Pesticidenresidu’s: Magda? - Plattelandsklassen vz€¦ · Pesticidenresidu’s: Magda?...

Pesticidenresidu’s: Magda?

Inkijkexemplaar

www.watetenwemorgen.be

1


Didactische wenken

Lesverloop

1.1.1.1. InleidingInleidingInleidingInleiding Deze themales kan ingeleid worden aan de hand van onderstaande vragen. Op deze manier wordt gepeild naar de achtergrondkennis en interesse van leerlingen over dit onderwerp. Indien meer tijd beschikbaar is, kunnen de leerlingen aan de slag met de test “Hoe giftig ben jij?” aangeboden door World Wide Fund for Nature (WWF). http://www.wwf.be/detox/nl/are-you-toxics/index.html In deze elektronische quiz wordt stilgestaan bij de gevaarlijke, chemische stoffen in producten die we elke dag gebruiken. Het geeft leerlingen een algemeen beeld van de giftige stoffen waarmee we dagelijks geconfronteerd worden zonder het goed te beseffen. Dit nodigt uit om meer specifiek stil te staan bij de schadelijke stoffen die we aantreffen in onze voeding en meer bepaald de resten van pesticiden op groenten en fruit. Inleidende vragen:

- Waarom gebruikt een landbouwer gewasbeschermingsmiddelen? - Zijn groenten en fruit die behandeld worden met chemische producten nog

gezond? - Kan je resten van pesticiden verwijderen uit/van groenten en fruit? - Wat als resten van gewasbeschermingsmiddelen in het oppervlakte- of

grondwater terechtkomen? Beide worden immers gebruikt voor de drinkwatervoorziening.

- Als er residu’s van gewasbeschermingsmiddelen voorkomen op groenten en fruit mogen kinderen daar dan evenveel van eten als volwassenen? Waarom wel/niet?

2.2.2.2. LestekstLestekstLestekstLestekst In de lestekst “Pesticidenresidu’s: Magda?” krijgen de leerlingen algemene informatie voorgeschoteld over dit onderwerp. Kort wordt de ontstaansreden van deze producten geschetst. De laatste decennia is er echter een mentaliteitswijziging opgetreden met betrekking tot gewasbeschermingsmiddelen. Van eens wondermiddelen worden ze nu verguisd. Naarmate duidelijk werd dat bestrijdingsmiddelen schadelijke gevolgen hadden voor mens, dier en milieu heeft de wet een aantal beperkingen opgelegd aan het gebruik ervan. Dit gereglementeerd

2

gebruik van chemische middelen wordt gecontroleerd door de residuwetgeving. Omdat deze thematiek een heel eigen terminologie gebruikt, wordt deze hier kort toegelicht. Leerlingen leren waarvoor de diverse afkortingen staan.

3.3.3.3. OpdrachtenficheOpdrachtenficheOpdrachtenficheOpdrachtenfiche Nadat de lestekst met de leerlingen doorgenomen werd, kunnen de leerlingen actief aan de slag met de opdrachten die onder deze titel opgelijst worden. Voorwaarde is wel dat leerlingen toegang hebben tot internet. In een eerste opdracht kunnen zij aan de hand van gegevens die zij terugvinden in de tabel, verschillende stoffen rangschikken volgens toenemende mate van toxiciteit. Door de tabel juist te interpreteren kunnen leerlingen aflezen welk product het minst giftig en welk product het giftigst is. Opdracht twee zoomt in op de problematiek van pesticidenresidu’s in drinkwater. Immers, gewasbeschermingsmiddelen die in de landen tuinbouw gebruikt worden, kunnen deels wegspoelen naar het oppervlakte- en grondwater. De Europese en Vlaamse wetgeving hanteren echter strenge normen inzake het wegspoelen of uitlogen van chemische producten naar water. Leerlingen krijgen een grafiek voorgeschoteld waarin de concentratie van het (ondertussen verboden) gewasbeschermingsmiddel atrazine wordt uitgezet. Deze gegevens zijn gebaseerd op de meetresultaten van waterstalen genomen in de meetpunten ‘Fintele’ en ‘Knokkebrug’ op de IJzer in West-Vlaanderen. Leerlingen kunnen aan de hand van deze grafiek enkele besluiten formuleren inzake het gebruik van atrazine en het uitlogen naar het water. Bij de derde opdracht krijgen leerlingen de cijfergegevens voorgeschoteld. Zij moeten vervolgens zelf de grafieken tekenen. Het gaat hier over de concentratie van atrazine in de IJzer en het drinkwater. Leerlingen zien duidelijk dat na zuivering resten van gewasbeschermingsmiddelen uit het drinkwater verwijderd zijn en noteren ook bij deze grafiek hun conclusies. De vijfde opdracht kunnen zij beantwoorden met behulp van de informatie die zij opzoeken op internet. In deze opdracht wordt verwezen naar de krasse uitspraak in het artikel van Test-Aankoop (Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p. 30-33.) Leerlingen proberen een verklaring te formuleren waarom voor groenten en fruit geproduceerd in België, geen overschrijdingen van de residulimieten vastgesteld werden. Hierbij verwijzen zij naar de lastenboeken verbonden aan kwaliteitslabels zoals Flandria en EurepGap.

3

4.4.4.4. OplossingsficheOplossingsficheOplossingsficheOplossingsfiche In de oplossingsfiche die bij deze themabundel aangeboden wordt, vindt u de oplossingen die horen bij de opdrachten voor leerlingen. Zo kunnen stap voor stap de oplossingen van de leerlingen gevolgd en gecorrigeerd worden. Ook zal hier achtergrondinformatie voorzien worden, zodat u bepaalde antwoorden nader kan toelichten.

5.5.5.5. NutNutNutNuttige linkstige linkstige linkstige links www.vilt.be www.flandria.vlam.be www.fytoweb.be www.testaankoop.be www2.vlaanderen.be www.voeding-gezondheid.be/page.php?myfiche=24 www.voeding-gezondheid.be/page.php?myfiche=35 www.pesticiden.be www.zonderisgezonder.be www.pesticide.be www.phytofar.be www.iph.fgov.be www.milieurapport.be/default.aspx?PageID=86&ChapID=2203&NodeID=4912

1


Lestekst “Een kwart van de groenten en fruit in de Vlaamse winkelrekken bevat meer pesticiden dan wettelijk toegelaten.”1 Met deze titel joeg Test-Aankoop in januari 2007 de consumenten de stuipen op het lijf. Is hier een nieuwe voedselcrisis in de maak? Hoe schadelijk zijn deze pesticidenresten? Kloppen de cijfers en welke verantwoordelijkheid draagt de producent in deze zaak?

1.1.1.1. PesticidenPesticidenPesticidenPesticiden: vriend of vijand: vriend of vijand: vriend of vijand: vriend of vijand

1.1. Van vriend… Pesticiden of bestrijdingsmiddelen hebben vandaag een negatief imago. Ze worden gekoppeld aan allerlei milieu- en gezondheidsproblemen. Maar men mag niet vergeten tegen welke achtergrond deze producten ontwikkeld werden. De groeiende wereldbevolking stelde steeds hogere eisen aan de landbouw. De productie moest stijgen om de mens in zijn levensonderhoud te voorzien. Ziekten en plagen die de oogst vernielden, moesten daarom vermeden worden. Omstreeks het midden van de negentiende eeuw zat de Belgische landbouw aan het plafond van zijn kunnen. De combinatie van aanhoudende bevolkingsstijging en extreme grondversnippering verplichtten de boeren steeds hogere opbrengsten te realiseren2. Daarnaast betekenden de hongersnood, massale sterfte en migratie die het gevolg waren van het mislukken van de aardappeloogst in 1845 en 1846 een stimulans voor het onderzoek naar middelen om ziekten en plagen bij gewassen op te sporen en te voorkomen. Gewasbeschermingsmiddelen verhinderden dat planten ziek of volledig kaalgevreten werden en dat de oogst mislukte. De eerste resultaten waren bemoedigend. De opbrengst van gewassen nam spectaculair toe en ongedierte en onkruid maakten geen schijn van kans meer. Een revolutie in de gewasbescherming kwam er echter pas in de jaren 1940-1950 door de introductie van chemische bestrijdingsmiddelen. Deze middelen bleken werkzaam tegen een hele reeks plantaardige (schimmels, onkruiden) of dierlijke (insecten, mijten, knaagdieren, ..) organismen die gewassen bedreigen. Ze worden onderverdeeld in verschillende groepen naargelang de organismen die ze bestrijden, bijvoorbeeld de insecticiden tegen insecten, de fungiciden tegen schimmels en de herbiciden tegen onkruid.

1.2. …naar vijand De keerzijde van de medaille was echter dat bestrijdingsmiddelen schadelijk bleken voor mens, dier en milieu. Resten van pesticiden werden overal in het milieu tot zelfs

2

op de voedingsmiddelen zelf teruggevonden. Naarmate meer pesticiden gebruikt werden, ondervond men dat bepaalde insecten en planten resistentie of ongevoeligheid opbouwden tegen deze producten en dat zelfs een hogere dosis niet langer het gewenste resultaat leverde. En wat moest men na verloop van tijd beginnen tegen deze superinsecten en –plagen? Stap voor stap kwam daarom een wetgeving tot stand die zeer strenge normen oplegde aan het gebruik van deze pesticiden of gewasbeschermingsmiddelen. De toelatingsprocedures zijn vergelijkbaar met die voor geneesmiddelen. Vragen die men zich hierbij stelt zijn: Hoe giftig is een product? Wat is het effect van een bepaald product op het milieu?3 Als algemene regel geldt: wat niet uitdrukkelijk toegelaten is door de wet, is verboden. Deze zogenaamde ‘positieve’ of ‘witte’ lijst bevat ongeveer 300 erkende actieve stoffen voor ons land. Eind 2004 lanceerde de federale overheid het Pesticidenreductieplan. Dat plan wil de risico’s van het pesticidengebruik voor milieu en consument tegen 2010 met de helft terugdringen in vergelijking met de periode 1999-2001.4 Het verbod op schadelijke producten en het omschakelen naar een geïntegreerde teelt waarbij biologische bestrijding en waarschuwingssystemen in de plaats komen van kalenderbespuitingen, betekenen al een grote stap in de goede richting. Ook verbinden steeds meer landbouwers zich er toe te werken volgens de Code van Goede Landbouwpraktijken, wat het naleven van regels en normen zeker ten goede komt. Deze Code is een lastenboek dat voorschrijft welke producten toegelaten zijn op welke gewassen, welke wachttijd voor het oogsten moet gerespecteerd worden, … Daarnaast maakt de residuwetgeving van haar kant controle mogelijk. Aangezien gewasbeschermingsmiddelen algemeen aanvaard zijn in de gangbare landbouw, is het logisch dat er bij de oogst nog resten terug te vinden zijn. Voor de wet zijn residu’s of resten toelaatbaar als ze binnen bepaalde grenzen vallen die als onschadelijk vastgelegd zijn. Om een verkeerd en illegaal gebruik van gewasbeschermingsmiddelen af te raden, worden MRL’s, Maximum Residu Limieten, vastgelegd voor verschillende voedingsmiddelen. Het zijn deze MRL’s die in het kader van de residuwetgeving voortdurend gecontroleerd worden door het Federaal Agentschap voor de Veiligheid van de Voedselketen (FAVV).

2.2.2.2. Het ABC van de residuwetgevingHet ABC van de residuwetgevingHet ABC van de residuwetgevingHet ABC van de residuwetgeving Om de schadelijkheid van een stof vast te stellen heeft men een hele reeks termen en procédés ontwikkeld die allemaal deel uitmaken van de toxicologie of de wetenschap die zich bezighoudt met de giftigheid van stoffen. De residuwetgeving hanteert deze termen en wetenschappelijk vastgelegde waarden om de volksgezondheid te beschermen. LD 50 LD 50 of Letale Dosis 50 geeft de acute of onmiddellijke toxiciteit van stoffen weer voor proefdieren. “Letale dosis” staat voor “dodelijke dosis”, dus de LD 50 is de dosis waarbij de helft van de proefdieren sterft. Als een kleine dosis van een bepaald

3

product meer dan de helft van de proefdieren doodt, blijkt dit product zeer giftig te zijn. Of anders geformuleerd, hoe lager deze LD 50, hoe giftiger het product.5 NOAEL NOAEL staat voor “No Observed Adverse Effect Level”. Deze waarde is ook weer het resultaat van toxicologische proeven op dieren. Het gaat hier over de maximale dagelijkse dosis van een stof waaraan een dier gedurende zijn hele leven kan worden blootgesteld zonder dat er vergiftigingsverschijnselen optreden.6 ADI Voornoemde NOAEL-waarde wordt als basis gebruikt om de ADI, Acceptable Daily Intake of Aanvaardbare Dagelijkse Inname te berekenen. Dit is de dosis die men, op basis van de geregistreerde gegevens en per kilogram gewicht, dagelijks mag innemen gedurende zijn hele leven zonder dat er een waarneembaar effect optreedt.7 Omdat dieren en mensen niet altijd hetzelfde reageren op bepaalde stoffen, wordt er bij de berekening van de ADI nog een veiligheidsfactor ingebouwd variërend van 100 tot 1000, afhankelijk van de duur van de proeven. NOAEL (mg of µg/kg/dag)proefdier ADI (mg of µg/kg/dag)mens = ___________________________________

Veiligheidsfactor 100 tot 1000 Deze ADI-waarde geeft de chronische toxiciteit weer. Men kan immers schadelijke effecten ondervinden bij jarenlange herhaalde opname van kleine hoeveelheden gewasbeschermingsmiddelen. Bij het bepalen van de chronische toxiciteit wordt vooral rekening gehouden met volgende factoren bij gewasbeschermingsmiddelen8:

- mutagene werking: schade aan het genetisch materiaal - teratogene werking: schade aan de foetus - carcinogene werking: kankerverwekkende eigenschappen - effecten inzake reproductiviteit of voortplanting

MRL De berekening van het Maximum Residue Level of de Maximum Residu Limiet wordt gebaseerd op een standaard voedselpakket van een volwassene. Mensen eten immers verschillende producten en krijgen dus ook resten van uiteenlopende stoffen binnen. Deze MRL is de uiterste theoretische tolerantiegrens van het residu volgens toxicologische metingen.

Wist je dat…Wist je dat…Wist je dat…Wist je dat… de ADI, uitgedrukt in kg gewicht, vermenigvuldigd wordt met het eigen lichaamsgewicht om te weten hoeveel resten van een bepaald product men

tijdens zijn hele leven dagelijks in alle veiligheid mag opnemen. Voorbeeld:Voorbeeld:Voorbeeld:Voorbeeld: ADI van een bepaald gewasbeschermingsmiddel op groenten en fruit bedraagt 0,05 mg/kg gewicht (lichaamsgewicht), de wettelijke MRL bedraagt 0,1 mg/kg fruit en groenten. Gelet op de veiligheidsfactor 100 zou een persoon van 60 kg dagelijks 300 kg van dergelijke groenten en fruit mogen eten vooraleer zich een waarneembaar effect voordoet. Een kind van 10 kg mag ‘slechts’ 50 kg per dag

verbruiken!9

4

ARfD Vergelijkbaar met de ADI, die een drempelwaarde is voor chronische giftigheidsrisico’s, wordt sinds enkele jaren een acute referentiedosis, ARfD of Acute Reference Dose, voor acute toxische stoffen vastgelegd. Deze ARfD wordt ook vastgelegd op basis van toxiciteitsstudies, maar dan voor kortstondige inname. Ze bestaat dan ook enkel voor die stoffen waarvan men acute vergiftigingsverschijnselen verwacht.10 Door de residuwetgeving en voldoende controle tracht de overheid de consument te beschermen tegen de schadelijke gevolgen van gewasbeschermingsmiddelen. Jaarlijks worden door het FAVV een groot aantal monsters of stalen genomen om erover te waken dat de residulimieten niet overschreden worden. Indien dit toch het geval is en de gezondheid van de consument zou in gevaar zijn, wordt een nationaal en internationaal waarschuwingsbericht verspreid, een “rapid alarm”. Zo kunnen maatregelen genomen worden om producten te blokkeren, in beslag te nemen of te vernietigen. Controles van het Voedselagentschap hebben uitgewezen dat 7,3 % van de 1322 stalen groenten en fruit die gecontroleerd werden in 2006, meer resten van pesticiden bevatten dan wettelijk toegestaan. De voorbije vier jaar stelde het Voedselagentschap zelfs bijna een verdubbeling vast van dit aantal groente- en fruitstalen waarbij de MRL’s overschreden waren.11 Een kwart van de 85 gecontroleerde stalen door Test-Aankoop overschreed eveneens deze MRL’s. Typisch voor zulke resultaten zijn natuurlijk ook de uiteenlopende verklaringen. Volgens het Verbond van Belgische Tuinbouwveilingen is het immers niet de schuld van de Belgische telers. De controles die deze stijging aan het licht brachten, troffen geen problemen aan bij producten geteeld in België zoals sla, tomaten en paprika’s, wel bij ingevoerde druiven, nectarines en kruiden. Ook zijn de Belgische MRL-waarden strenger dan die van onze buurlanden waardoor België slechter uit deze vergelijkende studie kwam.12 Immers, Europa zet algemene richtlijnen uit maar de lidstaten zelf zijn vrij om deze MRL-waarden nog te verlagen. Elke Europese lidstaat moet zelf goedkeuren welke pesticiden wettelijk toegelaten zijn. Dat zorgt er bijvoorbeeld voor dat een product dat in België niet toegelaten is wel wordt teruggevonden op Spaanse druiven die hier in de winkel liggen. Ook kan je je natuurlijk vragen stellen bij de 85 stalen die Test-Aankoop uitvoerde. Hoe representatief zijn 85 stalen op het totale verhandelde volume van groenten en fruit per jaar in België?

5

3.3.3.3. BesluitBesluitBesluitBesluit Het laatste woord is duidelijk nog niet gezegd over deze pesticidenresidu’s en vooral de beperking ervan. Probleem voor de volksgezondheid is dat de gevolgen van deze overschrijdingen meestal pas met wat vertraging zichtbaar worden. Het is immers door de opstapeling van verschillende schadelijke stoffen in het lichaam dat toxiciteitverschijnselen aan het licht komen. Meer onderzoek aan consumentenzijde en controle door de overheid dwingen producenten van groenten en fruit bedachtzamer om te springen met chemische en schadelijke producten. Ook de Europese Unie, die werkt aan uniforme regels inzake het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen voor alle lidstaten, levert een belangrijke bijdrage.

11Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p. 30-33. 2 Segers, Y., Van Molle, L. Leven van het land. Boeren in België 1750-2000. Leuven, 2004, p. 32-33. 3“Weten over eten. Hoe zit de vork aan de steel? Een antwoord op uw vragen over vreemde stoffen in onze voeding.” Brochure. Brussel, 2001. 4“Milieu-impact pesticiden met helft teruggedrongen.” Interview met Annie Demeyere GEVILT november 2006. 5Van Outryve J. “Voedselveiligheid, een complex verhaal.” MENS, 42, 3e kwartaal 2001. p. 10-12. 6Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p. 31-32. 7Van Outryve J. “Voedselveiligheid, een complex verhaal.” MENS, 42, 3e kwartaal 2001. p. 10-12. 8“Code van goede landbouwpraktijken. Gewasbescherming” Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij. Brussel, 2007, p. 14. 9Van Outryve J. “Voedselveiligheid, een complex verhaal.” MENS, 42, 3e kwartaal 2001. p. 11. 10“Code van goede landbouwpraktijken. Gewasbescherming” Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij. Brussel, 2007, p. 71. 117,3 procent groente- en fruitstalen overschrijdt MRL. VILT 14/06/2006. 12“Kwart van groenten en fruit overschrijdt MRL’s” VILT 21/12/2006

6

“Wat eten we morgen?” ‘Wat eten we morgen?’ is een educatief project dat jongeren uit het secundair onderwijs wil informeren over onze eetgewoonten en laten kennismaken met heden en verleden van de landbouw- en voedingssector in Vlaanderen. Dit project is een initiatief van

Dit project wordt gerealiseerd met steun van de Vlaamse Overheid (Beleidsdomein Landbouw en Visserij), K.U.Leuven, KHLeuven, Innoverende Plattelandseconomie, VLAM, VILT, Boerenbond, Fevia.


1


Opdrachtenfiche

Opdracht 1: ToxiciteitOpdracht 1: ToxiciteitOpdracht 1: ToxiciteitOpdracht 1: Toxiciteit Rangschik onderstaande stoffen in toenemende mate van toxiciteit of giftigheid. Baseer je hiervoor op de tabel.1 Keukenzout, parathion, glyfosaat, cafeïne, dichloorvos, ethanol, nicotine, aldicarb

Tabel: LD 50-waarde van enkele gewasbeschermingsmiddelen en andere stoffen

Gewasbeschermingsmiddelen (mg/kg levend gewicht)

Andere stoffen (mg/kg levend gewicht)

Aldicarb 0,93 Ethanol 14

Parathion 2 Nicotine 188

Dichloorvos 50 Cafeïne 247

Pirimicarb 147 Aspirine 1 500

Glyfosaat > 3 530 Keukenzout 3 000

Mancozeb > 5 000

Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in drinkwaterdrinkwaterdrinkwaterdrinkwater Gewasbeschermingsmiddelen die in de landen tuinbouw gebruikt worden, kunnen voor een deel wegspoelen naar het oppervlaktewater of zelfs in het grondwater terecht komen. Oppervlakte- en grondwater liggen echter aan de basis van onze drinkwatervoorziening. Daarom hanteren zowel de Europese als de Vlaamse wetgeving zeer strenge normen voor het wegspoelen of uitlogen van pesticiden naar water. De limiet ligt op 0,1 µg actieve stof als maximale hoeveelheid voor ieder pesticide per liter water. Een limiet van 0,5 µg per liter water wordt opgelegd voor de som van de concentraties van individuele actieve stoffen.2

Deze limiet komt overeen met 0,1 gram in 1 miljoen liter water!

2

Atrazine, een vaak gebruikt bestrijdingsmiddel in de maïsteelt, werd recentelijk uit de markt gehaald. In onderstaande grafiek vind je de concentraties van atrazine in het water van de IJzer voor de periode 2001-2002.3

Atrazineconcentraties in de IJZER in 2001 en 2002

0.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

jan

01

jan

01

mrt

01

apr

01

mei

01

mei

01

jun

01

jul

01

aug

01

sep

01

okt

01

nov

01

dec

01

jan

02

feb

02

mrt

02

apr

02

mei

02

jun

02

jul

02

aug

02

sep

02

okt

02

nov

02

dec

02

Datum

atr

azin

e (

µg/l)

IJZER te FINTELE IJZER te KNOKKEBRUG

Als je deze grafiek analyseert, wat kan je dan besluiten met betrekking tot het gebruik van dit bestrijdingsmiddel doorheen het jaar? ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………….

Opdracht 3: GrafiekOpdracht 3: GrafiekOpdracht 3: GrafiekOpdracht 3: Grafiek In de tabel op pagina 3 vind je de waarden die gemeten werden voor het pesticide atrazine in de IJzer in West-Vlaanderen in 2005.4 Het oppervlaktewater uit de IJzer wordt in het spaarbekken van de Blankaart verzameld en vervolgens gezuiverd tot drinkwater. Zet de waarden van atrazine, gemeten in de IJzer, uit in een lijndiagram. De X-as geeft de maanden weer, op de Y-as zet je de gemeten waarden uit. Werk op de Y-as met schaal 0,1 µg. Zet vervolgens in een tweede kleur de waarden van atrazine uit die men terugvindt in het behandelde water wat nu drinkwater is.

3

Datum

Ijzer µg/l

Drinkwater µg/l

11/01/2005 0,019 0,026

9/02/2005 0,017 0,045

9/03/2005 0,015 0,036

5/04/2005 0,075 0,025

3/05/2005 0,085 0,019

7/06/2005 2,510 0,019

6/07/2005 4,370 0,000

3/08/2005 0,700 0,017

7/09/2005 0,355 0,035

4/10/2005 0,170 0,028

8/11/2005 0,075 0,045

6/12/2005 0,045 0,045 Luchtfoto spaarbekken Blankaart in West-

Vlaanderen

jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

Wat kan je besluiten uit deze waarden en grafiek met betrekking tot residu’s van atrazine in het drinkwater. Hou hierbij de limieten die door de wetgeving vastgelegd zijn voor drinkwater, in het achterhoofd. ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………….

4

Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we beter?beter?beter?beter?

Zoals reeds vermeld in de lestekst zouden heel wat groenten en fruit meer pesticidenresidu’s bevatten dan wettelijk toegestaan. Test-Aankoop heeft een vergelijkende studie uitgevoerd in vier euroconsumers-landen, België, Italië, Portugal en Spanje, om na te gaan hoe het gesteld is met groenten en fruit in onze winkelrekken.5 Als je weet dat uit diezelfde studie bleek dat voor de stalen sla, tomaten en paprika geproduceerd in België, geen overschrijdingen vastgesteld werden, blijkt de slogan ‘heerlijk van bij ons’ zijn naam waar te maken. Kan je een verklaring vinden waarom op Belgische producten veel minder pesticidenresidu’s aangetroffen worden? Informatie vind je op internet, ga eens een kijkje nemen op de website van Flandria.

………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………………………………………

5

1“Code van goede landbouwpraktijken. Gewasbescherming” Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij. Brussel, 2007, p. 14. 2“Code van goede landbouwpraktijken. Gewasbescherming” Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij. Brussel, 2007, p. 24-25. 3Gegevens verkregen van de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. 4Gegevens verkregen van de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. 5Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p 31-32. Foto’s en beeldmateriaal: Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (p 3), Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p 32. ( p 4).

1


Oplossingsfiche

Opdracht 1: ToxiciteitOpdracht 1: ToxiciteitOpdracht 1: ToxiciteitOpdracht 1: Toxiciteit Rangschik onderstaande stoffen in toenemende mate van toxiciteit of giftigheid. Baseer je hiervoor op de tabel.1 Keukenzout, parathion, glyfosaat, cafeïne, dichloorvos, ethanol, nicotine, aldicarb Glyfosaat – keukenzout – cafeïne - nicotine– dichloorvos – ethanol – parathion - aldicarb

Tabel: LD 50-waarde van enkele gewasbeschermingsmiddelen en andere stoffen

Gewasbeschermingsmiddelen (mg/kg levend gewicht)

Andere stoffen (mg/kg levend gewicht)

Aldicarb 0,93 Ethanol 14

Parathion 2 Nicotine 188

Dichloorvos 50 Cafeïne 247

Pirimicarb 147 Aspirine 1 500

Glyfosaat > 3 530 Keukenzout 3 000

Mancozeb > 5 000

Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in Opdracht 2: Pesticidenresidu’s in drinkwaterdrinkwaterdrinkwaterdrinkwater Gewasbeschermingsmiddelen die in de landen tuinbouw gebruikt worden, kunnen voor een deel wegspoelen naar het oppervlaktewater of zelfs in het grondwater terecht komen. Oppervlakte- en grondwater liggen echter aan de basis van onze drinkwatervoorziening. Daarom hanteren zowel de Europese als de Vlaamse wetgeving zeer strenge normen voor het wegspoelen of uitlogen van pesticiden naar water. De limiet ligt op 0,1 µg actieve stof als maximale hoeveelheid voor ieder pesticide per liter water. Een limiet van 0,5 µg per liter water wordt opgelegd voor de som van de concentraties van individuele actieve stoffen.2

Deze limiet komt overeen met 0,1 gram in 1 miljoen liter water!

Atrazine, een vaak gebruikt bestrijdingsmiddel in de maïsteelt, werd recentelijk uit de markt gehaald. In onderstaande grafiek vind je de concentraties van atrazine in het water van de IJzer voor de periode 2001-2002.3

2

Atrazineconcentraties in de IJZER in 2001 en 2002

0.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

jan

01

jan

01

mrt

01

apr

01

mei

01

mei

01

jun

01

jul

01

aug

01

sep

01

okt

01

nov

01

dec

01

jan

02

feb

02

mrt

02

apr

02

mei

02

jun

02

jul

02

aug

02

sep

02

okt

02

nov

02

dec

02

Datum

atr

azin

e (

µg/l)

IJZER te FINTELE IJZER te KNOKKEBRUG

Als je deze grafiek analyseert, wat kan je dan besluiten met betrekking tot het gebruik van dit bestrijdingsmiddel doorheen het jaar? Deze grafiek geeft de concentraties weer waarin atrazine in de periode 2001-2002

voorkwam in de IJzer. Het gewasbeschermingsmiddel atrazine werd uitsluitend gebruikt

in de periode mei tot september, met telkens een piek in juni. De waterstalen uit het

meetpunt Fintele bevatten meestal meer µg/l atrazine dan de stalen genomen in het

meetpunt Knokkebrug. Dit kan erop wijzen dat landbouwers in de buurt van het meetpunt

Fintele meer van dit product gebruikten of dat de uitloging naar het water hier

makkelijker verliep doordat de velden waarop het product gebruikt werd zich dichter bij

de rivier bevinden.

Opdracht 3: GrafiekOpdracht 3: GrafiekOpdracht 3: GrafiekOpdracht 3: Grafiek In de tabel op pagina 3 vind je de waarden die gemeten werden voor het pesticide atrazine in de IJzer in West-Vlaanderen in 2005.4 Het oppervlaktewater uit de IJzer wordt in het spaarbekken van de Blankaart verzameld en vervolgens gezuiverd tot drinkwater. Zet de waarden van atrazine, gemeten in de IJzer, uit in een lijndiagram. De X-as geeft de maanden weer, op de Y-as zet je de gemeten waarden uit. Werk op de Y-as met schaal 0,1 µg. Zet vervolgens in een tweede kleur de waarden van atrazine uit die men terugvindt in het behandelde water wat nu drinkwater is.

3

Datum

IJzer µg/l

Drinkwater µg/l

11/01/2005 0,019 0,026

9/02/2005 0,017 0,045

9/03/2005 0,015 0,036

5/04/2005 0,075 0,025

3/05/2005 0,085 0,019

7/06/2005 2,510 0,019

6/07/2005 4,370 0,000

3/08/2005 0,700 0,017

7/09/2005 0,355 0,035

4/10/2005 0,170 0,028

8/11/2005 0,075 0,045

6/12/2005 0,045 0,045 Luchtfoto spaarbekken Blankaart in West-

Vlaanderen

Wat kan je besluiten uit deze waarden en grafiek met betrekking tot residu’s van atrazine in het drinkwater? Hou hierbij de limieten die door de wetgeving vastgelegd zijn voor drinkwater, in het achterhoofd. Ondanks de piek van de atrazineconcentratie in de IJzer voor de periode mei tot

september, blijken de residu’s van dit chemisch middel in het drinkwater de limieten van

0,1 µg/l niet te overschrijden.

Een uitgebreide verklaring voor dit cijfermateriaal wordt opgenomen in het extra luik

over drinkwaterproductie.

4

EXTRA: DRINKWATERPRODUCTIEEXTRA: DRINKWATERPRODUCTIEEXTRA: DRINKWATERPRODUCTIEEXTRA: DRINKWATERPRODUCTIE Vooraleer water als drinkwater uit de kraan komt, moet het een hele reeks behandelingen ondergaan. Grond- en oppervlaktewater dat gebruikt wordt voor de productie van drinkwater, kan heel wat schadelijke stoffen en onzuiverheden bevatten. De behandeling die dit water ondergaat, is sterk afhankelijk van de aard en de kwaliteit ervan. Algemeen geldt dat grondwater een minder doorgedreven behandeling nodig heeft dan oppervlaktewater.5

Het oppervlaktewater is immers kwetsbaarder voor verschillende vormen van verontreiniging en bevat daardoor meer organische en anorganische stoffen dan grondwater. Illegale lozingen, het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen, bacteriën, … vormen een permanente bedreiging voor de kwaliteit van het water. De Vlaamse regering heeft daarom strenge reglementeringen opgelegd om de gebieden waar grond- en oppervlaktewater gewonnen wordt voor de drinkwaterproductie, te beschermen. In gebieden waar dit bord voorkomt, wordt slechts een zeer beperkt gebruik van meststoffen en bestrijdingsmiddelen toegelaten.6

Productie van drinkwater Productie van drinkwater Productie van drinkwater Productie van drinkwater uit oppervlaktewateruit oppervlaktewateruit oppervlaktewateruit oppervlaktewater Het oppervlaktewater, afkomstig uit rivieren, beken of kanalen, stroomt over speciale roosters in het pompkanaal. Deze roosters verwijderen meegevoerde voorwerpen zoals takken en plastiek afval uit het water. Het water wordt opgevangen in een pompkanaal waarna het wordt overgepompt in een spaarbekken. In dit spaarbekken wordt een hele watervoorraad opgeslagen.7 Het wordt hoofdzakelijk in de wintermaanden bijgevuld. Waarom in de winter:

- overvloed aan oppervlaktewater - beperkt gebruik van meststoffen - beperkt gebruik van bestrijdingsmiddelen

⇒ oppervlaktewater van goede kwaliteit

5

Dit water wordt een tijdje (+- 120 dagen voor water uit de IJzer in het spaarbekken van de Blankaart) gestockeerd in het spaarbekken zodat de natuur haar zelfzuiverende werk kan doen. Vanuit het spaarbekken wordt het water vervolgens via microzeven, die kleine vaste bestanddelen uit het water halen, overgepompt naar het waterproductiecentrum. Hier worden volgende stappen toegepast om van het oppervlaktewater drinkwater te maken:

- Vlokvorming met bezinking of flotatie Door een chemisch vlokmiddel toe te voegen, gaan kleine opgeloste organische deeltjes samenklitten en dus vlokken vormen. Deze vlokken waaraan de onzuiverheden zich vastgehecht hebben, worden van het water gescheiden door bezinking of flotatie. Bij flotatie worden de vlokken die bovendrijven eraf geschept.

- Zandfiltratie In de zandfilters worden de nog resterende vlokjes volledig uit het water verwijderd.

- Filtratie over actief koolfilter Het water vloeit vervolgens over een actief koolfilter. Sporen van organische vervuiling, zoals resten van bestrijdingsmiddelen, hechten zich vast aan de actieve kool. Tegelijk worden ook hinderlijke stoffen die de geur en smaak van het water beïnvloeden, eruit gehaald.8 Deze fase in de drinkwaterproductie is cruciaal voor het verwijderen van resten van gewasbeschermingsmiddelen. Een actief koolfilter is gebaseerd op het principe van adsorptie.9 Hierbij hechten stoffen, en meer bepaald microverontreinigingen zoals residu’s van bestrijdingsmiddelen, zich aan het interne oppervlak van de actieve kool.

6

Het water stroomt van boven naar beneden door het filterbed met actief koolkorrels. De microverontreinigingen worden geadsorbeerd, dit wil zeggen opgenomen door de poriekanalen en microporiën van de actief koolkorrels. Op deze figuur zie je duidelijk het poriekanaal en de microporiën van een actief-koolkorrel. De grote en kleinere cirkels stellen microverontreinigingen voor die zowel in de microporiën als in het poriekanaal worden opgenomen.

De hoeveelheid water die een actief koolfilter kan behandelen voordat ‘doorslag’ optreedt (dit wil zeggen dat microverontreinigingen niet meer worden opgenomen), wordt uitgedrukt in het aantal bedvolumes. Zo heeft 1 m³ actief koolkorrels waardoor 10 m³ water werd gefiltreerd, 10 bedvolumes te verwerken gekregen. Afhankelijk van de stoffen die verwijderd moeten worden, zuivert een actief koolfilter effectief 10 000 tot 30 000 bedvolumes. Wanneer ‘doorslag’ door de filter wordt vastgesteld, moeten de actief koolkorrels geregenereerd of gezuiverd worden.

- Andere behandelingstechnieken Door de steeds toenemende bedreiging van de kwaliteit van het oppervlaktewater zijn drinkwatermaatschappijen hoe langer hoe meer genoodzaakt bijkomende behandelingstechnieken te ontwikkelen voor een doeltreffende zuivering:

• biologische nitraatzuivering • fosfaatverwijdering • ozonisatie waarbij het water geoxideerd en gedesinfecteerd wordt • centrale deelontharding

Verklaring cijfergegevens en grafiek van atrazineconcentratie in oppervlakteVerklaring cijfergegevens en grafiek van atrazineconcentratie in oppervlakteVerklaring cijfergegevens en grafiek van atrazineconcentratie in oppervlakteVerklaring cijfergegevens en grafiek van atrazineconcentratie in oppervlakte---- en en en en drinkwater:drinkwater:drinkwater:drinkwater: De regeneratie van actief koolfilters kan ingeroepen worden ter verklaring van de zeer

lage waarden van de atrazineconcentratie in drinkwater van mei tot augustus in de

grafiek. Omgekeerd kunnen de iets hogere waarden van de atrazineconcentratie in het

drinkwater in de maanden november tot februari deels verklaard worden door een

verzadiging van de filters. Anderzijds spelen de 120 dagen wachttijd van het

oppervlaktewater in het spaarbekken een belangrijke rol. Vanaf november wordt immers

het water gezuiverd dat in de zomermaanden uit de IJzer werd opgepompt. En uit

voorgaande opdrachten bleek reeds dat het gebruik van atrazine een enorme piek kende

in de zomer. Dit verklaart de relatief hogere waarde van atrazinconcentratie in het

drinkwater in de periode november tot februari.

7

Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we Opdracht 4: Wat we zelf doen, doen we beter?beter?beter?beter?

Zoals reeds vermeld in de lestekst zouden heel wat groenten en fruit meer pesticidenresidu’s bevatten dan wettelijk toegestaan. Test-Aankoop heeft een vergelijkende studie uitgevoerd in vier euroconsumers-landen, België, Italië, Portugal en Spanje, om na te gaan hoe het gesteld is met groenten en fruit in onze winkelrekken.10 Als je weet dat uit diezelfde studie bleek dat voor de stalen sla, tomaten en paprika geproduceerd in België, geen overschrijdingen vastgesteld werden, blijkt de slogan ‘heerlijk van bij ons’ zijn naam waar te maken. Kan je een verklaring vinden waarom op Belgische producten veel minder pesticidenresidu’s aangetroffen worden? Informatie vind je op internet, ga eens een kijkje nemen op de website van Flandria en EurepGap.

Om in ons land aan bepaalde veilingen en warenhuisketens groenten en fruit te mogen

leveren, moeten tuinbouwers ervoor zorgen dat hun producten voldoen aan extra normen

en richtlijnen neergelegd in lastenboeken. Deze lastenboeken hanteren zelfs strengere

regels dan door de wet vastgelegd.

Twee voorbeelden

Flandria

Flandria is een Belgische kwaliteitslabel voor groenten en fruit. Dit keurmerk garandeert

een milieubewuste teelt, kwaliteit en versheid en wordt gehanteerd door zes grote

veilingen van ons land. Het Flandria-lastenboek bepaalt onder meer dat de telers moeten

bemesten op basis van bodemanalyses, dat ze bij voorkeur biologische middelen

gebruiken en dat ze zich voor de gewasbescherming moeten baseren op

waarnemingsberichten. Bovendien voorziet het Flandria-systeem dat alle groenten en

fruit zeer streng gecontroleerd worden op de aanwezigheid van residu’s.11

8

EurepGap

EurepGap staat voor Euro-Retailer Produce Working Group Good Agricultural Practice.

Het is een organisatie van Europese supermarkten die in het leven is geroepen om de

veiligheid van het voedsel dat in de supermarkten wordt aangeboden, optimaal te

garanderen. Om dit label te bekomen, moeten telers aan liefst 265 voorwaarden voldoen.

Alle aspecten van een duurzame productiewijze komen daarbij aan bod.

Voedselveiligheid, traceerbaarheid, milieubewustzijn, zelfs het welzijn van de arbeiders

die tijdens piekmomenten hard labeur in soms moeilijke omstandigheden moeten leveren,

worden in dit lastenboek opgenomen.

EurepGap houdt zich dus bezig met rassenkeuze, bemesting, gewasbescherming en

oogstvoorschriften. Ook arbeidsomstandigheden, afvalbeheersing en groenbeplanting

rond het bedrijf worden hierin opgenomen. De certificering gebeurt door het

onafhankelijke controlemechanisme Integra dat elke gecertificeerde teler aan een

jaarlijkse controle onderwerpt.12

Belgische tuinbouwers engageren zich om deze strenge lastenboeken na te leven. Zij

houden bij het telen van groenten en fruit rekening met de voorschriften inzake

gewasbeschermingsmiddelen die hierin voorkomen. Zo slagen zij erin de residu’s op

groenten en fruit drastisch te beperken. Een aantal maatregelen zijn ook strenger dan in

de ons omringende landen zodat producten die daar toegelaten zijn, bij ons op de

verboden lijst staan. Daardoor overschrijden ingevoerde producten soms de limieten die

in ons land gelden.

1“Code van goede landbouwpraktijken. Gewasbescherming” Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij. Brussel, 2007, p. 14. 2“Code van goede landbouwpraktijken. Gewasbescherming” Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij. Brussel, 2007, p. 24-25. 3Gegevens verkregen van de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. 4Gegevens verkregen van de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening. 5 Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, Mensen maken drinkwater. Brussel, 2007, p 18. 6 Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, Mensen maken drinkwater. Brussel, 2007, p 9. 7Belgaqua, Blauwboek. Alles wat u had willen weten over uw drinkwater en de behandeling van afvalwater. Brussel, 2001, p 11-12, p 37-38, Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, Mensen maken drinkwater. Brussel, 2007, p 18-21. 8 De Moel, P.J., Verberk, J.Q. e.a., Drinkwater - principes en praktijk. Den Haag, 2004, p 264-265. 9 www.lenntech.com/adsorptie.htm 10Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p 31-32. 11 “Integrale ketenbewaking: van boer tot consument.” VILT INFO 12 www.integra-bvba.be, www.eurep.nl Foto’s en beeldmateriaal:

Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (p 3), Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, Mensen maken drinkwater. Brussel, 2007, p 9.(p 4 b), Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening, Mensen maken drinkwater. Brussel, 2007, p 21.(p 4 o), De Moel, P.J., Verberk, J.Q. e.a., Drinkwater - principes en praktijk. Den Haag, 2004, p 265 (p 5), Lauryssen, S., Sas, R. “Pesticiden. Nog steeds te veel.” Test-Aankoop. Nr 505, januari 2007. p 32. ( p 6).

1


Leerplannen en eindtermen

A. Gesubsidieerd vrij onderwijs

1.1.1.1. VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs graad secundair onderwijs graad secundair onderwijs graad secundair onderwijs TSO TV Biotechnische WetenschappenTSO TV Biotechnische WetenschappenTSO TV Biotechnische WetenschappenTSO TV Biotechnische Wetenschappen LICAP LICAP LICAP LICAP –––– Brussel Brussel Brussel Brussel---- D/1999/0279/047 D/1999/0279/047 D/1999/0279/047 D/1999/0279/047

5.3. Milieuleer Verontreiniging van water door gewasbeschermingsmiddelen

- stoffen opnoemen - problemen die veroorzaakt kunnen worden door

gewasbeschermingsmiddelen in het milieu (water) opsommen

2.2.2.2. VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: ASO AV NatuurwetenschappenASO AV NatuurwetenschappenASO AV NatuurwetenschappenASO AV Natuurwetenschappen IIIInhoudsgebonden VOETENnhoudsgebonden VOETENnhoudsgebonden VOETENnhoudsgebonden VOETEN

Opvoeden tot burgerzin 14 C De leerlingen kunnen veilig en verantwoord omgaan met stoffen en chemisch afval en gevarensymbolen (Europese en Vlaamse wetgeving hieromtrent) Milieueducatie 2 De leerlingen kunnen het normvervagend en grensoverschrijdend karakter van milieuvervuiling bij productie en verbruik illustreren Waterverontreiniging door pesticidenresidu’s Milieueducatie 3 De leerlingen zijn bereid de milieureglementering toe te passen Correct gebruiken en verwerken van gewasbeschermingsmiddelen en de toegelaten limieten niet overschrijden Technisch-technologische vorming 1/2 Leerlingen kunnen de effecten van techniek op mens en samenleving illustreren Leerlingen kunnen de effecten van techniek op menselijke gedragingen, houdingen, waarden en normen illustreren Waterverontreiniging door pesticidenresidu’s

3.3.3.3. VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: TSO LandbouwtechniekenTSO LandbouwtechniekenTSO LandbouwtechniekenTSO Landbouwtechnieken Plant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieu LICAPLICAPLICAPLICAP----Brussel D/2005/0279/047Brussel D/2005/0279/047Brussel D/2005/0279/047Brussel D/2005/0279/047

4.1.5. Gewasbeschermingsmiddelen en duurzame plantaardige productie

2

- gewasbeschermingsmiddelen in het water: in het oppervlakte-, het grond- en het drinkwater

4.4.4.4. VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs:

TSO TSO TSO TSO TuinTuinTuinTuinbouwtechniekenbouwtechniekenbouwtechniekenbouwtechnieken Plant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieu LICAPLICAPLICAPLICAP----Brussel D/2005/0279/048Brussel D/2005/0279/048Brussel D/2005/0279/048Brussel D/2005/0279/048



5.5.5.5. VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs:

BBBBSO SO SO SO LandbouwLandbouwLandbouwLandbouw Plant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieu LICAPLICAPLICAPLICAP----Brussel D/2005/0279/011Brussel D/2005/0279/011Brussel D/2005/0279/011Brussel D/2005/0279/011



4.1.4. Toxicologie 4.1.4.1. Algemene inleiding

6.6.6.6. VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3VVKSO Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: BBBBSO SO SO SO TuinbouwTuinbouwTuinbouwTuinbouw Plant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieuPlant en groeimilieu LICAPLICAPLICAPLICAP----Brussel D/2005/027Brussel D/2005/027Brussel D/2005/027Brussel D/2005/0279/0469/0469/0469/046



4.1.4. Toxicologie 4.1.4.1. Algemene inleiding

B. Gemeenschapsonderwijs

7.7.7.7. GemeenschapsonGemeenschapsonGemeenschapsonGemeenschapsonderwijs Leerplan 3derwijs Leerplan 3derwijs Leerplan 3derwijs Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: TSO Biotechnische Wetenschappen TV landbouw/tuinbouw TSO Biotechnische Wetenschappen TV landbouw/tuinbouw TSO Biotechnische Wetenschappen TV landbouw/tuinbouw TSO Biotechnische Wetenschappen TV landbouw/tuinbouw 2006/1072006/1072006/1072006/107

Subvak 4: Technieken 2.5. Chemische stoffen in waterverontreiniging

3

8.8.8.8. Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: ASO AV NatuurASO AV NatuurASO AV NatuurASO AV Natuurwetenschappenwetenschappenwetenschappenwetenschappen Addendum inhoudsgebonden VOETENAddendum inhoudsgebonden VOETENAddendum inhoudsgebonden VOETENAddendum inhoudsgebonden VOETEN

Opvoeden tot burgerzin 14 C De leerlingen kunnen veilig en verantwoord omgaan met stoffen en chemisch afval en gevarensymbolen (Europese en Vlaamse wetgeving hieromtrent) Milieueducatie 2 De leerlingen kunnen het normvervagend en grensoverschrijdend karakter van milieuvervuiling bij productie en verbruik illustreren

Waterverontreiniging door pesticidenresidu’s Milieueducatie 3 De leerlingen zijn bereid de milieureglementering toe te passen Correct gebruiken en verwerken van gewasbeschermingsmiddelen en de toegelaten limieten niet overschrijden Technisch-technologische vorming 1/2 Leerlingen kunnen de effecten van techniek op mens en samenleving illustreren Leerlingen kunnen de effecten van techniek op menselijke gedragingen, houdingen, waarden en normen illustreren Waterverontreiniging door pesticidenresidu’s

9.9.9.9. Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: TSO TSO TSO TSO Tuinbouwtechnieken TV Tuinbouw 2005/080Tuinbouwtechnieken TV Tuinbouw 2005/080Tuinbouwtechnieken TV Tuinbouw 2005/080Tuinbouwtechnieken TV Tuinbouw 2005/080

Module 4: Gewasbescherming Toxicologie: Hoe giftig zijn gewasbeschermingsmiddelen?

10.10.10.10. Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3Gemeenschapsonderwijs Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: BBBBSO SO SO SO TTTTuinbouw uinbouw uinbouw uinbouw TV Tuinbouw 2005/079TV Tuinbouw 2005/079TV Tuinbouw 2005/079TV Tuinbouw 2005/079

Module 9: Natuurbeheer en milieu 5) Gewasbeschermingsmiddelen en milieu Gewasbeschermingsmiddelen in het water: oppervlakte-, grond- en drinkwater

C. Gesubsidieerd officieel onderwijs

11.11.11.11. POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: TSO Biotechnische WetenschappenTSO Biotechnische WetenschappenTSO Biotechnische WetenschappenTSO Biotechnische Wetenschappen 2003/14//4/R/SG/2h/III/D2003/14//4/R/SG/2h/III/D2003/14//4/R/SG/2h/III/D2003/14//4/R/SG/2h/III/D

Biotechniek: Milieu

Waterverontreiniging door gewasbeschermingsmiddelen - stoffen opnoemen - problemen die veroorzaakt kunnen worden door

gewasbeschermingsmiddelen in het milieu (water) opsommen

4

12.12.12.12. POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs:

TSO LandTSO LandTSO LandTSO Landbouwtechniekenbouwtechniekenbouwtechniekenbouwtechnieken 2003/18; 19//4//R/SG/12003/18; 19//4//R/SG/12003/18; 19//4//R/SG/12003/18; 19//4//R/SG/1/III//V/0/III//V/0/III//V/0/III//V/05555

Milieu: Plantenbescherming - Toxicologie

- Gevaren verbonden aan gewasbeschermingsmiddelen - Begrip Toxiciteit - Verschil tussen acute en chronische vergiftiging

- Verklaring van de termen die gebruikt worden in de wetgeving op pesticidenresidu’s

- Gewasbescherming en milieu - Gewasbeschermingsmiddelen in het water (oppervlaktewater, grondwater en drinkwater)

13.13.13.13. POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs:

TSO TuinbouwtechniekenTSO TuinbouwtechniekenTSO TuinbouwtechniekenTSO Tuinbouwtechnieken 2003/18; 20//4//R/SG/2h/III//V/072003/18; 20//4//R/SG/2h/III//V/072003/18; 20//4//R/SG/2h/III//V/072003/18; 20//4//R/SG/2h/III//V/07

Milieu: Plantenbescherming - Toxicologie

- Gevaren verbonden aan gewasbeschermingsmiddelen - Begrip Toxiciteit - Verschil tussen acute en chronische vergiftiging

- Verklaring van de termen die gebruikt worden in de wetgeving op pesticidenresidu’s

- Gewasbescherming en milieu - Gewasbeschermingsmiddelen in het water (oppervlaktewater, grondwater en drinkwater)

14.14.14.14. POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3POV Leerplan 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: BBBBSO SO SO SO LandbouwLandbouwLandbouwLandbouw 2003/15; 162003/15; 162003/15; 162003/15; 16//4//R/SG/2h/III//V/07//4//R/SG/2h/III//V/07//4//R/SG/2h/III//V/07//4//R/SG/2h/III//V/07

- Gewasbescherming en milieu

- Welke verontreinigingen kunnen het gevolg zijn van gewasbeschermingsmiddelen: oppervlakte-, grond- en drinkwater

15.15.15.15. POV LeerplaPOV LeerplaPOV LeerplaPOV Leerplan 3n 3n 3n 3eeee graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs: graad secundair onderwijs:

BSO TuinbouwBSO TuinbouwBSO TuinbouwBSO Tuinbouw 2003/16; 172003/16; 172003/16; 172003/16; 17//4//R/SG/2h/III//V/07//4//R/SG/2h/III//V/07//4//R/SG/2h/III//V/07//4//R/SG/2h/III//V/07

- Gewasbescherming en milieu

- Welke verontreinigingen kunnen het gevolg zijn van gewasbeschermingsmiddelen: oppervlakte-, grond- en drinkwater

5

D Vakoverschrijdende eindtermen Gezondheidseducatie

VG 1: kritische houding ten opzichte van het eigen voedingspatroon Technische en Technologische vorming

VT 1: effecten van techniek op mens en samenleving illustreren Leren Leren

VL 4: zelfstandig informatie kritisch analyseren en synthetiseren VL 5: zinvol inoefenen, memoriseren en herhalen VL 6: verwerkte informatie functioneel toepassen in verschillende situaties

Sociale vaardigheden

VS 4: doelgericht communiceren

“Wat eten we morgen?”

“Wat eten we morgen?” is een educatief project dat jongeren uit het secundair onderwijs

wil informeren over onze eetgewoonten en laten kennismaken met hede

van de landbouw- en voedingssector in Vlaanderen.

Dit project is een initiatief van

Dit project wordt gerealiseerd met steun van de Vlaamse Overheid (Beleids

Landbouw en Visserij), KU Leuven, KHLeuven, Innoverende Platte

VILT, Boerenbond, Fevia.



wil informeren over onze eetgewoonten en laten kennismaken met heden en verleden

en voedingssector in Vlaanderen.

Dit project wordt gerealiseerd met steun van de Vlaamse Overheid (Beleidsdomein

Leuven, KHLeuven, Innoverende Plattelandseconomie, VLAM,



n en verleden

landseconomie, VLAM,

Pesticidenresidu’s: Magda? - Plattelandsklassen vz€¦ · Pesticidenresidu’s: Magda?...

Documents

Transcript of Pesticidenresidu’s: Magda? - Plattelandsklassen vz€¦ · Pesticidenresidu’s: Magda?...