Pensioen, wonen en zorg

Lans Bovenberg

Doelstellingen (1)

● Macro Financieren eigen woning

Vergroten eigen risicodragend vermogen

Kapitaalmarkten eisen lagere LTV’s

Fiscale stimulansen schuldfinanciering beperkt

Verkorten bankbalansen en verkleinen funding gap (MKB)

Kapitaalmarkten eisen meer risicodragend vermogen

Overheden stellen strengere kapitaal- en liquiditeitseisen (Basel 3)

Financieren ouderenzorg

Beperken collectieve financiering: geen koekoeksei

Beperken intergenerationele solidariteit

Bevorderen gepast gebruik formele voorzieningen

2

Lange balansen

3

Doelstellingen (2)

● Micro Opbouwfase

Grotere uitwisselbaarheid vermogensvormen

Bescherm bestedingsruimte: voorkom overmatige besparingen

Stem risico af op levensfase

Uitkeringsfase

Bescherm bestedingsruimte zonder groot beroep te doen op collectieve

middelen

Meer regie over wonen en zorg

4

Analytisch kader levensloop

● Begin werkzame leven Starters op de woningmarkt

● Rest werkzame leven Aflossen hypotheek en sparen voor pensioen

● Begin pensioenperiode Omzetten van vermogen in inkomen

● Laatste deel pensioenperiode Vermogen benutten tbv wonen-welzijn-verzorging

5

Begin werkzame leven

● LTV (loan to value) omlaag begin leven

● Waar halen jongeren eigen vermogen vandaan? Bouwsparen: uit pensioenbesparingen?

Verkorten balans en investeren in eigen land (via bouw/MKB)

Beter functionerende huurmarkt

Gebruik huren als allocatiemechanisme ipv inkomenspolitiek

● Wat doen we met jonge gezinnen die nu onder water staan?

6

Rest werkzame leven

● Aflossen hypotheek (tbv fiscale aftrekbaarheid) minder pensioenbesparingen? meer flexibele pensioenbesparingen? meer maatwerk (huurders versus kopers)?

● Beleggingshypotheek nieuwe stijl ‘Aflossingen’ op geblokkeerde rekening Beleggingssaldo verpandt aan hypotheek Gebokkeerde rekening verder geoormerkt voor pensioen Fiscale aftrekbaarheid alleen lening minus spaarsaldo

● Voordelen beleggingshypotheek over gewoon aflossen Risicoprofiel flexibeler Vermogensopbouw flexibeler: niet te veel sparen

Aflossen uit pensioenpremie en spaarsaldo omkeerregel Eigen woning als oudedagsvoorziening door oormerken saldo Uitbetaling tijdens pensioen flexibeler

7

Hervorming pensioenstelsel

● Vervang doorsneeopbouw door degressieve opbouw?

● Heldere definitie individuele eigendomsrechten Minder collectieve buffers

● Marktordening Vervallen grote verplichtstelling?

Meer vrijheid pensioeninstellingen om financiële diensten aan te bieden

Meer samenwerking pensionuitvoerders, banken en woningbouwcorporaties

8

9

Actuariële waarde opgebouwde rechten versus pensioenpremie

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

25 30 35 40 45 50 55 60 65

leeftijd

Pre

mie

( a

ls %

van

loo

n )

Degressieve opbouw en doorsneepremie

10

Opbouwpercentages bij richtleeftijd 67

0,00

0,50

1,00

1,50

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

Leeftijd

Op

bo

uw

(% m

idd

ello

on

)DegressiefDoorsnee

Overgangsprobleem

11

Te bereiken opbouw op 65 bij tussentijdse overstap naar degressieve opbouw (als % doel)

75

80

85

90

95

100

105

Leeftijd

Te

ber

eike

n o

pb

ou

w

Koppeling aan levensverwachting

12

Opbouw op AOW leeftijd als % pensioendoel

90

95

100

105

110

115

Leeftijd

Te

be

reik

en

op

bo

uw

Doorsnee 67

Doorsnee cohortspecifiek

Vul ene gat met het andere

13

80

85

90

95

100

105

110

115

120P

ensi

oen

op

bo

uw

op

AO

W le

eftij

d

(% m

idd

ello

on

)

Leeftijd in 2015

Opbouw op AOW leeftijd na aanpassingen in pensioenstelsel

Cohortspecif ieke degressieve opbouw

Cohortspecif ieke doorsneeopbouw

Cohortspecif ieke doorsneeopbouw en compensatie

Rest werkzame leven

● Hypotheekschuld niet verder aflossen bij LTV< 60 %

● Naast balansverkorting pensioenbesparingen benutten voor hypotheekfinanciering

● Banken kunnen lange leningen niet langer goedkoop met kort geld financieren (geen subsidie meer) Minder mismatch en liquiditeitsrisico (Basel 3)

● Financier hypotheken via lange-termijnbeleggers Standaardiseer tbv liquiditeit

Scheidt risico’s helder

Nederlandse pensioenfondsen geen grote concentratie risico’s

Beperk herfinancieringsrisico’s

Balansprincipe lange leningen 14

Hypotheekfinanciering door lange-termijn beleggers

● Internationale voorbeelden Deense model

First loss bij bank en daarna risico bij junior obligatiehouders

Private risicodragers, lage LTV (< 80 %) en balansprincipe

Canadese model

Overheid eist gestandaardiseerde verzekering bij hoge LTV

Nederlandse model? Hypotheekobligaties gebaseerd op inflatie

Benut obligaties om reële voorwaardelijke verplichtingen

pensioenfondsen te waarderen

Stimuleer pensioenfondsen om in Nederlandse hypotheken te beleggen

15

Pensioenfondsen en huurmarkt

● Huren aantrekkelijker Minder fiscale koopsubsidies en duurdere financiering Jongeren: lagere LTV’s Ouderen: liquideren vermogen in eigen woning

● Marktconforme huren verhogen rendement investeringen in huursector Financieren = Inflatie geïndexeerde obligaties Beleggen = Pensioenfondsen eigenaren corporaties

● Corporaties en pensioenfondsen Huurders sparen relatief veel via pensioenfondsen als kopers meer

moeten aflossen (en dus sparen via woning) Huurders hogere woonlasten tijdens pensioen

16

Begin pensioenperiode

● Liquideren van vermogen in eigen woning Soberder aanvullende pensioenen Kleiner erfenismotief Meer sparen via de eigen woning (lagere LTV’s) Hogere eigen ‘zorg’uitgaven

● Omkeerhypotheek Buffer tbv woningmarkt risico

● Sales-and-rent back Corporatie koopt en onderhoudt woning Pensioenverzekeraar verschaft financiering en annuïteit Verkoper huurt woning: vereist goed functionerende woningmarkt

● Verhuizen naar andere huurwoning

17

Pensioenperiode

● Zorgpensioen Meer (inkomensafhankelijke?) eigen bijdragen lichte

ouderenzorg en wonen/welzijn (‘niet zorg’) Meer eigen regie behouden woonomgeving als men niet

afhankelijk is van (kariger) publieke financiering

● Betaal pensioen uit als zorgannuïteit Wat? Extra uitkeringen als ADL’s wegvallen

Eventueel in vouchers verzorging

Waarom? Betere verzekering en meer eigen regie

Minder perverse solidariteit pensioenen

Annuïteit blijft aantrekkelijk bij meer eigen bijdragen

Publiek belang: minder beroep op publiek vangnet

Beleggingsgedrag pensioenfondsen: investeer in zorg 18

Einde pensioenperiode

● Omzetten eigen woning in woon-zorg arrangement Vermogenstoets (achteraf betalen) stimulans?

● Bemiddelen van pensioenuitvoerder vertrouwenspersoon bij complexe transacties

inkoopkracht versus corporaties en zorgaanbieders

● Huurders: rol corporaties Bevorder vermogensvorming (stair casing)

Beperk beroep op gemeentelijk publiek vangnet

19

Conclusies: Pensioen en wonen

● Macro: creëer ontbrekende markten Risicodragend en vreemd vermogen vastgoed verschaffen tegen

aantrekkelijke condities

● Micro: optimal life-cycle financial planning Bescherm bestedingsruimte door betere uitwisselbaarheid woon-

en pensioenvermogen

● Korte-termijn problematiek: debt overhang Huishoudens en banken

Te weinig risicodragend kapitaal

Voorkom credit crunch en inzakkende woningmarkt

20

Conclusies: ouderenzorg

● Benut bestaande vermogens meer voor private financiering

● Waarom? Meer regie ouderen over wonen-zorg-welzijn Minder druk intergenerationele solidariteit en overheid Gepast gebruik formele voorzieningen

● Hoe? Koester en benut menselijk kapitaal

Combineer WMO en WWnV Maak eigen vermogen in woning vrij

Goed functionerende woningmarkt, rent-and-sales-back Ontwikkel zorgpensioen

● Meer sparen? Meeste Nederlanders sparen al veel: meer uitwisselbaarheid Wel meer sparen voor kwetsbare groepen

Zzp’ers: pensioenplicht Huurders: rol corporaties

21