WATERSTOF: EEN NIEUW PERSPECTIEF VOOR DE NEDERLANDSE INDUSTRIE

Mei 2019 Kansen en mogelijkheden H2MaakNL

Opgesteld in opdracht van Rijksdienst voor Ondernemend

Nederland (RVO) en het ministerie van Economische Zaken

NIET VOOR VERDERE VERSPREIDING

PERSPECTIEF VOOR DUURZAME GROEI DOOR WATERSTOF

Waterstof: kansen voor de Nederlandse industrie

AanleidingVele landen en regio’s zien waterstof als een onmisbare energiedrager, naast duurzame stroom en warmte, in de transitie naar een schone, betrouwbare en betaalbare energie- en grondstofvoorziening. Door de ontwikkelingen in duurzame elektriciteitsproductie en klimaatdoelen komt de grootschalige toepassing van waterstof dichter binnen handbereik.

Nederland wil bij de voorhoede horen in de water­stofontwikkeling. De Nederlandse industrie kan daar een grote bijdrage aan leveren. Wat is de huidige positie van de Nederlandse (maak­)industrie en welke mogelijkheden zijn er om deze te versterken? Zijn er voor Nederland als ‘gasland’ bijzondere startposities te herkennen?

Waterstof: kansen voor de Nederlandse industrie Perspectief voor duurzame groei door waterstof

Vooraankondiging

Dit document is een vooraankondiging op basis van de eerste verkenning die is uitgevoerd naar de kansen van de Nederlandse industrie op weg naar de brede toepassing van waterstof. De verkenning komt mede tot stand door het Ministerie van Economische zaken en Klimaat en de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. In september 2019 zal de complete rapportage worden gepresenteerd. Neem bij vragen over deze vooraankondiging of de complete rapportage contact op met Rogier Blokdijk, +31 (0) 6 83 52 69 41 of rogier.blokdijk@fme.nl.

2 | Perspectief voor duurzame groei door waterstof

Waar kunnen snelle stappen worden gemaakt voor economische groei door het gebruik van waterstof? En wat is daarvoor nodig?

OnderzoekDoor Ekinetix en Stratelligence is een eerste verkenning uitgevoerd. Wat zijn de kansen voor het bedrijfsleven? En welke mogelijkheden bestaan er om de Nederlandse positie op het gebied van waterstof te versterken? De studie omvat een analyse van de verschillende water­stofproductieketens en gaat in op de potentie van de segmenten daarbinnen. Ook is een inventarisatie van bestaande spelers uitgevoerd.

Voor de identificatie van kansen is gekeken naar de verschillende (toekomstige) toepassingsgebieden van waterstof en de bijbehorende toeleveringsketen. Ook wordt ingegaan op de specifieke eigenschappen van waterstof en hoe deze om bepaalde oplossingen en producten vragen. Deze specifieke eigenschappen bieden interessante kansen voor bedrijven uit de Nederlandse (hightech) maakindustrie. Voor deze bedrijven kan deze verkenning dan ook helpen markt-kansen en ketenpartners te identificeren. Naast een globale analyse van de integrale waterstofketen wordt exemplarisch ingegaan op drie onderdelen van de keten: PEM­elektrolyse, waterstof­CV­ketels en hogedruktanks.

ResultatenDe resultaten laten zien dat er al meer dan 250 partijen betrokken zijn bij de nieuwe ontwikkelingen op het ge-bied van waterstof. Een groot deel daarvan betreft tech-nische toeleveranciers en industriële dienstverleners. Zichtbaar is dat er twee grotere waterstofclusters zijn: in Zuid­Holland rondom Rotterdam en in Gelderland

rondom Arnhem. Maar belangrijker is dat overal in Nederland al bedrijven met waterstof en brandstofcellen aan de slag zijn. Bovendien zien we dat de vele aan-gekondigde waterstofprojecten ook bedrijven inspireren die tot voor kort op andere terreinen actief waren.

Nederland heeft nu al bijna alle ketenonderdelen in huis en kan een positie innemen in de internationale koplopers groep. Daarmee heeft ons land de potentie zich ook in technologisch opzicht verder te ontwikkelen tot een gidsland. Nederland is na Duitsland nu al de grootste waterstofproducent binnen Europa. Met de infrastructuur, kennis en marktpositie op het gebied van gas heeft Nederland een gunstig startpunt.

Er zijn veel verschillende kansen geïdentificeerd. Waterstof biedt een nieuw perspectief voor zowel de bestaande (aard)gassector als voor andere sectoren in de maakindustrie die relevante (toe)leveranciers zijn voor specifieke systemen, componenten en onderdelen, die nodig zijn om de rol voor waterstof in het energie systeem vorm te geven.

Complete rapportageDe complete rapportage over het perspectief voor duurzame groei door waterstof zal inzicht bieden in de invulling van de kansen en mogelijkheden. Daarbij zal er een interessante set van conclusies en aanbevelingen worden gedaan om overheid, brancheorganisaties en het bedrijfsleven ertoe aan te zetten met concrete doelstellingen en acties aan de slag te gaan.

Perspectief voor duurzame groei door waterstof | 3

Geografische verdeling bedrijven in Nederland* (Zie ook de bedrijvenlijst)

Per bedrijf zijn meerdere rollen mogelijk. Hierdoor kan totaal van alle ketenposities hoger uitvallen dan totaal aantal bedrijven.*Stand van zaken juli 2019.

4 | Perspectief voor duurzame groei door waterstof

Noord-Holland1 E­productie3 mobiliteit1 LTW1 industrie1 opslag3 H₂­productie7 toeleveranciers5 diensten

Flevoland1 E­productie2 mobiliteit2 LTW2 toeleveranciers

Utrecht4 mobiliteit1 LTW4 toeleveranciers4 diensten

Zuid-Holland12 mobiliteit3 LTW7 industrie6 distributie2 opslag8 H₂­productie29 toeleveranciers30 diensten

Zeeland1 toeleverancier

Groningen4 mobiliteit2 distributie1 opslag1 H₂­productie2 toeleveranciers8 diensten

Noord-Brabant4 mobiliteit1 LTW2 distributie2 opslag10 toeleveranciers7 diensten

Drenthe1 mobiliteit1 LTW2 netbeheer3 toeleveranciers2 diensten

Overijssel2 E­productie3 LTW2 industrie1 distributie2 H₂­productie3 toeleveranciers13 diensten

Gelderland4 E­productie3 mobiliteit6 LTW2 industrie2 distributie3 H₂­productie16 toeleveranciers13 diensten

Limburg1 industrie2 toeleveranciers

Friesland1 mobiliteit1 LTW1 industrie1 H₂­productie1 toeleverancier1 diensten

Perspectief voor duurzame groei door waterstof | 5

Bedrijvenlijst Juli 2019

Deze vooraankondiging bevat voor een eerste oriëntatie een lijst met bedrijven die actief zijn met ontwikkelingen op het gebied van waterstof in Nederland.

1 Accenda Delft ZH

2 Air Liquide Rotterdam ZH

3 Air Products & Chemicals Rotterdam ZH

4 Airborne International Composites Den Haag ZH

5 Airborne Oil & Gas IJmuiden NH

6 Akzo Nobel Amsterdam NH

7 Ale (Advanced lightweight engineering) Delft ZH

8 Alewijnse Marine Technology Nijmegen GLD

9 Alliander Arnhem GLD

10 Alstom Utrecht UT

11 Althen Leidschendam ZH

12 Altran Schiphol NH

13 Ansaldo Thomassen Rheden GLD

14 Arcadis Nederland Amsterdam NH

15 ATAG kooktoestellen Zevenaar GLD

16 ATAG Verwarming Nederland Lichtenvoorde GLD

17 Atlas Copco Zwijndrecht ZH

18 Avedko Dordrecht ZH

19 AVIV Enschede OV

20 AZTECO electronics Zwijndrecht ZH

21 Baetsen Veldhoven NB

22 BAM Infra Energie & Water Gouda ZH

23 BDR Thermea Apeldoorn GLD

24 Bekaert Combustion Technology Groningen GR

25 BOA Nederland Tilburg NB

26 Bodewes Hoogezand GR

27 BOSAL Vianen UT

28 Bosch Rexroth Electric Drives & Controls Eindhoven NB

29 Bosch Thermotechniek Deventer GLD

30 BP Raffinaderij Rotterdam Rotterdam ZH

31 Bredenoord Arnhem GLD

32 Bredenoord Apeldoorn GLD

33 Brimos Hattem GLD

34 Brink Climate Systems Staphorst OV

35 Bronkhorst High­Tech Ruurlo GLD

36 BTG (biomass technology group) Enschede OV

37 Bürkert Contromatic Breda NB

38 BWT Nederland Waddinxveen ZH

39 CE Delft Delft ZH

40 Century Aluminum Vlissingen Ritthem ZL

41 CH Energy Groningen GR

42 CIKAM Almere FL

43 Combigas Zwolle OV

44 Contour Advanced Systems Winterswijk GLD

45 Contour Covering Technology Winterswijk GLD

46 Contrall Apeldoorn GLD

47 Cornel s­Gravenzande ZH

48 Coteq Almelo OV

49 Cryoworld Wieringerwerf NH

50 DAF Trucks Eindhoven NB

51 Dahlman Maassluis ZH

52 Damen Shipyards Gorinchem ZH

53 De Vries Makkum Makkum FR

54 DEERNS Rijswijk ZH

55 Delta Technics Engineering Breda NB

56 DeMaCo Noord­Scharwoude NH

57 Deodrive Rotterdam ZH

58 DNV GL Arnhem GLD

59 Dr. Ten Wezep GLD

60 Draeger Zoetermeer UT

61 Duiker Combustion Engineers Wateringen ZH

62 DUINN Groningen GR

63 E & E Advies Groningen GR

64 Ebby Road Eindhoven NB

65 ECM Technologies Leeuwarden FR

66 Eekels Technology Kolham GR

67 Ekinetix Zwijndrecht ZH

68 Electromach Hengelo OV

69 Elestor Arnhem GLD

70 Eltacon Engineering Waddinxveen ZH

71 Emerson Rijswijk ZH

72 Emmet Green Den Haag ZH

73 Emmtec Services Emmen DR

74 ENECO Rotterdam ZH

75 ENERCON Services Netherlands Zwolle OV

76 Energie Service Noord West (ESNW) (voorheen Gaswacht) Alkmaar NH

77 Energy Watch Almelo OV

78 EnergyStock Groningen GR

79 Enexis s­Hertogenbosch NB

80 Engie Zwolle OV

81 Enrichment Technology Nederland Almelo OV

82 EnTranCe Groningen GR

83 Enviu Rotterdam ZH

84 E­On Benelux Rotterdam ZH

85 Equinor Rotterdam ZH

86 E­traction Europe Apeldoorn GLD

87 E­Trucks Westerhoven NB

88 Exoxtox Nieuw­Vennep NH

89 Fast concepts Deventer OV

90 Feenstra Lelystad FL

91 Ferroli Nederland Breda NB

92 Fluidwell Veghel NB

93 Fokker GKN Aerospace Papendrecht ZH

94 Fountain Fuel Hoogland UT

95 Frames Energy Systems Alphen a/d Rijn ZH

96 Fujifilm Europe Tilburg NB

97 Future Proof Shipping Rotterdam ZH

98 Gasterra Groningen GR

99 Gasunie New Energy Groningen GR

100 Gasunie Waterstof Services Groningen GR

101 Gavilar Dordrecht ZH

102 Geesink Emmeloord FL

103 General Electric Rijswijk ZH

104 Greenplanet Pesse Pesse DR

105 Greenpoint Oude Tonge ZH

106 Greentrust Oosterbeek GLD

107 H2 storage Den Haag ZH

108 H2Fuel Voorschoten ZH

109 Hamer Apeldoorn GLD

110 Hatech Rotterdam ZH

111 Heerema Fabrication Group Zwijndrecht ZH

112 Heerema Offshore Leiden ZH

113 Heijmans Rosmalen NB

114 Hilux5 Hengelo OV

115 Holland Ship Electric Rotterdam ZH

116 Holthausen Hoogezand GR

117 Howden Hengelo OV

118 Howden Thomassen Compressors Rheden GLD

119 HSF Duiven GLD

120 Huisman Equipment Schiedam ZH

121 Hydrasun Rotterdam ZH

122 Hydrogenious Asten NB

123 Hydron Energy Noordwijkerhout ZH

124 HyET Arnhem GLD

125 HyGear Arnhem GLD

126 HyGro Alkmaar NH

127 HyMatters Arnhem GLD

128 Hymove Arnhem GLD

129 Hysolar Nieuwegein UT

130 Hytruck Beverwijk NH

131 Hyundai Nederland Sassenheim ZH

132 IHC Holland Kinderdijk ZH

133 IHC Merwede Holding Kinderdijk ZH

134 IHC Shipbuilding Kinderdijk ZH

135 IHI Hauzer Techno Coating Venlo LB

136 IMI precision Engineering Almere FL

137 Intergas Verwarming Coevorden DR

138 Intertech Mechanical Groot­Ammers ZH

139 Inven Breda ZH

140 Itho Daalderop Nederland Schiedam ZH

141 Jenbacher (GE Power) Alblasserdam ZH

142 Jongeneel Valkenburg ZH

143 JP Energiesystemen Austerlitz UT

144 JP van der Meer Hilvarenbeek NB

145 Keolis Nederland Deventer GLD

146 Kerkhof & Zn Den Haag ZH

147 Kiremko Montfoort UT

148 KIWA Apeldoorn GLD

149 Kuwait Petroleum Research and technology Rotterdam ZH

150 KVE Composites Group Den Haag ZH

151 KWR Water Technology Nieuwegein UT

152 Lagerwey Systems Barneveld GLD

153 Lamers Nijmegen GLD

154 Landustrie Sneek Sneek FR

155 Leak Control Benelux Dordrecht ZH

156 Liander Arnhem GLD

157 Linde Gas Benelux Schiedam ZH

158 Liqal Breda NB

159 Louwman & Parqui Toyota Raamsdonksveer NB

160 Magneto Special Anodes Schiedam ZH

161 Maximator Benelux Wateringen ZH

162 Mokveld Valves Gouda ZH

163 Mourik Groot Ammers ZH

164 Mourik Services Rotterdam ZH

165 MSN Marine Westerbroek GR

166 MTSA technopower Arnhem GLD

167 MTU Benelux Dordrecht ZH

168 Nalco Nederland Oegstgeest ZH

169 Nedap Groenlo GLD

170 Nedmag Veendam GR

6 | Perspectief voor duurzame groei door waterstof

171 Nedstack Fuel Cell Technolgy Arnhem GLD

172 Nefit Industrial Deventer OV

173 New Cosmos ­ BIE Heerhugowaard NH

174 Niestern Sander Reparatie Farmsum GR

175 Nmi Delft ZH

176 Nouryon Rotterdam/Delfzijl GR

177 Nproxx Heerlen LB

178 N­Tra (Rendo) Meppel DR

179 Nuon Vattenfall Arnhem GLD

180 NXP Semiconductors Netherlands Nijmegen GLD

181 O3 Systems Eindhoven NB

182 OCI­Nitrogen Geleen LB

183 Oiltanking Amsterdam NH

184 Orangegas Amsterdam NH

185 OUXO energy Tynaarlo DR

186 Parker Oldenzaal OV

187 Pipelife Soluforce Enkhuizen NH

188 Pitpoint (Total) Nieuwegein UT

189 Powerspex Hengelo OV

190 Prins Autogas Systemen Eindhoven NB

191 Proton Ventures Schiedam ZH

192 Pure Water Group Sprundel NB

193 Qbuzz Groningen GR

194 Qirion Duiven GLD

195 Quintel Intelligence Amsterdam NH

196 Ravo Alkmaar NH

197 REBEL Rotterdam ZH

198 Recoy Amsterdam NH

199 REDstack Sneek FR

200 Remeha Apeldoorn GLD

201 RENDO Meppel DR

202 RESATO Assen DR

203 RET Rotterdam ZH

204 RHDHV Amersfoort UT

205 Rijngas Arnhem GLD

206 Rootselaar Nijkerk GLD

207 SBM Offshore Schiedam ZH

208 SBM Schiedam Schiedam ZH

209 Schenk Tanktransport Papendrecht ZH

210 SCW Alkmaar Nh

211 Shell Den Haag ZH

212 Siemens Den Haag ZH

213 SPIE Nederland Breda NB

214 Spijkstaal Peinemann Hoogvliet ZH

215 Stedin Rotterdam ZH

216 Stichting New Energy Coalition Groningen GR

217 Stichting the green village Delft ZH

218 Stork Utrecht UT

219 Stork Technical Services Holding Hengelo OV

220 Stork Thermeq Hengelo OV

221 Stratelligence Leiden ZH

222 Strukton Worksphere Eindhoven NB

223 Swagelok Nederland Waddinxveen ZH

224 TAQA Offshore Alkmaar NH

225 TATA IJmuiden NH

226 Techni Control International Hoogeveen DR

227 Technologies Added Emmen DR

228 Teesing Rijswijk ZH

229 Teijin Arnhem GLD

230 Tennet Arnhem GLD

231 Tieluk Leeuwarden FR

232 TNO Science and Industry Delft ZH

233 Toyota Material Handling Nederland Ede GLD

234 Tradinco Instrumenten­Apparaten Zoetermeer ZH

235 Twinning Energy Maarn UT

236 Vaillant Group Netherlands Amsterdam NH

237 Van der Heide Drachten FR

238 Van Dorp Installatiebedrijven Zoetermeer ZH

239 Van Remmen UV Techniek Wijhe OV

240 VBR Turbine Partners Elst GLD

241 VCC (VCC ASE) Ooij GLD

242 VDL Bus & Coach Nederland Valkenswaard NB

243 VDL Enabling Transport Solutions Eindhoven NB

244 Viessmann Nederland Capelle a/d IJssel ZH

245 Vincotte Breda NB

246 Visser & Smit Hanab Distributie Papendrecht ZH

247 VOPAK Rotterdam ZH

248 VSL Delft ZH

249 Wärtsilä Netherlands Drunen NB

250 Westfalen Enschede OV

251 Winterwarm Winterswijk GLD

252 Witteveen en Bos Deventer OV

253 WL Techniek Rotterdam ZH

254 Yanmar Europe Almere FL

255 YARA Vlaardingen/Sluiskil ZH

256 Yokogawa Amersfoort UT

257 Zem Projects Den Haag ZH

258 Zepp Solutions Delft ZH

259 Zett Arnhem GLD

Perspectief voor duurzame groei door waterstof | 7

FMEZilverstraat 69P.O. Box 1902718 RP ZoetermeerThe Netherlands

+31 (0)79 353 11 00info@fme.nlwww.fme.nl