1

Passend en flexibel digitaal leermateriaal voor elke leerlingDe PO-Raad en VO-raad brengen markt en scholen dichter bij elkaar

‘Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!’ 3

Waar u als school tegenaan loopt

‘Dan passen we de verhouding tussen boeken en digitaal toch even aan’ 6

Hoe het eigenlijk zou moeten zijn

‘Wat kan ik zelf doen?’ 10

Waarom scholen elkaar nodig hebben

‘Wij doen wat scholen afzonderlijk niet kunnen’ 14

Over het Programma van Eisen

Inhoud

1234

3

1‘Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!’Waar u als school tegenaan loopt

4

Leerlingen in staat stellen hun talenten optimaal te ontwikkelen. Dát is

waarom u als school graag maatwerk wil bieden. En dankzij moderne

leermiddelen en slim gebruik van ict is dat ook steeds beter moge lijk;

leraren gebruiken vaker digitaal lesmateriaal om in te spelen op

verschillen tussen leerlingen en er komen steeds meer innovatieve

producten en diensten op de markt. Neem educatieve apps voor tablets

in de klas of adaptieve toetssystemen die de vragen aanpassen aan het

niveau van de leerling.

Toch functioneert de leermiddelenmarkt op dit moment nog niet zoals u

– en andere scholen – zouden willen. Voorbeelden daarvan zijn dat:

• Het soms lang duurt voordat uitgevers hun lesboeken en digitale

materialen aanpassen aan nieuwe wensen en veranderende inzichten

van scholen.

• U deze materialen vaak voor een periode van 4 tot 7 jaar moet inkopen,

waardoor de overstap naar meer digitaal materiaal mogelijk wordt

belemmerd.

• Digitale leermiddelen vaak alleen als aanvulling op het bestaande

lesmateriaal worden aangeboden, wat voor u als school kosten­

verhogend werkt.

• Leermateriaal vaak een totaalpakket is, terwijl veel leraren liever meer

vrijheid willen. Vrijheid om te variëren of het materiaal te combineren

met leermateriaal uit meerdere bronnen.

Dat is lastig voor scholen die meer variatie willen en alleen bepaalde

onderdelen van een methode willen kunnen afnemen, met een daarbij

passend prijsmodel. Of voor scholen die een geleidelijke overgang willen

van papier naar (meer) digitale en interactieve leermaterialen. De markt

biedt deze mogelijkheden nog maar heel beperkt.

5

Nog niet goed afgestemd

Het aanbod op de leermiddelenmarkt is, kortom, nog niet optimaal

afgestemd op de vraag van scholen. Voor individuele scholen is het

vrij wel onmogelijk hier verandering in te brengen. Alleen door onze

krachten te bundelen, en duidelijk te maken wat onze gezamenlijke vraag

is, kunnen we tot een betere aansluiting tussen wens en aanbod komen.

Het streven van het onderwijs is om van een aanbodgestuurde markt

naar een meer vraaggestuurde markt voor leermiddelen te komen,

met ruimte voor meer marktwerking.

In deze brochure leest u hoe de PO­Raad en de VO­raad met uw hulp

kunnen zorgen voor een markt van leermiddelen die beter aansluit bij

uw behoeftes.

Hoe kan ik boeken en digitale leermiddelen beter combineren?

OPLOSSING

We willen dat er meer flexibele contract­ en prijsmodellen komen die u de

ruimte bieden om de verhouding tussen boeken en digitale materialen

tijdens de looptijd van het contract te wijzigen. Enkele uitgevers hebben

nu al prijsmodellen ontwikkeld waarmee u tijdens het contract de overstap

van boek naar digitaal kunt maken. Let er wel op dat u in uw aanbesteding

aangeeft zo’n prijsmodel te willen hebben.

PROBLEEM

“Ik moet bij mijn leverancier een contract afsluiten voor 5 jaar, waarin de ver­

houding tussen boeken en digitaal leermateriaal voor jaren komt vast te liggen.

Dat vind ik erg vervelend. We willen op onze scholen de komende tijd flink

investeren in onze ict­infrastructuur en bovendien worden mijn leraren steeds

handiger met computers. Ik wil dus geleidelijk aan meer gebruik gaan maken van

ict, hoewel ik nog niet precies weet in welk tempo. Hoe kan ik hiermee omgaan?”

6

2‘Dan passen we de verhouding tussen boeken en digitaal toch even aan’Hoe het eigenlijk zou moeten zijn

7

Stel: u bent leraar en staat voor een groep van dertig leerlingen. Dertig

leerlingen met elk hun eigen niveau en leerstijl. Zonder dat het u extra

belast, kunt u inspelen op die verschillen. Omdat u uw eigen methode

aanvult met ‘open’ materiaal voor hoogbegaafde kinderen – gemaakt en

beschikbaar gesteld door collega’s elders – en met een rekengame van

een andere uitgever voor kinderen die extra oefening nodig hebben.

In een ideale situatie kunt u als school:

• gemakkelijk aanvullende leermaterialen vinden, zodat u die kunt

combineren en daarmee kunt variëren op een methode.

• digitale middelen gebruiken die overal en altijd beschikbaar zijn en

die leraar en leerling inzicht geven in de voortgang en de resultaten.

• ervan uitgaan dat bij het toenemende gebruik van ict de privacy

van leerlingen en leraren gewaarborgd blijft.

Passend aanbod

Een van de instrumenten om een mix tussen verschillende vormen van

leermateriaal mogelijk te maken, zijn flexibele licenties voor digitale leer­

materialen die passen bij het onderwijs. Denk aan licenties met verschil­

lende looptijden, licenties die pas ingaan bij activeren, maar sommige

scholen denken ook aan alternatieve licentievormen zoals pay per use

of all you can eat. Daarbij moeten de prijsmodellen goed aansluiten bij

nieuwe ontwikkelingen binnen het onderwijs.

Ook willen we dat scholen niet tot keuzes worden gedwongen. Zo komt

het nu nog voor dat leermaterialen alleen in combinatie met een bepaald

systeem van marktpartijen kunnen worden gebruikt. Scholen willen echter

juist vrijheid om leermiddelen, softwaresystemen en leveranciers te

kunnen kiezen.

Gebruiksvriendelijk leermateriaal

Werken met digitaal leermateriaal moet gemakkelijk zijn. Gebruiks vriendelijk

8

voor de leerling, maar ook voor leraren en andere medewerkers van

de school. Leraren en leerlingen willen eenvoudig inzicht hebben in de

vorderingen en prestaties. Leerresultaten en basale gegevens over het

leren moeten daarom teruggekoppeld worden naar de leeromgeving

van de school, zodat hier een overzicht ontstaat van de prestaties en het

leerproces. Van marktpartijen verwachten we dat zij afspraken maken en

de (technische) standaarden gebruiken die dit mogelijk maken.

Gebruiksvriendelijkheid betekent ook: éénmaal inloggen om vervolgens

toegang te hebben tot het materiaal van verschillende aanbieders.

En toegang voor leerlingen en leraren tot een verscheidenheid aan leer­

materiaal vanuit de leeromgeving van de school, zonder extra drempels.

Het leermateriaal moet niet alleen op de meest gangbare apparaten

(zoals laptop of tablet) en besturingssystemen (zoals Windows, Android

en iOS) beschikbaar zijn, maar ook plaats­ en tijdsonafhankelijk benaderd

kunnen worden.

Combineren en variëren

Een zogeheten ‘kernmethode’ met aanvullende materialen is een goede

manier om te kunnen combineren met en variëren tussen verschillende

leermaterialen. Dit geeft uitgevers nog steeds de ruimte een complete

en afgebakende methode aan te bieden, en scholen hebben de ruimte

zo’n methode te kiezen. Tegelijkertijd daagt het aanbieders van leer­

materiaal uit om meer flexibiliteit te bieden en daarmee tegemoet te

komen aan de wensen van het onderwijs. Dit vraagt nadrukkelijk van

aanbieders van een methode om de combinatie met materialen uit

andere bronnen mogelijk te maken.

Leraren die zo’n kernmethode gebruiken, kunnen zelf aanvullende mate­

rialen kiezen die passen bij het niveau of de interesses van de leerling.

Zij hebben daarbij de regie op het leveren van maatwerk.

9

Belangrijk daarbij is dat het aanvullende (digitale) materiaal goed vindbaar

is vanuit de kernmethode; een leraar of leerling moet bijvoorbeeld kunnen

zoeken op onderwerp, niveau en het doel van het leermateriaal.

Een kernmethode is een samenhangende collectie leermaterialen die het vol­

ledige kernprogramma afdekt, maar ook niet meer dan dat. Het kernprogramma

is een neutrale opsomming van alle leerdoelen van een vak of discipline.

Formeel gezegd: het kernprogramma is een objectieve (didactiekvrije) beschrijving

van de minimale kern van een vak en beslaat de volledige leerlijn, maar zonder

varianten of aanvullende materialen.

Naast de kernmethode is er een ruime collectie aanvullende materialen,

leermaterialen uit een grote verscheidenheid aan bronnen, die elk een of meer

doelen van het kernprogramma afdekken. Leraren gebruiken deze aanvullende

materialen om in te spelen op specifieke leerbehoeften van leerlingen.

De kernmethode

Om beter maatwerk te kunnen bieden, hebben veel scholen behoefte aan een kernmethode, waarbij leraren of leerlingen zelf gemakkelijk aanvullende materialen kunnen kiezen, die passen bij het niveau of de interesse van de leerling.

10

3‘Wat kan ik zelf doen?’Waarom scholen elkaar nodig hebben

11

Voor individuele scholen is het moeilijk om verandering in de markt tot

stand te brengen. De sectorraden spelen daar als belangenbehartiger een rol

in door de vraag van scholen te bundelen. Daarom maken wij namens u aan

marktpartijen duidelijk welke vragen breed leven in de sector. Dat doen we

in het zogenoemde Programma van Eisen Leermiddelen; een inventarisatie

van wensen en eisen van scholen uit het primair- en voortgezet onderwijs

op het gebied van (digitale) leermaterialen. Dit Programma van Eisen ligt

aan de basis van de activiteiten in het Doorbraakproject Onderwijs en ict.

Bovendien kunt u helpen bij het stellen van vragen aan marktpartijen.

In het volgende hoofdstuk leest u hier meer over.

Maar om de leermiddelenmarkt echt in beweging te brengen en te

houden, zijn ook inspanningen van individuele scholen en besturen

nodig. U hoeft dus niet af te wachten en kunt zelf in actie komen.

Hoe u zelf kunt bijdragen:

1. Stel uzelf op de hoogte

Het is van belang dat schoolbestuurders, schoolleiders, lerarenteams en

anderen die zich bezighouden met de keuze voor leermiddelen, op de

hoogte zijn van de inhoud van het Programma van Eisen. Zo weet u wat u

van marktpartijen kan en mag vragen. Bijvoorbeeld dat het niet gek is om

in uw bestek te vragen om leermiddelen die op verschillende apparaten

en besturingssystemen te gebruiken zijn. Of om terugkoppeling van leer­

resultaten naar de omgeving van de school. De volledige tekst is te vinden

op www.poraad.nl en www.vo-raad.nl.

2. Kies uw eigen prioriteiten

Elke school zal eigen prioriteiten stellen, afhankelijk van de onderwijsvisie

en het leermiddelenbeleid. Hoe gaat uw school bijvoorbeeld om met

maatwerk en op welke manier is het onderwijs georganiseerd? Op basis

daarvan kiest u de verhouding tussen boeken en digitaal materiaal,

12

de gewenste functionaliteit van het digitale materiaal en de uitgangspunt­

en voor de toegang tot en levering van leermiddelen. Maak bij het opstel­

len of herformuleren van uw leermiddelenbeleid gebruik van het Program­

ma van Eisen. Door eisen op te nemen die aansluiten bij eisen op sectoraal

niveau. (Het Programma van Eisen is overigens niet gericht op concrete

leermiddelen, maar op voorwaarden die voor alle scholen van belang zijn.

Het bevat daarom vooral eisen op een ‘hoger niveau’.)

3. Formuleer uw bestek voor aanbesteding

U zult zelf een bestek voor aanbesteding voor leermiddelen moeten

formuleren, waarin u aangeeft wat uw eisen en wensen zijn. Wellicht wilt

u digitale materialen voor tablets, of wilt u een aanbod dat een flexibele

combinatie van boeken en digitale materialen mogelijk maakt.

U kunt het aanbestedingsproces anders inrichten, bijvoorbeeld door

boeken en digitale materialen apart aan te besteden of in samenwerking

met andere scholen of besturen. Ook kunt u specifieke wensen opnemen

voor prijsmodellen en licenties, of voor een kernmethode. Het Programma

van Eisen kan u daarbij ondersteunen.

4. Laat u horen

Het is belangrijk dat er massa aan de vraagkant ontstaat. Alleen dan

komt de markt daadwerkelijk in beweging. Het Programma van Eisen

laat zien welke wensen breed leven bij scholen. Wanneer de roep om

bijvoorbeeld kernmethoden en aanvullend materiaal of alternatieve

prijsmodellen groot genoeg is, zal dit een prikkel vormen voor markt­

partijen om daadwerkelijk een meer passend en gevarieerder aanbod

te ontwikkelen.

13

Ik wil variëren, maar hoe?

OPLOSSING

Vraag om een (kern)methode die alle kerndoelen afdekt, en door de leraar

kan worden aangevuld met materialen uit andere bronnen. Materialen

die inspelen op de specifieke behoefte van de leerling: een actueel video­

fragment, oefenmateriaal, of materiaal dat de stof op een andere manier

uitlegt. Dankzij ‘metadatering’ kunnen die aanvullende materialen gemak­

kelijk gevonden en ingezet worden. Alle materialen zijn voorzien van een

label, en zijn vindbaar via zoekmachines als Wikiwijsleermiddelenplein.

Enkele uitgevers werken al aan het metadateren van hun materiaal,

waardoor het mogelijk wordt vanuit de methode combinaties te maken

met oefen(examen)opgaven of met open leermaterialen.

PROBLEEM

“We willen meer maatwerk bieden aan leerlingen, zo staat het ook in onze

onderwijs visie. Maar de methodes die we nu hebben, bieden daar niet de ruimte

voor die ik zou willen. Bovendien weet ik niet zo goed hoe en waar ik aanvullende

materialen kan vinden. Hoe pak ik dit aan?”

Maak werk van leermiddelenbeleid en maak gebruik van het Programma

van Eisen. Daarmee creëren we gezamenlijk een markt waar vraag en

aanbod elkaar weten te vinden, waar de sectorraden een gesprekspartner

zijn voor marktpartijen, waar ruimte is voor nieuwe toetreders en voor

competitie, waar privacy, gebruiksvriendelijkheid en gebruik van (open)

standaarden vanzelfsprekend zijn en waar marktpartijen en onderwijs

elkaar permanent uitdagen om te innoveren.

OPROEP

14

4Wij doen wat scholen afzonderlijk niet kunnen Over het Programma van Eisen

15

Omdat het voor u als individuele school of bestuur lastig is goede

afspraken te maken over bijvoorbeeld privacy en marktwerking, nemen

PO-Raad en VO-raad de regie. Wij maken sectorbrede afspraken met

markt partijen, bijvoorbeeld over de manier waarop moet worden om-

gegaan met leerlinggegevens en de privacy van leerlingen en medewerkers.

We maken de gemeenschappelijke eisen helder en voeren regelmatig

over leg met uitgevers, distributeurs, softwareleveranciers en andere leve­

ranciers van leermiddelen. Deze gesprekken gaan over vragen en wensen

van de sector en over ontwikkelingen in de leermiddelenmarkt, maar ook

over problemen die (groepen) scholen ervaren met leermateriaal.

Het uiteindelijke doel is een goed functionerende leermiddelenmarkt,

die de vraag van de sector beantwoordt.

Alles over het Programma van Eisen

Wat is het Programma van Eisen?

Het Programma van Eisen (PvE) is een inventarisatie van wensen en eisen

van scholen uit het primair­ en voortgezet onderwijs op het gebied van

(digitale) leermaterialen. Deze wensen komen voort uit de ambitie van

scholen om meer maatwerk te kunnen leveren en in te kunnen spelen op

verschillen tussen leerlingen. Maar ook uit de wens van het onderwijs om

meer marktwerking en vraagsturing.

Inventariseren is leuk, maar is er ook een einddoel?

Jazeker. Namelijk dat het aanbod op de leermiddelenmarkt steeds beter

aansluit op de vraag van de scholen.

En wat is die vraag?

‘Geef ons een breed en flexibel aanbod van digitale leermaterialen dat

past bij de ambitie van het onderwijs om beter in te spelen op verschillen

tussen leerlingen.’

16

Wat doet het Programma van Eisen concreet?

Het PvE maakt aan marktpartijen duidelijk wat schoolbestuurders in het

PO en VO van hen verwachten op het gebied van (digitale) leermiddelen

en software: meer marktwerking, concurrentie en innovatie, en een betere

balans tussen vraag en aanbod. Om dat voor elkaar te krijgen maken de

sector raden afspraken met uitgevers, distributeurs en softwareleveranciers.

Kan een school dit niet zelf?

Nee. De manier waarop digitale leermiddelen nu door marktpartijen

worden aangeboden, sluit nog niet optimaal aan bij wensen die breed

in het PO en VO leven. Het blijkt voor scholen afzonderlijk echter niet

eenvoudig om het aanbod van marktpartijen te beïnvloeden. Door

vraagbundeling lukt dat wel. En ook voor marktpartijen is het goed

te weten wat breed levende vragen zijn.

Wat zijn de verwachte uitkomsten?

Dat:

1. De belemmeringen voor scholen om onderwijs op maat aan te kunnen

bieden worden weggenomen.

2. Scholen kunnen kiezen uit een beter passend en meer gevarieerd

aanbod van digitale leermaterialen dat past bij hun onderwijsvisie

en dat leraren helpt maatwerk te leveren.

3. Scholen meer keuze en flexibiliteit krijgen bij het aanschaffen en inzetten

van leermaterialen.

4. Marktpartijen beter zicht krijgen op wat het onderwijs van hen verwacht,

zodat zij beter tot een passend aanbod kunnen komen.

5. Bij marktpartijen duidelijkheid bestaat over breed levende wensen

en randvoorwaarden. Scholen kunnen zich dan richten op hun eigen

specifieke wensen.

17

Hoe zorg ik dat de privacy van mijn leerlingen goed is geregeld?

OPLOSSING

Bij het gebruik van digitale leermaterialen moeten gegevens over leer lingen

worden uitgewisseld: om ze toegang te geven tot de servers van de uitgever,

en om de school zicht te geven op voortgang en resultaten van de leerling.

Details over het leergedrag kunnen uitgevers helpen hun leer materiaal te

verbeteren en leerlingen meer op maat te bieden.

De sectorraden, uitgevers, distributeurs en softwareleveranciers hebben –

mede op basis van het PvE – duidelijke afspraken gemaakt in de vorm van

een privacyconvenant. Deze afspraken zullen ook worden opgenomen in de

algemene voorwaarden van de individuele marktpartijen, zodat de privacy

van uw leerlingen goed is geregeld.

PROBLEEM

“Ik wil niet dat bij het gebruik van digitale leermaterialen méér gegevens

worden uitgewisseld dan nodig, en ik wil al helemaal niet dat die gegevens

worden gebruikt voor commerciële doeleinden. Hoe waarborg ik de privacy

van mijn leerlingen?”

Geen eindproduct maar startpunt

Het Programma van Eisen is geen eindproduct, maar het startpunt om

het aanbod op de leermiddelenmarkt en de vraag van het onderwijs

beter op elkaar aan te laten sluiten. Het is een levend document; de eisen

en uitgangspunten zijn niet statisch en kunnen veranderen. We stellen

uw ideeën zeer op prijs. Wilt u reageren of heeft u vragen? Ga dan naar

www.kennisnet.nl/themas/leermiddelenbeleid/programma-van-eisen

en neem contact op.

18

Leermiddelen in het Doorbraakproject

In het Doorbraakproject Onderwijs & ict werken wij samen met

de ministeries van Onderwijs en Economische Zaken aan het

mogelijk maken van gepersonaliseerd leren met ict. In de periode

tot 2018 worden diverse drempels weggenomen en leermiddelen

zijn hierin een belangrijk thema.

Het Programma van Eisen is een van de uitgangspunten voor de

activiteiten die binnen het Doorbraakproject worden uitgevoerd.

We noemen er een paar:

• Verkennen van mogelijkheden voor gezamenlijke inkoop

(zowel van leermiddelen, als van hardware en connectiviteit).

• Versnellen van initiatieven voor veilige en eenvoudige toegang,

en gebruiksvriendelijk inzicht in de voortgang en resultaten van

de leerling.

• Inzichtelijk maken van de kernprogramma’s en zorgen dat

leveranciers hun materiaal op basis hiervan vindbaar en

beschikbaar maken.

• Het maken van afspraken tussen publieke en private partijen

over privacy en het realiseren van een technische voorziening

voor identiteitsmanagement.

ColofonRealisatie

Kennisnet,

in opdracht van

PO­Raad en VO­raad

Vormgeving

Tappan Communicatie

Foto’s

Hollandse Hoogte:

• Kees van de Veen (omslag)

• Bert Beelen (p.3)

• Jos Lammers (p.6)

• Werry Crone (p.10)

• Jos Lammers (p.14)