bij VGV’ en monitoring van de laagdrempelige spreekuren voor vrouwen bij de GGD en bij een aantal ziekenhuizen. Daarnaast gaat Pharos in 2013 door met informatievoorziening aan huidige professionals en start zij een bijscholing over nazorg. Ten behoeve van toekomstige professionals zal Pharos doorgaan met het bevorderen van structurele aandacht voor VGV in medische en psychosociale beroepsopleidingen. Zij zal de implementatie stimuleren van lesmodule(s) in samenwerking met de diverse opleidingen afzonderlijk. Doel

Bijdragen aan een passend en structureel zorgaanbod voor vrouwen die besneden zijn.

Kennisniveau en handelingsvaardigheden rond medische en psychosociale klachten onder risicogroepen en huidige en toekomstige professionals verhogen.

Activiteiten 2013

Verder verspreiden van informatie en handvatten over de gevolgen van besnijdenis en het Nederlandse zorgsysteem onder vrouwen die besneden zijn, via sleutelpersonen. Nagegaan wordt of een website en/of een digitale community voor deze groep vrouwen nuttig kan zijn.

Oriëntatie op de inzet van extra sociale media/ e-health hierbij. Nagaan welke vervolgacties nodig zijn om de deelname aan

baarmoederhalskankerscreening van vrouwen die besneden zijn te stimuleren.

Continuering (indien relevant) van longitudinaal onderzoek ‘Effect van reconstructieve operaties’.


Plannen en uitvoeren vervolgacties rondom gebruik medisch model protocol, afhankelijk van uitkomsten monitoring 2011 en 2012.

Inventariseren van praktijkervaringen binnen de laagdrempelige spreekuren voor vrouwen rond VGV voor preventie en nazorg, (afhankelijk van of het project nazorg bij GGD Nederland in najaar 2012 start) en het monitoren ervan.

Informatievoorziening aan en bijscholing van huidige professionals over nazorg. Inzet voor hen van e-learning wordt overwogen. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van de e-learning module die al in 2012 ontwikkeld is voor verloskundigen.

Stimuleren van structurele aandacht voor VGV in medische en psychosociale beroepsopleidingen. Onder andere door contact met regionale opleidingen, bijdragen aan landelijke of regionale bijeenkomsten voor HBO-opleidingen. Pharos zal zelf ook een landelijke bijeenkomst organiseren voor het HBO-onderwijs in de verlos- en verpleegkunde. Daarnaast zal aandacht voor dit thema gevraagd worden op het nationaal symposium over geneeskunde-onderwijs in Maastricht in november.

Resultaten 2013 De kennis en expertise van Pharos is ingezet voor het beter laten

aansluiten van zorgvraag en - aanbod voor besneden vrouwen. Vrouwen die besneden hebben toegang tot informatie over

medische en psychosociale klachten ten gevolge van VGV en over waar ze zorg kunnen krijgen.

Het kennisniveau en handelingsvaardigheden rondom medische en psychosociale klachten onder huidige en toekomstige professionals is verhoogd.

Het gebruik van het medisch model protocol is gestimuleerd.

Samenwerkingspartners Medische en psychosociale beroepsgroepen, universiteiten, hogescholen, GGD-en, ziekenhuizen, regionale netwerken VGV, migrantenorganisaties. Looptijd 2013-2016.

Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Daarnaast wordt voor verschillende onderdelen aanvullende externe financiering gezocht. 4. Landelijk Focal Point VGV en actuele zaken en beleidsadvisering Pharos is in 2005 aangewezen als landelijk kenniscentrum VGV en fungeert sindsdien onder de term ‘Focal Point’ als centrale kennisplek over VGV. Bundeling, beschikbaar stellen en borging van kennis is een van haar belangrijkste taken. Pharos inventariseert en verspreidt kennis en expertise die in Nederland en in het buitenland aanwezig is, doet zelf onderzoek, bijvoorbeeld naar feiten en cijfers over VGV in Nederland, geeft desgevraagd beleidsadvies en organiseert of neemt deel aan trainingen, studiedagen en expertbijeenkomsten. Het Focal Point verzamelt signalen, knelpunten en ontwikkelingen, bundelt deze en draagt deze over ten behoeve van de verdere beleids- en programmaontwikkeling. Pharos blijft nauw betrokken bij wat er gebeurt in Nederland, door deelname aan adviestrajecten en expert groepen (onder andere bij de Ministeries van VWS, Buitenlandse Zaken, Veiligheid en Justitie, IND, Openbaar ministerie, GGD Nederland,


medische beroepsverenigingen en migrantenorganisaties) en ook via andere bijeenkomsten waar informatie over VGV gewenst is. In 2013 zal in het bijzonder veel nieuwe kennis beschikbaar zijn op basis van de situatie - analyse VGV die Pharos in 2012 afrondt. Naast alle partijen in Nederland die het Focal Point benaderen voor informatie en advies, zijn ook diverse partners in het buitenland geïnteresseerd in de kennis die Pharos beschikbaar heeft. Zo is het verzoek gedaan aan Pharos om voor een internationale studie in drie landen (Australië, USA en een Afrikaans land) het onderzoek Versluierde Pijn dat Pharos in 2010 uitbracht te mogen reproduceren. Hierbij wordt om ondersteuning vanuit Pharos gevraagd bij de toepassing van de onderzoeksopzet in de betrokken landen. Doel

Fungeren als centrale kennisplek /landelijk focal point VGV als het gaat om:

Informatie voor iedereen over de hele keten: preventie, signaleren, melden, opvolgen, zorg.

Adviseursfunctie voor ministeries, andere beleidsmakers en professionals op het gebied van de aanpak van VGV. Borgen van bestaande kennis.

Ondersteuning aan ministeries, andere beleidsmakers en professionals op het gebied van de aanpak van VGV middels actuele kennis en informatie uit binnen- en buitenland.

Activiteiten 2013

Actueel houden en bij lacunes aanvullen van Focal Point materiaal.

Ontwikkelen en verspreiden van materialen over VGV voor de kinderopvang en voor het onderwijs (‘signaalwijzer’). Via contacten in het veld weten we dat daar behoefte aan is. Deze activiteit is zodanig omvangrijk dat hiervoor aanvullende externe financiering gezocht zal worden.*

Actueel houden van het onderdeel VGV op de Pharos-website. Up to date houden van de informatie voor specifieke beroepsgroepen op de site.

Actueel houden en optimaliseren van de landelijke sociale kaart VGV.

Opvragen jaarlijkse CBS cijfers over bevolkingsaantallen per gemeente uit de risicogroepen. Deze activiteit nemen we over van het GGD Nederland project over VGV, op verzoek van VWS.

Ontsluiten kennis die in het kader van de situatie - analyse verzameld is, onder andere over landenprofielen.

Bieden van ondersteuning bij de toepassing van de onderzoeksopzet van het Pharos onderzoek ‘Versluierde Pijn’ in Australië, USA en een Afrikaans land. Voor deze activiteit wordt aanvullende externe financiering gezocht.*

Monitoren inzet ‘Verklaring Tegen meisjesbesnijdenis’ bij leden van risicogroepen, op verzoek van en in overleg met het ministerie van VWS.

Vier keer per jaar schrijven en verspreiden van een digitale nieuwsbrief met actuele informatie.

Informatie en advies bieden rechtstreeks aan professionals en andere bij VGV betrokkenen.

Interviews met pers. Mede organiseren van Zero Tolerance Day (6 februari 2013). Organiseren van een bijeenkomst voor AMK

aandachtsfunctionarissen.


Monitoren van gebruik (en eventueel updaten) ‘Handelingsprotocol’ voor AMK aandachtsfunctionarissen, uitbrengen nieuwe uitgave hiervan.

Organiseren van een bijeenkomst voor adviescommissie ‘Handelingsprotocol’.

Bieden beleidsadvies op aanvraag aan ministeries, beleidsmakers, professionals, organisaties.

Adviseren expertgroepen zoals bij Veiligheid & Justitie (bewijslast), IND (VGV en asiel), de landelijke stuurgroep VGV (VWS), het landelijke borgingsoverleg en incidenteel bij regionaal overleg.

Geven van workshops, voorlichtingen en lezingen (meestal bij betaling) voor beleidsmakers, professionals en (sleutel)personen uit de risicogroepen over VGV in binnen- en buitenland.

Afname Pharos-trainingen over VGV door professionals en vrijwilligers bevorderen.

Resultaten 2013

Kennis over VGV uit binnen- en buitenland is geborgd. Actuele kennis over VGV is verspreid onder professionals, het

brede publiek en risicogroepen. Advies op maat en ondersteuning met kennis heeft

plaatsgevonden aan ministeries en andere beleidsmakers/organisaties.

Samenwerkingspartners Onderzoeksinstellingen in binnen- en buitenland, Platform 6/2: ECPAT Nederland, FSAN, SVOR, VON. Looptijd 2013-2016. Financiering Dit project wordt uitgevoerd met VWS-financiering. Daarnaast wordt voor verschillende onderdelen aanvullende externe financiering gezocht. Deze onderdelen zijn aangegeven met *.

Totaal aantal uren meerjarenprogramma Vrouwelijke Genitale Verminking: 3010.


Samenwerking RIVM Centrum Gezond Leven (CGL) Pharos werkt gezondheidszorg breed en participeert onder andere in het RIVM Centrum voor Gezond leven (CGL). Pharos levert daar een bijdrage aan de samenwerking en afstemming tussen kenniscentra onderling en tussen kenniscentra en het veld. Pharos brengt haar expertise op het gebied van migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en groepen met beperkte gezondheidsvaardigheden in om bestaande kennis, interventies en andere instrumenten ook voor deze groepen geschikt en toegankelijk te maken. De activiteiten van Pharos in het CGL worden, vanwege de inzichtelijkheid, in een apart hoofdstuk beschreven, maar zijn tevens integraal in de programma’s opgenomen. Nota ‘Gezondheid dichtbij’: gezonde keuzes makkelijk maken De landelijke nota gezondheidsbeleid ‘Gezondheid dichtbij’ van mei 2011 spreekt over goede en bereikbare basiszorg in de buurt, het belang van betrouwbare en toegankelijke informatie over zorg en de eigen regie van burgers waar het hun gezondheid betreft. Voorop staat wat mensen zelf aan hun gezondheid kunnen bijdragen en hoe gezond gedrag kan worden gestimuleerd: ‘hoe maken we gezonde keuzes voor iedereen makkelijk?’ In het programma ‘Migrant als klant’ besteedt Pharos aandacht aan de eigen rol in een betere gezondheid en zelfmanagement. We stimuleren hierbij het gebruik van e-health en social media. De focus ligt op bewegen en sport en de verbindingen tussen bewegen en andere gezondheidsthema’s. Pharos heeft diverse projecten rondom bewegen in de buurt in haar programma’s opgenomen en is een duurzame samenwerking met het NISB op dit onderwerp aangegaan. De landelijke nota legt prioriteit bij de gezondheidsbevordering van de jeugd en de weerbaarheid van jongeren zelf. In het Meerjarenprogramma ‘Jeugd en gezondheid’ spelen we hierop in. In de landelijke nota wordt ook aandacht gevraagd voor toename chronisch zieken en psychische aandoeningen. Deze onderwerpen komen in de verschillende kennisprogramma’s van Pharos terug. Waar mogelijk wil de overheid een integrale, samenhangende benadering van gezondheidsbevordering. Pharos werkt samen met de thema-instituten en het CGL om dat te bereiken. Bij de herziening van het leefstijlbeleid hebben de thema-instituten voor een aantal programmalijnen een gezamenlijk werkplan 2013 opgesteld. De aandacht richt zich daarbij met name op de jeugd. Gezamenlijke activiteiten hebben betrekking op publiekscommunicatie, ondersteuning jeugdgezondheidszorg en scholen, monitoring en ondersteuning van gemeenten en professionals. De thema-instituten hebben speciaal voor de op scholen gerichte activiteiten een kwartiermaker aangesteld. Deze zal medio 2013 met concrete voorstellen komen. Uitvoering daarvan start al in 2013. In het kader van de Jeugdimpuls worden extra middelen ingezet voor onder andere het beter benutten van sociale media. Pharos zal haar expertise rondom het bereiken van migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden in dit geheel aanbieden en waar nodig


inzetten. In het programma Jeugd zijn diverse dwarsverbanden gelegd met de gezamenlijke inzet van de thema-instituten. Samen met het Trimbosinstituut en andere partners werken we ook aan een integraal schoolprogramma gericht op weerbaarheid van jeugd. Gemeenten hanteren de Nota ‘Gezondheid dichtbij’ als leidraad bij het uitwerken van het lokale gezondheidsbeleid. Pharos zet haar kennis lokaal in en werkt ook daarin samen met het CGL. In 2013 zal Pharos advies en training aanbieden voor coördinatoren van CJG’s, GGD-en beleidsverantwoordelijke ambtenaren, gericht op het waarborgen van toegankelijke voorzieningen voor migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. Visie Pharos werkt vanuit de (breed gedeelde) visie dat gezondheidszorg en gezondheidsbevordering effectief en bereikbaar dienen te zijn voor alle burgers. Professionals in de reguliere zorg moeten ook aan cliënten met een andere herkomst en cliënten met beperkte gezondheidsvaardigheden en lage opleiding, zorg en preventie op maat kunnen bieden. Hiervoor kunnen reguliere programma’s en kwaliteitsinstrumenten ingezet worden, die waar nodig aangepast en bruikbaar gemaakt worden voor ook deze doelgroepen. Er zijn al veel initiatieven en good practices om deze groepen beter te bereiken. Weinig hiervan is echter op effectiviteit onderbouwd en geborgd in de reguliere programma’s, interventies en richtlijnen. Pharos focust daarom de komende jaren op het doorontwikkelen, onderbouwen en borgen van een aantal good practices in onder andere meerjarige programma’s in wijken. We vinden het van belang om maatschappelijke kosten en baten van investeringen inzichtelijk te maken. Daarom voorzien we een aantal programma’s en projecten van businesscases. Inzet generieke taken CGL 2013 Het CGL vraagt jaarlijks een generieke inzet op een aantal taken en projecten. Voortbouwend op haar bijdrage in eerdere jaren, zal Pharos in 2013 bijdragen leveren op onderstaande terreinen:

Professionals Gezond Versterkt: ontwikkeling van een gezamenlijk ondersteuningsaanbod met thema-instituten gezondheidsbevordering en andere partners (uitvoering van ontmoetingen en netwerkbijeenkomsten op verzoek van professionals).

Jeugdimpuls: meewerken aan de ontwikkeling van handreikingen Gezonde School voor primair en voortgezet onderwijs op www.gezondeschool.nl.

Inzet op thema-specifieke taken Evenals vorige jaren zullen we hiernaast thema-specifieke activiteiten uitvoeren: Kwaliteit Pharos zal in 2013 de volgende activiteiten uitvoeren:

Continueren van opneming van goed beschreven en bewezen methodieken in CGL databank.


In 2013 zal de vernieuwde methode ‘Welkom op school’ aangeboden worden aan de erkenningscommissie Jeugdinterventies.

Vervolgen van het doorontwikkelen en op effectiviteit onderzoeken van veelbelovende aanpakken voor gezondheidsbevordering en behandeling van migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden. De focus daarbij ligt op chronische aandoeningen die de grootste ziektelast bepalen, zoals diabetes en psychosociale klachten. Doel is het aanvullen van bestaande interventies en richtlijnen met voor deze groepen werkzame elementen.

Op geleide van de vraag adviseren en ondersteunen van lokale partijen bij het aanpassen van bestaande interventies opdat ze ook bruikbaar worden voor deze groepen gezondheidsvaardigheden.

Communicatie en Loketgezondleven.nl Pharos zal ook in 2013 bijdragen aan het actueel houden van het CGL-loket. Dit behelst:

Actualiseren van de in het loket aanwezige interventies van Pharos.

Actualiseren en aanvullen van eigen teksten en links op Loketgezondleven.nl, Gezondeschool.nl en Opvoeden.nl waar het thema’s, interventies, toolkits, handleidingen en scholingen e.d. op het werkterrein van Pharos betreft (realisatie voor 1 november 2013).

Aanleveren van teksten voor de nieuwsbrief Loketgezondleven.nl.

De content van het Kompas (www.nationaalkompas.nl) beoordelen op actuele en accurate informatie over gezondheidsbevordering van migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden voor 1 april 2013.

Bijtijds bijeenkomsten melden voor opname in de nieuwsbrief en kalender van het CGL (bij voorkeur 6 maanden van te voren).

Eigen vernieuwde Pharos-website bevat links naar het Loketgezondleven.nl en Gezonde School.nl.

Kennis die via de eigen website verspreid wordt en via opvoeden.nl en het Kompas, is in overeenstemming met kennis die is aangeleverd voor Loketgezondleven.nl en Gezonde school.nl.

Meedenken over online-communicatiestrategie CGL en Gezonde School vanuit eigen thematiek van Pharos.

Resultaten Gezonde Gemeente, Gezonde Wijk Pharos zal in 2013 de volgende activiteiten uitvoeren:

Handleidingen Gezonde Gemeente en Gezonde Wijk worden regelmatig geactualiseerd. Pharos zal nagaan of de actualisaties ook voldoende bruikbaar zijn voor migrantengroepen en laaggeletterden.

Meedenken en adviseren over de evaluatie van het gebruik van de handleidingen.

Input bieden voor netwerkbijeenkomsten van professionals die wijkgericht aan de slag willen gaan. Pharos neemt het initiatief om samen met het CGL en de thema-instituten een aantal expertmeetings voor GGD-en te organiseren over gebruik van good practices, met de focus op migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

http://www.nationaalkompas.nl/

100 Jaarplan & Begrot ing 2013

Beantwoording van vragen die door professionals gesteld worden bij het CGL-loket op het aandachtsgebied van Pharos (advies op maat vanuit de Xpertpool).

Participeren in de analyse en evaluatie van monitorgegevens van het CGL programma Professionals Versterkt.

In een flink aantal projecten van Pharos krijgt de lokale ondersteuning van professionals vorm. Hiervoor verwijzen we naar de jaarplannen van de meerjarenprogramma's van Pharos.

Gezond Werk

Desgevraagd input leveren voor netwerkbijeenkomsten en ondersteuning van professionals op het terrein van Gezond werk, waar mogelijk in samenwerking met de thema-instituten en het RIVM-CGL.

Verder aanbieden en evalueren van trainingen gezondheidsbevordering op de werkplek voor ARBO diensten, bedrijfsartsen en verzuimbegeleiders, gericht op migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

Gezonde School

Jeugdimpuls: meewerken aan de ontwikkeling van handreikingen Gezonde School voor primair en voortgezet onderwijs op www.gezondeschool.nl.

In interventies verwijzen naar de Handleiding en het Vignet Gezonde school.

Specifieke vragen van scholen en GGD-en op het deskundigheidsterrein van Pharos beantwoorden.

Teksten aanleveren voor de nieuwsbrief Gezonde School. Samenwerking met thema-instituten en andere lokale en landelijke partners Pharos werkt samen met andere landelijke kenniscentra (Nivel, NJi, NCJ, Movisie, Verwey Jonker) en gezondheidsbevorderende instituten. Voor een goede samenwerking en afstemming met GGD-en heeft Pharos een contactpersoon voor de GGD-en. Daar waar we lokale initiatieven met partners nemen, zal de betrokken GGD hierover worden geïnformeerd c.q. zal met betrokken GGD afgestemd worden. We werken in alle programma’s samen met landelijke en lokale partijen, beroepsgroepen en/of migrantenorganisaties. Daarbij is Pharos erop gericht dubbelingen te voorkomen, goed af te stemmen op de vraag aan lokale ondersteuning en de resultaten van haar projecten te implementeren/borgen in reguliere preventie- en zorgprogramma’s, richtlijnen en dergelijke. Financiering De activiteiten binnen het RIVM Centrum Gezond Leven worden uitgevoerd met VWS-financiering.

Totaal aantal uren Samenwerking RIVM Centrum Gezond Leven: 800.


Kennis- en informatieoverdracht Inleiding Een brede groep van klanten en veldpartijen maakt gebruik van onze kennis en informatie. Overdracht en uitwisseling van kennis/informatie vinden plaats op verschillende manieren: digitaal via websites en social media, door middel van publicaties (artikelen, boeken, rapporten en ons vakblad Phaxx), via expertmeetings, debatten, congressen en het geven van trainingen. We zetten ook digitale platforms en sociale netwerken in om kennis te delen. Onze publicaties zijn digitaal beschikbaar via de online kennisbank op de website. Voor het vakblad Phaxx is een app ontwikkeld, waarmee ook de kennis en informatie daarin digitaal toegankelijk is gemaakt. 1. Websites en social media: digitale kennisuitwisseling en kennisoverdracht Pharos heeft een corporate website (die in 2012 volledig vernieuwd is) en drie thema-gerichte sites onder haar beheer. Daarnaast geeft Pharos twee digitale nieuwsbrieven uit. Op de sites en in de nieuwsbrieven is kennis en informatie te vinden over praktijkgericht onderzoek, interventies en feiten en cijfers. De corporate site biedt daarnaast een actueel overzicht van de beschikbare kennis binnen de zes inhoudelijke programma’s en projecten. Pharos maakt ook gebruik van LinkedIn en Twitter om kennis te delen. Vier websites:

• Pharos.nl Dit is de corporate site van Pharos, www.pharos.nl. Deze biedt kennis en informatie aan iedereen die werkzaam is op het gebied van gezondheid, migranten, vluchtelingen, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden.

• Lampion.info Lampion.info verstrekt informatie over de zorg aan illegalen in Nederland. Pharos faciliteert de website ten behoeve van Lampion. Lampion is een netwerkorganisatie waarin de volgende organisaties samenwerken: SOA AIDS, GGD Nederland, GGZ Nederland, Johannes Wier Stichting, KNCV Tuberculosefonds, Landelijke Huisartsenvereniging (LHV), Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen (KNOV), Dokters van de Wereld, Vluchtelingenwerk Nederland, Defence for Children en Pharos. Het CVZ, uitvoerder van de nieuwe financieringsregeling, zit als waarnemer in de stuurgroep.

• Nogame.nl No Game is een jongerenboard vóór en dóór jongeren. Via de website brengen jongeren meisjesbesnijdenis onder de aandacht en maken het bespreekbaar bij ‘collega-jongeren’.

• Huisarts-migrant.nl De website huisarts-migrant is er voor huisartsen met vragen over de zorg aan allochtone patiënten.

Twee digitale nieuwsbrieven:

• Pharos nieuwsbrief.


Verschijnt zes keer per jaar. • Focal Point Meisjesbesnijdenis nieuwsbrief.

De digitale nieuwsbrief verschijnt vier keer per jaar en informeert over actuele ontwikkelingen, evenementen, discussies rondom het onderwerp meisjesbesnijdenis.

Activiteiten 2013

• Via een behoeftepeiling onder bezoekers van de website nagaan of de nieuwe corporate site goed bruikbaar is.

• Continu updaten van informatie en nieuws op de websites. • Digitale nieuwsbrieven verspreiden. • Kennisuitwissing via social media stimuleren en signaleren van

relevante netwerkdiscussies, uitkomsten bundelen en aanhaken op onderwerpen binnen het kennisgebied van Pharos.

2. PR en Marketing Pr en Marketing informeert professionals, landelijke- en regionale partijen en pers over de producten en -diensten van Pharos. Zij organiseert ook debatten, expertmeetings en congressen en voert een actief persbeleid. Samen met het Loket Gezond Leven van het RIVM-CGL en partners hierbinnen voert Pharos een aantal communicatieactiviteiten uit. Hiermee wordt informatie uitgewisseld over activiteiten van de partners van het CGL op het terrein van de gezondheidsbevordering. Activiteiten 2013

Organiseren van expertmeetings, debatten en congressen. Adequate informatie voorziening naar relevante mediakanalen

door onder andere pers- en nieuwsberichten. Ontwikkelen, updaten en verspreiden van voorlichtingsmateriaal. Proactief informeren van klanten, opdrachtgevers en andere

stakeholders over de producten en diensten van Pharos. Bijdrage van Pharos aan het RINM CGL door:

- het up-to-date houden van de interventiedatabase en de themapagina’s.

- het aanleveren van input voor de digitale nieuwsbrieven. - communicatie-ondersteuning bij projecten en campagnes

van het RIVM-CGL. Faciliteren, ondersteunen en adviseren bij kennisoverdracht via

e-health. De pr- en marketingactiviteiten die worden uitgevoerd binnen de programma’s van Pharos zijn in de betreffende hoofdstukken te vinden. 3. Publicaties Ook in 2013 zal Pharos eigen publicaties verzorgen. De meeste zijn ook digitaal te downloaden. Vanuit het oogpunt van efficiëntie en kostenbesparing hanteren we het principe: ‘Publish on demand’ (op geleide van de vraag publicaties laten drukken). Om publicaties onder de aandacht te brengen maken we ook gebruik van vakbladen en nieuwsbrieven van andere organisaties. In 2013 breiden we dit verder uit en boren we ook andere mogelijke distributiekanalen aan. Zo wordt in 2013 nauwer contact gezocht met relevante boekhandels. Activiteiten

Verzorgen van publicaties binnen de programma’s. Vier keer per jaar uitgeven vakblad Phaxx. Uitgeven publieksjaarverslag. Toegankelijk maken van academische kennis op het werkterrein

van Pharos door het uitgeven van het Proefschrift van het jaar


(2013). In 2012 zijn hier de voorbereidingen voor getroffen samen met de academische werkplaats.

Toekennen van de Scriptie-prijs voor een veelbelovende scriptie, onder begeleiding van Pharos tot stand gekomen.

Publicatie deel drie in de reeks Migratie en gezondheid, feiten en cijfers.

Voor specifiek overzicht van alle publicaties die verschijnen binnen de programma’s verwijzen wij u naar de desbetreffende hoofdstukken 4. Training en Advies Pharos geeft trainingen, advies en lokale ondersteuning aan een brede groep professionals, aanbieders in de zorg, gemeenten, cliëntenorganisaties en andere. Het gaat hierbij zowel om een aanbod in het kader van lopende Pharos-projecten, als om deskundigheidsbevordering op maat en op aanvraag voor klanten. In de trainingen wordt kennis overgedragen en worden vaardigheden getraind die de zorg en gezondheidsbevordering voor migranten, laaggeletterden en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden effectiever maken. Er wordt hierin aangesloten bij de richtlijnen van de beroepsgroep. Waar mogelijk wordt samengewerkt met trainers of trainingsacteurs uit de migrantengroepen. De trainingen bevatten theoretische- en praktijkgerichte kennis en direct toepasbare vaardigheden. De meeste trainingen worden gefinancierd door externe opdrachtgevers. Activiteiten in 2013

Ontwikkelen en aanbieden van nieuwe trainingen en trainingsmodules.

Het verwerven van 2 à 3 nieuwe accreditaties of verlenging van lopende accreditaties.

Nagaan hoe onderdelen van het huidige trainingsaanbod omgezet kunnen worden in e learning-modulen.

Coördinatie en uitvoering van de trainingen binnen de programma’s van Pharos. Trainingen die doorgezet worden in 2013 zijn onder andere: - ‘Heb ik het goed uitgelegd, communicatie met migranten

met een lage scholing en mensen met beperkte gezondheidsvaardigheden’.

- ‘ Interculturele competenties: communicatie rond zorg en ziektebeleving’ (paramedici, medewerkers van gezondheidscentra en anderen).

- ‘Leefstijladvisering aan migranten met chronische aandoeningen’. Hoe kun je cultuursensitief en motiverend leefstijladviezen geven? Een training voor praktijkondersteuners en andere paramedici.

- ‘Effectieve verzuimbegeleiding voor allochtone werknemers’ (voor afdelingen P&O, arbo-artsen, bedrijfsartsen en verzuimbegeleiders).

- ‘Het bespreekbaar maken van (signalen van) kindermishandeling met migrantenouders’. In het kader van de Meldcode Huiselijk Geweld en Kindermishandeling worden deelnemers getraind in de derde stap van deze meldcode: het bespreken van signalen met de ouders/voogden. Het onderwerp meisjesbesnijdenis is in deze training ingebed.


- Pharos verzorgt op aanvraag ook specifieke trainingen waarin de basiskennis, weten regelgeving, preventiebeleid, beroepsrichtlijn en gespreksoefening rond het thema meisjesbesnijdenis centraal staat.

- Voor de docenten en begeleiders van nieuwkomersscholen is er een (bij hun werkpraktijk en ervaring) passend aanbod rond het bespreekbaar maken van kindermishandeling en huiselijk geweld.

- ‘Opvoeden in andere culturen: het perspectief van migrantenouders’ en ‘Werken met migrantenouders’ (voor professionals in de opvoedingsondersteuning en medewerkers van het CJG).

- Interculturele communicatie. - Voor een aantal methodieken is een train de trainers

cursus beschikbaar. Dit geldt voor onder andere ‘Zorg om elkaar’, Levensboek’ en ‘Bewogen terugkeer’.

Uitbreiden van het trainingsaanbod voor de eerstelijns gezondheidszorg, verpleegkundigen en verzorgenden en apothekers (assistenten). Relevante thema’s: specifieke morbiditeit bij migranten, steeds terugkerende somatische klachten zonder verklarende oorzaak, palliatieve zorg, cultuursensitief werken.

Voor specifiek overzicht van de trainingen die worden uitgevoerd binnen de programma’s en projecten verwijzen wij u naar de desbetreffende hoofdstukken. 5. Digitale bibliotheek In 2012 is de bibliotheek van Pharos vrijwel volledig gedigitaliseerd. De digitale bibliotheek bevat recente artikelen, onderzoeksrapporten en andere publicaties op het kennisgebied van Pharos. Via de website van Pharos is de collectie voor iedereen toegankelijk. De digitale bibliotheek wordt door een brede groep van zorgprofessionals, onderzoekers studenten, gemeenten, beleidsmakers en andere kenniscentra geraadpleegd. Bezoekers worden op regelmatige basis geattendeerd op nieuwe aanwinsten. Activiteiten 2013

Continue actualiseren van de digitale collectie: - afstemmen collectieprofiel op de resultaatgebieden van

Pharos. - aanscherping collectieprofiel met filmpjes ten behoeve van

het Pharos-trainingsaanbod. Attenderingen van nieuwe uitgaven blijven verspreiden en

aanboren van nieuwe kanalen. 6. Kennisvragen online en telefonisch Bij Pharos komen dagelijks kennisvragen binnen van professionals en andere partijen, via de website en telefonisch. In 2012 hebben we ervoor gezorgd dat zoveel mogelijk van deze vragen online gesteld en beantwoord kunnen worden. Daarnaast hebben op de website een overzicht gemaakt van FAQ’s (frequently asked questions) en de antwoorden daarop. Activiteiten 2013

Beantwoorden van kennisvragen. Updaten van veel gestelde vragen op de website. Updaten van sociale kaart.


Totaal aantal uren Kennis- en informatieoverdracht: 4646.

Pharos jaarplan 2013

Documents

Transcript of Pharos jaarplan 2013