Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat...

66
Dwarsverband 1 Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, -plannen en -toepassingen Input voor een Routekaart Waterstof

Transcript of Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat...

Page 1: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

1

OverzichtvanNederlandsewaterstofinitiatieven,-plannenen-toepassingen

InputvooreenRoutekaartWaterstof

Page 2: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

2

Inhoudsopgave

Samenvatting......................................................................................................................................................31.Inleiding ..........................................................................................................................................................42.Waterstofvoorverduurzamingvangrondstoffen,hoge-temperatuur-warmteengascentrales....63.Waterstofindeenergiesectorvoorsysteemintegratie,flexibiliteitenenergieopslag .................. 184.Waterstofvoornul-emissieverkeerenvervoer ................................................................................... 275.Waterstofvoorlagetemperatuur-warmte ............................................................................................. 406.R&Dvoorgroenewaterstofproductieensolarfuels............................................................................ 447.Ondersteunendeprojectenvoormarktenbeleid ................................................................................ 548.Stakeholdersenregionaleenoverkoepelendeinitiatieven ............................................................... 569.Conclusies .................................................................................................................................................... 62Bijlage:Lijstgeraadpleegdepersonen......................................................................................................... 65Indexvaninitiatieven..................................................................................................................................... 66ColofonOnderzoek:Dr.R.J.F.(Remco)Hoogma,DwarsverbandOpdrachtgeverRVO/TKIGasPeriode:september–oktober2017Afbeeldingvoorpagina:PaulHoogmaAlleafbeeldingenzijnontleendaaninternetenvoorzoverbekendvrijvanauteursrechten,mochtditniethetgevalzijnneemdancontactopviawww.dwarsverband.nl.

Page 3: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

3

SamenvattingHetministerievanEZKheeftaanTKIGasge-vraagdomderegietevoerenbijdetotstand-komingvaneenroutekaartvoorwaterstofopbasisvaneeninventarisatievaninitiatieven,plannenentoepassingendiealsgroeikernenvoorwaterstofinNederlandzoudenkunnendienen.Opgenomenzijninitiatievendiemo-menteelinuitvoeringzijn,projectendierecentzijnafgerondenwaaropeenvervolgoverwo-genwordt,eninitiatieveninidee-ofplanfase.Descopeisvooraldekomende5jaar,maarsommigeverderweggelegenplannenzijntochbehandeldalsdezeprominentindediscussiesvanvandaagnaarvorenkomen. Erzijnveelinitiatievenenprojecten.Enigs-zinsafhankelijkvanwaargrenzentusseninitia-tievenwordengetrokken,bijv.ofelktankstati-onalsapartinitiatiefwordtbeschouwd,issprakevanruimhonderdinitiatieven.Deinitia-tievenzijninditrapportgeordendnaarener-giefunctionaliteit,aangevuldmetR&Dvoorgroenewaterstofproductieensolarfuels,enondersteunendeprojectenvoormarktontwik-kelingenbeleid.Indemeestegevallengaathetomideeën,plannenenhaalbaarheidsstudies.OokzijnerveelR&D-projectenvoortechniekontwikkeling,vaakviaEU-programma’s,waarNederlandsespelerszichtamelijksuccesvolinbewegen. Projectenwaarbijdaadwerkelijkiets“inhetveld”gebeurtzijn,afgezienvandegevestigdetoepassingenvanwaterstofinindustrie,meestalprojecteninmobiliteit(tankstations,bussen,personen-envrachtauto’s,e.a.).Bijhetbouwenvanbusinesscasesvoorwaterstofkijkenpartijengraagnaarmobiliteitalssectormet(potentieel)dehoogstetoegevoegdewaardevoorwaterstof,maardevlotenendusafzetvolumeszijnnogklein.Indeindustriezijnafzetvolumesgrootmaarvindtmengroenewaterstofnogteduur. Anderelopendeofvoorgenomenprojecten“inhetveld”(naastmobiliteit)zijnpower-to-

gas(methaan)Rozenburg,elektrolysevoornetbalancering/stabiliteitbijZuidwending(vanafsept.2018),uitwisselingvanwaterstoftussenbedrijveninWaterstofsymbioseZeeland(eind2018),waterstofbackboneDelfzijl(voor-genomen),uitbreidingelektrolysecapaciteitAkzoNobel,elektrolysevoorupstreamblendinginraffinaderij,kleinschaligeammoniakproduc-tiemetwindenzonopGoereeOverflakkee,waterstofvoorverwarminginbestaandebouw(eerstbijmenging,later100%)opGoereeOver-flakkee,beproevingvaneenreversibelbrand-stofcelsysteem,enwaterstofproductiebijeenwindmolenvoorvuilniswagensinNoord-Holland. ErzijndrieinitiatievenvoorgrootschaligwaterstofproductieuitaardgasmetCO2-afvangenopslagvoorinzetingascentralesenpetro-chemischeindustrievoorhogetemperatuur-warmteenfeedstock.HetinitiatiefronddeMagnumcentraleishetmeestconcreet,ge-trokkendoordepotentieelsterkealliantieNuon-Statoil-Gasunie,metgeplanderealisatiein2023.Dekrachtvanhetconceptisdeschaalgrootte:erissubstantieeleffectopCO2-uitstoot,enhetrechtvaardigtdeopbouwvaninfrastructuurvoorleidingtransportensei-zoensopslaginzoutcavernes.Tegelijkisdeschaaleenuitdaging:deabsolutekostenzijnhoog,waardoordetotalefinanciëleonder-steuningookaanzienlijkzalmoetenzijn. HetinzichtdatjewindenergienietmetstroomkabelsalleenvandeNoordzeekuntafvoerenleidttotveelinteresseinwindwater-stof.Hetgaathierbijnietmeerombenuttingvantijdelijkeoverschotten,maarombenuttingvancapaciteitbovenopdemaximaleafvoerviastroomkabels.Hetrapportbesluitmeteenoverzichtvandebetrokkenstakeholdersenregio’s(provincies,gemeenten,landsdelen)bijdeinitiatieveninNederland.

Page 4: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

4

1.InleidingEind2016stuurdehetkabinetdeEnergieagen-danaardeTweedeKamer.Metdezeagendawilhetkabineteenhelderenambitieusper-spectiefschetsenvoordetransitienaareenbetrouwbare,betaalbare,veiligeenCO2-armeenergievoorziening.Waterstofmaakthiervanonderdeeluit. InNederlandwordtwaterstofalsindustrieelgasalopgroteschaalgeproduceerdengedis-tribueerdvoorgebruikalsbasisproductinindustrie,zoalsbijolieraffinageenammo-niakproductie.Belangrijkisdeproductievanwaterstoftevergroenen.Voorwaterstofwordteenaanvullenderolgezienindeindustriebijhogetemperatuurwarmtevoorziening,alsme-diumvoorseizoensopslagresp.buffervanher-nieuwbareenergie,enalsenergiedragervoormobiliteit.Indekomendejarendienteenlan-delijkdekkendnetwerkvantankstationstewordenopgebouwdinsamenhangmetdeverwachtegroeivanhetaantalvoertuigen.Eenkleinererolwordtgezienbijlagetemperatuurruimteverwarming.Hernieuwbaregassenzoalsbiogasenwaterstofkunnendehuidigeaard-gasvraagverduurzamen,maarinzetvandezegasseninanderefunctionaliteiten,metnametransportenindustriewordtmeerbelangtoe-gedichtomdatdaarminderoptiesvoorver-duurzamingzijn.1 HetministerievanEZKheeftaanTKIGasgevraagdomderegietevoerenbijdetot-standkomingvaneenroutekaartvoorwater-stofopbasisvaneeninventarisatievaninitia-tieven,plannenentoepassingendiealsgroei-kernenvoorwaterstofinNederlandzoudenkunnendienen.Omactueelbeleidophetge-biedvanwaterstofmogelijktemakenmoetduidelijkzijnhoewaterstofindekomendejarentotontwikkelingkankomen,hoespeci-fiekekenmerkeneenstimulerendeoffacilite-renderolkunnenspelenenwelkeroldespe-lersmethuninnovatiesdaarinhebben. TKIGasheeftopdrachtverleendaanDwars-verbandvoorhetinkaartbrengenvandewa-terstofinitiatieven,-plannenen-toepassingen

1MinisterievanEconomischeZaken,Energieagenda.NaareenCO2-armeenergievoorziening,december2016.

inNederland.Deinventarisatiemoetookeenbeeldschetsenvandeverwachtingenvandeverschillendespelerseninitiatievenvoordekomende5jaar.Aandebetrokkenenisge-vraagdhoezijzoudenwillendatwaterstofdoordeoverheidgestimuleerdwordt,enhoehetpastbijhuneigensterkten,ambities,idee-enenontwikkelrichtingen.IndelingvanditrapportHetrapportvolgtdeindelinginvierenergie-functionaliteitenuitdeEnergieagenda:- Hoofdstuk2behandeltinitiatieven,plannen

entoepassingenvoorwaterstofindeindus-trievoorverduurzamingvangrondstoffen,hogetemperatuur-warmteengascentrales.

- Hoofdstuk3gaatoverwaterstofindeener-giesectorvoorsysteemintegratie,flexibili-teitenenergieopslag.(Defunctionaliteitkrachtenlichtisdusovertweehoofdstuk-kenverdeeld.)

- Hoofdstuk4betreftwaterstofvoornul-emissieverkeerenvervoer.

- Hoofdstuk5gaatoverwaterstofvoorlage-temperatuur-warmteingebouwenvoorverwarming.

- Hoofdstuk6gaatinopinitiatievenvoortechniekontwikkelingvoorgroenewaterstofproductiemettoepassingenvoorallevierenergiefunctionaliteiten.Ooksolarfuelswordenhierbehandeld.

- Hoofdstuk7omvatondersteunendeprojec-tenvoormarktontwikkelingenbeleid.

Indeinventarisatiezijninitiatievenopgeno-mendiemomenteelinuitvoeringzijn,projec-tendierecentzijnafgerondenwaaropeenvervolgoverwogenwordt,eninitiatieveninidee-ofplanfase.Descopeishierbijvoorname-lijkdekomende5jaar,maarsommigeverderweggelegenplannenwordentochbehandeldalsdezeprominentindediscussiesvanvan-daagnaarvorenkomen.Initiatievenbetreffensomseencombinatievanfunctionaliteiten(bijvoorbeeldwaterstofproductieuitwindover-schottenvoorindustrie);indatgevaliseeninitiatiefmetenigewillekeuronderéénfuncti-onaliteitgeplaatst.Initiatievenwaarbijwater-

Page 5: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

5

stofhethalffabrikaatvormtinpower-to-Xpro-cessenzijnookmeegenomen.Europesepro-jectenmetNederlandsepartnerszijnookver-meld.InenkelegevallenzijninitiatieveneldersinEuropaopgenomenalsdezeeenrichtingaangevenvoorNederland,maarditoverzichtheeftuitdrukkelijkniethetdoelomdeinitia-tieveninNederlandinternationaaltebench-marken. Bijdebeschrijvingenkomtaanbod:watishetdoelvaneeninitiatief,deconcretevoorge-nomenactiviteiteneneventueleresultatentotdusver?Gaathetomeenhaalbaarheidstudie,technischeontwikkeling,praktijkproefofde-monstratie,ofopschaling?Watzijnmogelijk-hedenvoorherhalingenverdereuitrol?Inhetgevalvaneenplan:watisnodigomdittotuitvoeringtebrengen:innovaties,deelnamevanpartijen,politiekdraagvlak,financiëlemid-delen,aangepasteregelgeving?

Hoofdstuk8geefteenoverzichtvandebetrokkenstakeholdersenregio’s(provincies,gemeenten,landsdelen)bijdewaterstofinitia-tieven,-plannenentoepassingeninNederland.Erwordtookingegaanopinternationaleindu-strieconsortiadiezichnurichtenopanderelandenmaarwaarvandedeelnemersveelalookinNederlandgevestigdzijn.Hoofdstuk9tenslottetrektconclusies. Hetoverzichtisuiteraardeenmomentop-nameenistotstandgekomendoorinternet-onderzoek,bevragenvanexpertsinhetveld,endoorcontactpersonenvangevondenpro-jectentebenaderenvooraanvullendeinforma-tie.Vertrouwelijkeinformatieisnietgebruikt..Referentiesnaargeschrevenbronnenstaanbijdeproject-beschrijvingen,endebijlagegeefteenoverzichtvangeraadpleegdepersonenmetvermeldingvanorganisatieenbetreffendeinitiatieven.

Page 6: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

6

2.Waterstofvoorverduurzamingvangrondstoffen,hoge-temperatuur-warmteengascentrales2.1InleidingWaterstofiseenveelgebruiktegrondstofindeindustrie.Degrootstehuidigemarktenvoorwaterstofzijnalsfeedstockvoorammoniak/kunstmest(60%vanhuidigewaterstofgebruik),inkraakprocesseninolieraffinaderijenenhy-drotreatmentindebiobrandstof-industrie.HettotaalinNederlandis9,2miljardm3H2,ofwel828kton,waarvan80%dooreenreforming-procesen20%alsbijproductuitdechemiewordtgeproduceerd.2Hetgebruikconcen-treertzichinRijnmond,Delfzijl,Terneuzen,GeleenenIJmuiden. Hetaandeelvanelektronenindeenergie-mixgaatvolgenscijfersvanIEAenECverdub-belenvanongeveer20%vandaagnaarbijna40%in2050.Hetoverigeenergieverbruikblijftindevormvanmoleculen.Vergroeninghiervankanwordenbereiktmeto.a.waterstof.Moge-lijketoepassingenopdekortetermijnzijndeleveringvanhogetemperatuur-warmteaanindustrieënenhetgebruikvanwaterstofingascentrales.Mobiliteitiseenanderemogelij-kemarkt. Indithoofdstukkomendevolgendeinitia-tievenaanbod:- §2.2:Meerdere,deelsgerelateerdeplannen

voorgrootschaligwaterstofuitaardgasmetCC(U)S3voorgascentralesalsgroeikernvoorhogetemperatuur-warmteenfeedstockvoorindustriemetlandelijkbereikviawa-terstofleidingen.

- §2.3:Initiatievenvoor10-30MWelektroly-sersin(petro)-chemiealseerstestappennaargrootschaligeelektrolyseinindustrie.

- §2.4:WaterstofsymbioseTerneuzen:uitwis-selingvanindustrieelwaterstofviaeenaangepasteaardgasleiding).

- §2.5:TataSteelheefteigenwaterstofpro-ductieenwaterstofrijkkooksovengasenonderzoektdebesteinzet).

- §2.6:Brandstofcelcentralesindeindustrie.

2CijfersuitstudieBerenschot/TNO,zie2.2.3.3CCS=CarbonCaptureandStorage;CCUS=CarbonCapture,UtilisationandStorage.

2.2WaterstofuitaardgasmetCC(U)SvoorgascentralesenpetrochemischeindustrieErzijndrieinitiatievenvoorgrootschaligwater-stofproductieuitaardgasmetCO2-afvangenopslagvoorinzetingascentralesenpetroche-mischeindustrievoorhogetemperatuur-warmteenfeedstock.HeteersteronddeMag-numcentraleishetmeestconcreet.Erisover-laptussendebedrijvendiebetrokkenzijnbijhetwaterstofprojectvoordeMagnumcentraleenbijh-Vision.Ditmaaktmogelijkdatdepro-jectenelkaaropenigewijzeondersteunenenversterken.EenderdeinitiatiefdataanbeideraaktisvanBerenschotenTNO.Datiseenmeergeneriekconcept,metdezelfdetransitie-visieentechnischeuitgangspunten,maarzon-derdeuitwerkingbijspecifiekeenergiecentra-les.Tussendeinitiatievenzijncontactenge-weestmaarhetgaatomafzonderlijkeplannen,dieelkaarnietuitsluiten.

Fig.1Schemaenergiecentraleopwaterstof(bronDeVolkskrant)2.2.1WaterstofvoordeMagnumcentraleHetaanbodvanenergieuitzonenwindblijftindekomendedecenniagroeien.Nuonzieteenbehoefteaanflexibeleopwekcapaciteit.Gas-centraleszijnhiervoorgeschikt,maardiemoe-tendanookwordengedecarboniseerdomdenationaleCO2-ambitievoor2030tekunnenhalen(49%CO2-reductiet.o.v.1990volgenshetregeerakkoord).Nuonwilper2023éénvandedrieunitsvandeMagnumcentraleinEems-havenlatenoverschakelenopwaterstofdatis

Page 7: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

7

verkregenuitaardgasmetCCS.Hierdoorwordterervaringopgedaanmetgrootschaliggebruikvanwaterstofenwordtdeinfrastructuuront-sloten.Vanaf2030kandangeleidelijkoverge-schakeldwordennaarwaterstofopbasisvanwind-enzonne-energie.Ditgeeftdetijdomdenodigekostendalingeninelektrolysetelatenplaatsvinden.Degascentraleheeft3‘combi-nedcycle’gasturbines(CCGT)metelkeenca-paciteitvan440MW.Eéneenheidincontinu-bedrijfstoot1,3MtonCO2perjaaruit. NuononderzoektdeinzetvanwaterstofmetStatoil(gasleverancier)enGasunie(trans-portenopslag).Erzijntweevarianten:aardgassplitsenmetCCSinNoorwegenentransportvanwaterstofnaarNederland,ofNoorsaard-gasaanvoerennaarNederland,splitsenalhierentransportvanCO2naarNoorwegen(perschipofbijgrotevolumeseventueelpijplei-ding).Inbeidegevallengaathetomnieuwewaterstofproductiecapaciteit.Detweedeoptieismomenteeldebasecaseomdatdebouwvaneencentralehieraanzienlijkgoedkoperlijkttekunnen.DebeoogdeCCS-locatieiseennieuwteontwikkelenlocatievoordekustvanNoor-wegen,eenprojectvanStatoilwaarShellenTotalzichrecentbijhebbenaangesloten. Eemshaven,knooppuntvangas-enelektri-scheinfrastructuur,verbondenmetoffshorewindparkenenmetgenoegruimte,isdevoor-keurslocatievooreeneventuelewaterstoffa-briekinNederland.Deproductiedanwelaan-landingvanwaterstofkaneengroeikernvor-menvoorinfrastructuuropbouwvanwaterstofenbedienenvananderetoepassingeninNoord-Nederlandendaarbuiten. Dego/no-gobeslissingvoorhetprojectvaltin2020aanheteindvaneenketenvanbe-sluitvorming.DeNoorseoverheidneemtin2019eeninvesteringsbesluitoverhetCCS-project.Hetmoethelderzijnhoehetzitmetdemogelijkhedenvoorcross-borderCO2-transport.Enermoetzekerheidzijnoverover-heidssteun,zijhetindevormvaneenexploita-tiesubsidie,investeringssteunofdoorsocialisa-tievankostenofeencombinatiedaarvan.Steunisnodigomdatersprakezalzijnvaneenonrendabeletop.Naeengo-besluitis3jaarbouwtijdnodig,zodatdewaterstofcentralein2023inbedrijfkangaan. NuoniszichbewustvanmogelijkekritiekdatCCSnogsteedsfossielbetekent.Heldere

envroegtijdigecommunicatiemetstakehol-dersisdaaromessentieel,endaarbijisookeenbelangrijkerolweggelegdvoordeoverheid.Deargumentatieisdatgrotevolumeswaterstofnodigzijnvoordeopbouwvaninfrastructuur(alsrechtvaardigingvoorinvesteringen).Groe-newaterstofisdaarvoornunogteduurennognietingrotehoeveelhedenbeschikbaar.Elek-trolysemoetflinkgoedkoperworden,enermoetvoldoendeaanbodgoedkopereher-nieuwbarestroomkomen.4Ammoniakalsopslagmediumna2030Nuonkijktooknaardetoepassingvanammo-niakalsenergiedrager.Ammoniakheefteenhogeenergiedichtheid(dehelftvandiesel),isgoedopteslaan,enookteimporteren.Hetmaaktmogelijkomhernieuwbareenergieteverplaatsenintijd(opslag)enruimte(import).Nuonnamdeelinhetonderzoeksprojectpo-wer-to-ammoniavanISPT.Ditonderzoekweesuitdatderoutemetammoniakuitduurzameenergienunogteduuris,metnamedoordehogekostenvanelektrolysers.Volgensmodel-leringvandeenergiemarktzullendeenergie-overschottenuitzonenwindinNederlandtot2030nogbeperktzijn.OpdelangeretermijnverwachtNuondattoepassingvanammoniakeengoedemogelijkheidisvooropslagvanduurzameenergie. Debouwstenenvoordeinzetvanammoni-akzijner.Ammoniakmoetvoorgebruikindegasturbinewordengekraakt,eenbekendpro-cesmaarhetmoetnuopeenschaalgebeurenwaaropdatnieteerderisgedaan.Hetflexibelmakenvanhetprocesiseenuitdaging,dieverderonderzoekvraagt.NuonwerktvoordestudiesnaarammoniaksamenmetTUDelft.5Indeeindsituatie(na2030)zousprakekunnenzijnvaneenopslagtankvan60.000m3,waar-meeeenmiljoenhuishoudenstiendagenvanstroomkanwordenvoorzien.

4Deefficiencyvanelektrolyseisnu50kWhpergeprodu-ceerdekgwaterstof,dusmeteenkWh-prijsvan5€ctkomjealop€2,5/kgaanalleenelektriciteitskosten,endatisduurderdangrijzewaterstof(±€1,5).Opbepaaldeureniselektriciteitwelgoedkoop,maaralsdeelektroly-seralleenopdiemomentendraaitzijndeafschrijvings-kostenweerheelhoog.5ErissubsidieaangevraagdbijTKIEnergievoorhaalbaar-heidsonderzoekenlaboratorumtestsbijTUDelft.

Page 8: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

8

Inhetplanisookeenrolweggelegdvoordewaterstofproducerendenikkel-ijzerelektrischebatterij‘battolyser’dieTUDelftontwikkelt(zie§6.2).HerhalingspotentieelgascentralesDeMagnumcentraleisontworpenvoormulti-fuel-syngasmetkolenvergassingalsuitgangs-puntmaarmetmogelijkheidomanderegassenbijtestoken(aardgasofbiosyngas).Degeko-zenbrandertechnologieenturbinesvanMit-subishizijndaaromrelatiefeenvoudigaantepassennaarpuurwaterstof,maarinprincipezijnookanderegascentralesgeschiktomwa-terstofteverstoken. AlsdeombouwvandeMagnumcentralenaarwaterstofluktkunnenookanderegascen-tralesopdezemanierkoolstofvrijworden.InNederlandstaat6GWtamelijknieuwecapaci-teitvanverschillendebedrijven.VanuitMag-numkunnenanderetoepassingenookwordenbediend,zoalschemieDelfzijl,ofstadsnetwer-ken(vgl.projectLeeds).OokkandewaterstofmetpijpleidingennaaranderegebiedenbuitenNoord-Nederlandwordengetransporteerd.CCS-projectStatoil,TotalenShellIn2016iseenhaalbaarheidstudieuitgevoerdvooreenfullscaleCCS-projectinNoorwegen.Statoilheeftdestudienaardeopslaggedaan.OpbasisvandezestudieheeftdeNoorserege-ringsteungegevenaandeontwikkelingvaneennieuweCCS-projectinNoorwegen.Statoilheeftdedaaruitvoortvloeiendetenderge-wonnenvoordeontwikkelingvandeopslag.InmiddelswordtditdeelmedegedragendoorShellenTotal. HetdoelvanhetCCS-projectisineersteinstantieomafgevangenCO2vandriebedrij-venaandeoostkustvanNoorwegenperschipnaardewestkustvanNoorwegentevervoeren(600km).HierwordtdeCO2inbuffertanksgeladenwaarnadeCO2meteenpijpleidingnaardeoffshoreopslagwordtvervoerd(50km)waarnahetvanafdezeebodeminhetre-servoirwordtgeïnjecteerd.ErwordtactiefgeworvenommeerindustrieelafgevangenCO2aantetrekken.In2019wordtdeinvesterings-beslissinggenomen. Omdekansvanslagenteverhogenishetvanbelangomeengroteremarktteontwikke-lenvoorCO2-armewaterstof.HiervoorwilSta-

toildehelewaardeketenbetrekkenenooksamenwerkenmetandereupstreampartijen.Demarktisteprilomalzulkeprojectenincon-currentieuittevoeren,zietStatoil.DaaromwordttegelijknaarafzetinNederlandenVKgekeken.VooreengrootwaterstofprojectinLeedsdoetStatoileenfeasibilitystudyvoorhetCCS-elementvanimplementatiescenario's(1xLeeds,10xLeedsen50xLeeds). Voorcross-bordertransportvanCO2moe-tenjuridischehordeswordengenomen:bij-voorbeeldderatificeringvandeaanpassingvanartikel6vanhetLondonProtocol.ZonderdeaanpassingkanhetLondonProtocoleenbarrièrezijnvoortransportvanCO2overlandsgrenzenvoorpermanenteopslagoffsho-re.MomenteelhebbenenkelNederland,VKenNoorwegendezeverdragswijzigingvandeLon-denprotocollengeratificeerd.Alternatievenzullenmoetenwordenonderzocht.2.2.2Rotterdam:concepth-Visionh-Vision(voorheenDecagas)vanTNObetrefteengrondigeverkenningvangrootschaligedecarbonisatievanaardgasopdeMaasvlaktemetafvoervanCO2viabestaandepijpleidingenvooropslagindegasveldenP18enQ1.6HetideeisvergelijkbaarmetdeplannenvoordeMagnumcentraleenheeftookovereenkom-stenmethethiernavolgendeconceptvanBe-renschot(waarvoorTNOdetechnischeonder-bouwingleverde). Hetideevanh-Visionisomineersteinstan-tiedewaterstoftegebruikenvoorgebruikinde(petro)chemiealsgrondstofenalsbrand-stofvoorondervuring,endaarnaastvoorelek-triciteitsproductieinplaatsvankolen.Indekolencentraleszoudaneengasturbinevoorge-schakeldmoetenworden.Deefficiencyvanaardgasnaarelektriciteitzou45%zijn.Ookiseenbestaandegascentraleinbeeld.Erwordtgesprokenover2.500MWelektriciteit,waar-voorca.5,5GWaanaardgasreformersnodigis,nieuwtebouwenopdeMaasvlakte.Hiervoorzijn3vandeallergrootsteSMR-ofATR-installatiesnodigdiebeschikbaarzijn.Ookdebestaandewaterstoffabriekenkunneninh-Visionwordenopgenomen.Hetheleconcept

6Rotterdamh-VisionProject.Gettingstartedwithenergytransition,MauriceHanegraaf,ErnestGroensmit,TNO,presentatievoorministerievanEZK,9oktober2017.

Page 9: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

9

kanwordenuitgevoerdmetstandaardbe-schikbaretechnologieenbenuttingvanbe-staandeassets,enkanin2022–2025gereedzijn.Erzijngeenonderzoeksvragenrondpro-ductie,afvangenopslag.ErisgebruikgemaaktvanzakendiezijnuitgezochtinhetROADCCS-project(RotterdamOpslagenAfvangDemon-stratieproject)vanUniperenEngieEnergie.TAQA,operatorvanveldP18,heefteenop-slagvergunningvoor60Mton.Eenanderemo-gelijkheidisgebruiktemakenvandeCCS-locatiesvanStatoilinNoorwegen.Meerderelocatiesbetekentrisicospreiding.

Fig.2LocatieveldP18.UniperenEngiezijnrechts-opvolgersvanEonenGDFSuez(bronROAD-project) Parallelhieraankandewaterstofookwor-dengeleverdaanraffinaderijenenchemischeindustrie,enaanmobiliteit.Verwezenlijkingvanh-Visionzou4miljardm3/jaaraardgasver-genen12Mton/jrCO2-reductiekunnenople-veren(deCO2-doelstellingvoorRotterdamis14Mton/jaarreductiein2030t.o.v.2005).Daarvanzou8Mton/jrCO2onderdegrondgaan,hetgeenopdezeschaaldekostenzoubeperkentot€15/ton(plusafvangkosten).Hetconceptvergrootdebeschikbaarheidvankool-stofvrijeelektriciteitvoorindustriezolangoff-shorewindnogonvoldoendekanleveren.Deverwachtecapaciteitoffshorewindis10,5GWin2030,achterblijvendbijhetbeoogdegroei-padnaar35GWin2050.Deextra2.500MW

elektrischvermogendoorh-Visionverbetertdevestigingsvoorwaardenvoorindustrie,zowelhuidigealsnieuwaantetrekkenindustriemetuiteenlopendepower-to-productsprocessen.h-Visionsteltdatvervangingdoorgrootschali-geelektrolysepasna2040mogelijkisalszoweloffshorecapaciteitalselektrolysetechniekvol-wassenzijngeworden. EriseenbusinessmodeluitgedachtenhetplanisgevalideerddoorhetWuppertalInsti-tuutdateerdereenstudievoorHavenbedrijfRotterdamheeftgedaanmettransitiepadenvooreenklimaatneutraalhavengebied.Inelkvandezetransitiepadenspeelthernieuwbareelektriciteitenwaterstofeenhoofdrol.TNOheeftdeuitwerkingvandeconcepten,deposi-tioneringendeevaluatiedoorhetWuppertalInstitutgefinancierdmeteigenmiddeleneneensubsidievanDeltalinqs,deverenigingvanRotterdamsehavenbedrijven.Verscheidenebedrijvenhebbenmeegekeken.TNOwileenRotterdamsindustrieelconsortiumvormenmetdeelnamevanhetHavenbedrijfwaarinzakenverdermoetenwordenuitgewerktineenhaalbaarheidsstudie. Ophetogenblikligtereenverzoekbij16partijenomdeeltenemenaanditplatform,waaronderenergieproducenten(TAQA,Uni-per,Engie,Eneco,Shell,Statoil),waterstof-producenten(AirLiquide,AirProducts,LindeGas),Gasunie,Havenbedrijf,gemeente,Delta-linqsenministerievanEZK.TNOwildeleidingdanoverdragenaanditconsortiumenbetrok-kenblijvenvooronderzoekvanbijv.offshoregeologie,modelleringentechnologieselectie. NaastleveringinRotterdamisookleveringvanwaterstofperpijpleidingaanChemeloteenmogelijkheid.HierverbruikenOCI,Sabic,enWKCSwentiboldsamen2-3miljardm3aardgas.DeammoniakindustriekanvraagfluctuatiesdempendoorbijhogevraagnaarwaterstofoverteschakelenopdeeigenSMR-installatie.Ditvoorkomtinvesteringeninwaterstofopslag.OpChemelotafgevangenCO2kanperschipofpijpleidingnaarRotterdam.

Page 10: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

10

Fig.3TweevariantenvandevoorzieningsketenvanwaterstofinhetconceptvanBerenschotenTNO2.2.3StudieWaterstofuitgasmetprecom-bustionCCSBerenschotenTNOhebbendehaalbaarheid-studieWaterstofuitgasmetprecombustionCCSuitgevoerd.7DezestudieisgefinancierddoorTopsectorSysteemintegratie,metmede-financieringvanGasunie,NOGEPA(belangen-behartigervoorolie-engaswinningindustrie)enEBN(staatsondernemingvoorolie-engas-winning).Indestudieiseenconceptuitge-werktvooreenwaterstofketendiegebruikmaaktvanbestaandeinfrastructuuromkool-stofvrije(“blauwe”)waterstofteleverenvoorhogetemperatuur-warmteingascentralesendeindustrie,enmogelijkookmobiliteit.Hetconceptisbedoeldalsgedecarboniseerdetran-sitieoplossingnaargroenewaterstofuitgroot-schaligewaterelektrolyseenalsalternatiefvoorgrootschaligebiomassa-import. Uitgangspuntisdatdevereistewaterstof-kwaliteitverschiltpertoepassing.Brandstofcel-lenvoormobiliteithebbenzeerzuiverewater-stofnodig.Dechemischeindustrielegtminderstrengekwaliteitseisenop.Voorenergiecentra-lesenHT-warmteisalleendeenergie-inhoudvanwaterstofvanbelang.Omdatvoordegrootstetoepassingsmarktenlaagwaardigwa-terstofvolstaatisdeproductie,distributie,opslagengebruikvanlaagwaardigwaterstofdeprimairefocusvanBerenschotenTNO.Inhetconceptwordtopenkelegecentraliseerdeindustriëlelocatiesingrotehavensen/ofbijkunstmestfabrieken(Rotterdam,Eemshaven,Terneuzen,Geleen)waterstofgeproduceerduitaardgasmetprecombustionCCUS.CO2wordtvanuitdezevierplekkenvervoerdmet

7https://www.berenschot.nl/expertise/sectoren/energie/flexibiliteit/waterstof-uit-aardgas-studie-1/

pijpleidingenofschepen,enopgeborgeninoudegasveldenopdeNoordzeevoordeNe-derlandseofNoorsekust. Waterstofwordtinhetconceptgeprodu-ceerdmetdetechniekvanATR(autothermi-schereforming).ATRvanhoogcalorischaard-gasresulteertineengoedkopelaagwaardigewaterstof(90%H2,10%overig)eneenzuivereCO2-stroom.Dezewaterstofkwaliteitisgeschiktvoorindustriëletoepassingenengascentralesmaarmoetwordenopgewaardeerdvoorge-bruikinchemieenmobiliteit.DevoorATRbenodigdezuurstofkanmenmeteenlucht-scheidingsfabriekuitdeluchthalenofinzuive-revormuitelektrolysehalen.Ditiseentoe-komstigesynergietussenATRmetCCUSenwindoplandofzee.HetkangaanomnieuweATR-centralesofomombouw.Omdatdeam-moniakindustrieheeftgeïnvesteerdineigenSMR-installatiesmetbijbehorendelangeter-mijncontractenligteenretrofitvandezecen-tralesmeervoordehanddanhetopzettenvaneennieuweproductieketen. Distributievanwaterstofgebeurtinhetconceptmeteendeelvanhethoogcalorischegasnet.Ditkandoordeleidingenaantepassenofdooreenwaterstofleidingindegasleidingteschuiven(pipe-in-pipe).Waterstofkanvoorkleinefluctuatiesgebufferdwordendoorlinepacking(gasdrukinhetnetvariëren)envoorseizoensvariatiesdooropslaginzoutcavernes.Bijditlaatstekunnenstoffeninwaterstofko-men(waarondermethaanals“kussengas”bijingebruiknamevandecaverne),datisdangeenprobleemvoorwaterstofdatwordtge-bruiktvoorHT-warmte.Vooranderetoepas-singenkanhetwaterstoflokaalwordengezui-verd.Alsdevraagnaarzuiverwaterstoftoe-neemtkaneenparallelnetwerkwordenge-bouwd(vgl.hoog-enlaagcalorischaardgas-

Page 11: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

11

net).WordtATRgecombineerdmetelektrolysedankunnenvanuitdezelfdeinstallatietweenettengevoedworden,waarbijhetlaagwaar-digenetwerkalsoverstortkandieneningevalvanwisselendevraagnaarzuiverwaterstof. Berenschot/TNOopperenhetvolgendetransitiepad:- retrofitvanbestaandeSMR-centralesmet

CO2-afvang- eendeelvanhethoogcalorischaardgasnet

omzettennaarlaagwaardigwaterstofvoorgascentralesenHT-warmteindeindustrie

- huidigeennieuwewaterstofvraagbedienenmetATRmetCCUS

- invoedingvanwaterstofuitelektrolyse,daarbijsynergienastrevendoorbenuttenvanzuurstofuitelektrolysevoorATR;gelei-delijkevervangingvanwaterstofuitaardgasdoorwaterstofuitelektrolysenaarmatekostenvanelektrolysedalen.

Destudieisbijnaafgerond.Erzijnmeerderevervolgprojectenvastgesteldwaaroverdemeestepartnersinhetconsortiumzichnogniethebbenuitgesproken,ennieuwegeïnte-resseerdenkunnenzichaansluiten.Tweeidee-enkunnenoprelatiefkortetermijnwordenopgepakt:8heteersteiseendemon-stratievanwaterstofproductiemetATRvooreengascentraleenindustrie(ondervuringofinputvooreenraffinaderij.ATRisvoorhetconceptdoorgerekendopeenschaalvan0,5miljardkuubgas,degeschikteschaalvooreendemomoetnogwordenbepaald;eenkleinereschaalbetekentwelverliesvanefficiency.HettweedeisCO2-afvangretrofitbijhuidigekunstmestfabrieken.2.2.4BenodigdetechniekontwikkelingFlexibelebrandertechnologieOmdatindetransitiefasemogelijknietaltijdwaterstofbeschikbaarzalzijnisvanbelangdat

8Andereideeënhebbeneenlangerevoorbereidingstijdnodig:demonstratievandecombinatievanATRmetelektrolyse(waterstofalsduurzameenergiedrager,zuur-stofalsinputinATRvooromzettingvanaardgasinnogmeerwaterstof);oplossingenvooropwaarderingvanlaagwaardignaarhoogwaardigwaterstof;vervolgonder-zoekennaartechnischehaalbaarheidvanwaterstoftrans-port(retrofit)en-opslag(Zuidwendingen/ofkorte-termijnopslag)entoepassinginmobiliteit.

deindustriedanzowelaardgasalswaterstofkantoepassenmetsterkwisselendehoeveel-heden.Waterstofheeftechterandereeigen-schappendanaardgas:hogerevlamtemperatu-ren,eenverbrandingssnelheiddiecirca6maalzohoogisalsdievanaardgas,eenveellagerecalorischewaarde,eenfactor4verschilinluchtbehoeftetussenwaterstofenaardgas,entoenemendeNOx-emissiemetoplopendaan-deelwaterstof. DNVGLheeftdaarominhetSBIRprogram-mavanRVOeenfeed-forwardbrandstofadap-tiefbrandersysteemontwikkeld,datisgetestvoorWobbe-variatiestot30%waterstofinaardgas.9Hetbrandersysteemwordtnajaar2017getestopindustriëleschaal(4MW).InhetvervolgprojectVarigaswilDNVGLmetmarktpartijeneenflexibelebrandertechniekontwikkelendiefunctioneertvan100%aardgastot100%waterstof.Dezemoetkunnenwor-dentoegepastvoordirecteverhittingsproces-sen,zoalsstoom-enwarmwaterketels(~100°C)enovensenfornuizen(>>100°C).Hetbran-dersysteemstuurtopoptimaleverbrandingenminimaleemissies.CO2-afvangmetwaterstofproductieECNheefteenreactorontwikkeldwaarbijhetafvangenvanCO2gepaardgaatmetdeproduc-tievanwaterstofinéénstap.Deingaandestroomissyngas,dateenSorptionEnhancedWaterGasShiftondergaatmetstoom.ECNgaatdezereactortestenineenpilotbijeenstaalfabriekinZwedenalsonderdeelvanhetE-projectSTEPWISE(2015–2019).DetechniekverhoogthetaandeelafgevangenCO2,bijlage-reenergieinputenlagereafvangkosten.10SE-WGSkanwordentoegepastbijautothermalreformingvanaardgas.11

9WaterstofvanPut-naar-Pit:transitievoorbeeldvan100%aardgasnaar100%waterstof,SanderGersen,DNVGL,Symposium“WaterstofofNiet(s)-DeToekomstvanWaterstofalsEnergiedragerenBrandstof”,Assen,8juni2017.10http://www.stepwise.eu/project/,ECN,SwereaMefos,UniversitataeBabesBolyai,JohnsonMatthey,SSABEMEA,PolitecnicodiMilano,KisumaChemicals,AmecFosterWheeler,TataSteelConsulting,budget13M€vollediguitHorizon202011https://www.ecn.nl/fileadmin/ecn/units/h2sf/pdf/B-10-016.pdf

Page 12: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

12

2.3ElektrolyseindeindustrieDe(petro)-chemischeindustriezietmogelijk-hedenvoorhetontwikkelenentoepassenvannieuwetechnologieënenbijbehorendebusi-nessmodellenvoordeomzettingvanher-nieuwbarezonne-enwindenergieinwarmte,waterstofenchemicaliën.Directgebruikvandezeenergieindeindustriekan,naastener-gieopslag,bijdragenaanhetopvangenvanpiekenindeenergietoevoeruithernieuwbarebronnen.2.3.1AkzoNobelAkzoNobelbedrijftinNederlandgrootschaligeelektrochemiemet250MWbaseload.Devoor-naamsteproductenhiervanzijnchloorenloog.Hetbijproductwaterstofwordtdeelsalsindu-strieelgasgeleverdaanklantenendeelsge-mengdbijaardgasingezetinWKK.AkzoNobelisbezigmeteenstrategischeheroriëntatiewaarbijheteengrotepositiewilverwervenalsproducentvangroeneelektrochemieproduc-tennaastproducentvanchloorenloog.On-derdeelvandenieuwestrategieisomnaastchloorenloogookgrootschaligwaterstofviawaterelektrolyseteproduceren. RondDelfzijlwerktAkzoNobelmetGronin-genSeaportsaaneen“backbone”voorwater-stof.Voorgenomenwordtomhieropintevoe-denmetordegrootte30MWwaterelektrolyse.Dezewaterstofmoetfossielewaterstofbijpartijenaangeslotenopdebackbonevervan-genofvoorzieningroeiindevraagnaarwater-stofbijdiepartijen.AkzoNobelenGroningenSeaportsoverwegeneenaanvraagvoorfinan-cieringuithetWaddenfondsvooreenWater-stofinnovatieparkinDelfzijl(sluitingsdatumvooraanvragen25januari2018).AkzoNobelgaatookwaterstofleverenaandemobiliteit(bussen,auto’sentreinen),omtebeginnenviaeengeplandtankstationvanPitpointinDelfzijl. InRotterdamwerktAkzoNobelaanWaste-to-Chemicalsmetleveringvanwaterstof(ineersteinstantieuithetbestaandechloor-alkaliproductieproces)voorproductievanmethanolmetkoolstof(CO)vanafvalvergassing.Deme-thanoldientweervoorproductievanonderandereDME.RonddezeWaste-to-Chemi-calsontwikkelingwordtverdereopschalingvanwaterelektrolysevoorgenomentenbehoevevanhetinconsortiaontwikkelen/

creërenvanbio-basedchemie-waarde-ketensvoorverduurzamingvandekoolstofchemie.Bio-basedroutesnaarchemischeproductenvergeninzetvangroenewaterstof.Hierbijisvanbelangdateencertificeringvan‘groenewaterstof’totstandkomt;hieraanwordtge-werktinhetEU-projectCertifHy(ziehfst7). VerdereopschalingsprojectenzijnnodigomgeleidelijkdestapnaarhonderdenMWenGW-schaalelektrolysetekunnenmaken.Zoblijfthetfinanciëlegatdatperstapoverbrugdmoetwordenacceptabel.Dekomende10-15jaarstaaninhettekenvandergelijkeopscha-lingsprojecten.Metaanlandenvangrotehoe-veelhedenwindopzeewordtdoorgroeinaarhonderdenMWenmeervoorzienvanaf2030.Voorondersteuningvangenoemdeontwikke-lingeniserbehoefteaaneenSDE-achtigestructuurvoorgroenechemischeproducten.Verderiserbehoefteaaneenmechanismedatsteunbiedtomdewegvanopschalinginteslaanenverdertedoorlopen.GedachtkanwordenaaneenGreenDealmetconcreteam-bitiesvooropschaling.2.3.2Power-2-Gas-2-RefineriesInhetprojectPower-2-Gas-2-Refineriesheb-benBPRefinery,HavenbedrijfRotterdam,Joulz,TNOenUnipergekekenwatnodigisomeen20MWelektrolyseinstallatieterealiserendieopcommerciëleschaalduurzaamopge-wekteelektriciteitvanwindparkenopdeNoordzeeomzetinwaterstofvoordeBP-raffinaderijinRotterdam.12Ditkanbijvoor-beeldgebeurenbijdebeoogdeaanlandingvandewindopzee-stroomopdeMaasvlakte. Onderzochtiswateeninstallatievandebenodigdeomvangkost,welkeaanpassingeninderaffinaderijnodigzijn,welkeregelgevinggeldtenhoedebusinesscasevaneendergelijkprojecteruitziet.Ookanderetoepassingenvoorhetwaterstofzijnbeschouwd. Deconclusievandestudieisdatdetoepas-singtechnischeneconomischhaalbaaris,zon-dersubsidies,mitsdegroenewaterstofwordterkendalshernieuwbarebrandstofcomponent.diesel(“upstreamblending”)zoueenbrand-stoffenleverancierkunnenvoldoenaande

12http://smart-port.nl/project/ddp-power-2-gas-2-refineries/inhetsamenwerkingsverbandSmartPortentevensvanuitinnovatieprogrammaVoltachem.

Page 13: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

13

Fig.4Voorgesteldeinzetvangroenewaterstofinolieraffinage(bronUniper)DoorgroenewaterstoftegebruikenineenolieraffinaderijbijproductievanbenzineenverplichtingvoorvervoervolgensdeHer-nieuwbareEnergieRichtlijninplaatsvanhettoepassen(downstreambijmengen)vanbio-brandstoffen.Erisdaaromveelinteressevoorindeolie-industrie,maardeEuropeseCom-missieerkentdezeoptienietindenieuwsteversievandeRichtlijn(groenewaterstofteltalleenmeebijgebruikinbrandstofcelvoertui-genofnamethanisatie).13Indebusinesscasezijninkomstenuitnetwerkdienstenzoalsnet-stabilisatiemeegerekend.Voordeligisdatergeenenergiebelastingwordtgehevenopdenetaansluitingvoordeelektrolyser. ErisvolgensTNOinvesteringbereidheidbijbedrijvenalsupstreamblendingonderdeRichtlijngehonoreerdwordt,enalstevensderegelgevingvoorwaterstofopordeis.DoorwaterstofonderdeGaswettebrengenwordthettransportvanwaterstofeentaakvaneenpubliekenetbeheerder,meteenscheidingtussenwaterstofproductieenwaterstoftrans-port,entransparantevoorwaardenaaninvoe-dingopditnet.

13https://ec.europa.eu/jrc/sites/jrcsh/files/Mischlau_Power-to-Hydrogen_Regulation.pdf

Gerelateerdaandestudienaarupstreamblendingiseenonderzoeknaarinzetvanwa-terstofvoorHT-warmteinraffinaderijeninplaatsvanaardolie.Zokandeaardoliewordenvrijgespeeldvoorraffinagenaarproducten.OokhierwordtmetpartnersinSmartPortnaargekeken.Ditraaktookaanh-Vision,waarwa-terstofuitaardgasmetCCUScentraalstaat. InDuitslandgaatShelleen10MWelektro-lyservanITMPowerinstallereninzijnolieraffi-naderijbijKeulen.14Hetdoelisomtedemon-strerendatdetechnologiegeschiktisvoortoepassinginderaffinaderijengoedkoperisdaneerderegeneratieselektrolysers.Bijdragenaannetstabilisatiewordtookgenoemdalsvoordeelvandetoepassing(zieook§3.2).2.3.3GroenewaterstofvoorkunstmestAmmoniak-enkunstmestproducentOCINitro-genismet1miljardm3perjaaréénvandegrootsteafnemersvanaardgasinNederland,netalsbranchegenootYara.HiermeevoedtOCI2SMR-installatiesinGeleenomwaterstofvoorNH3temaken.HetbedrijfonderzoektmogelijkhedenomhaargroteCO2-uitstootte

14http://www.itm-power.com/news-item/10mw-refinery-hydrogen-project-with-shell;ShellDeutschlandOil,ShellEnergyEurope,ITMPower,SINTEF,thinkstepenElementEnergy.SubsidievanFCHJU.

Page 14: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

14

verminderenenheeftmeerderevergroenings-routesverkendomtoekomstvastteproduce-ren.Waterelektrolyseiseenaantrekkelijkerouteaangezienhetaanbodvanhernieuwbareelektriciteittoeneemt. In2015heeftOCIdeelgenomenindealeerdergenoemdehaalbaarheidstudienaarpo-wer-to-ammonia.15Degedachteisdatelektro-chemischeammoniakproductiekansenbiedtvoordeindustrieomduurzameelektriciteitopteslaaninproductenophetmomentdathetaanbodgroterisdandevraagendeprijslaag.OvertolligeelektriciteitkanwordengebruiktomwaterstofenstikstoftebindentotCO2-vrijeammoniak,datvloeibaarkanwordengemaaktvoorcompacteopslag. Deconclusiewasdathetmakenvanwater-stofuitelektrolysenogteduurisdoorzowelhogeinvesteringenalsvariabelekosten.Da-lendekostenvanelektrolysersenelektriciteit,mededoorhandigopererenopdeelektrici-teitsmarkt,eenhogereCO2-prijs,subsidieseneenpremievoorgroeneammoniakkunnendebusinesscasetegen2030rendabelmaken.Erisookzeerveelduurzameelektriciteitvoorno-dig:overstappenvanSMRnaarelektrolysevoordehuidigeproductievanOCIenYarasa-menvraagt20%meerelektriciteitdanNeder-landnuopwekt. OCIheefttweeopties:zelfwaterstofmakenmetwaterelektrolyseofaanvoerenvanbuiten.VoordeeersteoptieissamenmetEuropesepartnerseenprojectvoorstelingediendbijFCHJUvoordedemonstratievaneen10MWelek-trolyserinGeleen.Ditvoorstelmeteeninves-teringvan20M€isnietgehonoreerd.Omdegroottevandeopgaveaantegeven:dezein-stallatiezouvoltijdsopvollecapaciteitdraai-endminderdan1%vandewaterstofvraagvanOCIkunnenvervangen.Desubsidiezoudeinvesteringskostendrukkenmaardebusiness

15PowertoAmmonia:hetproducerenvanCO2-vrijeammoniakalschemischegrondstofenbrandstof,doorISPT(InstituteforSustainableProcessTechnology),AKZONobelIndustrialChemicals,CEDelft,ECN,NuonPowerGeneration,OCINitrogen,ProtonVentures,StedinDien-sten,TUDelft,UniversiteitTwente.Eenander,inhoudelijkvergelijkbaaronderzoeksprojectisin2015uitgevoerddoorProtonVentures,EnergyValleyenHanzehogeschoolGroningen:FlexNH3–Power-to-Ammonia:Rethinkingtheroleofammonia-fromavalueaddedproducttoaflexi-bleenergyc.BeidestudieswerdenondersteunddoorTKIEnergie.

casenognietsluitendmaken.Hetprojectle-vertervaringopoverelektrolyse,opererenoponbalansmarkt,endraagtbijaantechniek–enmarktontwikkeling.ElektrolyseisechtergeencorebusinessvoorOCIendeinvesteringenzijnhoog,dussamenwerkingmetmede-investerendeleveranciersisessentieel. Hetalternatiefvooreigenopwekkingisexterneaanvoer.Erisgeenwaterstofleidinginderegiomaarbestaandegasleidingenzoudenkunnenwordengebruiktvooraanvoervanwaterstof.OCIwilkijkenofeenzelfdesoortprojectalsWaterstofsymbioseinTerneuzen(zie§2.4;Yaraishierbijbetrokken)mogelijkismetbedrijvenopChemelotdieookwaterstofmakenen/ofgebruiken.Datzalwelzeker5jaarduren.VoorOCIheeftuitwisselingvanwaterstofalleenzinalserduurzamerewater-stofaangevoerdkanworden.DeeigenSMR-installatiesgaannoglangmee. OCIzetinelkgevaldeeerstestap,endatishetgeschiktmakenvandeNH3-productieomeennevenstroomwaterstofintevoeden.Datkaneigenproductieuitelektrolyserszijnofexternaangevoerdwaterstof.Hetdoelisomvoorbereidtezijn,endetimingisgunstigvan-wegedegeplandegrootonderhoudstopvol-gendjaar(eensinde5jaar).Invoedenismoge-lijkmitshetwaterstofvoldoetaanzuiverheids-eisen.Menzalmoetlerenomgaanmetinsta-bielaanbod.Hethuidigeprocesisingerichtop24/7volledigebenuttingvancapaciteit,zodateenfluctuerendebroneenprobleemkanvor-menenmisschienbuffersnodigzijn.Enkeleprocenteninvoedenzalwaarschijnlijkgeenprobleemzijn.MetdezevoorzieninggeeftOCIookhetsignaalafdatpartijenduurzaamwa-terstofkunnenaanbieden,vandejuistekwali-teitentegeneenacceptabeleprijs. Eenandererouteombinnen5jaardeCO2-footprintvanOCIteverlagenisCC(U)S.OCIvangtal2/3vandeemissiesafengebruiktdaarvaneengrootdeelinheteigenprocesvoorureum-enmelamineproductieofleverthetaanderden.Enkelehonderdenktonwor-denalsnoguitgestotenenkunnenwordenopgeslagen.HetzoupertreinofschipnaarRotterdamkunnenwordengebrachtenopge-slagenonderzee.

Page 15: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

15

DecentraleammoniakproductieOndernemersopGoeree-Overflakkeewaaron-derProtonVentureswillenmetopheteilandmetwindenzonopgewektehernieuwbareenergiebenuttenomgroeneammoniaktemaken.ErzijnvergunningenaangevraagdopbedrijventerreinOudeTongevoordebouwvaneenproeffabriekvoorpower-to-ammoniamet2x10MWelektrolyse.Degroeneammoniakkanwordenverkochtaankunstmestindustrie(bijv.ammoniakterminalOCIRotterdam,YaraSluiskil)voorgroenekunstmest.Erwordtge-zochtnaarklantendiewillenbetalenvoordeduurderegroenekunstmest.IdealiterwordtdegroenekunstmestweeropGoeree-Overflakkeegebruikt.10MWelektrolyserskunnenbinnen5jaaroperationeelzijn;erzijnertweenodigvoorback-up.

Fig.5Infografiekwaterstofsymbiose(bronSDR)2.4WaterstofSymbioseTerneuzenMethetprojectWaterstofSymbiosewillen3naburigebedrijveninTerneuzendooruitwisse-lingvanwaterstofenergieenkostenbesparen,emissiesbeperkenentransportvanwaterstofoverdewegverminderen.DowBeneluxbenutopditmomentwaterstofrijkgas(30%methaanen70%waterstof)uitdekrakerprocessenalsbrandstofinheteigenproductieproces.YaraBeneluxmaaktammoniakmetwaterstof,enICL-IPBeneluxgebruiktwaterstofbijverwer-kingvanbroom.ICLvoertdewaterstofoverdewegaan.Doordefabriekenmetelkaartever-bindenendewaterstofdiebijDowalsrestpro-ductvrijkomttegebruikenalsgrondstofkandewaterstofhoogwaardigerwordeningezetenenergiebespaard. MenzalgebruikmakenvaneenbestaandegasleidingvanGasunieTransportServices,dieonderhetKanaalbijTerneuzendoorlooptvan-uitDowlangsICL-IPnaarYara.Metbeperkte

maatregeleneninvesteringenvoldoetdezeleidingaandetechnischevereistenvoorveiligtransportvanwaterstof.DerealisatievandeWaterstofsymbioseiseconomischhaalbaaralsdeuitwisselingenergiebelasting-neutraalkanwordenuitgevoerd(dusnietleidttoteenho-gereafdracht),endetariefstellingvoorgebruikvandegastransportleidingvanGasunieTrans-portServicesdetariefstellingvanhetlandelijkgastransportnetvolgt.Omsnellerhelderheidteverschaffenoverdezevraagstukkenhebbendebetrokkenbedrijven,evenalsProvincieZee-land,NVEconomischeImpulsZeelandenZee-landSeaports,methetministerievanEZKeenGreenDealafgeslotenvoordeperiode2016–2020.16DitheeftgeleidtotdevaststellingdattransportvanwaterstofindegekozenleidingmogelijkisenerzijnafsprakengemaaktmetBelastingdienstoverdeEnergiebelastingenmetGasunieoverdetransporttarieven. Hetwachtenismomenteelopgoedkeuringvaneenaanvraagvoorbestemmingsplanwijzi-ging.Inheteerstekwartaalvan2018kandanwordenbegonnenmethetmakenvanaanslui-tingenopdeleidingennaardeterreinenenvoorzieningenvoorin-enuitkoppelingbijdebedrijven.Debenodigdeinvesteringenvoordebedrijvenzijnindeordegroottevanmiljoeneneuros.Deverwachtingisdatdewaterstofsym-bioseinhetvierdekwartaalvan2018operati-oneelis.Debeoogdeuitwisselingvancirca4,5kton/jaarwaterstofresulteertineenenergie-besparingvan0,15PJ(vgl.gasverbruikvan3.000huishoudens)eneenCO2-reductievancirca10ktonperjaar;enhogereexternevei-ligheiddoor70-80%afnamevanwaterstofleve-ringperasnaarICL.DeafnamevanwaterstofdoorYarakanverdertoenemenalsdaarvoorbenodigdeprocesaanpassingentijdenseengeplandegroteonderhoudstopin2020door-gevoerdkunnenworden.ProvincieZeelandheefteenopschalingstudievoorde2efasegesubsidieerd,waarbijondermeertechnischevraagstukkenspelenmetbetrekkingtotzuive-ringstappen.Indezefasegaathetomuitwisse-lingvancirca20kton/jaarwaterstof,met2-4maalzohogebesparingen. DebetrokkenorganisatieswerkensameninhetSmartDeltaResourcesplatform,datde

16http://www.greendeals.nl/gd194-waterstof-symbiose-in-de-delta-regio/

Page 16: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

16

omslagstimuleertnaareenindustriedieeco-nomischsterkenminderafhankelijkisvanfossieleenergieenschaarsegrondstoffen.Ookanderebedrijvenindezuidwestelijkedeltare-gionemenhierindeel,metzowelwaterstof-vraagals–aanbod.17Indeverderetoekomstkandewaterstofsymbiosepotentieelnogver-dergroeiennaareenregionalewaterstofro-tondemetandereindustriëlepartijen.Erwordtmetveelbelangstellinggekekennaardeplan-nenomindetoekomstgrootschaligwaterstofopzeetemaken,zodatderegionalewaterstof-infrastructuurgevoedkanwordenmetgroenewaterstof. VoorGasunieishetprojecteenexercitievoorhetombouwenenherbestemmenvanbestaandegasleidingenvoorwaterstofindetransitievanfossielaardgasnaarCO2-neutraleenergiedragerswaaronderhernieuwbaarwa-terstof.18DeactiviteitgaatondereenapartGasunie-bedrijfvallenomdattransportvanwaterstofnietonderdeGaswetvalt.Ditbete-kentdatdekostenvoorhetwaterstoftransportnietgesocialiseerdkunnenworden(overgesla-genoverallegasnetgebruikers)enerduseenaparttariefberekendzalworden.Gasunieon-derzoektookeldersinNederlandcasussenvoorherbestemmingvangasleidingenvoorwaterstof.2.5WaterstofbijTataSteelBijTataSteelwordtverkennendnagedachtoverdeinzetvanwaterstofophetterrein.TataSteelgebruiktwaterstofuiteeninstallatievanLindeGasmetovercapaciteit,diekanwordenbenutomcommercieelverkrijgbareheftrucksenanderinternvervoerindehallenemissievrijtelatenrijden.Ditwordtafgewogentegenbatterij-elektrischmaterieel.Wordtgekozenvoorwaterstofaangedrevenmaterieeldanisditopkortetermijnterealiseren.

17SmartDeltaResourcesiseensamenwerkingsverbandvanelfenergie-engrondstofintensievebedrijven:ArcelorMittalGent,Cargill,Delta,Dow,ICL-IP,LambWeston-Meijer,SabicBergenopZoom,Trinseo,SuikerUnie,YaraenZeelandRefinery.OokprovincieZeeland,ZeelandSeaportsenImpuls(facilitator)nemendeel.18Waterstoftransportdooreenaardgastransportleiding.WaterstofSymbioseindeDeltaRegio,HarrySmit,Gas-unieTransportServices,Symposium“WaterstofofNiet(s)-DeToekomstvanWaterstofalsEnergiedragerenBrand-stof”,Assen,8juni2017.

Erkomendaarnaastgrotehoeveelhedenwaterstofvrijbijdeproductievankooks.TataSteelmaaktjaarlijks2miljoentonkooksvoorvoedingvandehoogovens.Hetnevenproductkooksovengasbevat60vol%waterstof,datvanwegedehogeverbrandingswaardenuttigwordtgebruiktvoorwarmteenkrachtinhetproductieproces.MetPSAzou70-80%vandeH2kunnenwordenafgescheiden,goedvoor200miljoenNm3waterstof(2PJenergie).19TataSteeloverweegtverschillendemogelijk-hedenvoorinzetvanditwaterstof.Hetkanwordengebruiktomijzerertsmeetereduce-ren,ofgeleverdaanderden.Erzoudenbij-voorbeeldordegrootte1.000bussenopkun-nenrijden.Essentieelhierbijisdevraaghoehetbedrijfzijnprimaireproceswilontwikke-len.OokweegtmeedatinzetvankooksgasvoorproductievanelektriciteitnuCO2-vrijis,alsditgasanderswordtingezetiseenvervan-gendeCO2-vrijeelektriciteitsbronnodig. Deverwachtingisdateenandereinzetvanhetwaterstofuitkooksovengasnietbinnen5jaaraandeordeis.IJzerertsreductiemetwa-terstofiseennieuwprocesomzonderCO2-uitstootstaaltemakenmetwateralsenigrestproduct.Bijhogetemperaturenrondde1.000°Cwordthetzuurstofuithetijzerertslosgemaaktmetwaterstof.DeZweedsestaal-industriebegintsamenmetVattenfalleenlangjarigonderzoeksproject.Tot2024wordtgewerktaaneenhaalbaarheidsstudieeneenproeffabriekomdewerkingvanhetprocestetesten.Rond2030moetereeneerstedemon-stratiefabriekstaan.20 Hetkanookzijndatdebehoefteaankooksvervalt.TataSteelvoerteenproefuitmeteenanderenieuweproductietechniekgenaamdHisarna.Hierbijhoevendegrondstoffenijzer-ertsenmetallurgischekolenniettewordenvoorbewerkt,maarwordenrechtstreeksinhetreactorvatingebracht.Datscheelteenproces-stapenlevert20%CO2-reductieenenergiebe-sparingop.Omdatergeenkooksbijnodigisontstaaterookgeenwaterstofrijkkooksoven-gas

19htt-ps://noordholland.d66.nl/content/uploads/sites/179/2015/09/JAEGERS-Tata-16sep15.pdf20https://www.deingenieur.nl/artikel/staalproductie-zonder-co2-uitstoot

Page 17: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

17

InOostenrijkwordteen6MWelektrolyservanSiemensgeplaatstophetterreinvanstaal-producentvoestalpineinLinz.21Hetwaterstofwordtinhetinternegasnetwerkgevoed,waardoorhetgebruikvanwaterstofindedi-verseprocesstadiavanstaalproductiekanwordengetest.HetbetrefthetprojectH2FUTURE(2017–2022).DewaterstofvraagophetterreinvanTataSteelzouinprincipeookopdezewijzekunnenwordenvergroend.2.6BrandstofcelcentralesindeindustrieNedstack,MTSAenAkzoNobelhebbeneen2MWe/1,5MWtbrandstofcelcentraleontwik-keldengeleverdaaneenchloorproducentinChina.22Dereststroomwaterstofuitchloor-elektrolysewordtermetbrandstofcellenom-gezetinelektriciteitenwarmte(metwarmte-pompomgezetinkoude)vooreigengebruikvandefabriek.Decentraleheefthetformaatvan3zeecontainers.Hetisdegrootstebrand-stofcelcentraletotnutoe:MTSAenNedstackleverdeneerdervergelijkbareinstallatiesaanrespectievelijkAkzoNobelenSolvay. De70kWeinstallatiebijAkzoNobeldraaitinmiddels10jaarenwordtmethetdrie-jarigeFCH-JUprojectGrasshopper(gehonoreerd,aanvangjanuari2018)vervangenmeteennieuwe100kWemodule.Dezemoduleisschaalbaarenuitgerustmeteennieuwegene-ratiestacksmeteensnellerereactietijdbijwisselendeelektriciteitsvraag.Ditmaaktmoge-lijkdatdeinstallatieflexibeleringezetkanworden.Hetontwikkelenvansnellerreage-rendebrandstofcellenvoorziettevensineenbehoeftebijautomotiveklantenvanNedstackinAzie.HierisinmiddelsookbijNederlandseindustriebelangstellingvoor. De1MWeinstallatiebijchemiebedrijfSol-vayinAntwerpen,onderdeelvanprojectWa-terstofregio,wasbedoeldalstestfaciliteitvoorNedstack-modulesdiedanregelmatigvervan-genzoudenwordendoornieuwe.NadatSolvay

21http://www.h2future-project.eu,Verbund,VoestAlpineStahl,K1-Met,Siemens,AustrianPowerGrid,ECN,bud-get18M€,12M€subsidievanFCHJU.ECNisbetrokkenvoorevaluatiestudies.22http://www.demcopem-2mw.eu,(2015–2018),Akzo-NobelIndustrialChemicalsB.V.;NedstackFuelCellTech-nologyB.V.;MTSATechnopowerB.V;JohnsonMattheyFuelCellsLimited;PolitecnicodiMilano,budget10,5M€,waarvan5,4M€subsidievanFCHJU.

metdezesitestopteisdeinstallatieverplaatstnaareenpetrochemischefirmaopMartinique.Deeerstetestenwordeninnovember2017uitgevoerd.

Fig.6PEMPowerplantbijYnnovate,Yingkou(bronwww.demcopem-2mw.eu)

Page 18: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

18

3.Waterstofindeenergiesectorvoorsysteemintegratie,flexibiliteitenenergieopslag3.1InleidingInhetvorigehoofdstukzijninitiatievenvoordetoepassingvanwaterstofingascentralesbe-handeld.Indithoofdstukkomenandereinita-tievenmetwaterstofvoorenergiefunctionali-teitkrachtenlichtaanbod:- §3.2:Netstabilisatiemetwaterelektrolysers

inhetprojectHYSTOCK/TSO2020.Hierbijvindt tevens verkenning van ondergrondseopslagvanwaterstofplaats.

- §3.3:Inpassingvanhernieuwbareenergieinde vorm van waterstof of synthetisch me-thaan: Power-to-Gas projecten Rozenburg,STORE &GO (EU), Delfzijl, Wijster, Duiven,

Archypel,Power-to-XNieuwegein,PowertoProtein,enFlexnode.

- §3.4:Omzetting vanwind op zee naarwa-terstof als alternatief voor transport viastroomkabels en voor opslag in batterijen.Initiatievenrichtenzichopsynergiemetbe-staande olie- en gaswinninginfrastructuur,en op de bouw van nieuwe infrastructuur(North Sea Wind Power Hub, het energie-eilandDoggersbank).

Dedicatedwaterstofproductiemetinwindmo-lensgeintegreerdeelektrolysekomtinhetvolgendehoofdstukaanbod(§4.4).

Fig.7SchemauitprojectHyStock/TSO20203.2HyStock:power-to-gaswaterstofbijAard-gasbufferZuidwendingInhetprojectHyStock23vanGasunie-dochtersEnergyStockenGasunieNewEnergywordtwa-terstofgemaaktdoorelektrolyse,waarbijdeelektrolyserwordtingezetvoorhetonderzoekenvanmogelijkenieuwenetwerkdienstenvoor

23www.agbzw.nl/projecten/waterstofproject

TenneT.Erkomensteedsmeerduurzamebron-nenenmindertraditioneleenergiecentrales,wardoorerbehoefteisaanalternatiefregelver-mogen.Doorelektrolysersmeerofminderver-mogentelatenafnemenzoudendezegebruiktkunnenwordenvoornetstabilisatieofbalance-ring.Partijenkunnenleverenaandeonbalans-markt,waardewaardevanelektriciteit

Page 19: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

19

somstotvijfvoudigvannormaaloploopt.Datbetekentkansenvoorinvesteerdersinwater-stofproductievooronbalansenstabilisatie.Hier-ininvesterenpastnietbijderolopvattingvanTenneT.24 HyStockisonderdeelvanhetEuropesepro-ject“TSO2020:ElectricTransmissionandStorageOptionsalongTENEandTENTcorri-dorsfor2020”(2017–2019).25Activiteiteninditprojectzijnstudiesnaardekoppelingtus-senhernieuwbareenergieennul-emissiemo-biliteitmetdenadrukopenergieopslagennetbeheer;hetgenoemdepilotproject;enhetopstellenvaneenbedrijfsplanvooropschalingnaargrootschaligetoepassing.Hetprojectwilhelpenmetopgangbrengenvandesupplychainvoorwaterstofnaarmobiliteit.Ditwordtgezienalsmeestkansrijkesectorvoorwater-stofinzetomdatbenzine/dieseldereferentie-energiedragerszijn. Ineersteinstantiewordteen1MWelektroly-sergedemonstreerd.Doelistelerenwaardetechnologiestaatenlerenomgaanmetwater-stof.ITMPowerlevertdeelektrolyserinclusiefcompressorentube-trailervulpunten.Conversiestartinseptember2018.OpdelocatieZuidwen-dingwordenongeveer5.000zonnepanelenge-plaatst.Ditisgoedvoor12%vandejaarcapaci-teitvandeelektrolyser.Voordeoverige88%wordtdeelectrolysergevoedmetgroenenet-stroomomzoveelmogelijkdraaiurentemaken.Dezegroenestroomwordtdoorderdenaange-leverdenEnergy-Stockbiedtdeconversieenopslagdienstaan.Hetwaterstofwordtmettube-trailersnaartankstationGreenPlanetinPessegebrachtalsonderdeelvanhetTSO2020project.Erwordtgekekenommeerstationstebedienen.

24HoogspanningsnetbeheerderTenneTisverantwoordelijkvoorelektriciteitstransportentotalebalanshandhavingtussenvraagenaanbodvanelektriciteit.TenneTstimuleertdemarktommetregelbareproductieenafnametekomendoorhetprijsmechanismeintezetten.Deonbalansmarktistechniekneutraal.TenneTdoetzelfnietsmetwaterstofmaariswelbereidtotproefprojectenendemarktbewustmakenvankansen,zoalsmetwaterstof.25 http://tso2020.eu,EASE,EnergyStorageNL,TenneTTSO,Gasunie,GreenPlanet,TUDelft,EnergyValley,MinisterievanI&W.Budget11,7M€,waarvan7,0M€subsidieonderdeConnectingEuropeFacility(CEF)-regeling(SYNERG-Ecall).VoorhonoreringindezeEuropeseregelingwasdeverbindingmetCOBRAcableessentieel,deondergrondsehoogspanningskabeldiedeDeenseendeNederlandseelektriciteitsnettengaatverbinden,endieaanlandtinEemshaven.

TenneT,metgespecialiseerdeinbrengvanTUDelft,kijktmetGasunienaardeintegratievanelektrolysersinhetelektriciteitssysteem.Hetachterliggendvraagstukishoejedestabili-teitvanhetelektriciteitsysteemkuntbewarenbijgrootschaligeintegratievanwindenzon.SpecifiekonderzoeksthemainTSO2020ishetdynamischegedragtussenhetelektriciteitssys-teemenwaterstof.Eenelektrolyserkandien-stenleverenvoornetspanningenbalans.Menwilditervarenmeteen1MWelektrolyser,ensimulerenvooreen300MWopschaling.OpeendergelijkeschaalzoumenmogelijkookdienstenaanDenemarkenkunnenleverenviadeCOBRAkabel.Zo’nschaalvanelektrolyseiseerdergeschiktvoordeEemshavenbijdeaan-landingvandekabel,endankanhetwaterstofdooreengasleidingnaarZuidwending.Ditzijnmogelijkevervolgprojectenna2019. DelocatievandeinstallatieisdeAardgasbuf-ferZuidwendingvanEnergystock.DezelocatieisinteressantgeziendeaansluitingophetlandelijkgastransportnetvanGasunieTransportServicesenhetlandelijkehoogspanningsnet(380kV)vanTennet.Ookisdelocatiegeschiktomindetoe-komstwaterstofgrootschaligopteslaaninvoorwaterstofgeschiktgemaaktezoutcavernes.Hetprojectheeftvanwegedelocatieeengrotesym-bolischewaardeomdathetTennet(Power)enGasunie(Gas)dichterbijelkaarheeftgebrachtalshetgaatinteractietussenelectronenenmo-leculenmiddelsdeenergiedragerwaterstof.Opdewind-meets-gasbijeenkomstinGroningenwaarhetprojectwerdbezegeldisvervolgensookbekendgemaaktdatGasunieinhetprojectenergie-eilandDoggersbankgaatdeelnemen.GrootschaligewaterstofopslagDewaterstofproductieindepilotHyStockistekleinomfysiekopteslaanineenzoutcaverne.Dekleinstecavernezou2.000tonwaterstofkunnenbevatteneneen“fullsize”caverne7.200ton/240.000MWh.OpkortetermijnzoudenereenaantalvanzulkecavernesopZuidwendinggerealiseerdkunnenworden.De“saltdome”Zuidwendingheeftdemogelijkheidomtiental-lenvanzulkecavernesteherbergenmochtdatindetoekomstnodigzijn.Energystockwerktinhetkomendejaardewaterstofopslaguitzodatereengedragenontwerpkomtteliggen.

Page 20: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

20

Fig.8SchemauitprojectHyStock/TSO2020Indekomende2–3jaarwerktEnergystockaaneenbusinesscase,zelfstandigofmetpartners,vooreenwaterstofopslag.Toepassingenkunnenzijnalsregionalebuffer(HydrogenHub)voormobiliteitvanwaaruittankstationsenOVbe-voorraadkunnenworden,alsopslagvoorwater-stofvoordeMagnumcentrale,ofomTenneTteondersteunenmetnetbalancering/stabiliteitdoorwaterstofmetbrandstofcellenomtezetteninelektriciteit.Eenvervolgprojectkanzijnomeenzoutcavernefysiekgeschikttemakenvoorwaterstofopslag.Ditwordtdemoeitewaardvanafordegrootte20MWelektrolyse,eenom-vangdienogeenvoudigopdesiteinZuidwen-dingkanwordengerealiseerdmaarmogelijkiswaterstoftransportviaeenpijpleidingvanafeenlocatiealsEemshavengunstiger. Ondergrondseopslagvanwaterstofinzout-cavernestenbehoevevangrootschaligesei-zoensopslagvanhernieuwbareelektriciteitiseerderbestudeerdinhetprojectHYUNDER(2012–2014).26Uitdezestudieisgeblekendat 26http://hyunder.eu,12partnerswaaronderECNenShell,subsidievanFCHJU.

opmeerdereplaatseninNoord-enOost-Nederlandgeschiktezoutlagenzijnmet(ruimtevoor)zoutcavernesenIndenabijeomgevingdejuisteinfrastructuuraanwezig,zoalszoutindu-strie,water,aardgasleidingenenhoogspan-ningsnet.HYUNDERheeftdetechnischeuitvoe-ringeneventuelerisico’svanhetopslaanvanwaterstofgasophoofdlijnenonderzocht.3.3Power-to-Gasvoorinpassingvanhernieuw-bareenergieopwekkingErzijndeafgelopenjarendiverseinitiatievengenomenwaarbijdeproductievanwaterstofwerdvoorgesteldomhernieuwbareelektriciteitbeterintepasseninhetenergiesysteem,hetzijomtijdelijkeoverschottenophetelektriciteits-nettebenuttenhetzijominvesteringeninnet-verzwaringentevermijden.Hierbijiswaterstofeindproductoftussenproductvoorsynthetischmethaan.Indemeestegevallenginghetomhaalbaarheidstudies.

Page 21: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

21

Vierprojectenhebbendestapnaarrealisatiegemaakt:datzijnpower-to-gasRozenburg,hetEuropeseprojectSTORE&GO,endekleinschaligeprojectenFlexnodeenPower-to-Protein.Andereprojectenzijnnoginvoorbereiding,staanon-holdofzijnafgerondmetofzondervervolgplan-nen.Power-to-methaankanwordengezienalssnelindebestaandegasinfrastructuurintepas-senovergangstechnologienaareenvolledigewaterstofvoorziening,alleidtdeextramethani-satiestapvoorlopigtottehogekostenvoorsyn-thetischmethaan.Anderzijdsblijftdechemischeindustrieoplangetermijnbehoeftehoudenaankoolstofendaarkanmetpower-to-methaaninwordenvoorzien.

Fig.9Opstellingpower-to-gasinRozenburgPower-to-Gas(methaan)inRozenburgStedin,DNVGL,GemeenteRotterdamenRes-sortWonenonderzoekenineendemonstratie-project(2014–2019)deinzetbaarheidentoe-pasbaarheidvandepower-to-gas-technologieindegebouwdeomgeving.Metzonnepanelenopgewekteelektriciteitisomgezetinwaterstof,datmetCO2isgemethaniseerdtotsynthetischgasvanaardgaskwaliteit.Deapparatuurisinge-bouwdin2zeecontainers.HetgasistoegepastineengasgestookteketelvaneennabijgelegenappartementencomplexinRozenburg. Dedemonstratieheeftaangetoonddathetmogelijkisompower-to-gasintezettenompiekenduurzaamopgewekteelektriciteittebe-nutten.27Deinstallatiekanbinnenca.40minu-tenwordenopgeschakeldvanuitstilstandnaarvollecapaciteit(4minutenvoorhetopstartenvandeelektrolyser,35minutenvoordemetha- 27 DNVGL,EindrapportDemonstratieprojectPower-to-GasRozenburg,2015;https://www.gawalo.nl/energie/artikel/2017/6/technologie-nog-te-duur-voor-doorbraak-power-gas-1014636

nisatie).Omdateenverouderdeelektrolyserwerdgebruiktwashetenergetischrendementvanhetheleproces35%(47%elektrolyser,73%methanisatie).Verwachtetoekomstigerende-mentenzijn75%elektrolyseren90%methanisa-tie.Hetsynthetischaardgasvoldeedaandespe-cificatiesdiegeldenvoorinvoedingophetNe-derlandsegasnet.Hetrendementkanechteromhoogalsermeerwaterstofinhetmethaanmagzitten.Deomzettingbleekveiligenbe-trouwbaarendeeindgebruikersvanhetgas,dehuurdersvandewoningbouwcorporatie,onder-vondengeenhinder. DehuidigetweedefasevanhetprojectdraaitomdeterugwinningvanCO2uitrookgassenomdezetehergebruikenvoordemethanisatie.IneenvolgendefasewordtgekekenofCO2uitdeluchtgehaaldkanworden.Onderzoekkanzichookrichtenophetuitbreidenvanhetsysteemmettechniekenomvrijkomendeproductstro-menproceswater,warmteenzuurstofteherge-bruiken.StedinhooptbinnenkortuitsluitseltekrijgenvandegemeenteRotterdamoverbe-houdvandelocatievoornogenkelejaren.Delocatiewordtookgebruiktvoorveldproevenvananderepartijen,waaronderHyetmethunpro-jectPurifHy(zie§5.2).ErisvolgensStedinveelinteressevoorherhalingsprojecten,maarinstal-latiesvoorpower-to-gasmoetendoorschaal-vergrotingentechnologischeontwikkelingenindetoekomstdanwelsubstantieelgoedkoperworden.EenprijsstijgingvangastenopzichtevanelektriciteiteneenhogereCO2-prijszoudenookgunstigzijnvoorpower-to-gas.STORE&GO:Europesedemonstratiesvanpo-wer-to-gas(methaan)BehalvehetprojectinRozenburgzijnernoggeenanderedemonstratiesvanpower-to-gas(methaan)vandegrondgekomen.Nederlandsepartijenzijnwelbetrokkenbijdemonstratieselders.InhetEuropeseSTORE&GO-project(2016–2020)wordtpower-to-gasmethaanproductieenleveringaanhetgasnetgedemonstreerdop3plekkeninDuitsland,ZwitserlandenItalië.28

28STORE&GO,Innovativelarge-scaleenergySTOragEtech-nologiesANDPower-to-GasconceptsafterOptimisation,https://www.storeandgo.info/enhttp://cordis.europa.eu/project/rcn/200559_en.html.Budget28M€,waarvan18M€subsidieuitHorizon2020,onderwerp“Largescaleenergystorage”.2,3M€subsidieis

Page 22: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

22

27partnersuit6landennemendeel,waaronderECN,EnergyValley,Hanzehogeschool,enRijks-universiteitGroningen.Hetprojectrichtzichopdeinpassingvanpower-to-gastechnologieinEuropeseenergienettenomteonderzoekenhoevolwassendetechnologieis.Bovenliggenddoelisdeflexibeleintegratievanenergieopslagindevormvansynthetischmethaaninenergiesyste-menmetveelfluctuatievanhernieuwbareener-gieaanbod. Degekozenlocatieshebbenverschillendekenmerkenenomstandigheden:beschikbareenergiebronnen(hogewindkracht;PVenhydro;PVenwindkracht);lokaleconsumenten(laagverbruik,gemeentelijkgebied,landelijkgebied);typeelektriciteitsnet(hoogspanningsnet,regio-naaloflokaaldistributienet);typegasnet(lange-afstandstransport;regionaaloflokaaldistribu-tienet);soortCO2-bron(biogas,afvalwater,at-mosfeer),enwarmtelevering(fineerfabriek;stadsverwarming;CO2aircapture).

Fig.10Infographic(bronwww.storeandgo.info)Drieinnovatievemethanisatieprocessenwordenontwikkeldenopeenschaalvan200kW—1MWgedemonstreerdgedurendetweejaar.Hetsyn-thetischeaardgaswordtgeïnjecteerdinhetgas-netengeleverdaanklanten.Hetprojectbeoor-deeltdeeconomischeenbusinessaspectenendemogelijkhedenommetdeSTORE&GO-technologiegrootschaligenergieopteslaan.Ditleidttotbedrijfsmodellen,eenpower-to-gasroutekaartvoorEuropaenaanbevelingenvoorbeleidsmakers.OokwordtonderzochtwelkewetgevendeenjuridischeaspectenopEuropees,nationaalenlokaalniveaueengroteinvloed

voordeNederlandsepartijen.HetisnietgeluktomeenNederlandsepilotintebrengenalscasus.

hebbenopdeexploitatievantoekomstigepo-wer-to-gasinstallaties.Power-to-Gas(waterstof)installatieinDelfzijlIn2014tekendeeentientalpartijeneeninten-tieverklaringombinnentweejaareengeïnte-greerdepower-to-gas-installatievan12MWtebouwen,dieinDelfzijlwaterstof,zuurstofensyngaszouproducerenvoorvergroeningvandechemischeindustrie.Deproductiezoutevensalsopslagvantijdelijkeoverschottenvanwind-enzonnestroomfungeren.Deschaalwasgroterdantotdantoe,enooknunog,vertoond.InDuitslandwarenaldiversepower-to-gas-initiatievenvankleinereomvangeninmiddelsstaatdegrootsteinstallatievan6MWgeleverddoorSiemensopEnergieparkMainz.BijzonderinDelfzijlwasdebeoogdebenuttingvandezuur-stofuitelektrolysebijproductievansyngasuitbiomassa.29Overhetprojectissindsdeaankon-diginggeennieuws.Power-to-Gas(methaan)fabriekinWijsterAfvalverwerkerAtteroonderzochtmetpartnersofhethaalbaarisominWijsterrendabeleenpower-to-gasfabriektebedrijven.30TenneTzagdatpower-to-gas-techniekkanhelpenhetelek-triciteitsnettestabiliseren,Gasuniezagkansenomhetgasnetbenuttenvooropslagvanover-schottenduurzamestroom.Hetconsortiumonderzochteenverdienmodelvooreenpower-to-gas-installatiemeteenvermogenvan5MW,gerichtopdeinzetvanmethaaninmobiliteit.AutofabrikantAudiheeftervaringmeteensoortgelijke6MWpower-to-gas-installatieinhetDuitseWerlte,diesinds2012levertaanhetgas-netensinds2015istoegelatentotdekorteter-mijnbalansmarktvoorelektriciteit.DebenodigdeCO2voordemethanisatiewildeAtteroafvangenbijdeopwerkingsinstallatievaneenvergister.Hetopgewerktegasuitdieinstallatieenhetsynthetischemethaan(“e-gas”)zoudeninhetaardgasnetwordeningevoed.Omvraagnaarhet

29 https://www.energyvalley.nl/nieuws/eerste-grootschalige-power-to-gas-installatie-in-delfzijl,DutchTorrefactionAssociation(ECN,Cra-W,Biolake,TopellEner-gy,TorrCoal),SiemensNederland,StedinNetbeheer,A.Hak,Hanzehogeschool,Enrance,EnergyValley,Gasunie. 30Attero,TenneT,Gasunie,PonHolding,Audi,Ponoc,ProvincieDrenthe,https://www.energyvalley.nl/nieuws/power-to-gasfabriek-in-wijster-weer-stap-dichterbij

Page 23: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

23

duurderee-gasuitdeinstallatietebevorderenvoormobiliteitvroeghetconsortiumhetRijkomdefiscaliteitvangasauto’sgelijktetrekkenmetdievanhybrideenelektrischeauto’s.HetRijkginghierinnietmee.Hetprojectstaaton-hold.Power-2-FuelenPower-2-GasinDuivenAfval-enenergiebedrijfAVRiseengroteleve-ranciervangroeneelektriciteitenwarmteinderegioArnhem.Deenergievraagisgedurendededagenhetjaarnietconstant.HetconsortiumInnoFasEnergyvanAVRmetbuurbedrijvenopindustrieterreinInnoFase,kennisinstellingenengemeente,31onderzochtofeentijdelijkelektrici-teitsoverschotkanwordengebruiktvoorwater-stofproductie,eneventueelditwaterstofmetCO2uitderookgassenomtezetteninmethaan.Dehaalbaarheidstudiewerdin2015afgerond.32 VoordecasusPower-2-Fuel(waterstof)luid-dedeconclusiedatondervoorwaardeneensluitendebusinesscasemogelijkwasbijinzetvan15-20bussendierijdenopwaterstofuitelektrolyse.Siemens,GreenPoint,StedinenAVRwarenbereidteinvesterenineennieuwtank-stationmetelektrolyser,mitsAVReenstabielestroomprijsgarandeert,afnamevanwaterstofisverzekerddoorlangdurigeinzetvaneenvlootvan18bussen,enersubsidievanRijkenprovin-ciebeschikbaaris.Hetprojectisin2015on-holdgezetomdateronvoldoendeuitzichtopvraagnaarwaterstofwas.ProvincieGelderlandalsconcessieverlenervoorhetOVsteltnul-emissiealsdoelvoordevolgendeconcessieperiode,maardiebegintpasin2023(debusvlootinderegioomvat±220bussen). VoorPower-2-Gas(methaan)werdgeconclu-deerddatgeensluitendebusinesscasemogelijkwasbijdestandvantechniek(kostenappara-tuurvoorelektrolyseenmethanisatie,alsookefficiencyvanmethanisatie)endelageprijsvangastenopzichtevanelektriciteit.Ookwasonze-kerhoeveeloverschotCO2beschikbaarzouzijnnaleveringaanglastuinbouw.In2017-2018zoudecasusheroverwogenworden.RealisatievanPower-2-Gasisdaarmeevoorlopignietaandeorde.InmiddelsbouwtAVRweleeninstallatievoorCO2-afvang(60kton/jaar).

31AVR,WaterschapRijnenIjssel,gemeenteDuiven,Lian-der,WUR,DNVGL,CarbonOro,Alterra,SiemensNederland,CofelyZuidNederland(nuEngie),Stedin32InnofasEnergy–EindrapportaanstuurgroepApril2015

Archypel:waterstofvoorenergieopslaginau-tarkischewoningEnergieopwekkinggebeurtsteedsvakerklein-schaligenlokaalmetwindenpv-panelen,waar-bijdevraagiswattedoenalsdeopwekkinggrootisendevraagkleinis,enduurzameelek-triciteittegenlagekostenbeschikbaaris.Netbe-heerderskunnendoortoepassingvan‘stand-alone’systemeninvesteringenindeenergieinfrastructuurbeperken.HetprojectArchypel(2016,afgerond)heeftdetechniekuitgewerktvooreensysteemwaarbijeenhuisalleenergieopeigenterreinopwektenopslaatinwaterstofenbatterijen(een100%duurzameenergie-autonomewoningzondernetaansluitingen)endecommerciëlehaalbaarheidvanzo’nsysteemonderzocht.33Hetenergiesysteemisopgebouwduitdecomponentenwaterelektrolyser,water-stofcompressor,brandstofcel,warmtepomp,waterstofopslagtank(s),batterij,regelsysteemenAC/DCconverter. DehaalbaarheidstudieconcludeertdateenArchypelsysteemtechnischmogelijkis,maardebusinesscaseopditmomentnietinteressant.Debenodigderuimtevoorallezonnepanelenenwindturbinestegrootvoordemeestewoningen.Voordewinterperiodeiseenwaterstofopslag-tanknodigvanongeveer10m3.Ookzijndekos-tennogtehoog.ErzijnbeterekansenvooreenArchypelsysteemdatverbondenismethetelek-triciteitsnet,ofaaneengeschakeldemicrogrids,waardoorhetsysteemkleinerengoedkoperkanworden(lagereinvesteringskosten)engebruikkanmakenvandeinfrastructuurinNederland.Onderzoekenontwikkelingkunnenoptermijnnieuwekansenbieden;zokanmendewater-stofstroominmicro-wkk’smetaardgasreformerenbrandstofceldeelsafscheidenencomprime-ren,waardooreensmall-scalehomerefuellingsysteemdichtbijis.PowertoXNieuwegeinHetprojectPowertoXonderzoekthoemendoorwaterstofproductieenwarmteleveringdebenuttingvanopgewektezonnestroomkanop-timaliserenzonderverzwaringvanhetelektrici-

33Archypel,Haalbaarheidsstudienaarkleinschaligeener-gieopslagvanduurzameelektriciteitmetwaterstof,ISPT,Alliander,HogeschoolArnhemNijmegen,HyET,HydronEnergy,MTSATechnopower,NedStack,ProcessDesignCenter.Budget50k€uitTKIGasSysteemintegratie.

Page 24: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

24

teitsnet.34WaternetbouwteenzonneparkophetterreininNieuwegeinwaarrivierwaterwordtgewonnen,voorgezuiverdengetranspor-teerdnaardeAmsterdamseWaterleidingduinen.Deinstallatiegaatindeeersteplaatselektriciteitleverenaanhetlokalenet.Onderzochtwordtofeendeelvandezonnestroomkanwordenom-gezetinwaterstof.PitpointwilditafnemenvoorzijnwaterstoftankstationinNieuwegein(bouwin2019).Metdezonnestroomkanookdewarm-tedieindezomerwordtgewonnenuithetge-wonnenrivierwatermeteenwarmtewisselaarenwarmtepompenwordenverhoogd,indebo-demopgeslagenenindewinterbenutvoorver-warmingvanwoningen. Eindditjaariseensimulatiemodelvoordeintegratievantechniekenentoepassingenge-reed,datnietalleenvoordezecasusgebruiktkanwordenmaarbreedtoepasbaarmoetzijnvoorsituatiesmetlokaleenergieopwekkingengebouwdeomgeving.Ineenvervolgprojectwordthetsysteemvoordecasusuitgewerkteninvesteringvoorbereid.Eenbelemmeringvoorrealisatieisdatdehuidigewetgevingopslagvantehogewarmteindebodemniettoestaat.Inafwachtingvanonderzoeknaardemilieueffec-ten(ditisonderdeelvanhetvervolgproject)wordenhooguitvergunningeninhetkadervanpilotsenonderzoekenverleend.PowertoProteinIneenanderprojectindewatersectorwordtlokaalopgewekteelektriciteitbenutvoordeproductievanwaterstof,datdoorbacteriënwordtgebruiktomammoniaenkooldioxidevastteleggenindevormvaneiwitten(singlecellproteins).Debacteriënzittenineenreactordiewordtgevoedmetgrondstoffenuitdeafvalwa-terketen.Tot70%vanhetdrogecelgewichtbe-staatuithetteoogsteneiwit.DereactorisoppilotschaalontwikkelddoorKWRenAvecomenwordtgetestbijrioolwaterzuiveringen.35

34https://www.kwrwater.nl/projecten/power-to-x/,KWR,Waternet,VolkerWessels,Stedin,PitPointenAlliedWaters(2017),TKIWatertechnologie.DepartnersbehalveStedinhebbeneenvervolgprojectingediendbijTKI’sUrbanEnergyenWatertechnologie.35https://www.kwrwater.nl/actueel/unieke-pilot-power-to-protein-gestart-op-rwzi-enschede/

Fig.11Schemareversibelebrandstofcel(bronCentreforElectrochemicalEnergyStorageMIT)Flexnode:reversibelebrandstofcelEnergyMatters,Hanzehogeschoolenpartnersontwikkelenenbeproevenoplaboratorium-schaaleenreversibelebrandstofcel(RBC)diewaterstofproduceertindeelektrolyse-modus,dezebuffertenlaterweeromzetinelektriciteitenwarmteindebrandstofcelmodus.36Ophetmomentvanschrijvenishetsysteemnognietoperationeel.Degecontracteerdefabrikantgingfaillietzodatmengedwongenwerdomzelfhetsysteemteintegrerenuitalgeleverdeennieuweonderdelen.Voorsommigeonderdelenlopennogonderhandelingenmetleveranciers.Deproefbeginteindvanhetjaarenlooptenkelemaandentoteindeproject(2015–2017).Wel-lichtwordteenvervolgprojectgestartommeerervaringenoptekunnendoen.ErwordtgetestmetrealistischegebruiksprofielenbijhetEnergyTransitionCentre.InsamenwerkingmetAllian-derenmetbehulpvanmodel-basedforecastingwordenbusinessmodellenontwikkeldvoordeinzetvanRBCvoorenergieopslagenhandelenmetonbalans. Tervergelijkingisookeenmicro-wkkvanViessmannaangeschaft.Dezewerktopaardgas,datmeteenreformerwordtomgezetinwater-stofvooreenbrandstofcel,enerziteengasboi-lerin.InJapanzijnmeerdan200.000micro-wkk’smetaardgasreformerenbrandstofcelge-installeerd,endeleveranciersPanasonicenAisinSeikibetredenookdeEuropesemarkt.37Markt-leiderPanasonicdoetditsamenmetdeDuitseboilerfabrikantViessmann.Ditisdeeersteleve-

36http://energiekaart.net/initiatieven/flexnode/Energy-Matters,HanzehogeschoolGroningen,Gasterra,Gasunie,Alliander,HydronEnergy.ProjectinhetkadervanTKI.37https://www.japantimes.co.jp/news/2017/06/19/business/corporate-business/panasonic-cranks-market-exposure-home-fuel-future/#.Wcdt70yiH64

Page 25: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

25

ringinNederland.AanvankelijkwashetideeomdeRBCookmetreformertecombinerenmaarhierisvanafgezien.DeRBCheefteengeslotenwaterstofsysteem,maarzoukunnendienenomwaterstoftemakenvooranderetoepassingen.3.4PlannenvoorwaterstofvandeNoordzeeErzijndiverseplannenomdeNoordzeetege-bruikenvoorwaterstofproductie.Dezebevindenzichveelalindefasevanhaalbaarheidstudie.NorthSeaProgrammeHetNorthSeaEnergyprogrammaisinmei2017vanstartgegaanenbeoogtomactiviteitenrondenergiewinningomdeNoordzeetebundelen.DitprogrammawordtondersteunddoorTopsec-torEnergieenheefteentwintigtaldeelnemersvanuitbedrijfsleven,brancheorganisaties,on-derzoeksinstellingenenNGO’s.38Erwordtge-zochtnaarsynergietussenoffshoresectorenenhunfysiekeenlogistiekeinfrastructuur.Verschil-lendecasussenwordenonderzocht.Devisieisdatdeolie-engasplatformsopkortetermijnwordenaangeslotenopstroomkabelsenstop-penmeteigenelektriciteitsopwekkingmetgas-turbinesen–motorenonderdrukvandeaange-scherpteNOx-emissienormenvoorgasmotorenin2019.Ditdraagtbijaandeontwikkelingvaneenoffshorestroomnet,datvervolgens(2023–2030)omzettingvan(overtollige)windenergieinwaterstof(ofmethaan)mogelijkmaaktvoorpeakshaving.Hetgaskanwordengetranspor-teerdviadegasleidingen.Ditontlasthetelektri-citeitsnetbijgrootaanbodvanwindenergieenbiedtdemogelijkheidvooropslag.Degedachteisdatna2030deoffshoreinfrastructuur(pijplei-dingen,gasvelden,platforms)kanwordenbenutvoordegrootschaligeomzettingenopslagvanwindenergie,zodatveelwindinhetenergiesys-teemkanwordeningevoedzonderzwarene-taanpassingen.39Windwaterstofopolie-engasplatformsHoogleraarCatrinusJepmabepleitdeinzetvantezijnertijdoverbodigeolie-engasplatformsop

38https://www.tno.nl/nl/aandachtsgebieden/energie/geo-energy/transitie-naar-duurzame-energie/north-sea-energy-programma/39Findingsynergyinoffshoreenergy,EwaldBreunesse,ShellNederland,Symposium“WaterstofofNiet(s)-DeToekomstvanWaterstofalsEnergiedragerenBrandstof”,Assen,8juni2017

zeealsfabriekenvangroenewaterstof.40Naarschattinggaathetom600platforms.Windener-gieuitnaburigeparkenkanopdezeplatformsmetelektrolyserswordenomgezetinwaterstof,datviabestaandeofnieuwaanteleggengaslei-dingenaanlandkanwordengebracht.Ditspaartdeaanlegvanelektriciteitskabelsuit.Opeengrootplatformisfysiekplaatsvoor250MWelektrolysers,opeenkleinplatformvoor60MW.Tweegroteplatformsmetelektrolyserszijnvol-doendevoor1windparkvan600MW. Jepmaonderzochtdehaalbaarheidaandehandvanbusinesscasesvoorproductieplat-formsvanEngieindeNoordzee.Offshorewater-stofproductieisvoordeligonderdevoorwaardendateenelektriciteitskabelnaarlandkanwordenuitgespaard,ofdatdegroenewaterstoftegeneenhogereprijsverkochtkanwordendangrijzewaterstof.Deberekendekostprijsvoorwater-stof,inclusiefvoorhetaanlandbrengenvandegroenewaterstofbijgemengdineenbestaandgasleidingofviaeennieuweleiding,is€3-4perkilo,tegen€1,5-2voorgrijzewaterstofuitaard-gas.Deverwachtingisdatdeprijszaldalenbijopschalingvandetoepassing,waarbijmeerdereplatformsgasleidingendelen.Ookprijsdalingvanbenodigdeapparatuurzaldaaraanbijdragen.Deonderzochtevariantwaarbijhetplatformafhan-kelijkvanmarktprijzenelektriciteitproduceertofopslaatinwaterstofisniethaalbaarvanwegehetdureelektriciteitstransport.Alleen“dedica-ted”waterstofproductieopdeplatformsisduskansrijk.Debovengrensvoorwaterstofgehalteingasleidingenmoetomhoogomwindwaterstofkosteneffectiefnaardewaltevervoeren. Hetgebruikenvanplatformsvoorwindwater-stofispasaandeordealsdeplatformsgeenrolmeerhebbenvoorolie-ofgaswinning.Herbe-stemmenkandantijdkopenomdecommissio-ninguittestellenalsdeplatformsnogvooran-deredoeleindenbruikbaarzijn.Energie-eiland:NorthSeaWindPowerHubDeideevormingoverwindwaterstofheefteenverdereimpulsgekregendoordeaankondigingdatGasuniegaatdeelnemeninhetenergie-eilandconsortiumvanelektriciteitsnetbeheer- 40CatrinusJepma,hoogleraarenergieenduurzaamheidaandeRijksuniversiteitGroningenenverbondenaanhetEnergyDeltaInstitute(EDI).https://www.energydelta.org/mainmenu/news/obsolete-gas-and-oil-platforms-can-service-a-sustainable-energy-s

Page 26: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

26

dersTenneTTSOB.V,TenneTTSOGmbH(Duits-land)enEnerginet.dk(DeenseTSOvoorzowelelektriciteitalsgas)datallewindparkenopdeNoordzeeaanelkaarwilkoppelenviaeenkunstmatigeilandopdeDoggersbank.OokHa-venbedrijfRotterdamtreedttoetothetconsor-tium.Hetinitiatief,waarvoorookdeelnamevanGroot-Brittannië,BelgiëenNoorwegenwordtgezocht,wordtgesteunddoordeEuropeseCommissie.Gasunieonderzoektdemogelijkhe-denomopheteilandeendeelvandewindener-gieomtezetteninwaterstof,datzoveelmoge-lijkviabestaandegasleidingenaanlandmoetenwordengebracht.41 Tot2023zijn3,5GWnear-shorewindparkengeplandop5locatiesvoordeNederlandsekust.Hiervoorworden5gestandaardiseerde700MWconnectorengeplaatstvan150M€elk.Tot2035wordennogeens7-10GWnear-shorewindpar-kenontwikkeld,waaronderwindparkIJmuidenVer.ErwordtonderhandeldoververbindingvanditparkmeteengeplandEngels(EastAnglia)windparkviadeUKWindconnectoromtebespa-renopinfrastructuurendemarkttefaciliteren.Daarnazijndenear-shoremogelijkhedenbenutenmoetmenverderdezeeop.DaarvoorishetideeontstaanomdewindparkenopdeNoord-zeeaanelkaartekoppelenviaeenkunstmatigeilandopdeDoggersbank.Heteilandmoetookeenwerkeilandwordenvooronderhoudvandeomliggendewindparken. VoorafgaandaandepubliciteitoverhetideeisgesprokenmetNGO’s,dienaeersteweer-standtegenverstoringvanhetmarienelevenvoorzichtigpositiefreageerden.Vissersbelangenzoudennogtegenstandkunnenopleveren.OverhedenrondomdeNoordzeemoetenerach-tergaanstaan,endanvolgendeTSO’svandeoverigelandenookwel.Derationalevoordelandenommeetedoenisdatalsdegeplandenear-shorewindparkenklaarzijnjeverderdezeeopmoetvoornieuweparken,endanissa-menwerkengoedkoper.Hetoverlegtussendelandenoverondermeerdekostenverdelingzalruwweg10jaaroverlegvergen,daarnakanhetinenkelejarengebouwdworden.Danzouheteilanderdustussen2030en2035kunnenzijn.

41https://nos.nl/artikel/2192724-nederlandse-energiereuzen-gaan-wind-en-zonne-energie-opslaan.html;https://www.tennet.eu/nl/onze-kerntaken/innovaties/north-sea-infrastructure/

Fig.12NorthSeaWindPowerHub(bronEnerginet.dk) Indeeerstefaseissprakevaneen30GWinterconnectie,met15verbindingenvan2GWvanafheteilandnaardeomringendelanden.Zulkezwareverbindingenbestaannogniet,maardeindustriewordtuitgedaagdomeraantewerken.Richting2050wordt100GWwindopzeecapaciteitverwacht.Hetluktdannietmeeromalleenergiemetkabelswegtekrijgen.Indevormvanwaterstofkanhetwel.Erisvoldoenderuimteopheteilandvoordeeersteontwikkelingelektrolysers.Verwachtwordtdatelektrolysetegendietijdeenvolwassen,goedkoperetech-nologieisdanvandaag.Erlooptaleengasleidingindebuurtvanheteiland,diekanwordenaan-gepastmetbijv.pipe-in-pipetechniek.ProefmetelektrolysersopzeeAlsvoorbereidingopgrootschaligewaterstof-productieuitwindopzeeishetvolgensmeerde-repartijennuttigombinnen2tot3jaareenproeftuinteontwikkelenvooroffshoreelektro-lyse.Zokanmenervaringopdoenmetopwek-kingvanwindwaterstofonderNoordzeecondi-ties,mettransportvanwaterstofnaarwaldoorbijmengenineenaardgasleidingofdoordedica-tedleidingen,enmetregelgevingenprocedures.Hetzoueen(open)proeftuinmoetenwordenwaarmeerdereleveranciershunsystemkunnenbeproeven.Hetleverenvanhet‘proofofcon-cept’hoeftineersteinstantienietmetwindelek-triciteit.Hetkanopeen(geëlektrificeerd)plat-form,bijdeaanlandingvandekabelvoorwind-parkHollandseKustZuidopdeMaasvlakte,enna2025opeentebouweneilandbijwindparkIJmuidenVer(na2025).

Page 27: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

27

4.Waterstofvoornul-emissieverkeerenvervoer4.1InleidingElektrischeaandrijvingmetbrandstofcellenopwaterstofisnaastbatterij-elektrischeaandrijvingdebelangrijkstemogelijkheidvooremissievrijemobiliteitentransport.Waarbatterij-elektrische(enmetnameplug-inhybride)personenauto’s,OV-busseneninminderematebestelauto’saleensignificantmarktaandeelhebbenbereikt,bevindenbrandstofcelvoertuigenzichnoginhetstadiumvanprototypesenpreseries(vrachtau-to’s,bestelauto’s,bussen).Voorenkelemodel-lenbrandstofcelpersonenauto’siswelsprakevanserieproductie.Voorzwaarvervoerlooptdemarktinvoeringvanbatterij-elektrischeaandrij-vingachter;juisthieriswaterstofeenoplossingomdeactieradiusteverlengenendetanktijdenteverkortentenopzichtevanbatterijen. Waterstofkaninverschillendesoortenvoer-tuigenenvaartuigenwordeningezet.Dithoofd-stukgaatinopinitiatievenmet:- §4.2:Personen-enbestelauto’s- §4.3:OV-bussen- §4.4:Vrachtwagens- §4.5:Waterstoftankstations- §4.6:Treinen- §4.7:Vaartuigen- §4.8:Overigevoer-envliegtuigen.4.2Auto’sopwaterstofEriseenbeperktebeschikbaarheidvanbrand-stofcelauto’s.InNederlandredeninoktober38auto’svantweemodellen,voornamelijkdeHyundaiiX35endaarnaastenkeleToyotaMi-rai’s.Dezeauto’szijninserieproductie;eender-demodelisnietinNederlandleverbaarenerzijnmeermodellenaangekondigdeninontwik-keling.Klantenzijnveelaloverheden(Rijk,ge-meenten),bedrijvendieactiefzijnmetwater-stof,onderzoeksinstituteneneentaxibedrijf.Erstaannu3tankstationsterbeschikkingmaarditmoetenerdekomendejarenmeerworden(zie§4.5).InhettoekomstbeeldvanhetH2Platformgroeithetaantalauto’snaar1.500-2.000(2020),15.000(2025),100.000-200.000(2030)en2,5-3miljoen(2050),ondersteunddoor15-20tanksta-tions(2020),20-80(2025),en50-200(2030).Naarverwachtingisvanaf2030sprakevanmas-saproductie.

ErzijnmeerderegroteEuropeseprojectenwaarintankstationsenauto’stegelijkgestimu-leerdworden.EenvoorbeeldisH2MobilityEu-rope(H2ME,2015–2020),waarin200auto’s(HyundaienMercedes),125elektrischebestel-auto’smetbrandstofcelrangeextender(RenaultmetSymbioFCell)en29waterstoftankstations(Duitsland20,Frankrijk3,Groot-Brittannië3enScandinavië3)opdeweggebrachtworden.42NederlandneemtviahetministerievanI&WenStedindeelinhetzusterprojectH2ME2(2016–2022),dat1.230nieuwewaterstofauto’sin8landenopdewegbrengt,waaronder1.000elek-trischebestelauto’senbestelbussenvanRenaultmetbrandstofcelrangeextender.43Hiermeeverdrievoudigthetaantalbrandstofcelauto’sinEuropa.Debestelauto’skomenvolgenshetpro-jectplannietinNederlandopdemarktmaarenkelindelandenuitheteersteproject.Ookpersonenauto’svanMercedesenHondakomenviaditprojectbeschikbaarinEuropa(nietperseNederland).Erwordenook20nieuwevulpuntengebouwdmetwaterstofuiton-siteelektrolyse. GemeenteArnhemwilgraagmeerauto’saantrekkendoorvraagbundelinginhetkadervanhetEuropeseH2Nodesproject.Ditomvateenpromotiecampagnemetaanschafsubsidies.Errijdennu4brandstofcelauto’sinArnhem,hetdoelvanvraagbundelingis100.DeTCOvanbrandstofcelauto’sisinNederlandredelijkgun-stigdankzijvrijstellingvanBPMenMRB,lagebijtelling(4%),geenaccijnsopwaterstofenMili-eu-investeringsaftrek(MIA).Dezefiscalevoorde-lengeldeninelkgevalt/m2020.Hetblijktech-termoeilijkommeeraanbodtekrijgenvandeleveranciers.Dehoofdmootvandeproductiewordtgereserveerdvoordeleidendemarktenvoorwaterstof,waaraleenmeeruitgebreide

42 http://www.fch.europa.eu/project/hydrogen-mobility-europe, Partners o.a. H2 Mobility Deutschland, SymbioFCell, ITM Power, Air Liquide, Linde, Daimler, Hyundai,WaterstofNet,OMV,Honda,Nissan,BMW,Renault,Toyota,budget62M€waarvan30M€subsidievanFCHJU.43http://www.fch.europa.eu/project/hydrogen-mobility-europe-2,partnerso.a.Daimler,Audi,Honda,SymbioFCell,AirLiquide,StadNancy,ITMPower,AgglomerationNantai-se,Stedin,Kobenhavn,H2MobilityDeutschland,BMW,Nissan,Renault,TaxiElectriqueParisien,MinisterievanI&W,budget102M€waarvan35M€subsidievanFCHJU.

Page 28: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

28

tankinfrastructuurbestaatendeindustrieinconsortiasamenwerkt(zoalsH2MEenzieook§8.4).VraagbundelinginNederlandopgrotereschaalzoudeautoindustrieopanderegedach-tenkunnenbrengen.Sommigebedrijvenover-wegenomdekrachtentebundelenengezamen-lijkbrandstofcelauto’saanteschaffen,maarerisnognietsprakevaneenconcreetproject. DegrotefabrikantenbiedeninNederlandnoggeenbestelauto’smetbrandstofcelaan,maardeNederlandsefirmaAccendainDelftbouwtauto’somnaarelektrischeaandrijvingmetofzonderbrandstofcelalsrangeextenderonderdenaamHydroelectricresp.Ekoelectric.44Eriseentientalauto’somgebouwd.CarasPowerPlantGemiddeldwordenauto’s5%vandetijdge-bruiktomterijden.Eenautometbrandstofcelopwaterstofkanookdeoverige95%vandetijdelektriciteitleveren.DitgebeurtmethogereefficiëntiedanvandehuidigeNederlandsestroomopwekking.InhetprojectCarasPowerPlantonderzoektTUDelftdaaromdecambinatievanrijdenenenergieleverenuitwaterstofmetbrandstofcellen.DitgebeurtsamenmetpartijenalsGasTerra,Q-Park,Stedin,CNGnet,RDW,Bovemij,Shell,enHyTruck.45 InhetprojectheeftAccendasamenmetHyundaieenbrandstofcelautovoorzienvaneenstopcontactalselektriciteitsuitgang.Hierdoorkandeautoinstilstandelektriciteitleverenaaneennetofaaneenwoningofbedrijfsgebouw.Hetgeleverdevermogenis10kW,genoegomgemiddeldtienhuizentevoorzieninhunelektri-citeitsgebruik.Onderzochtwordenhetrende-mentendewerkingvanstroomleverenmetbrandstofcelauto’s,enheteffectopdeenergie-rekening.Toyota’sMiraiheeftindeJapanseversieeenpower-outaansluitingwaarmeeelek-triciteitkanwordengeleverd.DitpastinhetbeleidomJapanbetervoortebereidenopdegevolgenvanaardbevingenzoalsstroomstorin-gen.Decapaciteitisgenoegomeenhuishoudenenkeledagenvanenergietevoorzien.46

44 www.accenda.nl/waterstof-elektrische-rijden-innovatie.html45NWOsubsidieerthetprojectvanuithetprogrammaUncertaintyReductioninSmartEnergySystems.46http://www.businessinsider.com/this-toyota-fuel-cell-car-can-power-your-house-2014-11?international=true&r=US&IR=T

Erzijncontactenmetmeerdereautofabrikan-tenomverdertegaanmethetproject.Erwor-denverschillendevariantenverkendvanbenut-tingvanbrandstofcelauto’salspowerplantingaragesompiekenendaleninhetnetoptevangenenbijtedragenaannetstabilisatie.Erwordtgewerktaaneenbusinessmodelmethandelenopdeonbalansmarktenleverenvannetwerkdiensten.Eennieuwideeisomniethetopgeslagenwaterstofuitdeautozelf,maarwa-terstofuitlagedruk-leidingenintezetteninbrandstofcelauto’sineenparkeergarage.Eenanderideeisombrandstofcelauto’sintezettenalsenergieleverancierbijevenementen.

Fig.13WaterstofbusinApeldoorn(bronHymove)4.3OV-bussenopwaterstofHetministerievanI&Wheeftin2014subsidieverstrektaan5regio’svoor10brandstofcelbus-sen(€850.000perprojectmet2bussen).Naeenaanloopperiodeomdepubliek-privateafstem-mingtussenOV-opdrachtgever,vervoerder,busbouwer,tankstationexploitantenwaterstof-leverancierteregelen,wordendeeerstevandezebussennuingezetendeoverigevolgenindenieuwedienstregelingindecemberditjaar. InEindhoven/HelmondrijdtConnexxionmet2PhileaswaterstofbussenvanVDL-APTSdiegerefurbishedzijn(o.a.metnieuwebrandstof-cellen)nadatzeeerstbijGVBinAmsterdamreden.Debussentankenbijeenbestaandein-stallatieinHelmond. InGroningenheeftQbuzzinopdrachtvanOV-bureauGroningenDrenthe2VanHoolbus-senaangeschaftinhetEU-projectHighVLOCity.QbuzznamdebussenovervanSanRemo,waarmendebussenbijgebrekaaneentankstationnietkoninzetten.47AntwerpenenAberdeen

47http://highvlocity.eu(2012–2019).Ditprojectbrengt14brandstofcelbussenvanVanHoolopdeweg.NederlandsepartnerszijnQbuzz,PitpointenWaterstofNet(intotaal12partners).Budget29M€waarvan13,5M€vanFCHJU.

Page 29: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

29

hebbeninHighVLOCityelk5bussengetest;AntwerpenkendeproblementerwijlAberdeenuittevredenheiddevlootheeftuitgebreid.DeGroningsebussengaanvanafdecember5jaarrijdenentankenbijeenopenbaartoegankelijktankstationvanPitpointinDelfzijldatwaterstofafneemtvanAkzoNobel’schloorelektrolyse. InRotterdamrijden2nieuweVanHoolwa-terstofbussenbijdeRET,diewaterstoftankeninRhoon.DezebussenvallentegelijkonderhetEU-project3EMotion.48 InZuid-HollandheeftConnexxionbijVDL4waterstofbussenbesteld(zieverder).HiervoorwordtnaastdeI&W-subsidieooksubsidieuithetEU-project3EMotioningezet.DezebussenwordeningezetindeconcessieHoekseWaardGoereeOverflakkee(HWGO)engaaneveneenstankenbijhettankstationinRhoon.Decapaci-teitvanhettankstationwordtvergrootomde4bussengedurendededagvanwaterstoftekun-nenvoorzien. InArnhemzouden2bussengaanrijdenbijConnexxionmaarditgaatnietdoor.ProvincieGelderlandwildeI&W-subsidienubestedenaan3bussenvanHymovediegaanrijdeninApel-doorn.Gelderlandhadal1Hymovebusgesubsi-dieerdzodaterintotaal4bussenkomenterij-den.InApeldoornmoeteentankstationkomen(elektrolysemetwindenergie,tevensbedoeldomnetstabiliteittebieden).HetprojectlooptviaZETT,eenleasefirmadieaanOV-bedrijveneenpakketaanbiedtvanbussenentankfaciliteittegeneenkilometerprijs.ZETTonderhandeltmetdeEuropeseInvesteringsbankoverfinancie-ringvaneenveelgroterevlootnadepilotmet4bussen.NaastI&W-subsidieeneigenmiddelenvanZETTiseenprovincialeexploitatiebijdragenodig(ordegrootte1-2M€).Hetbesluitoverdepilotvalteind2017.HymoveuitArnhembouwtdenieuwebussenmetdePoolsefabrikantUr-sus.DeeerderebuswerddoorheteveneensPoolseSolbusgebouwd.HyMoveontvangteensubsidievanhetEuropeesFondsvoorRegionaleOntwikkelingvoordeontwikkelingvaneen60kWbrandstofcelrangeextender.49

48http://www.3emotion.eu(2015--2019).Ditprojectbrengt21brandstofcelbussenopdewegin6Europesestedenwaaronder6inRotterdam.20partnerswaaronderuitNederlandRETenprovincieZuid-HollandenWaterstof-Net.Budget42M€waarvan15M€subsidievanFCHJU.49http://www.hymove.nl

JIVE-2:50nieuweOV-bussenErkomenindekomendejaren50bussenbijinhetprojectJIVE2metFCHJU-financiering.Ditgoedgekeurdeprojectomvat152bussenwaar-van50voorNederlanddiewordenverdeeldoverGroningen(20),Zuid-Holland(20),enNoord-Brabant(10).SamenmethetministerievanI&WonderzoekennudebetrokkenprovincieseenspecialeprojectorganisatieomgezamenlijkeinkoopvandebussenenbenodigdewaterstofmetdelaagstmogelijkeTCOmogelijktemaken.HetzusterprojectJIVE1zonderNederlandsedeelnameomvat139bussen.50DeaanbestedingvandezebussenlooptinDuitslandenhetVK.

Fig.14VDLelektrischebusmetrangeextender,hierindevariantvoormierenzuur(bronTUE)DeJIVE-2bussenvoorGroningenmoetenvanafdecember2020gaanrijden.HetOV-bureauGroningenDrenthevraagtindekomendeaan-besteding(dieinjanuari2018opdemarktkomt)dezeopschalingnaar22waterstofbussenuit.NaasthettankstationinDelfzijl,datgeschiktisvoor5bussen,zaldaarvooreentankvoorzieningindestadGroningenbijhetopstelterreinvandebussenkomen,zomogelijkopenbaartoeganke-lijk.DeprovincieZuid-Hollandisingesprekmetdevervoerderoverhetinpassenvan20water-stofbussenbegin2020indedienstregelingenindebedrijfsvoeringvanHWGO(deinzetisnietopgenomeninconcessievoorwaarden).InOudeTongeopGoereewordteenopenbaartankstati-ongeplandwaardezebussenzoudenkunnentanken,naastanderevoertuigen.Noord-BrabantisingesprekmetArrivaenConnexxion,conces-siehoudersvanWestenOostresp.Zuid-oostBrabant,overdeinzetvande10bussen.BehalveinHelmondzoudendebussenkunnentankenin

50JIVE1(2017–2023)brengt139brandstofcelbussenopdewegin5landenmet32M€subsidievanFCHJU.

Page 30: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

30

Breda,waardebouwvaneentankstationwordtvoorbereidmetInterreg-subsidie.VDL:e-busmetbrandstofcelrangeextenderEen12-meterbrandstofcelbuskostnunog€850.000.JUFCHwiluitkomenopeenprijsvan€450.000.VDLkannu€650.000halen,endenktdathetverderomlaagkan,doortoepassingvaneenrangeextendermodulebijeenelektrischebus.InmiddelsheeftVDLruim200elektrischebussengeleverdennogeens200-300indeor-derportefeuille. Derangeextendermodulebestaatuiteen1,1mlangeinbouwkastmetbrandstofcellen,waterstoftanksenallerandapparatuur.Demo-dulekanopverschillendemanierenwordeningezet:alsaanhanger(2,1minclusiefdissel)achterdeelektrischebus,optischoverlopendinhetbusontwerp;alsopbouwachterdecabinevaneenelektrischetruck;weggewerktineenopleggergecombineerdmeteenelektrischetrekker;ofalsstand-alonegenerator.Demoduleisontworpeninsamenspraakmetfabrikantenvanbrandstof-cellenzodaterverschillendesys-temeninpassen.Hetgrootstevermogendatpastismomenteel103kW.TÜVheefteengoed-keuringafgegevenvoordeaanhanger.Derangeextenderwordtopdenduurmeteenstandaard-stekker(Combo2CCS)verbondenmetdebus(oftruck).Hetideeisdateenbusvervoerderzijncompletevlootnul-emissiekanlatenrijdendooreencombinatievanelektrischebussenenrangeextenderaanhangers.Deaanhangerskunnenwordenuitgewisseldtussendebussen,zodateenflexibelerenkosteneffectievervlootmana-gementmogelijkisdanbijeenvlootvanelektri-scheenbrandstofcelbussen. Omdekostenvaneenbrandstofcelsysteembeneden€100.000tebrengenisdetoepassingvaneengoedkoperebrandstofcelmetlangerelevensduuressentieel.DeontwikkelinghiervanishetdoelvanhetEU-projectGiantleap(2016–2019)waarinVDLdeelneemtnaasto.a.Bosch.51Hetbrandstofcelsysteemwordtopgebouwduiteenveelgoedkoperestack,waarvanhetontwik-keldoelisomdenogbeperktelevensduursub-stantieelteverlengendoortoepassingvangea-

51http://giantleap.eu/?page_id=27,SveucilisteuSplitu,UniversitedeFranche-Comte,Bosch,ElringKlinger,VDL,budget3,3M€,volledigvanFCHJU.

vanceerdediagnostiek,eninmassageprodu-ceerdecomponentenvoorderandapparatuur. Inplaatsvangecomprimeerdwaterstofismierenzuureenmogelijkealternatieveenergie-dragervoordebrandstofcelbussen.DitwordtontwikkelddoorTeamFASTvanTUEindhoven,dievoorproefneminggebruikmaaktvaneendoorVDLterbeschikkinggestelderangeexten-dermodule.Debelofteisdatdeketenvanmie-renzuurproductieuitCO2,waterenelektriciteit80%efficiëntis;hiervankandanweerwaterstofgemaaktworden.Datzouhogerzijndanwater-stofproductiemetelektrolyseencompressievanwaterstof.Eentankmetmierenzuurmaaktderangeextendermodulewelzwaardermaarbe-spaartruimteenhetmierenzuurwordtgaande-wegverbruikt.Dewarmtevandebrandstofcelkanwordenbenutomhetwaterstofuitmieren-zuurvrijtemaken.

Fig.15Waterstof-vuilniswagen(bronE-trucksEurope)4.4Vrachtauto’sopwaterstofVrachtauto’sopwaterstofhalenveelvuldighetnieuwsdooronthullingenvanprototypesenaangekondigdeproductieplanneninhetbuiten-land,metnameNikolaOne,TeslaenToyota’sProjectPortal.Nikolabeweerteentrucktegaanleverenmeteenactieradiusvan1.200tot2.000km,eenvermogendathetdubbelebedraagtvandieseltrucksenzelfeennetwerkoptebouwenmet364tankstations,tebeginnenin2018.Toyotaheefteenprototypevaneentruckge-demonstreerdmettweeaandrijflijnenvandeMiraipersonenauto.InZwitserlandheefteenconsortiumvanbedrijveneerderditjaareen34-tonvrachtwagenmetwaterstofbrandstofcelgedemonstreerd.52

52http://www.protononsite.com/news-events/switzerland-unveils-fuel-cell-powered-heavy-truck-and-first-hydroelectric-hydrogen

Page 31: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

31

E-trucksEurope:vuilniswagensErzijnmeerdereNederlandseinitiatievenomvrachtauto’sopwaterstofteontwikkelenentesten.E-trucksEurope,eenMKBinWesterho-venenLommelgestichtvanuitBeukersAuto-schade,begonmet1vuilniswageninEindhoveninprojectWaterstofregioVlaanderenZuid-Nederland,daarna2inproject‘Life‘NGrabHy!’,entoekomstig15inREVIVE,waarvan9inNeder-land(2Groningen,2Amsterdam,2Helmond,2Roosendaal,1Breda;daarnaastAntwerpenenBolzano).53HetbedrijfgebruikteenlichteDAFalsbasistruck,waardemotorwordtuitgehaaldenelektrischeaandrijvingingebouwdmeteenbrandstofcelalsrangeextendervooreenkleinbatterijpakket.E-trucksEuropeisbetrokkenbijhetaangekondigdedemonstratieprojectDuwaaldat100waterstofvuilniswagensopdewegwilbrengeninNoord-Holland(zieverder).VDL:distributietrucksVDLontwikkelttweevarianten:een40-tontruckinhetInterregprojectWaterstofregio2.0eneen27-tontruckinhetEU-projectH2Share(2017–2020).54OokindezegevallenwordteenDAF-truckalsbasisgenomenenvoorzienvanelektri-scheaandrijving,accu’senbrandstofcelalsrangeextender.DeVDL-truckskrijgendezelfderangeextendermodulealsdeVDL-bussen,al-leenzitdezebijdebusineenaanhangwagenenbijdetrucksophetchassisachterdecabineofindeoplegger.Dezetrucksgaanin2018proefrij-deninverschillendelanden.Zwaarderetrucksdandezekomenvoorlopignietinaanmerkingvoorwaterstofomdatdehuidigebrandstofcellennietvoldoendevermogenhebbenvoorlangesnelwegritten,aldusVDL.ProjectpartnerinH2ShareWystrachinDuitslandontwikkelthier-

53http://lifeandgrabhy.eu,E-trucksEurope,CureAfvalbe-heer,BaetsenGroep,HydrogenicsGmbH;subsidievanLIFE.REVIVE(RefuseVerhicleInnovationandValidationinEuro-pe):Tractebel,Groningen,BredaenAmsterdam,E-trucks,CEA,ElementsEnergy,SymbioFcell,SwissHydrogen,Wa-terstofNet,InstituteofInnovativeTechnologies,SuezNe-derland,StadtwerkeMeranoenSEAB,subsidievanFCHJU(onderhandelingsfase)54http://www.nweurope.eu/projects/project-search/h2share-hydrogen-solutions-for-heavy-duty-transport-aimed-at-reduction-of-emissions/,VDL,Wystrach,WaterstofNet,gemeenteHelmond,TNO,Vlaam-seorganisatievoorinnovatieindelogistiekesectorVIL,ColruytGroep,e-mobilBW;budget3,5M€,waarvan1,7M€subsidievanInterregNWE.

vooreenmobieltankstationvoorwaterstof.Behalvenaardetechniekwordtooknaarondermeerdeinfrastructuurenregelgevinggekekendienodigisomeensuccesvollemarktintroductievanwaterstoftrucksmogelijktemaken. E-trucksEuropeenVDLhebbenviaWater-stofNetregelmatigcontactenvormenalshetwareeenheavydutywaterstofvoertuigen-cluster.DAFlevertdebasistrucksmaariszelfnietactiefbetrokkenindezeprojecten.Debe-drijvenvullenelkaaraan:E-Trucksmiktoptien-tallentrucksperjaartot30ton,VDLzieteerderhonderdentrucksperjaarvanaf27ton.DAFzoukunneninstappenalseengrotereschaalge-vraagdwordt.VuilniswagensiseengeschiktemarktvooreenkleinebedrijfalsE-truckswantzulkevoertuigenzijnalcustom-madeenindepubliek-privatesamenwerkingvandeafvalsectorzijnklanteneerderbereidmeertebetalen.Sca-nia,deanderegrotetruckbouwerinNederland,ontwikkeltookeenwaterstoftruckengaatervanafeind2018vierdemonstrereninNoorwe-gen.55Nederlandkaneengoedepositiekrijgenindemarktvoorzwarewaterstofvoertuigen.

Fig.16VDLwaterstoftruck(bronVDLETS)Waterstoftrucksmoetenzichnogbrederindepraktijkbewijzen.Hiervoorzijnproefprojectennodig,ondermeeromdetechniektetestenonderuiteenlopende(o.a.weers)-omstandig-heden.Voorlopigrendeerttransportopwater-stofnognietdoorhoge(om)-bouwkostenvandetrucksenkostenvanwaterstof.Ookisdeinzet-baarheidbeperktdoorteweinigtankstations.56

55https://ngtnews.com/hydrogenics-selected-provide-fuel-cell-systems-four-scania-trucks56http://www.transport-online.nl/site/53706/proef-e-truck-op-waterstof-succesvol/

Page 32: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

32

Fig.17Schemawindnaarwaterstofnaarmobiliteit,hierinoff-shorevariant(bronHYGRO)Duwaal/WaterstofmolenGinghetin§3.4omwaterstofproductieuitover-schottenwindstroom,projectontwikkelaarHY-GROmetwortelsindewindindustriepleitvoordirecteomzettingvanwindinwaterstof.HYGROheeftsamenmetECN,EnergyValley,e.a.eenbusinesscaseuitgewerktvooropwekkingvanwaterstofmetwindmolensenleveringaanweg-transport.57HYGROzietdekostprijsvanwind-energiedoortoenemendeschaalgrootteenin-novatiesverderdalen,maarookdeverkoop-waardevanwindstroomzaldalendooroveraan-bodtijdenswinderigedagen.Hetalternatiefiswindwaterstof.ZoalsdeverzekerdeafzetviadeSDEeensuccesheeftgemaaktvanwindelektrici-teit,heeftookwindwaterstofeenverzekerdeafzetnodigomteslagen.Dewaardevanwind-waterstofishethoogstinmobiliteit,endekan-senomsnelvoldoendeafzetvolumetebereikenzijnhetgrootstinhetvrachtvervoer.HYGROpositioneertzuiverewindwaterstofuitelektroly-sevoormobiliteitnaastgoedkope,minderzuive-rewaterstofuitaardgasmetCCUSvoordeindustrie. IntegratievanwindmolenenelektrolyserleidtvolgensHYGROtot30%lagerekapitaalkos-tenen20%hogereefficiencydoordatmeerdereconversiestappenmetenergieverliezenwordenvermeden.Deelektrolyserwerktefficiënterindeellast,zodatkanbijgelijkblijvendevermo-

57W2H2:Windopzeenaarwaterstofmobiliteit,HYGRO,ECN,EnergyExpo,EnergyValley,Techmacon,CompositeAgency;enStudienaaropslag,transportendistributievanhogedrukopslagvanwaterstof,HYGRO,ToyotaNL,GPGrootbrandstoffenenoliehandel,NederlandsNormalisa-tie-Instituut,2haalbaarheidstudiesonderTKIEnergiesys-teemintegratie.

genselektronicaindezelfdebehuizingeengrote-regeneratorgekozenkanwordenmetgroterewiekenendaardoorhogereenergieopbrengst.Erzijngeengroterisico’svoordetechnischeintegratie,welisderegelingmoeilijkvanwegedevelevariabelenomrekeningmeetehouden. HetisopdezemaniervolgensHYGROmoge-lijkomvoorwindwaterstofoptermijnhetzelfdekostenniveautebereikenalsvoorwindelektrici-teit(bijmassaproductiemaarbijdehuidigestandvantechniek).58Ditgeldtvoorproductievan100%waterstofof100%elektriciteit,maarhybrideproductievanelektriciteitenerzijdsenwaterstofalleenuitstroomoverschottenander-zijdsisduurder. HYGROrustmetwindmolenbouwerLager-weijeen4,5MWwindturbineuitmeteen2MWelektrolyservaneenleverancieruitdeVS.DitgebeurtophetECNWindturbineTestveldWie-ringermeer.Hetgaatinditgevaltochomeenhybrideturbine,diezowelelektriciteitalswater-stofkanmaken.Deinstallatiegaatvanafbegin2019ordegrootte250tonwaterstofperjaarmaken,dieoverdewegnaartankstationszalwordenvervoerd.Omditaftezettenzijnzo’n70trucksnodig.HYGROismetGPGrootenHVChetprojectDuwaal(DuurzaamWaterstofAlkmaar)gestart.59HetdoelisominNoord-Holland5

58UitgedruktinLCOE,levelizedcostofenergy,zijndeTotalCostofOwnershipgedeelddoorenergieproductieoverdelevensduur.ECNgaatbijdezeberekeninguitvaneenparkvan100windturbinesvanelk10MWopdelocatieIJmui-denVer(opca.80kmafstandvandekust)endeaangele-verdekostenvancomposietpijpleidingenvoorwaterstof.59DUWAAL:HYGRO,GPGrootbrandstoffenenoliehandel,E-trucksEurope,HVC,ECN,EnergyValley,Ontwikkelings-

Page 33: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

33

tankstationstebouwenen100vuilniswagensopdewegtebrengen,deeerste10binnen2jaarinAlkmaar.Debetrokkenleveranciervandevuil-niswagensisE-trucksEurope.OokgemeenteAmsterdamiseenbeoogdegebruiker. DeaanpakvanDuwaal(windmolenmetelek-trolyse,tankstationsentrucksinéénproject)isinprincipeherhaalbaaropandereplekkeninNederland,omtebeginnenwaaralLagerweij-molensstaan.Bijverspreideproductieblijvendetransportafstandennaartankstationsklein. HYGROmiktopprojectfinanciering.EenbankisbereidtefinancierenenhetParticipatiefondsDuurzameEnergievanNoord-Hollandomdeeltenemen,opvoorwaardedatdeafzetvanhetwaterstofendetrucksverzekerdis.OmdatvoorelkaartekrijgenisnodigdathetRijkvoordeduurenomvangvanhetproject(10jaar,100trucks)vrijstellingverleentvanaccijns,wegenbe-lastingenenergiebelastingopwaterstof.Inhetalgemeenisintegraal(vraagenaanbod)ensta-biel(langdurigeregelingen)beleidnodig.Voorheteersteprojectistevenseeneenmaligesub-sidienodigvan€6miljoenoptotalekostenvan€55miljoen,waarvan€5miljoenvoordeturbinegedektzijn.Deoverige€50miljoenomvattenelektra,tankstations,waterstofdistributieoverdeweg,en100waterstoftrucks.Deaanschafvandetrucksisvoorlopigforsduurder.Hetkantel-puntvoorkostenvantrucksopwaterstofversusdieselverwachtHYGROin2021/2022. VoordeturbineiseenSDE-beschikkingafge-gevenvoorwindelektriciteit.ErwordengeenHBE(HernieuwbareBrandstofEenheden)afge-gevenvoorwindwaterstof,wantRVOzietditalsdubbelesubsidie.HYGROredeneertdaterwelSDEisverstrektvoorwindelektriciteit,maargeensubsidievoorwaterelektrolyse,endatdeoverheiddaarvoorwelHBEkanafgeven.Daarbijiseenargumentdateringevalvanelektrolyseminderconversieverliesisindemolenwaardoordeenergieopbrengstindevormvanwindwater-stofhogerisdanindevormvanwindelektrici-teit.DitspaartdanSDEuit,hetgenviaHBEkanworden“uitgekeerd”.4.5WaterstoftankstationsHetaantalwaterstoftankstationswordtdeko-mendejareninNederlanduitgebreidvan3naar

bedrijfNoord-HollandNoord(NHN).Positionpaperophttps://hy-gro.net/waterstofmolen

±16in2018en20in2020.InRhoonstaatsinds2014eenstationvanAirLiquide.WaterstofNetheefteenstationopdeAutomotiveCampusinHelmond.InArnhemstaateeninstallatievanHygear.60Eind2017openteenwaterstoftanksta-tioninDelfzijl,enerzijnplannenvoorstationsinGroningen,Nieuwegein,Rotterdam,Pesse,Am-sterdam,DenHaag,Breda,OudeTonge,Apel-doornenEmmen.Alkmaar,Schiphol,Rotterdam-DenHaagAirport,Apeldoorn/Deventer,Ede,Zeewolde,Venlo,Duiven,WaddinxveenenLeeuwardenwordenookgenoemdalsnieuwelocaties.(Zieookvoorgaandeparagrafen.)

Fig.18WaterstoftankstationHelmond(bronWater-stofNet)Achterdeplannenzittendiverseinitiatiefne-mers,zoals(naastbovengenoemde):Shell,Pit-point,VanPeperstratenGroupenBP,Holthau-sen,VanTilburg-BastianenGroep,enGreenPla-net.Veelalgaathetineersteinstantieomstati-onswaarzowelpersonenauto’s(700bar),vrachtauto’salsbussen(350bar)kunnentankenomvoldoendeafzetvolumeteverkrijgen,maarlaterligtvoordehanddatdeverschillendedoel-groepenafzonderlijkestationskrijgen(ooktrei-nen).Deklandizievanbussenopdehuidigesta-tionsleidttotwachttijdvoorpersonenauto’somdatdebussendebuffersleegtrekken.Erwordenverschillendetechnischeoplossingengekozenvoorwaterstoflevering,zoalsaanslui-tingopeenindustriëlepijplijninRhoon,on-siteelektrolyseinHelmond,on-siteaardgassteamre-forminginArnhem,enaanvoermettubetrailersnaarGreenPlanetPesse. Eenwaterstoftankstationkost1-2M€.Allewaterstoftankstationswordentotdusvermetsubsidiesgebouwd,endewaterstofwordtvol-

60HygearheeftditstationgebouwdomdaterdringendeenoplossingmoestkomenvoorHymoveenanderebussenenauto’s.DiteenmaligetankstationzalplaatsmakenvooreentankstationinaanbouwvanPitpointmethogeredruk.

Page 34: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

34

gensbronnenindeindustrieonderdekostprijsverkocht(tegen€10/kg).Eenverborgenkosten-factorisdenoodzaakombufferingen/ofback-upwaterstofleveringteorganiserenbijstoringvandeon-siteproductie.Nederlandheeftmeer-deresubsidiesuitdeprogramma’sInterreg,TEN-TenFCHJUbinnengehaald.61Betreffendestati-onsmakendemeestekansoprealisatieomdatdeinvesteringssteunveelal90%is,waarbijEuro-pese,nationaleenregionalesubsidiesgestapeldworden.Omdeinvesteringinwaterstoftanksta-tionsterechtvaardigenwilleninitiatiefnemershetvertrouwenhebbendateropafzienbaretermijnvoldoendeklandiziekomt.Hiervoorisnodigdatermeerengoedkoperevoertuigmo-dellenkomen.Gevraagdwordtomconsistentoverheidsbeleid:prikkelsvoorzowelinfrastruc-tuur(subsidiesvoordetankstationsomdeon-rendabeletopteverkleinen)alsvoertuigen(langdurigefiscalestimuleringofsubsidies).Ookkandeoverheiddemarktopbouwondersteunendoorzelfwaterstofvoertuigenintekopenofvoorteschrijvenbijopdrachtnemers. Bijdehuidigewaterstofstationskomensto-ringennogregelmatigvoor.Hetisbelangrijkdatdestationsinhandenzijnvanpartijenmetken-nis.Nuerzeerruimesubsidiesbestaaniserindemarktzorgdatditookmindercompetentepartijenaantrekt.Interoperabiliteitvanwater-stoftankstationsissindskortwelverzekerddoordeinvoeringvaneenNederlandsenormvolgenshetEuropesenormontwerp‘EN17127Gaseoushydrogen–Fuelingstations–Part1:Generalrequirements’.On-siteelektrolyseWaterelektrolyseopeentankstationmetlokaaluitwindenzonopgewekteenergiekaneenal-ternatiefzijnvoornetverzwaringenbijdragenaannetbalancering.Erzijnmeerdereplannenomopofbijtankstationselektrolysersteplaat-

61Helmond(WaterstofNet):InterregprojectWater-stofregio;Breda(Pitpoint):InterregprojectWaterstof-regio2.0;Arnhem:TEN-TprojectH2Nodes(2014-2018),DenHaag:FCHJUprojectH2ME-2;NieuwegeinenRotterdam(Pitpoint)entweeanderelocaties(Shell):TEN-TprojectH2Benelux;GreenPlanetPesse:CEF-projectTSO2020.NederlandkanviahetTEN-TprojectBENEFICsubsidieverstrekkenaan7tankstati-onsinNederland.Desubsidiebedraagt20%enmaximaal€300.000perstation,maarkandoorande-reoverhedenwordenaangevuld.Erwordtbegin2018eentenderuitgeschreven.

senomhernieuwbareenergieoverschottentebenuttenenwaterstofteleverenaanmobiliteit(OudeTonge,Duiven).Shellheeftinhetbuiten-landervaringmeton-siteelektrolyseopeentankstationwaarmeetevensnetbalanceringwordtgedaan.ShellbepleitdaarnaastdeinzetvanwaterstofuitSMRalsovergangstechnieknaarhernieuwbarewaterstofvanwegelaagstekosten,CO2-reductieondanksfossieleherkomst,geenlokaleemissies,enomdatelektrolyseinNederlandalleenklimaatwinstoplevertbijinzetvanhernieuwbareelektriciteit.62NEFUSTA:TankstationvandetoekomstHogeschoolArnhemNijmegenendebedrijvenDNVGL,SWECOenCGI(ict-dienstverlener)ont-wikkeleninhetprojectNEFUSTA(newenergyfuelsstation)eentankstationvoorelektrischeenwaterstofvoertuigen,datbijdraagtaanenergie-bufferingendebalanceringvanhetelektrici-teitsnetdoorophettankstationelektriciteitopteslaaninaccu’senmetdeelektriciteitwater-stoftemakenuitwater(eneventueelweerom-gekeerd).63Dehoofdvraagisofdezeintegratievanenergievoorzieningenmobiliteitkanhelpenomtoekomstige(waterstof)-tankstationseco-nomischhaalbaartemakenentegelijkdeflexibi-liteitinhetelektriciteitssysteemteverhogen.Voorlopigeresultatenlatenziendatalstoekom-stigetankstationswordeningepastinhetelek-triciteitsnetalssteunpuntvoorgridservices,waarbijelektrolysershetverwachtefluctueren-deaanbodvanstroomuitwindenzonvolgen,hethuidigeaantalvan3.000tankstationszouvolstaanomdeverwachteoverschottenviaenergielevering(elektriciteitenwaterstof)aanvoertuigenwegtewerken,ookalshetmeerderedagennietwaait.Hetprojectomvathetontwik-kelenvaneensysteemarchitectuur,marktonder-zoek,concept-engineering,enopstellenvaneenbusinesscase.Demonstratievaneendergelijktankstationiseenmogelijkevervolgstapmaaris

62HydrogenforTransportinNL:OpportunitiesandChallenges,AliceElliott,Shell,Symposium“WaterstofofNiet(s)-DeToekomstvanWaterstofalsEnergie-dragerenBrandstof”,Assen,8juni2017.63https://specials.han.nl/sites/seece/actueel/nieuws/han-ontwikkelt-tankstatio/index.xml,projectinTKIUrbanEnergy(2017–januari2019).Enkeleexploitantenvantankstationsenlaadinfrastructuur hebbenzittingineenklankbordgroep.

Page 35: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

35

pasaandeordealsdetechnisch-economischerandvoorwaardenzijningevuld.Overigeon-sitewaterstofopwekkingInmeerdereEuropeseR&D-projectenisenwordttechniekontwikkeldomoptankstationswaterstoftemaken.EenbekendetechniekiskleinschaligeSMRmetaardgas.BehalveinArn-hemheeftHygear3tankinstallatiesopbasisvanSMRvanaardgasgeleverdvoorbrandstofcel-trolleybusseninRiga.Hygearwas/isookbetrok-kenbijdevolgendeprojecten. NEMESIS2+(2012–2015)toondedetechni-scheeneconomischehaalbaarheidaanvanwa-terstofproductiedoorsteamreformingvanbio-dieselen/ofdiesel,brandstoffendieopveeltankstationsalaanwezigzijnengemakkelijkeraantevoerenzijndanwaterstof.64Toepassingisvoorlopignietaandeordeomdattankstationseerstinstedelijkegebiedenkomenmetmeermogelijkhedenomaanwaterstoftekomendanophetplatteland. UnifHy(2012-2016)ontwikkeldeeenvergas-singsprocesomdecentraalzuiverwaterstofuitdrogebiomassatemaken.65Hetdoelwasomzuiverewaterstoftemakenuitdiversesoortenbiomassaopdeschaalvaneentankstation(100-500kg/dag).Devergassingstechniekwerkteechternognietgoed.Vergassingblijftwelinbeeldalsinteressanteroutevoorwaterstof. OnderleidingvanShellwordtinhetprojectCH2P(2017–2020)eenwaterstofgeneratorontwikkelddoorkoppelingvaneenaardgasre-formermeteenSolidOxideFuelCelldieincon-tinubedrijfzowelwaterstoflevertvoorvoertui-genalswarmte/kracht.66Dewarmtevande

64Nemesis2+:Hydrogenproductionatrefuelingstationsfrombiodieselanddiesel,http://www.nemesis-project.eu/home.html,http://hygear.com/news/hydrogen-from-biodiesel-dream-or-reality/,DLR,HyGear,JohnsonMattey,Abengoa,CentreforResearchandTechnologyHellas,InstitutoSuperiorTechnico.Budget3,3M€,50%subsidievanFCHJU.65UnifHy:Uniquegasifierforhydrogenproduction,http://www.unifhy.eu/,http://hygear.com/news/efficient-conversion-biomass-hydrogen/,Università̀degliStudidell'Aquila,ENEA,Università̀degliStudiLaSapienza,AirLiquide,UniversitédeStrasbourg,HYGEARBV,PallFiltersys-temsGmbH.Budget3,3M€,66%subsidievanFCHJU.66CH2P:CogenerationofhydrogenandpowerusingSolidOxideBasedSystemfedbymethanerichgas,

brandstofcelwordtweerbenutinhetproceszodathetsysteemwaterstofenelektriciteitop-wektmetefficiëntietot90%.MobieletankstationsOmdaterbijgebrekaanvoldoendetankstationsoplossingenmoetenkomenwaardeklantzenodigheeftengoedkoperdandehuidigepomp-prijzenontwikkeltdeDuitsefirmaWystrachinWeezemetVDLInhetInterreg-projectH2Shareeenmobieltankstationvoorwaterstof.EenISO-containermethogedrukgasflessenwordtgevuldbijeenwaterstofbron(bijv.eenchemischefa-briek),ennaareenmobieltankstationgeredendatisvoorzienvaneencompressor,hogedruk-gasflessenentankzuil(weerineenISO-containeringebouwd).Decompressortrekthetwaterstofuitdetransportcontainer,diebijv.400kgkanvervoeren.Alseengoedkopebronwordtgeko-zen(zoalschemieparkinHürthbijKöln:€3,80/kg)iseenpompprijsvan€5haalbaar. InhetprojectPowertoFlexbouwtdefirmaHolthauseneenkleinwaterstoftankstationdatpiekenendalenindeenergievraagopvangt.Ditmoetbegin2019gedemonstreerdworden.PowertoFlex(2016–2020)draaitominnova-tievepilotsvoordeopslagvanduurzameenergiedichtbijdebron,metverschillendeenergiedra-gers,voorhuishoudens,bedrijvenenhuizen-blokkenenmobiliteit.67AlternatieveopslagmediavoorwaterstofEenalternatiefvoorafleveringvan(centraalgeproduceerde)waterstofintubetrailersofalscryogenevloeistofismetzg.liquidorganichy-drogencarriers.Waterstof“opgelost”ineenbepaaldevloeistofkanmetdezelfdetankwagensalsdieselvervoerdwordenenopgeslageninbestaandeopslagtanksoptankstations.Zokandriemaalzoveelwaterstofvervoerdwordenalsmeteentubetrailer.HetEU-projectHyStoc(JUFCH,nognietgetekend)vanHygearmetpart-nersgaatdetechniekhiervoorontwikkelen.

https://ch2p.eu.Budget6,9M€,58%subsidievanFCHJU(Nederlandsaandeelis±30%vanbudget).67http://www.powertoflex.eu,18bedrijven,hogescholenenoverhedenuitNoord-DuitslandenNoord-Nederland,waaronderHolthausen,Adverio,Bioclear,EnergyCompanyHaren,OosterhofHolman,Cedel,HanzehogeschoolGronin-gen,provincieGroningen,budget3,4M€,subsidieuitInter-reg5A.

Page 36: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

36

DefirmaH2FuelSystemsbepleiteenmanieromwaterstofopteslaanentetankenindevormvaneenslurrymetnatriumboorhydride-poeder.Dezeslurryzouviabestaandeinfrastruc-tuurvoorvloeibarebrandstoffenopgeslagenengedistribueerdkunnenworden.68 Opslagentransportvanwaterstofindevormvanvloeibaarmierenzuurenammoniakisaleerderaandeordegeweest.ElektrochemischecompressorenCompressorenzijndureonderdelenvanwater-stoftankstations.HyETontwikkelteenelektro-chemischewaterstofcompressor(EHC)opbasisvanmembraantechnologie.Detechniekisdicht-bijcommerciëletoepassing.EenlaunchingcustomerindeVSheefteenEHCsuccesvolinbedrijfgenomen.DoordatergeenbewegendedelenzijnbiedtdeHyETEHCeenstillerenbe-trouwbaarderalternatiefvoormechanischecompressorenmetlageonderhoudskosten.Ho-geschoolArnhemNijmegenheeftvoorHyETkosteneffectievebesturingselektronicavoordewaterstofcompressorontwikkeld.69

Fig.19CoradiaiLintopwaterstof(bronAlstom)4.6TreinenopwaterstofDemeesteNederlandsespoorlijnenhebbenelektrischebovenleidingen,maarerresterenregionalelijnenwaartreinenopdieselrijden.Elektrificerenmetbovenleidingenisduur.Eenalternatievenul-emissieoplossingisdetreinenopwaterstoftelatenrijden.InDuitslandontwik-keltfabrikantAlstomeenelektrischelagevloer-stoptreinmetwaterstofbrandstofcelenbatterij-en.Deactieradiusopeentankbeurtbedraagt 68http://www.h2-fuel.nl69Ontwikkelenkosteneffectievebesturingselektronicavoor eenwaterstofcompressormodule, subsidie vanOP-Oost(EFRO),2015-2016.

800km.Testrittenzonderpassagiersbij80km/uzijnsuccesvolvoltooid,testenbij140km/uvol-genlaterditjaarenbegin2018wordtproefge-redenmetpassagiers.DecertificeringdoorhetEisenBahnAmtwordtindecemberofjanuariverwacht.In2018wordendeeerste2treinenvoorduurtestenindedienstregelinggeleverdaanvervoerderLNVGinNedersaksen.Uitleve-ringvantreinenaandeelstatendieLetters-of-Intenthebbenondertekendbegintin2020/2021. InNederlandwillendeprovinciesGroningenenFrieslandpilotsstartenmetwaterstoftreineninzettenvoordeNoordelijketreindiensten.Ar-cadisheeftvoorbeideprovinciesdemogelijkhe-denvandebatterij-waterstoftreinbestudeerd.70Hierbijiso.m.gekekennaarhetduurzaampro-ducerenvanwaterstofendeveiligheidsaspectenvanwaterstofalsenergiedragervoortreinen.Deconclusiewasdatervanafca.2020treinstelleninkunnenstromen.DeprovincieswerkenineenprojectgroepmetAlstom,spoorvervoerderArri-va,railinfrabeheerderProrailenhetministerievanI&W(waaronderdeInspectievoorLeefom-gevingenTransport–ILT)aanhetvoorbereidenvaneenpilot.Debedoelingisdatinjuli2018eenwaterstoftreinvanLNVGgeleendwordtvooreen14-daagsedemonstratieinEuropeseCultu-releHoofdstadLeeuwarden,endatin2019eenstructurelepilotplaatsvindtophetbaanvakGroningen-Zuidhorn. Vraagstukkenwaargenoemdeprojectgroepzichoverbuigtzijno.m.decertificeringvandetreindoorILT,keuzevanhettrajectwaardetreinenwordeningezet,keuzevantankoplossingenvantanklocaties.Hetprocesomdewater-stoftreininjuli2018toegelatentekrijgenophetgekozenbaanvakmaaktonderdeeluitvandepilot.AlstomheeftinDuitslandervarendatdetankvoorzieningveelvoetenindeaardeheeft.Technischisdezelfdedruk(350bar)entanknip-pelgekozenalsvoorbussenentrucks.Deveelhogerewaterstofvraagvandetreinen(±140kg/dagpertrein)betekentdatdetankstationsinDuitslandonderhetregimevoorchemischefa-briekenvallen,waardooruitgebreideregasvei-ligheidsplannennodigzijneneenvergunninglastigerteverkrijgenis.Vooreenvlootvan15treineniseen4MWelektrolysernodig.Omde

70Arcadis,OnderzoekBatterij-waterstoftrein, 10mei2016.

Page 37: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

37

inzetvanwaterstoftreineninNederlandtelatenslagenisvolgensAlstommetnameaandacht

nodigvoordetankinfrastructuurendecommu-nicatieover(veiligheidsaspectenvan)waterstof.

Fig.20InfografiekvoorelektrischaangedrevenbinnenvaartschipBonjovi(bronNedcargo) Naastgenoemdepilotsindelopendetreincon-cessieisIndenetverleendeconcessie(dec.2020–dec.2035)voordeNoordelijketreindien-steneeninnovatie-/experimenteer-regelingopgenomen.Opgrondhiervankunnendepro-vinciesmetdevervoerderafsprakenmakenoverpilotsmetnul-emissietreinstellen(viaombouwofnieuw)gedurendedeconcessie.DeconcessieisgegundaanArriva,diemet69dieselelektri-scheStadlertreinengaatrijdenennog3erbijvanaf2023.Vandeeerste69treinenzijner18nieuwbijdestartvandeconcessie;dezenieuwetreinengaanopbiobrandstofrijden.4.7VaartuigenopwaterstofInAmsterdamisin2009eenrondvaartbootopwaterstofonthuldvoorderederijLovers,diedoorproblemenmettankvoorzieningweinigisingezet.IndestadGroningenwordtvoorhetbedrijfProgressEventseenrondvaartbootopwaterstofgebouwd.InhetprojectWaterstofre-gioVlaanderenZuid-Nederlandzijntweesloe-penmetbrandstofcelopwaterstofgebouwd.Dezewordenverhuurdaantouristen.DefirmaHolthausenpromootelektrischvarenopwater-stofdoormiddelvanbrandstofcellen,ondermeervoorhetinnovatievezeiljachtEcolutionvandeStichtingWadduurzaam.

WaterstofvoorhybridebinnenvaartschipInaugustuskwamhetelektrischaangedrevenbinnenvaartschipBonjoviindevaart,datvoorHeinekenvrijweldagelijksladingzalvarenvanAlphena/dRijnnaarRotterdamvoorinternatio-naledistributie.71Deelektriciteitwordtmeteendieselgeneratoropgewekt,maarhetschipiszoontworpendatzondergroteaanpassingenookLNG-elektrisch,helemaalelektrischofopwater-stofkanwordengevaren.VarenopwaterstofisvolgensvervoerderNedcargonunogteduur,maaropeentermijnvanvierjaarmisschienhaalbaar.ErmoetdanwaterstofbeschikbaarkomenbijvoorbeeldopdeMaasvlakte.Menoppertdathiervoorduurzameelektriciteitvanzonnepanelenophetnieuwedistributiecentrumofwindturbinesbijdecontainerterminalkanwordengebruikt.HavenbedrijfRotterdamdenktinditverbandnaovereen‘EnergyIsland’inhethavengebiedwaarduurzaamwaterstofopge-wektkanwordenvoorditschipentoekomstigeschepenopwaterstof.Heteilandkantevenswordenontwikkeldalsproeflocatieomfunctio-naliteitenvanhettoekomstigegroteenergie-eilandopdeDoggerbanktetesten,endaarmeeeeniconischewaardekrijgenvoordehaven.

71http://www.maritiemnederland.com/achtergrond/bierboot-op-waterstof/item2201, Concordia Group,Nedcargo,Heineken.

Page 38: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

38

Eenconsortiumvanpartijenontwikkelteenvergelijkbaarconceptvanelektrischecontainer-schepenvoorbinnenlandseroutesmeteenpo-werpackopbasisvanbatterijen,waterstof-brandstofcellen,ofbrandstofaggregaat.MariGreenInhetInterreg-projectMariGreengaatTUDelfteenverkennendestudiedoennaarelektrificatievanbinnenvaartschepenmetSOFCenPEM-brandstofcellen.72TUEindhovenkijktnaarver-brandingsmotorenopwaterstof.Vaarprofielenenbenodigdeinfrastructuurzijnookonder-zoeksthema’s.ErkanwordengeputuitkennisvandeIEA-werkgroepoverwaterstofindemari-tiemesector.73Hetprojectisontstaanuitcon-tactenmetdePrivateTransportCoöperatievan55schippersmetrelatiefkleineschepen.Naafrondingvandehaalbaarheidstudieinmaart2018ishetdebedoelingomeenschip(om)tebouwen.Eengroteopdrachtgevervandecoöpe-ratieisTataSteelinIJmuiden,waarvoldoendewaterstofophetterreinaanwezigisomeventu-eelschepenmeetebunkeren.

Fig.21Heftruckopwaterstof(bronHyster-Yale)4.8OverigevoertuigenenvliegtuigenHeftrucksopwaterstofEriseenpositievebusinesscasevoorheftrucksopwaterstof,diewordeningezetonderomstan-dighedenwaarereennoodzaakisvoorschoonenduurzaamtransport/logistiekenwaarer24/7

72http://nl.marigreen.eu,MaritimeInnovationsin GreenTechnologies(2016–2020),59partnersinNeder-landenDuitsland. 73https://www.ntnu.edu/oceans/iea-hydrogen

vraagisnaarveelenergie.Opladenvanbatterij-enzoudevoertuigentelangbuitenwerkingstellen.IndeVSzijnalduizendenheftrucksopwaterstofingebruik.Naeenaanvankelijkedemomet2vorkheftrucksopwaterstofinhetprojectWaterstofregioheeftsupermarktketenColruytinBelgiëopbasisvandeervaringenbeslotenopteschalennaar75stuksditjaarenoverweegtver-dereopschalingnaar200.InNederlandloopteropditvlakophetogenbliknoggeenconcreetproject.WelwordtinNijmegengesprokenovereentoepassingsprojectopdecontainerterminalmetcontainertrucksenreachstackersopwater-stofvandeAmerikaansefirmaHyster-YaledieinNijmegeneenfabriekenEuropeseonderdelen-centrumheeft.MobieleaggregatenErzijnalzo’n10jaargeledenmeerdereaggrega-tenmetbrandstofcelopwaterstofontwikkeld.74Eencommerciëledoorbraakisnoguitgeblevenvanwegetehogekosten.DefirmaBredenoordverhuurtsinds2009onderdenaamPurityeenaggregaatmetwaterstofbrandstofcel.Erzijntweeprototypes(5kVAen17,5kVA)be-schikbaardieopaanvraagingezetkunnenwor-denvoormarketingdoeleinden.Wolter&DroshebbeneenaggregaatontwikkeldvoorgebruikdoorRijkswaterstaatbijwegwerkzaamheden.HetbedrijfCikamuitAlmerelevertsindskortnoodstroomaggregatendiezowelopwaterstofalsopammoniakkunnendraaien.Debrandstof-celrangeextendervanVDLkanookalsafzonder-lijkegeneratorwordeningezet.StraatveegmachineHolthausenheefteenkitontwikkeldwaarmeeeenvoertuigmetdieselmotoromgebouwdkanwordentoteenvoertuigmetwaterstof-elektrischeaandrijving.DezeistoegepastineenstraatveegmachinevoorgemeenteGroningen.Hetvoertuigisnetzostilalsbatterij-elektrischeveegwagensdieooktekoopzijn,maardeinzet-duuris1,5dagopeentanktegen4,5uuropeenbatterijlading.Erzoubelangstellingzijnuitver-scheidenebinnen-enbuitenlandsesteden.75

74http://duurzaammkb.nl/tips/tip/727/stroomaggregaat-op-waterstof/75 http://opwegmetwaterstof.nl/2017/05/09/schone-straatveger/ Het project (H2GO) ontving noordelijkeEFRO-subsidie.

Page 39: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

39

Racesmetwaterstofauto’sDoorracesmetwaterstofauto’swordeninnova-tie,kennisontwikkelinginhetonderwijsenbe-kendheidmetenpublieksacceptatievanwater-stofbevorderd.Erwordtdeelgenomendoorteamsvanverscheideneuniversiteitenenhoge-scholen(zoalsTUDelft,UniversiteitTwente,HAN,metsponsoringdoorindustrieenoverhe-den.76EenbekenderaceisdeShellEco-Marathon.Hieriseenprijsweggelegdvoorhetteamdatophetequivalentvan1literbenzinehetverstweettekomen.Lucht-enruimtevaartDetoepassingvanwaterstofenbrandstofcelleninvliegtuigenisdooro.a.BoeingenAirbuson-derzochtvoorstraalmotoraandrijvingenelektri-citeitsvoorzieningaanboordvanvliegtuigen.VliegmaatschappijEasyjetkondigdein2016aaneentesttegaanuitvoerenmeteenbrandstof-celsysteemopwaterstofinhetruimdiehetmo-gelijkzoumakenomelektrischtetaxiënendaardoorbrandstoftebesparen.77In2016vlooghet4-persoonsvliegtuigjeHY4succesvolmetbrandstofcelaandrijving.Ditbetreftallemaalprojecteninhetbuitenland. InNederlandwordtwaterstofgepromootomdevliegduurvanelektrischedronestevergro-ten.78DroneHubGAEonderzoektsamenmetHolthausenofhetbouwenvaneenprototy-pehaalbaarisenwatdekostenhiervanzijn.HyETgaatnaofmogelijkedeelnameofleverin-genvanhaarwaterstofcompressiesystemenvantoepassingkunnenzijnbijontwikkelingenomwaterstoftegebruikenindelucht-enruimte-vaartinEUenVS.

76 Bijvoorbeeldhttp://www.forze-delft.nl 77Ofdezetestookisuitgevoerdisonbekend;nieuwsberichtenontbrekenenEasyjet’sPR-afdelingantwoorddenietopvragen.78https://www.theguardian.com/travel/2016/feb/02/easyjet-plans-cut-carbon-emissions-hydrogen-fuel-cell-trial,http://hy4.org,https://dronehub-gae.eu

Page 40: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

40

5.Waterstofvoorlagetemperatuur-warmte5.1InleidingVoordefunctionaliteitlagetemperatuur-warmteingebouwdeomgeving,industrieenland-entuinbouwwordtinNederlandvooralaardgasingezet.Hetbeleidiseropgerichtomditgebruikvanaardgaszoveelmogelijkterugtebrengentengunstevanwarmtenetten,(hybride)warmtepompen,infraroodpanelenenpelletkachels(onderandere).Energiebe-sparingdoorverregaandegebouwisoleringmoetdevraagnaarwarmtesterkverminde-ren.Waterstofspeelteenrolbijdevolgendeoptiesomlagetemperatuur-warmtetever-groenen:- §5.2:bijmengenvangroenewaterstofbij

aardgas)- §5.3:vervangingvanaardgasdoor100%

waterstof)Albehandeldin§3.3ishetbijmengenvansynthetischmethaanuitpower-to-gasbijaardgas.5.2BijmengengroenewaterstofbijaardgasDehoeveelheidwaterstofinhetaardgasnetisgereguleerd(maximaal0,5vol%inNederlandvolgensrecenteaanpassingvanMRgaskwali-teit).Wordtduurzaamgasgeproduceerduitbiomassaofuithetsurplusaan‘groene’elek-triciteit,danishetpercentagewaterstofinditgassomstehoogomtevoldoenaandespeci-fiekestandaardvoorinvoedinginlaagcalo-rischaardgas.Zonderzuiveringkanditgasdannietwordenopgeslagenengedistribueerdinhethuidigeleidingnetwerk,enmoethetlokaalwordengebruikt.Inhetgevalvanwaterstof-productiekanhetaardgasnetjuistwordenbenutvooropslagentransportvanwaterstof.Erisalveelonderzoekgedaandatlaatziendathogerepercentageswaterstof(tot30vol%)inbestaandegasinfrastructuurtech-nischmogelijkzijn,mitsvoorzorgsmaatregelenwordengenomen.Eenhogerpercentagewa-terstofblijkttotproblementekunnenleidenbijCNG-auto’sensommigeindustrie,zoisgeblekeninFrankrijkwaar10%bijmengingistoegestaan. Hetwaterstofkansamenmethetaardgasverbrandeninketels,fornuizenenmotoren,

maarhetkaninprincipeookwordenterug-gewonnenuitdeaardgasstroomenhoog-waardigerinzuiverevormwordenbenut.Bijmengenvanwaterstofinaardgasiseengoedkopereoplossingdaninvoedingvange-methaniseerdwaterstofinaardgas.WaterstofbijaardgasopAmelandOpAmelandwerdvan2007tot2012eenproefgehoudendoorGasTerra,StedinenEnecowaarbijuitwaterdoormiddelvanelek-trolysewaterstofenzuurstofwerdgeprodu-ceerd,enditwaterstofwerdtot20%inhetbestaandeaardgasnetbijgemengd.14wonin-genvaneenappartementencomplexmaaktenerjarenlanggebruikvan.Deuitkomstwasdatditaandeeltechnischweinigproblemenople-vert,volgensonderzoekaandeleidingen,slangen,koppelingen,huisdrukregelaars,gas-metersengastoestellendoorKiwaTechnolo-gy.Welisextraaandachtnodigvoorhetlek-dichtmakenvandeinstallatie.79Eenmogelijkvervolgprojectisomeentijdelijkelektrici-teitsoverschotopheteilandopteslaaninhetlokalegasnet.80

Fig.22Waterstofbijaardgasinwoningen(bronDuurzaamAmeland)HYREADYHetJointIndustryProjectHYREADY(2017–2018)ontwikkeltrichtlijnenvoornetbeheer-dersomdegevolgenvanwaterstofinvoedingtot30vol%ingasnetwerkenteomschrijvenenomtegenmaatregelentekunnennemenalsdegevolgennietaanvaardbaarzijn.81Zorg-

79https://www.joulz.nl/nl/actueel/108-bijmengen-waterstof-in-aardgas-verloopt-vlekkeloos80http://www.duurzaamameland.nl/projecten/81ProjectlflyerJIPHYREADY.

Page 41: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

41

puntenzijnbijv.ofdehuidigegastoepassingenoverwegkunnenmetwaterstof,eninhoeverrespecifiekeniet-stalenonderdelenindegastransportnettenbestandzijntegenwaterstofinhetgas.DerichtlijnenworteleninbestaandekennisvaneerderuitgevoerdeonderzoeksprojectenzoalsNaturalhyenHIPS.DeprojectpartnerszijnENAGAS,GasNaturalFenosa,GasNetworksIreland,GazSystem,GRDF,GRT-Gaz,SoCalGas(Californië),TIGFenEnbridge(Canada).HetprojectwordtgeleiddoorDNVGLenDBI-GUT.HYREADYrichtzichoptransmissie-endistributienettenophetniveauvannetwerkencomponenten;ineenlaterstadiumrichthetzichookoplocatieszoalsinjectiestationsencompressorstationsenopeindgebruikerstoepassingen.PurifhyenHyGrid:waterstofterugwinnenuitaardgasnetHyETHydrogenontwikkeltdetechnologie“elektrochemischewaterstofzuivering”,diehetmogelijkmaaktomwaterstofselectiefuiteengasstroomtezuiveren.Dezuiveringvindtplaatsmetbehulpvanselectievemembranendieinstackswordensamengebouwd.DetechniekzitnoginR&D-fase.Erzijndiverseprojectengerelateerdaanzuivering.InhetTKIGasprojectPurifhytestteHyETdezuiverings-technologiekortstondigindeP2G-opstellingvanStedininRozenburg(totdeelektrolyserstukging):nademethanisatievanCO2metwaterstofwerdeennevenstroomafgetaptomhieruitwaterstofaftescheiden.Deproject-partnerswillengraagverder,mogelijkalspro-jectonderdeTKIGaswaterstofregeling.Ditisonzekeromdatdegemeentedelocatieeenanderebestemmingwilgeven.Departnershebbendegemeenteraadverzochtomhetprojecttekunnenvoortzetten. HetEuropeseprojectHyGrid(2016–2019)demonstreertdemogelijkheidomwaterstofuithetaardgasnetterugtewinnenenhetgasnetalseentransportmediumvoorwater-stoftegebruiken.82Volgensberekeningenloonttransportvanwaterstofviahetaardgas-netaloverrelatiefkorteafstandenalsalterna-

82http://www.higrid-h2.eu,TUEindhoven,Hygear,HyET,partnersuitSpanje,ItaliëenZwitserland,budget2,8M€,waarvan2,5M€subsidieuitHorizon2020–Energy.

tiefvoortransportoverdeweg.Deopstellinggaatbestaanuitmeerderesysteemonderde-len,alleopgebouwdincontainermodulesbe-staandeuiteenSMR-systeemvanHygear(voedttot10%waterstofinaardgas),eenmembraan-systeemvanItaliaansepartnerSAESdat8%waterstofzuivert,endaarnazaldeHyETzuiveringsstackderesterende2%waterstofzuiveren.TUeenTecnalia(Spanje)zijndeanderepartners. IndeprojectenMemphysenBio-MatesontwikkeltHyETzuiveringstechniekenwaarbijonderanderemembranenonderzochtwordendieverontreinigingenzoalso.a.COenCO2kunnenverwerken.Doeliszuiveringmetwei-nigenergieenlagekosten.HyETdoetdemembraanontwikkelingmetmeerderekennis-instituten.InMemphys(2017–2019)wordtaantoepassingengedachtzoalswaterstof-afscheidinguitfermentatievanbiomassa,industriëlepijpleidingen,opslaginonder-grondsegrottenenindustriëleafvalgasstro-men.83InBio-Mates(2016–2020)isdetoe-passingwaterstofafscheidingnahydrotreat-mentvanflashpyrolyse-olie.84VerderwerktHyETsamenmeteenolie-engasmaatschappijomdetoepasbaarheidvanelektrochemischewaterstofzuiveringteonderzoeken.

Fig.23PrincipevanHyGrid(bronHyET)

83MEMPHYS:MEMbranebasedPurificationofHYdrogenSystem,http://www.memphys.eu,DualeHochschuleBW,HyET,InstitutJozefStefan,ForschungszentrumJülich,Borit,ImperialCollegeLondon,budget2,1M€,subsidie2,0M€vanFCHJU.84Bio-Mates:ReliableBio-basedRefineryIntermediates,http://www.biomates.eu/en/,FraunhoferUMSICHT,CERTH,UniversityofChemistryandTechnologyPrague,ImperialCollegeLondon,ifeu,HyET,RANIDO,BPEuropa,budget5,9M€vollediggefinancierddoorHorizon2020.

Page 42: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

42

StudieduurzaamgasnetwerkDenetbeheerderszittenmetmeerderesa-menhangendevraagstukken:- Hoekandecentraalindewijkopgewekte

elektriciteithetbestwordenafgevoerd?Denettenzijnnietuitgelegdopdegelijktijdig-heiddieoptreedtbijproductievanzon-PV.Denetbeheerdermoetrekeninghoudenmetdepieken.Capaciteitsuitbreidinggaatveelgeldkosten,duswatzijndemogelijk-hedenomhetanderstedoen?

- Ditvraagstukspeeltookbijhetaansluitenvanzonneweidesenbijaanlegofuitbrei-dingvanwindopland.Inenkelegevallenisgerekendaanomzettingnaarwaterstofinplaatsvanverzwarenvaneenonderstati-on,enbleekdemaatschappelijkebusinesscasepositief.Omdathetprocesaltevergevorderdwas,devraagnaarwaterstofopdatmomentnogonzekerwas,eneenmaatschappelijkebusinesscaseverschiltvaneenprivatebusinesscase,isdever-zwaringweluitgevoerd,maarindetoe-komstkandatandersuitvallen.

- Discussieronduitfaserenvanaardgasge-bruikindewijk.Metalssprekendeparal-lel85datalsereenprobleemismettevuileauto’s,menooknietdewegenverwijdert,willendenetbeheerdersalsreactieopdezetendensnagaanwatdemogelijkhedenzijnvoorvervangingvanaardgasdoorduurza-megassen.

NetbeheerNederlandheeftKIWAopdrachtgegevenvooreenstudiedieinkaartbrengtwaternodigisophetgasnetaantepassen/optewaarderentoteenvolledigduurzaamgas-netwerk.Hierbijligtdenadrukopwaterstof,maarookzalwordengekekennaaro.a.biogasengroengas.Kostenramingenzijngeenon-derdeelvandezenoglopendestudie.5.3Aardgasvervangendoor100%waterstofMethetvoorbeeldvanLeeds(zieonder)voorogenwordtinNederlandooknagedachtoverdeoptieomaardgasgeheeltevervangendoorwaterstofvoorverwarmingvangebouwen.Stedinonderzoektditbijvoorbeeldvoordebestaandebouw.80-90%vanhethuidigewo-ningbestandisernogin2050.Dekostenper

85AfkomstigvanAlbertvanderMolen,Stedin.

woningomhetgasnetaantepassenvoorwaterstoflijkenlagertezijndandekostenomeenwoninguitterustenmeteenwarmte-pomp(dieookmeerruimteinneemt).Erwordtdaaromwelgesprokenover“elektrischwaarhetkan,enwaterstofmeenemenbijdealternatievenalshetnietlukt”.Hetbeoorde-lingscriteriumzoulaagstemaatschappelijkekostenoverdelangeretermijnmoetenzijn.Erisopditmomentechternogonvoldoendeinzichtinmogelijkheden,consequentiesenkostenomdeoptiemeetenemenindiscus-siesmetgemeenten.

Fig.24Opbouwregionaalgastransport(bronNVNederlandseGasunie)Stedinrekentmetdiverseaannamesenver-eenvoudigingenvoordateengemiddeldhuis-houdeninNederlandineenwintermaand3kWpiekvermogenheeft(teruggerekendvanuithetgasverbruik).Een1MWelektroly-serkandanindebehoeftevan330huishou-densvoorzientegeninvesteringskostenvan€3.300perhuishouden.86Dehuidige2miljoengasaansluitingenzijnverdeeldover150gas-ontvangststationsmetgemiddeld13.000aan-sluitingenperlokaallagedruknetwerk.Detransitiekanperlagedruknetwerkwordengeorganiseerddoorvervangingofaanpassingvanverwarmingsketelsengasmeters,gesprei-deplaatsingvangemiddeld401MWelektro-lysersperlagedruknetwerk,enuiteindelijkafkoppelingvanhetgasontvangststation.Ditalleskanplaatsvindenzonderuitgebreidegraafwerkzaamhedenvoorelektriciteitskabelsofwarmtenet.Dezeeenvoudigeberekening

86Waterstofinbestaandegebouwdeomgeving:onder-belicht?,AlbertvanderMolen,Stedin,Symposium“Wa-terstofofNiet(s)-DeToekomstvanWaterstofalsEner-giedragerenBrandstof”,Assen,8juni2017.Gerekendmet1M€investeringvooreen1MWelektrolyser.

Page 43: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

43

toontdatdeoptieinelkgevalnietonhaalbaariseneennaderonderzoekwaard.Stedinpleitvooralsnognietvooralgemeneinzetvan100%waterstofindebestaandegebouwdeomge-ving.Opdeeneplekishetmaatschappelijkheelverstandig,opdeandereniet.Deabsolu-tekostenvanoverschakelingvaneenbepaaldgebiedop100%waterstofbehorenopditmomentgeenshowstoppertezijn,omdatalternatievenmisschienwelveelduurderzijn. DedrijvendekrachtvooreeneventuelerolvoorwaterstofindegebouwdeomgevingisvolgensStedinnietzozeerlokalecongestieinnettenenbehoefteaanenergieflexibiliteit,maardeenergietransitievandebestaandegebouwdeomgeving.Omdeoptieoptafeltekrijgenishetvanbelangaanpassingenvandeinfrastructuurmeetenemenalsonderdeelvaneenintegralewijkaanpakbijwoningverbe-teringmetaandachtvoorverbeteringvandewoon-enleefomgeving.Inde“slipstream”hiervandeverbetering/aanpassingvandeinfrastructuurmeenemenmetaandachtvoordeconsequentievoordebewoners. OpGoereeOverflakkeewerkto.m.Stedindecasusuitomwaterstofofsynthetischme-thaanintezettennaasthybridewarmtepom-penvoorverwarmingvanbestaandewonin-geninperiodendatelektriciteitnietvoldoen-devermogenbiedt.Hetgaatomwaterstofverkregenuiteengepland25-75MWconver-sieparkgevoedmetelektriciteituitwindenzon.Hetideeistebeginnenmet10%bijmen-ginginaardgasendandenettenenapparatengedurendeeentransitieperiodegeschikttemakenvoor100%waterstofindetermijn2025–2030.Nieuweaardgastoestellenzijngeschiktvoormax.10%waterstof(K-bandtoestellen2017).Voor(10-100%)waterstofmoetnieuweapparatuurontwikkeldworden. Naastgebruikinwoningenzouwaterstofookgebruiktkunnenwordenomwijkcentralesvanenergietevoorzien.H21LeedsCityGateProjectHetH21projectinLeeds(VK)betrefteenhaalbaarheidstudieonderleidingvangasbe-drijfNorthernGasNetworks(NGN)naareenherontwerpvanhetgasnetwerkomeenhogedruk(17bar)buitenstestadsringtevor-menvooraardgastransportnaarSMR-installatiesdiewaterstofmaken(metCCUS)

voordistributieinhetlokalenetwerk(<7bar).Destudiesteltvoordathetlokaleaardgas-netwerknadestartintweejaartijdwordtomgebouwdvoordistributievan100%water-stof.Ookmoetenvoorwaterstofgeschikteapparatenenbranderswordengeïnstalleerdofaangepast,eneenpersoneelsbestandwordenopgeleidomdewerkzaamhedenuittevoeren.Waterstofenelektriciteitwordendedominanteenergiedragersvoorverwar-ming.Waterstofwordtlaterookgeprodu-ceerddoorelektrolysemethernieuwbareelektriciteitennieuwenucleairetechnieken.87 Hetonderzoekconcludeerdedatdeomzet-tingnaarwaterstof,vergelekenmetvolledigeelektrificatieofstadsverwarming,eenrelatiefeenvoudigeroutebiedtnaarvolledigkoolstof-vrijeverwarming,metbeperktekostenverho-gingvoordeconsumentenenzonderdeuit-dagingom23miljoenhuiseigenarenenbe-drijventelatenkiezenuiteencomplexemixvankoolstofvrijetechniekenmetuiteenlo-pendewerkzaamheid.Erisnoggeensprakevaneendefinitiefbesluitoveruitvoeringvanhetplan.Inapril2017opendenNGNendestadLeedseenprojectbureaumethetdoel“ominnovatieprojectenopteleverenmetdestrategischefocusomovertuigendbewijsteleverenomhetBritsegasnetconversievanaardgas(methaan)naarkoolstofvrijwaterstofteondersteunen.”88DeBritseregeringheefteeninnovatieprogrammamet£25miljoenbudgetingesteldomhetgebruikvanwater-stofvoorverwarmingtebevorderen.

87https://www.kiwa.co.uk/uploadedFiles/Our_Services/Energy_and_Carbon_Advice/H21%20Report%20Interactive%20PDF%20July%202016.pdf88https://www.northerngasnetworks.co.uk/2017/04/27/northern-gas-networks-hydrogen-project-takes-step-forward-as-25-million-fund-announced-for-hydrogen-in-homes/

Page 44: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

44

6.R&Dvoorgroenewaterstofproductieensolarfuels6.1InleidingIndithoofdstukkomeninitiatievenaanbodvoortechniekontwikkelingvoorgroenewater-stofproductieensolarfuels.DitbetreftmetnameRD&D-projecten,toepassingsprojectenvoorgroenewaterstofproductiekwamenindevoorgaandehoofdstukkenalaanbod.Deinde-lingisalsvolgt:- §6.2:initiatievenvoorverdereontwikkeling

vanelektrolyse- §6.3:Onderzeknaarplasmaconversievan

waterenCO2naarsyngas(plasmaconversievanalleenwaterisnietsuccesvolgebleken)

- §6.4:solarfuelsviaindirecteomzetting(elektrolyseensynthese)ofdirecteomzet-ting(foto-elektrochemischecel)

- §6.5:elektrochemischeproductievanmie-renzuur,onderanderegeschiktalsopslag-mediumvoorwaterstofinvoertuigen

- §6.6:biologischewaterstofproductie.6.2OntwikkelingelektrolyseElektrolyseiseensleuteltechnologievoorher-nieuwbarewaterstof.Tenopzichtevanwater-stofvanfossieleafkomstiswaterstofuitelek-trolysenogenkelefactorenduurder.Dekostenvanelektrolysezittenvooralindeelektriciteit,nietindeCAPEX.Vandaagbepalenstroomkos-tenvoor80%dekostenvanwaterstofuitelek-trolyse.Datwordtveelminderdoordegroteuitbreidingvanwindopzee.VolgensanalysesvanVoltachemneemthetaantalurenmetzeerlagestroomprijzentoenaarboven50%in2030.Dankanmet4.000draaiurenperjaarelektrolysewordenbedreventegenordegroot-teproductiekosten€2/kg.AandeanderekantgaatvolgensanalysesvoordeNationaleEner-gieverkenningen2017degemiddeldeelektrici-teitsprijsrichting2030omhoog. €2/kgkomtovereenmetdedoelprijsvandeAdviescommissieElektrochemischeConversie&Materialen(ECCM)voor2030.Dedoelprijsvoor2050ishiervandehelft.89Volgensdeze

89TopsectorenEnergie,HTSMenChemie,Elektrochemi-scheConversie&Materialen,NaareenCO2-neutraleenergievoorzieningin2050,September2017.Decommis-siekwamnaconsultatievandeskundigenuithetbedrijfs-levenenhetkennisveldtotdedoelstellingendatin2030

adviescommissieishetnoodzakelijkintezet-tenopintegratievanelektrolyseenduurzaamwaterstofinhetenergiesysteemengrootscha-ligechemischeprocessen.Decommissiepleitvooreenmeerjarigprogrammavoorgeavan-ceerdeelektrochemie,waarondervoorwater-stofproductie.Dehoofdvraagbijwaterstofisvolgensdevoorzittervandecommissieprof.RichardvanderSandenhoejeelektrolysein-dustrieeltoepasbaarmaakt,datwilzeggenhoejegoedkoperobuusteelektrolysersmaaktdiegedurendevelejarenbetrouwbaarwerken.Ditvraagtombundelingvanonderzoeknaarma-terialen,engineeringenefficiency-verbeteringineenmeerjarigprogramma. Hierbijmoettegelijkinhetoogwordengehoudendatindustriëleprocessenookzon-derwaterstofalstussenstapkunnenplaatsvin-den.Vaakisnueencontinuestroomwaterstofnodigvooreenprocesalsammoniak-synthese,datwordtmoeilijkalsersteedsmeerfluctue-rendeenergiebronnenkomen.Datvergteeningrijpendesysteemveranderingmetofweloplossingenvoorenergieopslagofwelproces-sendiedirectmetintermittencyvanenergie-voorzieningomkunnengaan.Inhetvoorge-steldeonderzoeknaargeavanceerdeelektro-chemiestaateerstwaterstofproductiecentraalmaarhetdoelisomnaarcomplexeremolecu-lendoortepakken.Eenanderdoelisomnaastelektrolyseookexterngestuurdeelektroche-mietoetepassen(plasmaconversie,foto-elektrischecellen). Indeindustrieisalkalischeelektrolyse(metzoutoplossing)eenlanggevestigdetechnolo-gie.ErwordtonderandereinEuropesepro-gramma’sveelonderzoekgedaannaarProtonExchangeMembrane(PEM)waterelektrolyse.DeCAPEX-prijsishiervannuvanaf€900/kW,maardezezalvolgensdeindustriedalentot€600/kWbijopschalingvandevermogensperelektrolyser(diteffectisgroterdanopschalingvanproductie).Eenzegsmanindeindustrie

waterstofCO2-armwordtgeproduceerdtegeneenprijsvanmax.€2/kgenin2050tegeneenprijsvan€1/kg;endatin2030minstens20%vandewaterstofenammoniakwordtgeproduceerdzonderCO2-uitstoot.

Page 45: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

45

steltdatvoorPEMal20jaarhetzelfdemem-braansoort(Nafion)wordtgebruikt.Elektroly-serfabrikantenhebbenwelenigekeuzevrijheidinengineering,maarkomenwelopvrijwelhetzelfdeoptimumuit(64%efficiencybijlaag-stekosten).Hogereefficiencykanmaargaattenkostevanprijsoflevensduur.Omsprongenvooruittemakenmetefficiencyzijndaaromnieuwemembranennodig. EenalternatievetechnologieisdeSolidOxideElektrolysisCell(SOEC).DezewerktbijhogetemperatuurmetstoomenisduurderinCAPEX(€2.000/kW),maarisefficienter(orde-grootte81%)enbeloofteenlangelevensduur.HetvoordeelvanPEMiswerkingbijhogeredrukensnellerkunnenopschakelen.Hetna-deeliskorterelevensduur,diedoorwerktindekostenoverdelevensduur. DeleidendefabrikantenvanelektrolyserszijnSiemens,ITMPower,HydrogenicsenPro-tonOnSite(PEM)enNEL(alkalisch),dievoor-lopenquacapaciteitvanhunsystemenenmarkt-aandeel.MetnameSiemensheeftinNederlanddiverse(deelsvertrouwelijke)wa-terstofprojectengeinitieerdwaarinSiemens’elektrolysetechnologietoegepastzoukunnenworden.ZowelSiemensalsITMPowerhebbeneldersinEuropaprojectenlopenwaarinorde-grootte10MWelektrolyserstoegepastgaanworden.

Fig.25EnergieparkMainz,detotnutoegrootste(6MW)PEM-elektrolyse-opstelling(bronSiemens)HetmkbHydronEnergyisdeenigeNederland-sefabrikantvanelektrolyseapparatuur.Hetbedrijfontwerpt,ontwikkeltenvermarktPEMWE-stacksensystemen,metnaareigenzeggeneenhogerrendement,hogerestroom-dichtheidenwerkingbijhogeredruk,zodatcompacteremodulesmogelijkzijndanvandeconcurrenten.CommercieelverkooptHydronsystemenindeordevan5kWperstack,enwilviadevolgendeprojectenopschalennaarMW.

Demarktligtbijindustrieenenergieopslag.FramesEnergySystemsishierbijdestrategi-schepartneromcontainerisedturnkeysyste-mentebouwenmetHydron’sstacks.FLEX-P2GHetprojectFLEX-P2G(2016–2017)vanFra-mesEnergySystems,HydronEnergyenECNisafgerondenkenteendrietalresultaten.90Hy-dronEnergybouwdeeenprototype50kWelektrolyser,doorFramesgeïntegreerdineensysteemmetallerandapparatuur.Deelektro-lysestackismodulairopschaalbaar.Ineenla-boratoriumomgevingheeftECNdewerkingvaneennieuwtypemethanisatie-reactorgede-monstreerd.EnHanzehogeschoolheeftderandvoorwaardenvoorcommerciëletoepas-singvanelektrolyseensynthetischmethaanonderzocht,zoalsdevoormethanisatiebeno-digdeCO2-bronnen,inpassinginhetenergie-systeem,marktkansenenbusinessmodellen.NextgenH2Frames,HydronenECNmakenzichopvoorhetvervolgprojectNextgenH2indeTKIEnergie-regeling,waarindewerkingvandeelektrolyserineenduurtestophetterreinvanECNgevali-deerdwordt.Doelisverdereverbeteringvanprestaties,kostprijsreductieenmakenvaneenmodulairsysteemontwerpvoorMW-schaal.Methanisatieisnietmeeraandeorde:hoeweldereactorvanECNgoedwerktemaaktdeex-traconversiestaphetsysteemteduurvolgensdestudievanHanzehogeschool.ELECTREHydronenECNwerkenooksameninhetpro-jectELECTRE(2015–2017)onderdevlagvaninnovatieprogramaVoltachem.DitTKIChemie-projectontwikkeldeeentestinfrastructuurentestprotocollenvoorelektrolysersbijECNvooracceleratedlifetimetesting.91Doelishetver-krijgenvaninzichtindegradatiemechanismen

90FLEX-P2G:Flexibeleenergieinfrastructuurdoorkosten-effectieve en efficiënte PEM-electrolyse en Sorption,https://www.rvo.nl/subsidies-regelingen/projecten/flexibele-energie-infrastructuur-door-kosteneffectieve-en-efficiënte-pem-electrolyse-en-sorption.Bijdrage0,5M€vanTKIGasSysteemintegratie.91https://www.ecn.nl/nl/nieuws/item/start-van-electre-project-verlagen-van-electrolyzer-kosten-door-verlenging-levensduur/

Page 46: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

46

vanPEMWE-technologieenverlagenvandekostenvanelektrolysersdoorverlengingvanlevensduur.Wisselendebelasting,zoalsbijinzetvanfluctuerendelektriciteitsaanbod,verlaagtdelevensduurvandetechnologie.EenvervolgisinvoorbereidingmetdewerktitelELECTRE-2.DoelisdeNederlandsemaakindu-strietebetrekkenbijelektrolyserontwikkelingdoorbedrijvenuittenodigenommaterialentetesten.HetprojectwordtingediendbijdeTKI-waterstofcall.QualyGridSHetprojectQualyGridS(2017–2019)steltgestandaardiseerdetestprotocollenopvoorelektrolysersomelectricitygridservicesuittekunnenvoeren.92Hetwerkveldomvateengroteverscheidenheidaangridservices,evenalsmeerderewaterstofeindgebruikers.Erwordteentechnisch-economischeanalysevanbusinesscasesvoorgroteelektrolysers(>3MW)uitgevoerddiebetrekkingheeftopdegrid-enmarktsituatiesindemeestrelevanteregio'svanEuropa.Detestprotocolleneneco-nomischeanalyseomvattenookdebeoorde-lingvanbestaandeeneventueelnieuwoptezettenKeyPerformanceIndicators(KPI’s)voorelektrolysers.HetconsortiumvanQualyGridsdatdezetakenopzichneemtbestaatuitdrieelektrolyserfabrikantenalsmedeonderzoeksin-stellingenmetervaringmetbetrekkingtotwaterstof-technologie,electricitygridoperati-onensmartgrids.NENalsEuropesenormalisa-tieinstellingmaakteenmaximaleimpactvandeprotocollenmogelijk.EenadviescommissiemetdeelnamevanTSO'suitver-schillendelandeneneenAmerikaansinstituutvoorher-nieuwbareenergieenelektrolyseondersteunthetprojectmetadvies.Battolyser:gecombineerdeelektrischeopslagenwaterstofopwekkingTUDelftontwikkelteencombinatievanbatterijenelektrolyseronderdenaam‘Battolyser’.Dezelaadteerstzijnbatterijdeelvolengaatdaarnaoveropwaterstofproductie.Debasisis

92http://www.qualygrids.eu/,Standardizedqualifyingtestsofelectrolysersforgridservices,DLR,NEWNELHydrogen,ITMPower,FindacionparaeldesarrollodelaidrogenoenAragon,CEA,DT,NEN,IHT,HochschuleLu-zern,EuropeanFuelCellForum,budget2,8M€,waarvan2,0M€vanFCHJU.

eenklassiekenikkel-ijzer-alkaline-batterij.Tij-denshetopladenvormendeelektrodesvandebatterijNiOOHengereduceerdFe,dezelfdematerialendiewordengebruiktopelektrodesomviaelektrolysevanwaterwaterstofenzuurstoftemaken.Metdezetechniekkanflexibelwordeningespeeldopwisselendaan-bodvanelektriciteituitwindenzon.Neemtdebeschikbaarheidtoeenisdeelektriciteitsprijslaagdanisopslagaantrekkelijk;isdebatterijvoldankanwaterstofwordengemaakt.Stijgtdeelektriciteitsprijsdankanstroomuitdebattolyserwordenteruggeleverdaanhetnetofaaneenklant.Eensysteemefficiëntietotmeerdan90%ismogelijk. NaeenproofofconceptvantientallenAm-pèresoplabschaalisnuhetdoelomeenmo-dulevan20kWtedemonstreren.93DaarnavolgteentestopindustriëleschaalvanenkeleMWbijeenbedrijfin2018/2019.O.a.Nuon,BASF,Shell,AllegoenProtonVenturesinveste-reninhetonderzoek.94Eenmogelijketoepas-singisgecombineerdewaterstofleveringensnelladenvanelektrischeautobatterijenoptankstations.Indeindustriekanderelatiefdurewaterstofaanvoermettankwagenswor-denvervangendooron-siteproductie. Debattolyserwordtnaarverwachtingduurderinaanschafdanelektrolysers,maarbiedtextrafunctiesmetwaarde:naastwater-stof-ookstroomopslagen–levering,waarmeenetstabilisatieenhandelenoponbalansmarktmogelijkis.Voordelenvandenikkel-ijzer-batterijtenopzichtevanlithiumaccu’szijndegoedkopebasismaterialenmetgrotevoorra-digheid;benuttingvanvolledigeopslagcapaci-teitterwijleenlithiumaccuomdegradatietebeperkentussenminimaleenmaximalestate-of-chargeverblijft;endebewezenlangerelevensduur.Detechniekomdebattolyserheenisvergelijkbaarmeteenalkalischeelektrolyser(elektronischeregeling,managementvanelek-trolytstromen).

93TechnologiestichtingSTWondersteunteenonder-zoeksprojectdatzichrichtopverdereefficiëntie-enenergiedichtheidverbeteringen.Erwordtookeenaan-vraagvoorEU-fundingoverwogenbijFasttracktoinno-vation,maarditprogrammaheefteenlageslaagkans.ErwordtdaaromnaareenpassendeNederlandseregelinggezocht.94http://www.stw.nl/nl/content/waar-stallen-we-onze-groene-stroom

Page 47: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

47

SOPHIA:Co-elektrolysevanwaterenCO2Bijhogetemperatuurisminderelektriciteitnodigomwatertescheiden,endebenodigdeenergiekanverkregenwordenuitwarmte,doorgaanseengoedkopereenergiebrondanelektriciteit.Hogetemperatuurstoomelektro-lyse,oftewelSolidOxideElektrolyse,maakthetbovendienmogelijkomwatermetCO2doorco-elektrolysedirectomtezetteninsyngas(H2+CO),datvervolgenskanwordengebruiktalstussenstapvoorsynthesevanmethaanofan-derekoolwaterstoffen.Ookkomterzuurstofbijvrij.HetprojectSOPHIA(2014–2017)on-derleidingvanHygearbetrofonderzoeknaarverouderingseffectenbijhogedruk-hogetemperatuurco-elektrolyseopbasisvanSolidOxideElektrolyse.Hetisgeluktomdeverouderingsfactorteonderdrukken.Hetideeisomdeelektrolysertecombinerenmetge-concentreerdezonnewarmte.95 Voorhetbereikenvankostenreductievanelektrolysersenookbrandstofcellenkan3D-printingeeninteressanteontwikkelingzijn.6.3PlasmaconversiePlasmaiseentoestandwaarinsommigedeel-tjesvaneengasvormigestofgeïoniseerdzijn,datwilzeggendatatomendoortoegevoegdeenergie(elektromagnetischveld)elektronenzijnkwijtgeraakt.Delosgeslagenelektronenbewegenzichvrijdoorderuimteendeachter-geblevenkern(metdeovergeblevenelektro-nen)heetdangeïoniseerd.Plasmaconversieiseenomzettingsproceswaarbijelektrischeenergiedoormiddelvaneenplasmawordtomgezetinchemischeenergie.Botsingentus-sendeelektronenenCO2-en/ofwatermolecu-lenbrengeneenreactieopgangwaardoordemoleculenuitelkaarvallen(dissociëren). Plasmaconversieiseenalternatiefvoorelektrolyse.Hetbiedtinpotentievoordelenbijhogevermogens(>10MW/m3),waardoorhetsysteemcompacterkanzijn,eenhogerepro-ductdoorvoerkanhebben,snelreageertopwisselendaanbodvanenergieengrondstoffen,engeenschaarsematerialengebruikt.Deenergieinputisgerichtendusefficiëntenhet

95http://www.fch.europa.eu/news/project-achievements-sophia,Hygear,HTceramix,CEA,DLR,EPFLausanne,VTT,GDFSuez,SOFCpower,budget6,1M€,50%subsidievanFCHJU.

proceskangemakkelijkopgeschaaldworden,zoalsbewezenisbijdeomzettingvananderestoffendanCO2.Hetproceskaninprincipeonderatmosferischeomstandighedenplaats-vinden.Elektrolyseisnogwelefficiënterdanplasmaconversie.DIFFERheefteen10kWre-actorgedemonstreerdvoorCO2-dissociatiemet60%energierendementmaarnogslechts10%omzettingvanCO2. Heteinddoelisdetoepassingvanplas-mareactorenvoorgrootschaligeduurzameenergieconversie.Deambitieishetrealiserenvanreactorprototypesvoorhoogvermogentoepassingenbinnen5jaar,enhetimplemen-teren,opschalenentoepasseninhetduurza-meelektriciteitsnetwerkbinnen10jaar.DIF-FER,TU’sEindhovenenTwenteenanderepar-tijenwerkenhieraaninmeerdereprojectenmetfinancieringvanondermeerNWO,STW,TKI’senAlliander.

Fig.26PlasmareactorDIFFER(bronwww.dekennisvannu.nl)HyPlasma:WaterstofviaplasmaconversieDeuitkomstvanhetprojectHyPlasma(2014–2017)iseenproof-of-conceptvaneen1kWplasmareactor,beterbegripvanhetproceseneenbasisontwerpvooreenreactorvanindu-striëleomvang.96DIFFERwerktehierinsamenmetAlliander,GasunieenEnergyValley.IneersteinstantieisplasmaconversievanCO2naarCOonderzocht(waarnameteenwater-gas-shiftreactiewaterstofgemaaktkanwor-den).Dezeplasmaconversieleverdeeenener-gie-efficiëntieopvanongeveer50%.Ookisonderzochtomwaterstoftemakenuiteenpuurwaterplasma.Ditleverdeeenaanzienlijklagereenergie-efficiëntie(orde1%).Daaromblijfthetzwaartepuntvanhetonderzoekopde

96EindrapportHyPlasma,2017,budget150k€,waarvan100k€subsidievanTKIGas.

Page 48: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

48

routeviaeenCO2-plasmaliggen.Deaandachtvooralopmethaanproductiegericht. DesysteemanalysedoorAllianderheeftlatenziendat“Plasma-P2G”technischhaal-baar,schaalbaarentoepasbaarinhetenergie-systeemIs.Deplasmareactorendedaaraangekoppeldegasscheidingmoetenverderont-wikkeldtewordenomtoteenpraktischtoe-pasbaarsysteemtekomen.Hetenergetischrendementvanplasma-P2Gisindepraktijkme-tingen50%opbasisvaneenCO2-plasma–hetbeoogderendementis80%.BijzulkrendementishetsysteemrendementbijdeomzettingvanCO2naarmeteen46%.Dekostenmoetennogwelsterkomlaag.PlasmaPower-to-gasInhetrecentgehonoreerdeprojectPlasmaPower-to-gas(2017–2021)onderzoekenDIF-FER,TUEindhovenenUniversiteitTwentehoeplasmaconversie,solidoxideelektrolysecel(SOEC)enmembraanscheidinggecombineerdkunnenwordenineenhybridesysteemdatwaterenCO2beteromzetinsyngas.97Toepas-singvandeSOECverwijdertdezuurstofuithetplasmawaardoordereactienaarCObeterverloopt,anderswordtopnieuwCO2gevormd.DetoepassingwerkthetbestbijeenlageretemperatuurdanwaaropdeSOECnormaalwerkt.Verwijderingvanzuurstofwordtookbereiktmetmembraanscheiding. ViaeengebruikerspanelnemenGasunie,DNV-GL,Stedin,Ampleon,FujifilmenTUDelftdeelinhetproject.Ampleonleverteenproto-typehalfgeleideralshoogfrequentebronvoorplasmaopwekking.Halfgeleiderszijneenalter-natiefmetveellangerelevensduurdandehui-digetoegepastemagnetrons.Fujifilmontwik-keltfunctionelefilmsenscheidingsmembra-nen.TUdraagtbijmetmodelleringen.SolidStatePlasmaDehiervoorgenoemdehalfgeleidertoepassingvoorplasmaopwekkingwordtontwikkeldinhetprojectSolidStatePlasma(2016–2018)vanDIFFERenAmpleon(voorheenNXP).98Hetprojectrichtzichopdeopschalingvanhet1kWproof-of-conceptmetminimaaleenorde-groottedoormiddelvanopRFtransistoren

97Budget850k€,waarvan750k€STW-subsidie.98Budget440k€waarvan372k€vanTKIHTSM.

gebaseerdevoedingsbronneninplaatsvanmagnetronvoeding.Verwachtevoordelenzijn:- hogerebeschikbarevermogens,modulair

voorschaalbaarheidintoepassing(orde-grootteMW)

- snelle,eenvoudigemodulatie,frequentietuningenschakelbaarheid

- eenveellangerelevensduur(>100.000uur)danvoordemagnetrons(5.000uur).

Eénvandeonderzoeksvragenisofmetdetransistorseenevenhogeefficiencykanwor-denbehaaldalsmetmagnetrons.Hetomzet-tingsproductissyngas.Synplasma(EnOp)InhetprojectSynplasma(deelprojectvanEn-Op,2016–2019)wordenoplabschaalbewe-zeninzichtenoversyngasproductiemetplasmaopgeschaald.99Hetprojectomvateenpilotomvanaf1kWtot5kW(uiteindelijktot0,1MW)duurzameenergieomtezetteninsyngas.Eentoekomstperspectiefisdatuiteindelijkeendergelijkeinstallatieaanhuiskanfunctionerenmetwindenzonne-energieuitwaterenCO2. Ineenanderdeelprojectwordtonderzoekgedaannaarbeterekatalysatoren,specifiekontworpenvoorcombinatiemetplasmaenCO2.Dehuidigegeneratiekatalysatorenwerktbijhogetemperaturen,terwijlhetplasmapro-cesmeestalplaatsvindtbijmildetemperatuur.Zonderkatalysatorenwordenbijplasmacon-versievanCO2naarchemicaliënteveelbijpro-ductengeproduceerd(lageselectiviteit). ElectricitytoChemistryCatalysisforEnergyStorageDIFFER,TUEindhovenenSynGasChemBV,eenonderzoeksbedrijfmetChinesefinanciering,werkenaandeomzettingvanCO2enwatermetbehulpvanzonenwindinsyngasgevolgddoorFischer-Tropschsynthesenaarbrandstof-fen(power-to-liquids).100Onderzoekenont-

99http://www.projectenop.eu,Prototypes,CO2techno-logieënvoorenergieopslagenslimmematerialen,o.a.FOM/DIFFER,UniversiteitHasselt,UniversiteitAntwer-pen,NanoHouse,totaalbudget1,5M€voormeerderewerkpakketten,ondersteunddoorprogrammaInterregVlaanderen-Nederland.100 https://www.nwo-i.nl/nieuws/2015/04/16/differ-en-syngaschem-bv-starten-samen-onderzoek-naar-opslag-

Page 49: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

49

wikkelingvanco-elektrolyseenplasma-ondersteundekatalysestaatcentraal.Onder-zoeksthema’szijndeverbeteringvanelektro-dematerialen,beterbegripencontrolevanselectiviteitindeco-elektrolyse,enmechanis-tischemodelstudies.Voorplasma-katalysewordtgestreefdnaareenProof-of-principle,optimalisatievankatalysatorenenmeerselec-tieveprocessen.Erwordteenhaalbaarheid-studiegedaanvanhetpower-to-liquidscon-ceptmetaandachtvoortoepasbaarheid,kos-tenenprocesoptimalisatie.OverigMethanoliseenandermogelijkproduct.TUEindhovenonderzoektdeomzettingvanCO2metplasma’sinCOenzuurstofmettech-nologievanindustriëlepartnerEvonik;doortoevoegenvanwaterstofeneenkatalysatorkanmethanolwordengemaakt.Deopbreng-stenzijnnogerglaag.Dewisselwerkingtussenhetplasmaendekatalysatorisnognietgoeddoorgrond,ennogonbekendishoehetprocesopteschalennaarindustrieelniveau.101 EristenslotteeenEU-projectaanvraagvooropschalingvanhetmakenvankerosineviaplasmaconversieonderdenaamKerogreen.6.4SolarfuelsErzijntweescholenbinnensolarfuels:indirecteconversie(elektrolysegevolgddoorsynthese)endirecteconversie(foto-elektro-chemischecel).6.4.1SolarfuelsdoorelektrolyseensyntheseDoorwaterstofopteslaaninvloeibarechemi-scheverbindingenkunnentoepassingeninmobiliteitofchemiewordenbediendwaarhogeenergiedichtheidnoodzaakis,zoalsluchtvaartenscheepvaart.BijsolarfuelsishetdoelomenergieuitzonofwindtegebruikenomineengeslotencycluswaterenCO2omtezetteninvloeistoffen.Eenvoorbeeldiseenin2011geopendeIJslandsefabriekvoorrenewa-blemethanol,waarwaterstofuitelektrolysemetgeothermischeelektriciteitwordtgecom-bineerdmetCO2uitgeothermischebron.Door groene-stroom/;financieringvanNWO,TKIenprivatepartijeninIndustrialPrivatePartnership(2016–2021).101

https://www.cursor.tue.nl/nieuwsartikel/artikel/zonne-energie-in-het-gasnet/

degoedkope,continue,hernieuwbareenergieisdebusinesscaseerbijnapositief.MetCO2uitgeothermischebroniserechternoggeengeslotencyclus.

Fig.27Proeffabriekvoorsolarfuel(bronSunfire)DeDuitsefirmaSunfireheefteensysteemontwikkeldwaarbijwind-enzonnestroommeteenhoogtemperatuurelektrolyser(reversibleSOEC)waterdampsplitstinwaterstofenzuur-stof;dewaterstofreageertmetCO2toteensynthesegas,datinkoolwaterstof(“bluecru-de”)wordtomgezet.Hieruitwordenbouwstof-fenvoordechemischeindustriegewonnenofviaraffinagediesel,benzineofkerosine.Deinstallatielevert160litervloeibarebrandstofperdagvoorautofabrikantAudi.Omdatdeomkeerbarebrandstofcellenhetwaterstofgasookweersnelinstroomkunnenomzetten,biedthetsysteemtevensbuffercapaciteit.InNoorwegenkomteeninstallatievoor8.000tonbluecrudeperjaarmetdeSunfire-technologie.102InFinlandheefthetprojectSOLETAIRdeeerste200litersynthetischebrandstofuitzonne-energieenCO2opgele-verd.Hiervooriseenmobieleinstallatiege-bruiktmeteencapaciteitvan80literperdag,diepastineen40-voetscontainerenmodulairkanwordenuitgebreid.Deinstallatiekanben-zine,dieselenkerosinemakenin3stappen:afvangvanCO2uitdelucht(techniekvanVTT),waterstofelektrolyse,enkleinschaligeFischer-Tropschsynthese(KarlsruheInstitutfürTech-nologie,KIT).KIT-spinoffINERATECcommercia-liseertdeinstallatiespecifiekvoordecentraletoepassingen.

102http://m.energiepodium.nl/nieuws/item/power-to-liquids-levert-groene-brandstof-en-buffercapaciteit;http://www.sunfire.de/en/company/press/detail/first-commercial-plant-for-the-production-of-blue-crude-planned-in-norway

Page 50: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

50

InNederlandissolarfuelseenonderzoeksthe-mavanDIFFERenTUEindhoven.103Deambitieisomnieuwe,schaalbareprocessentedemon-strerenomoplaboratoriumschaalombrand-stoffentemaken.OmhiermeerindustriebijtebetrekkenwilhetsamenwerkingsverbandSol-liance,opgerichtvoorbundelingvanonderzoeknaardenieuwstegeneratiezonnecellen,hetinitiatiefFuelliancestarten.

Fig.28Solarfuelsproductieingeslotencyclus(bronDIFFER)FuellianceVanuitSolliancekomthetplanomtedemon-strerendathettechnischeneconomischhaal-baarisommetzonne-energiebrandstoffentemakenineengeslotencyclusvanwaterenCO2.DewerktitelisFuelliance.HetideeisomvolgensdezelfdewerkwijzealsSollianceheeftvoordunnefilmPV,eenonderzoeksprogram-marondeenpilotplantvoorsolarfuelsoptezettenineensamenwerkingtusseninstitutenenbedrijvenopverschillendeTRL-nivo’s.Hetzoumoetengaanomeenpraktijkinstallatie(“beyondlabscale”)metdenieuwsteindu-strieapparatuur.104 Hetdoelisomeengeslotencyclusteorga-niseren.Hetprocesvergt3modules:elektroly-se,CO2uitreststromenofuitaircapture,ensynthesenaarkoolwaterstoffenofalcoholen.Detechniekenzijninprincipebeschikbaar,behalvedirectaircapture.Vermetdezetech-niekisdeNederlandsestartupAntecy,dietemperatureswingabsorptiontoepastwaarbijsorbentenCO2uitdeluchthalenenafgevenbij

103HettotalevolumevanhetDIFFER-onderzoekis€7miljoen,waarvan€5miljoenvanNWOen€2miljoenindustrie(o.a.Shell)enEU.In2011ishetSolarFuelsprogrammabegonnen.Hetisdebedoelingomdatnogeensmet6jaarteverlengen.104InSolliancewerkendeinstitutenECN,TNO,HolstCentre,imecenForschungszentrumJülichsamenmetdeuniversiteitenvanEindhoven,HasseltenDelft,enmetindustriepartners.

verhitting.Antecy’ssorbentdoetdatalbijlagetemperatuur,dusenergiezuinig. Fuelliancemoetbewijzendatsolarfuelsproductiekosteneffectiefkan.Hetproductkanmethanolzijnmaarookeenanderevloeistof.Hetconsortiumstaatnogindekinderschoe-nen.Hetideeiseenonderzoeksprogrammavan5jaar,meteenpilotplantopTRL4-6maarookonderzoekopTRL1-3voorinstituten,be-geleidendonderzoeknaareconomischemodel-len,transitiescenario’senhetzoekenvanloca-tiesvoorproductiewaardeomstandighedenhetbestzijn(vgl.projectinIJsland).Erisookaandachtnodigvoorondersteunendbeleidzoalsbelastingvrijstellingvoorsolarfuels.6.4.2Kunstmatigefotosynthese:foto-elektrochemischecelAlseerstestapvanfotosynthese,hetnatuurlij-keproceswaarmeeenergieuitzonlichtwordtopgevangenenvastgelegdinchemischeener-gieindevormvansuikers,wordtwaterdoorfotonen(zonlicht)gesplitstinwaterstofenzuurstof.Demeesteplantenhalen0,5-1%energieuitzonlicht;algenhalen5-10%,envoorkunstmatigefotosyntheseisdeverwachtehaalbareefficiencyvanomzetting±20%,meteentheoretischelimietvan40%.BiosolarCells:eersteprototypesInhetonderzoeksprogrammaBioSolarCells105(2012–2017)zijnmeerdereconceptenvanfoto-elektrochemischecellengedemonstreerd.HetverstisUniversiteitLeiden,dateeneersteprototypebouwdevaneenfoto-elektrochemischecelmeteennoglageeffici-encyvan0,5%.Onderdelenzijneenconventio-nelezonnecelvansiliciumdiedezonne-energieomzetinlading,enkatalysatorenvoordesplitsingvanwaterinzuurstofenpositiefgeladenwaterstofenvervolgensvoordeom-zettinginwaterstofgas.UniversiteitLeidenwerktmetmkb’sHydronEnergyenEverestCoatingsaaneentweedeprototypeinhetver-volgprojectMyLeaf.Definancieringisbijnarond.Hetprototypemoeteind2018klaarzijn.

105www.biosolarcells.nl.Vijfjarigsamenwerkingsprojectvan10kennisinstellingenen40bedrijven.Budget45M€,waarvan25M€subsidieuitdeaardgasbaten.

Page 51: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

51

Fig.29Prototypefoto-elektrochemischecel(bronUniversiteitLeiden)TUEindhovendemonstreerdeeenzonnecelmetnanodradendiewaterstofmoleculenlos-trekkenuitwatermoleculen.106TUemaakteeenroostermetnanodradenvangalliumfosfi-de,dienetalszonnecellenelektriciteitopwek-kenalserlichtopvalt.Andersdaninzonnecel-lenleidtdatniettotstroom,maarwordtwatergesplitstinwaterstofenzuurstof.Doorhetgalliumfosfideindevormvannanodradentegebruikenwerdhetrendementmeteenfactor10verhoogdtenopzichtevaneerderetoepas-singeninvlakkecellen,met10.000keerzoweinigkostbaarmateriaal.Hetbehaaldren-dementwaarmeehetwaterstofwerdgewon-nenwas2,9%.Metnanodradenvanindiumfos-fidewerdzelfseenefficiëntievan15,8%ge-haald,maardanincombinatiemeteenbatte-rij.107Ditishetwereldrecordefficiëntievanomzettingvanzonlichtnaarwaterstof.Hetonderzoekismethetvertrekvandebetreffen-depromovendusgestoptmaarTUeisgeïnte-resseerdomhetonderzoektehervatten.108

106https://www.tue.nl/universiteit/nieuws-en-pers/nieuws/17-07-2015-nanodraadjes-maken-tien-keer-efficientere-zonnebrandstofcel/;onderzoekinhetkadervanBioSolarCellsprogrammavanFOM,NWOenministe-rievanEZK.107Debatterijlevertdeextraenergiedienodigisomdehelereactie(dusnaarwaterstofenzuurstof)telatenverlopen.De‘echte’efficiëntievandezecellenwordtdusalleengegevenvoordewaterstofreactie,maariseigenlijkislageralswenaardehelereactiekijken.Hetvoordeelvangalliumfosfideisdaterwaarschijnlijkgeenbatterijnodigis.108STWweeseenvoorstelvoorvervolgonderzoekafomdathetgekozenmateriaalteduurwerdbevonden.Eenalternatiefkanzijnomsiliciumineenanderekristal-

Wellichtkunnensamenmetbedrijvenpoly-meerfolieswordenontwikkeldwaaraanweerszijdendenaaldjesdoorheenstekenendie,alseenmembraanineenglazencelmetwater,aandeenekantzuurstofendeanderekantwaterstofafgeven. SommigepartnersuitBioSolarCells,waar-onderuniversiteitenvanAmsterdamenLei-den,gaanverderinhetNWO-programmaSolartoproducts,datzichrichtophetopslaanvanzonne-energieinchemischebindingenviazo-weldirectealsindirecteroutes.Shellismede-financier.109Omdeenergieopbrengstteverho-genwordtgezochtnaarefficiënterwerkendepigmentendiedezonne-energieopvangen;delevensduurvandezepigmentenmoetdanom-hoog.Dekostenvanhetkunstmatigbladmoe-tenvooreencommerciëletoepassingmeteenfactor1.000tot10.000omlaag(nuenkelek€perm2),bijvoorbeelddoorkatalysatorenzon-deredelmetalentegebruikenenmetbehulpvan3D-printing.WUR:VloeibaarZonlichtWURwilinhetprojectVloeibaarZonlichthetprototypeuitLeidencombinerenmetenzy-mensystemenomwaterstofmetCO2omtezettennaarvloeistoffen,zoalsmethanolofmierenzuur.110Hetsysteemzalwordenopge-schaaldvan20x20cmnaar100m2.VoorhetprojectzoektWURprivatefundersenbrengthetookonderineenprojectaanvraagvoordeFutureEmergingTechnologiesFlagshipsvanDGConnect,degrootsteonderzoeksprojectenindeEU.DeEuropeseCommissieisenthousi-astgewordenoverhetthemadirectconversi-on:deomzettingvanzonlichtnaarbrandstof-fen,grondstoffenofvoedselinzoweinigmo-gelijkstappenomoptimalesysteemefficiencytebehalen.Alsdeaanvraagsuccesvolisloopthetprojectvan2020tot2030.Deverwachtingisdatover5jaareenfoto-elektrochemischzonneparkgedemonstreerdkanworden,endaarnaiser5jaarnodigvoorcommercialisatie.Hetideeisdaterover30jaarinNederland

structuurtegebruiken,zodathetmeerlichtopvangt,zegtProf.ErikBakkers.109https://www.nwo.nl/actueel/nieuws/2016/cw/ruim-vier-miljoen-euro-voor-opslag-van-zonne-energie-in-chemische-bindingen.html110www.wur.nl/ufw/liquidsunlight.Ditprojectwordtbegrootop5M€.

Page 52: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

52

velevierkantekilometerskunstmatigeblade-renliggen,verbondenaandeomzettingtoteenvloeibarebiobrandstof.Eenmogelijketoe-passingisookomhuizendakentebedekkenmetcellendiethuiswaterstofmakenvoorauto’s.SUN-to-LIQUIDHetZwitserseonderzoeksinstituutETHheefteenthermochemischezonnecelontwikkelddiesynthesegasmaakt.InhetEU-projectSUN-to-LIQUID(2016–2019)koppeltHygearhiereenGas-To-Liquids-moduleachterdieeenkerosi-ne-crudelevert.111OokverzorgtHygearrecy-clingvanreformergas.Hetgaathieromeenmogelijkeroutevoorduurzameluchtvaart-brandstof.InhetvoorgaandeprojectSOLAR-JETisoplaboratoriumschaal700literbrand-stofgeproduceerd.Inhethuidigeprojectishetdoelomeen12-voudigeopschalingteontwer-pen,bouwenenbeproevenvaneencompleteenefficiënteresolarfuelinstallatie.

Fig.30PrincipevanSun-to-Liquid(bronETH)6.5Mierenzuur:Power-2-FormicAcidMierenzuur(CH2O2)isondermeerbruikbaaralsconserveringsmiddelindiervoeders,alschemischebouwsteen,enalsenergiedrager.Hetiseenalternatiefvoorsyngas,datnuuitaardolie,kolenenvastafvalwordtgemaakt.DoorwatermetCO2tecombinerentotmie-renzuur,enditvervolgensuiteentelatenval-lentotsyngas,kunnenbijvoorbeeldplasticsof

111http://www.sun-to-liquid.eu,http://cordis.europa.eu/project/rcn/199438_en.html,BauhausLuftfahrt,ETH,DLR,IMDEAEnergia,Hygear,AbengoaResearch,ARTTIC.Budget6,2M€,waarvan4,5M€subsidieuitHorizon2020.

koolwaterstoffenwordengemaakt.Mieren-zuurisookeenalternatiefvooropslagvanwaterstofomdatdeopslagvanmierenzuurgemakkelijkerisdanvanwaterstof(geencom-pressie,nietcryogeen).Mierenzuurkanbijrelatieflagetemperatuurweerwordenge-splitstinwaterstofenCO2. Mierenzuurwordtvoornamelijkuitfossielegrondstoffengeproduceerd.DeNederlandsestartupCovalEnergyheefteenhogedrukelek-trochemischereactorvoorcontinubedrijfont-wikkeldvoordeenergie-efficiënteproductievanmierenzuuruitCO2,waterenelektriciteit.Dezereactorleverthogereconcentratiesopdaneerderereactoren.DeambitieInhetVol-tachem-programma112isombinnen1-2jaareenpilottebouwenvoor100-200kW.Dezepilotmoetaantonendatmierenzuuropdezewijzeookopgroteschaalgeproduceerdkanwordenendatmenhiermeeduurzameenergieveiligenlangdurigopkanslaan.Rond2020moeteeneerstedemonstratiefabriekgebouwdwordenvoorhetopgroteschaalomzettenvanCO2inmierenzuurmetbehulpvanduurzaamopgewekteelektriciteit. ProjectcoördinatorTNOonderzoekthoehetproductieprocesopgroteschaalbetaalbaarkanwordenopgezet.CovalEnergyenTUDelftontwikkelenentestendeelektrochemischereacto.CEDelftbestudeertdeketenvanpro-ductietottoepassing.MestverwerkingFries-landwilCO2uitzijnmestverwerkings-enbio-gasinstallatiesinzettenvoormierenzuurpro-ductie.TeamFAST(TUEindhoven)werktmetVDLBus&Coachaandeontwikkelingvaneenbusdierijdtopmierenzuur(zie§4.2). Eenmetmierenzuurproductievergelijkbareomzettingsrouteiselektrochemischewater-stofperoxide(H2O2)-productie.Dezetechnolo-gieisontwikkelddoorTNO.Erwordtaange-werktmetSolvay.6.6BiologischewaterstofInhetrecenteverledenwerderveelonderzoekgedaannaarbiologischewaterstofproductieuitbiomassameteenhoofdrolvoorhetresearch-

112http://www.voltachem.com/fa;voorloperstudievanCovalEnergyBVenpartnerTielo-TechBVinhetkadervanTKIprogrammaSysteemintegratie): htt-ps://www.topsectorenergie.nl/systeemintegratie/projecten/liquid-syngas-renewable-carbon-and-hydrogen-source

Page 53: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

53

instituutFood&BiobasedResearchvanWage-ningenUniversity&Research(ziehttp://www.biohydrogen.nl).VolgensWURisdeaandachtinEuropaverschovennaarhetmakenvanwaterstofdoorelektrolysevanwa-termetgroeneelektriciteit.WURiswelpart-nerineenEU-projectoveromzettingvanorga-nischafvaldoorhydrolyseenfermentatieinbutanolenwaterstof.113Totdusverishetge-luktomoplaboratoriumschaalbutanolenace-tontemakenuithuishoudelijkafvalmaarnognietomhetbijdefermentatievrijkomendewaterstofefficiëntteoogsten.Hetblijftvol-gensWUReeninteressantemogelijkheidombiologischgeproduceerdewaterstoftewinnendooreenaanpassingvanindustriëleafvalwa-terzuiveringsinstallaties.Inhetprocesvanbio-gasproductiewordtnamelijkeerstwaterstofgemaaktdatdoormethanogenebacteriënwordtopgegetenengedeeltelijkomgezetinmethaan.

113MSWBH:Productionofbutanolandhydrogenbyfermentationtechniquesusingsteamtreatedmunicipalsolidwaste(2016–2018),WilsonBiochemicals,Univer-sityofYork,UniversityofNottingham,WageningenFood&BiobasedResearch,ArtechAutomation,metHygearalssubcontractor.Budget6M€,subsidievanERA-NETBio-energy.http://eranetbestf.net/wp-content/uploads/2017/08/Brochure-Bioenergy-from-Research-to-Market-Deployment-in-a-European-Context-v2-web.pdf

Page 54: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

54

7.OndersteunendeprojectenvoormarktenbeleidVoordemarktontwikkelingvoorwaterstofen-toepassingenisnaasttechniek,productie,in-frastructuurenbusinesscasesooknodigdathetkadervanwettelijkeregels,administra-tieveprocessen,standaardsennormen,certifi-ceringvan“duurzaam”enveiligheidsprocedu-resopordeis.HYLAW:stroomlijningvanregelgevingBestaandejuridischekadersenadministratieveprocessenopgebiedenalsplanning,veiligheid,installatieenexploitatiehoudenvaakalleenrekeningmetgebruikvangevestigdetechnolo-gieën.Onbekendheidmetnieuwtechniekenzoalswaterstofenbrandstofcellenbijoverhe-denendeonzekerheidoverdewetgevingdievantoepassingisopdezetechnologieënleidttotvertragingenenextrakostenenkunneninvesteerdersofklantenafschrikken.InhetFCHJUprojectHYLAW(2017–2018)werken22Europeseorganisatiessamenomdezebe-lemmeringenaantepakken.114 Activiteitenzijnhetsystematischvergelijkenvanrelevantejuridischekadersenadministra-tieveprocessenin18EuropeselandeneninhetEU-rechtssysteem;beoordeleninhoeverresprakeisvanonnodigevertragingenkosten;opsporenvanbesteenslechtepraktijken;be-wustwordingvergrotenoverinvloedvandekadersenprocessenopdeinzetvanwaterstofenbenodigdetechnieken,enadviseringovergerichteverbeteringeninelkvande18landenenopEU-niveau.MetroHyVe:meetmethodenennormeringHetprojectMetroHyVe(MetrologyforHydro-genVehicles,2017–2020)richtzichophetontwikkelenenvastleggenvannormenvoorhetmetenvankwantiteitenkwaliteitvanwa-terstofbijafgiftedoortankstations.115HetwordtuitgevoerddoorEuropesemetrologischeinstitutenenbouwersenexploitantenvan

114http://www.fch.europa.eu/project/identification-legal-rules-and-administrative-processes-applicable-fuel-cell-and-hydrogen,NederlandsedeelnemerszijnWater-stofNetenNEN.FCHJUfinancierthetproject(1,1M€).115www.metrohyve.eu,NederlandsedeelnemerszijnVSL(NederlandsMetrologischInstituut,Shell)enNEN.

waterstoftankstations.Enerzijdsgaathetomhetvastleggenvanmethodenenvoorschriftenvoorhoeveelheidmetingvanwaterstof(hoe-veelwaterstofisafgeleverdaandepomp),enanderzijdskwaliteitsmeting-encontrolevanwaterstof,vastteleggeninISO-/CEN-normen.Dezuiverheidvanwaterstofisvanbelangvooreengoedewerkingenlevensduurvandebrandstofcel.

Fig.31Schemacertificeringvanduurzamewater-stof(bronCertifHy)CertifHy:certificeringvangroenewaterstofWaterstofkanopvelemanierenwordenge-maaktuitzowelgroenealsgrijzebronnen.HetEuropeseprojectCertifhyontwikkeltenbe-proefteenEU-breedGarantievanOorsprong-systeemvoorgroeneenkoolstofarmewater-stof.116Hetgaatineersteinstantieom“con-sumerdisclosure”omdeklanttekunnenlatenziendathijkrijgtwatwordtgeclaimd,nl.groe-neofkoolstorfarmewaterstof.Inheteersteproject(2014–2016)iseendefinitievanduur-zamewaterstofgeformuleerd,eenarchitec-tuuropgezetvoordeorganisatievandecertifi-ceringeneenroutekaartgemaaktvoorderea-lisatiedaarvan.Eindoktober2016werdheteersteEU-brede'GarantiesvanOorsprong'(GO)systeemvoorwaterstofgepresenteerd.Inhetrecentgoedgekeurdevervolg-project(2017–2018)wordthetcertificeringsysteemopgezetenpilotsgehoudenwaarbijdemethodiekinde

116http://www.certifhy.eu,ECNmetHinicio(aanvrager),TÜVSÜD,LudwigBölkowSystemtechnik,samenmettientallenEuropeseindustriëlepartners.Budget1epro-ject0,55M€waarvan0,43M€uitFCHJU.

Page 55: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

55

praktijkwordtgetest.DeNederlandsepilotbetrefteenlocatiewaarchloorelektrolysewordtbedrevenmethernieuwbareelektrici-teit;daarnaastvindenpilotsplaatsinBelgië,DuitslandenFrankrijk.WaterstofInnovatieVeiligheidsprogramma(onderhetH2Platform)HetWaterstofVeiligheidInnovatieProgrammawildebredeintroductievanwaterstofalsnieuweenergiedragermogelijkmaken,omdegrootschaligeveiligetoepassingvoormobiliteitentransportteversnellen.HetH2Veiligheids-programmaisopgesteldomeeneenduidigbeeldtekrijgenvandeveiligheidsrisico'sindeheleketenendeinterpretatiedaarvan.Ditbeeldisnodigomtekomentot:- landelijkafgestemdemaatregelenen- instrumenten voor veiligheidsaspecten en

risico's;- wet-enregelgeving;- uniformevergunningverlening;- uniformeincidentbestrijdingen-

beheersing.PGS35DezePGS(PublicatiereeksGevaarlijkeStoffen)heeftbetrekkingopwegvoertuigendiewater-stofalsbrandstofgebruiken.DezePGSisvantoepassingopwaterstofafleverinstallatiesophetland,metinbegripvandehieraanverbon-denen/ofhiervoorbenodigdehulpapparatuurmeteenmaximaleafleverdrukvan350barof

700bargasvormigwaterstofvoorwegvoertui-genmetEuropesetypegoedkeuring.CEN-CLCTC6HydrogeninenergysystemsStandaardisatiekanhetprocesvoordeuitrolvandewaterstofeconomieversnelleno.a.tenaanzienvandeontwikkelingvannieuwetech-nologieën,vaninnovatievesystemen,vanhetbeheerendeveiligheid/beveiliging,evenalshetversnellenvandemarkt-enpubliekeac-ceptatie.Omhierinvullingaantegevenisin2016is,onderhetEuropesenormalisatieinsti-tuutCEN/CENELECCEN/CENELEC/TC6‘Hydro-geninenergysystems’ingesteld.NENvoerthetsecretariaatvanCEN/CLC/TC6. DaarnastbestaateenCEN/CENELECWor-kingGroup(WG)onHydrogendievaltonderdeSectorForumEnergyManagement(SFEM).Hetdoelvandezewerkgroepisomdestandvandetechniekenbijbehorendestandaardsteanalyserenenvasttestellenwelkeaanvullen-detechniekenstandaardsnodigzijn.NederlandsenormcommissiewaterstofDenormcommissieishetaanspreekpuntvoorNederlandsebelanghebbendenendraagtzorgvoornationalenormontwikkelingsactiviteiten,endeNederlandseinbrenginderelevantetechnischecommissiesvanISOenCEN.DitzijndemondialenormcommissiesISO/TC197‘Hy-drogentechnologies’,IEC/TC105‘FuelcellTechnologies’endeEuropesenormcommissieCEN/CLC/TC6‘Hydrogen’.

Page 56: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

56

8.Stakeholdersenregionaleenoverkoepelendeinitiatieven8.1StakeholdersDithoofdstukgeefteenoverzichtvanstake-holdersdiebereidzijnommeeteinveste-ren/bouwenaanprojecten,zoalsbedrijven,overheden,enkennisinstellingen.Hetgaathierbijomzelfverklaardestakeholders,datwilzeggenpartijendiedoordeelnameaansa-menwerkingsverbandenofprojectenerblijkvangevenbelangtestelleninwaterstofont-wikkelingen.Daarnaastzijnerlatentestake-holders:partijendieuiteindelijkwelnodigzijnvoor,oftemakenkrijgenmet,degrootschaligeinvoeringvanwaterstof,maardaarnunognietactiefmeebezigzijn. Tabel8.1geefteenoverzichtvanactievestakeholdersbehorendtotverschillensoorten.Deorganisatiesindetabelkomenteruginhetoverzichtvaninitiatieven,plannenentoepas-singeninvoorgaandehoofdstukken.Organisa-tieszijningedeeldbijeenenkelesoortstake-holders,hoewelsommigeondermeerderesoortenpassen.DevetgedruktenamenzijnvanorganisatiesdiebetrokkenzijnbijhetH2-Platform(H2NL).Vanwegedevoortgaandeorganischewordingsgeschiedenisvanhetplat-formisergeenformeelvastgesteldelijstvanleden. H2NLisinNederlandhetplatformomken-nisuittewisselenenoplossingentevindenvoorvraagstukkendiesamengaanmetdeveletoepassingendiemetdeenergiedragerwater-stofmogelijkzijn.Ookishetplatformdege-sprekspartnervoordeoverheidophetgebiedvanstimuleringenintroductievandetoepas-singvanwaterstofvoormobiliteit,grondstof-fenenenergie.HetRijkenH2NLbereideneenconvenantvooroversamenwerkingbijdeontwikkelingvaneenduurzamewaterstofeco-nomie. DemultinationaleindustrieorganiseertzichophetthemawaterstofviadeHydrogenCoun-cil,eenplatformomkennisenervaringenuittewisseleneninternationaledenktankvoordewaterstofauto(zie§8.4).Deelnemershieraanstaanintabel8.1cursiefgedrukt.

8.2Regionaleinitiatievenensamenwerkings-verbandenvoorwaterstofGreenDealGroenewaterstofeconomieNoord-NederlandDeNoordelijkeInnovationBoard(NIB,eeninitiatiefvanVNO-NCWNoord)heeftinaprilvanditjaarhetplan‘DeGroeneWaterstof-economieinNoord-Nederland’uitgebracht.Inditplanwordtbeschrevenhoegroenewater-stofuitwindenzonenuitbiomassavergassingdeenergietransitiemogelijkmaaktindeche-mie,mobiliteitenelektriciteit.Hetplanbe-toogtdatjuistinNoord-Nederlandhiervoorgoedekansenzijnvanwegegrootschaligeoff-shorewind,degaskennisinfrastructuur,che-mieclusters,elektriciteitskabelsvoorimportvangroeneelektriciteit,enaardgasleidingendievoorwaterstoftransportkunnenwordenaangepast.Hetplanisopgestelddoorprof.AdvanWijkvanTUDelftinopdrachtvandeNIBenenkeleanderepartijen(Noordelijkeprovin-cies,privatepartijenenEnergyAcademyEuro-pe).Prof.vanWijkistevenslidvandeNIB. Hetplanvergteeninvesteringvantussende€17,5en25miljardtot2030.Debouwvanwindparkenmaakthiervan€12-15miljarduit,dewaterstof-gerelateerdeinvesteringen€5,5-10miljard.Ditomvat1.000MWelektrolysersvoor€0,5-1miljard,biomassavergassingidemdito,enzonneparkenmetnogeens500MWelektrolyserswordengeraamdop€2-3miljard.Overigeinvesteringenbetreffentoepassings-markteneninfrastructuurzoalstankstations.Dekostprijsvanwaterstofwordtindeeindsi-tuatiegeschatop€2-3perkilo,mitsdoordekoppelingmetdekabelsnaarNoorwegenenDenemarkenhetelektrolysevermogencontinukanwordengeleverd. Hetplanheeftenthousiasmeendiscussielosgemaakt.HetheeftinzichtelijkgemaakthoeallopendeeninontwikkelingzijndeprojecteneninitiatieveninhetNoordensamenhangkunnenkrijgen.Deslagdienugemaaktgaatwordenisomvanplannaarprojecttegaan,draagvlakteorganiserenengerichteactiesbenoemenomhet‘gat’tussengrijzewaterstof(vandaag)engroenewaterstof(toekomst)te

Page 57: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

57

Tabel1OverzichtvanstakeholdersinwaterstofinitiatievenSoortstakeholder Organisaties

Waterstofproducentenen-distributeurs

AirLiquide,AirProducts,Hygear,LindeGroup,Holthausen

Energie-enbrandstoffenle-veranciers

BP,ENECO,ENGIE,Gasterra,NOGEPA,Nuon/Vattenfall,Shell,Statoil,TAQA,Total,Uniper

Energienetwerkbedrijven Alliander/Liander,Gasunie(TransportServices,Energystock,NewEnergy),NetbeheerNederland,Stedin/Joulz,TenneT

Voertuigproducentenen-leveranciers

Personenauto’s:Audi,BMWGroup,Daimler,GeneralMotors,Honda,Hyundai,PonHolding,ToyotaBussen,trucks:DAFTrucks,VDLBus&Coach,E-trucksEurope,Hymove,ScaniaOverig:RAI,AutomotiveNL,Hyster-Yale

Producentenvanoverigevoertuigen,vaartuigen,e.d.

Trein:AlstomAggregaten:Bredenoord,Cikam,Wolter&Dros

Exploitantenvantankstati-ons/laadinfrastructuur

Allego,BOVAG,GreenPlanet,GPGroot,Pitpoint,Shell,VanPeperstraten(Greenpoint),VanTilburgBastianen,WaterstofNet

Chemischeenstaalindustrie AkzoNobel,BASF,Dow,ICL-IP,OCINitrogen,ProtonVentures,Shell,SynGa-sChem,TataSteel,VOPAK,Yara

Techniekontwikkelaarsen-toeleveranciers

Accenda,Ampleon,CarbonOro,CGI,CompositeAgency,CovalEnergy,FramesEnergySystems,Fujifilm,H2FuelSystems,HyETHydrogen,HydronEnergy,Hy-gear,Lagerweij,MTSATechnopower,Nedstack,ProcessDesignCenter,RESATO,Siemens,Tiels-Tech

Universiteiten,onderzoek-enadviesbureau’s

AdviescommissieElektrochemischeConversieenMaterialen(ECCM),Alterra,Arcadis,Berenschot,CEDelft,DIFFER,DNVGL,ECN,EnergyAcademyEurope,EnergyDeltaInstitute,EnTranCe,HanzehogeschoolGroningen,Hoge-schoolArnhemNijmegen,Infram,ISPT,KIWA,RUGroningen,Solliance,SWECO,TNO,TUDelft,TUEindhoven,WageningenUR,UvA,ULeiden,UTwente

Mobiliteit-entransportge-bruikers

OV:Connexxion,Qbuzz,RET,SyntusAfvalinzamelaars:BaetsenGroep,CureAfvalbeheer,HVC,SuezVaartuigen:Lovers,Nedcargo,PrivateTransportCoöperatieOverig:Bovemij,DroneHubGAE,Q-Park

Gebouwdeomgeving RessortWonen

Watersector AlliedWaters,Avecom,KWR,VolkerWessels,Waternet,WaterschapRijnenIJssel

Biomassa(reststromen)sector

Attero,AVR,DutchTorrefactionAssociation,Biolake,Cra-W,MestverwerkingFriesland,TopellEnergy,TorrCoalTechnology

Rijk MinisterievanEconomischeZaken&Klimaat,MinisterievanInfrastructuur&Waterstaat,Rijkswaterstaat,EnergiebeheerNederland

Provinciesengemeenten

Drenthe,Friesland,Gelderland,Groningen,Zeeland,Noord-Brabant,Noord-Holland,Zuid-Holland;Amsterdam,Arnhem,Breda,Duiven,GoereeOverflak-kee,Groningen,Helmond,Rotterdam;OntwikkelingsbedrijfNoord-Holland

Havenbedrijven

HavenbedrijfRotterdam,GroningenSeaports,HavenbedrijfAmsterdam,Zee-landSeaports

Regionaleorganisaties,platforms

AmsterdamEconomicBoard,Deltalinqs,EnergyExpo,EnergyValley/NewEnergyCoalition,EnergieInnovatieBoardZuid-Holland,H2Platform,Noordelij-keInnovationBoard,NWBA,SmartDeltaResourcesPlatform,SmartPort,Wa-terstofNet

Projectontwikkelaars EnergyMatters,HYGRO

Fundingagencies FOM,NOW,RVO,STW,JUFCH(Europa),CEF

Normenenstandaards NEN,NederlandsMetrologischInstituut

Consumenten-(organisaties) Nietactiefbetrokken

Milieuorganisaties Nietactiefbetrokken

Page 58: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

58

Fig.32ToekomstbeeldgroenewaterstofinNoord-Nederland

overbruggen.HetvoornemenisomeenGreenDeal‘GroeneWaterstofeconomieNoord-Nederland’tesluitentussendeprivatesector(defunderendepartijen),dedrienoordelijkeprovinciesenhetRijk.DeGreenDealmoetprojectendieernuzijnbundelenensynergiecreërenonderleidingvaneenstuurgroepvanbedrijveneninstanties,diegezamenlijkfunge-renalsambassadeurvandezeontwikkeling.IndezeGreenDealkrijgtzowelgroenewaterstofalsgrijzewaterstofeenplaats,evenalswater-stofmetCCUS.Zuid-Holland:HavenIndustrieelComplexRot-terdamenGoereeOverflakkeeInopdrachtvanHavenbedrijfRotterdamheefthetWuppertalInstituttransitiescenario’snaareenkoolstofarmeeconomieopgesteld.Water-stofspeelthierineenprominenterol.InRot-terdam/Rijnmondwordtalveel(grijze)water-stofgebruiktindeindustrie.Erlopenmeerderestudiesnaarvergroeningvanhuidigewater-stofvraagvanraffinaderijen,naartoepassinginkolencentrales,ontwikkelingvannieuweche-mischeindustrie,ennaarcombinatiesmetwindopzee.ErwordtondermeergekekennaarmogelijkhedenomgrootschaligwaterstofteproducerenmetCCUS.Bijdeinitiatievenzijnveelpartijeninwisselendesamenstellingenbetrokken.Erlijktnoggeensprakevaneengecoördineerdeaanpak.HavenbedrijfenDelta-

linqszijndevoordehandliggendeschakelpun-ten. TenzuidenvanRotterdamheeftGoereeOverflakkeedeambitieopenergieproducerendeilandteworden.Eriseengrotewindopgave(225MW),goedemogelijkhedenvoorzonne-parken,enmenstreeftnaareengetijdencen-traleindeBrouwersdam.DeprovincieomarmtGoereeOverflakkeealstestgebiedvoorener-gie-innovatiesenzietwaterstof-(economie)alsbelangrijkekansvoorheteiland.Vanaf2020wektheteilandmeerduurzameelektriciteitopdannodigvoorheteigengebruik.Deambitieisomoverschotomtezetteninwaterstofvoormobiliteit(o.a.OV-bussen),ammoniak-productieenverwarmingvanhuizen,enoptermijnvoorwaterstofleveringaanRotterdam. GoereeOverflakkee,Rotterdamenprovin-cieZuid-Hollandwerkenaaneenconvenantoverwaterstof,vergelijkbaarmetengeïnspi-reerddoorhetNoordelijkeinitiatiefvooreenGreenDeal.DeambitieisdatGoereeOverflak-keeeenshowcasewordtvooreennationaleaanpak.

Page 59: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

59

Fig.33Projectoverzichtenschema:http://www.waterstofnet.eu/nl/overzicht-projectenWaterstofregioVlaanderenZuid-NederlandWaterstofNetisin2009opgerichtomhetIn-terreg-projectWaterstofregiouittevoeren.117Erzijndemonstratieprojectenontwikkeldengerealiseerd,waarbijVlaanderenen(Zuid)-Nederlandgrensoverschrijdendsamenwerken.DeprojectenbetroffendebouwvandeeerstewaterstoftankstationsmetelektrolyseinVlaanderenenNederlandendeontwikkeling,bouwendemonstratievaninnovatievever-voermiddelenopwaterstof(vuilniswagen,sloepenbus).MedeopbasisvanditInterreg-projectwerdderegio–viaWaterstofNet–deelnemerindiverseEuropeseprojecten,waarbijbedrijvenuitVlaanderenenNederlandwerdenbetrokken.VoorbeeldenzijnToyota,Hydrogenics,ColruytGroup,Hyundai,VDL,AirLiquide,VanHoolenPitPoint.DekomendejarenwordendeinitiatievenvoortgezetinhetvervolgprojectInterregWaterstofregio2.0. Figuur7.2toontdeportfoliovanwaterstof-projectenwaarinWaterstofNetenregionalepartnersactiefzijn.ErzijnookprojectenvoordeVlaamseenNederlandseoverheid.

117http://www.waterstofnet.eu/nlPartnersinhetprojectWaterstofregio2.0zijnWaterstofNet,ColruytGroup,VDL,PitPoint,E-Trucks,ISVAG,POMAntwerpen,SPK,POMWest-VlaanderenenAutomotiveNL.Hetbudgetbedraagt14M€,waarvan6M€Interreg-subsidie.

ZuidwestelijkedeltaregioHetprojectwaterstofsymbiosetussenDow,YaraenICL-IPiséénvandecasesbinnenSmartDeltaResources,hetsamenwerkings-verbandvanelfenergie-engrondstof-intensievebedrij-venindezuidwestelijkedeltaregio:ArcelorMittalGent,Cargill,Delta,Dow,ICL-IP,LambWeston-Meijer,SabicBergenopZoom,Trin-seo,SuikerUnie,YaraenZeelandRefinery.OokprovincieZeeland,ZeelandSeaportsenImpuls(facilitator)makeneronderdeelvanuit.Doelvandesamenwerkingisommetenergie-engrondstofconcepteninderegionaleprocesin-dustriebijtedragenaanduurzaamheids-doelstellingenenversterkenvandeindustrie.Dewaterstofsymbiosebetrefthetuitwisselenvanwaterstoftussenbedrijvenviageëigendegasleidingen.Ditzoukunnenuitgroeientoteenregionalewaterstofinfrastructuurdiemeerderepartijenmeteenwaterstofvraagen/of-aanbodverbindt.Amsterdam/Noord-HollandOokinNoord-Hollandwordtnagedachtoverinzetvanwaterstof.HavenbedrijfAmsterdamwerktaaneenwaterstofvisieenstappenplan.Partijenbetrokkenbijgesprekkenzijno.a.TataSteel,AkzoNobel,Shell,TenneT,enOilTanking.DehoogspanningsinfrastructuurronddeHemwegkolencentralespeelthierbijeenrol,

Page 60: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

60

evenalsinitiatievenvoorwaterstoftankstati-ons,inzetvanvuilniswagensenverkenningvangebruikvanwaterstofopluchthavenSchiphol.BusvervoerderGVBheeftgeredenmetbrand-stofcelbussenmaarheeftdeaandachtnuge-richtopelektrischebussen.Eriseeninitiatiefvoorgrootschaligeinzetvanvuilniswagensopwaterstofuitwindenergie(projectDuwaal).Arnhem/GelderlandArnhemhuisvestmeerderewaterstof-gerelateerdemkbzoalsHygear,Nedstack,Hy-ET,MTSATechnopowerenHymove,iseencentrumvoordeelektriciteitssectormetvesti-gingenvanTenneTenAllianderenheefteenactieveHogeschoolArnhemNijmegen.Bedrij-venalsAllego,DNVGLenDEKRAhebbeninArnhemmetprovincialesteunhetCleanMobi-lityCentreopgericht,datviadeHogeschoolisverbondenmethetonderwijs.Degemeenteheeftzichmetdeprovinciesterkgemaaktvoorvestigingvanwaterstof-tankstations.Depro-vincieondersteuntontwikkelingenzoalswater-stofbussenmetinnovatiegelden.GemeenteenbedrijvenmakenveelvuldiggebruikvanEuro-pesestimuleringsregelingen.Deinzetvanwa-terstofbussenconcentreertzichinApeldoornenvanauto’sinArnhem.VoorditlaatstewordteenlokalestimuleringsregelinginclusiefvraagaggregatievoorbereidmetmiddelenvanArnhemendeprovincie. Erwordteenregionaalmasterplanvoorwaterstofopgesteld,dateind2017/begin2018klaaris.Verwachtekernpuntenzijn:innovatievoormobiliteit,energieengebouwdeomge-ving,lokaleproductieketens,ensysteeminte-gratie.Energieisdecoördinerendeportefeuil-le.HetplanwordtverbondenmethetGeldersEnergieAkkoord.Defocusligtophetkernge-biedApeldoorn-Arnhem-Nijmegen,aangevuldmetWageningenURensamenwerkingmetNoord-Rijn-Westfalen.8.3Europa:FuelCellandHydrogenJointUn-dertakingenConnectingEuropeFacilityEenstuwendekrachtvoordeontwikkelingeninvoeringvanwaterstofenbenodigdetechno-logieinEuropaishetFuelCellsandHydrogenJointUndertaking(FCHJU).Ditiseenpubliek-privatesamenwerkingophetgebiedvanwa-terstof-enbrandstofcellen.FCHJUsteltzichalsdoelwaterstofenbrandstofcellencommercieel

haalbaartemaken.Hetiseendoordeindus-triegeleidinitiatief,gefinancierddoorHorizon2020metca.700M€(2014-2020).DeEurope-seCommissieisverantwoordelijkvoordeuit-gaven,deindustrieisdoorslaggevendbijdekeuzevanprioriteiteneninhoudvandecallsforprojects.Co-financieringvandeindustrieiseenvoorwaarde.Hetinitiatiefbiedtextrastimuleringvoordeelnamevanmkb.NederlandsebedrijvenenorganisatieszijnredelijksuccesvolalshetgaatomdeelnameindoorFCHJUgehonoreerdeprojecten.EenaantalbedrijvenrichtzichookmeeropinternationaleprojectenviadeFCHJUregelingdanopNederlandseprojecten. DeConnectingEuropeFacilityiseenandereEuropesesubsidieregelingdievermeldens-waardis.118Dezeregelingondersteuntinitiati-venophetgebiedvaninfrastructuurontwikke-lingvoortransport,energieentelecom.MetCEF-middelenzijnverscheideneprojectenon-dersteundvoordebouwvanwaterstoftanksta-tionseninzetvanbijbehorendevoertuigen,waaronderinNederland.8.4IndustrieconsortiavoorwaterstofDemultinationaleindustrieorganiseertzichophetthemawaterstofviadeHydrogenCouncil.Deaftrapisbeginditjaargedaandoorbedrij-venalsShell,BMW,Honda,Hyundai,Merce-des-BenzenToyota–partijendieookinNe-derlandactiefzijn.Zijkondigdenaandeko-mende5jaarintotaal€10miljardinwater-stofgerelateerdeproductenteinvesteren.Bin-nenditsamenwerkingsverbandgaatmetnameveelaandachtuitnaarhetbouwenvanwater-stoftankstations.Hetdoelisin5jaartegroeiennaar1.000tankstationsindewereld,eenver-viervoudiging.Hetaantalbeschikbareautomo-dellenmetbrandstofcelmoettoenemenvan4vandaag(waarvan2tekoopinNederland)naar10in2020.Deprijsvanbrandstofcellenmoetin8jaartijdmet90%omlaag.DeHydrogenCounciliseenopenstructuurwaarmeerpar-tijenmetinteresseindewaterstofeconomiedekomendejarenzullenaansluiten.119 Delandendiehetmeesttrekkenaanwater-stofzijnDuitsland,JapanendeVerenigdeSta-

118https://ec.europa.eu/inea/en/connecting-europe-facility119http://hydrogencouncil.com

Page 61: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

61

ten,inhetbijzonderCalifornië.InDuitslandiseenconsortiumvanbedrijvenendeoverheidactief,genaamdH2MOBILITY.Ditwilhethui-digeaantalvan20waterstoftankstationsin6jaartijdlatengroeiennaareentotaalvan400.In2018en2019moetenernog100nieuwetankstationsbijkomen,vooralindeperiferievangroteDuitsesteden.120 DemeestedeelnemersinH2MOBILITYzijnookinNederlandactief,tewetenShell,Daim-ler,Total,AirLiquideenLinde;NederlandzaldanookprofiterenvanschaalvoordelendiedeDuitseinitiatievenopleveren.DatgeldtookvoorinitiatieveninJapan.Daariseensamen-werkingsverbandvangroteondernemingengevormdomrijdenopwaterstoftebevordereneneenwaterstofmaatschappijinJapanterea-liseren.Doelstellingisomin2020160tanksta-tionsoperationeeltehebbenen40.000water-stofauto'sopdeweg.In2028zoudener>300stationsmoetenzijn.121Deondernemingenoverwegenhetoprichtenvaneenbedrijfvoordebouwendeexploitatievandewaterstof-tankstations.122

Fig.34Vloeibaarwaterstofcarrier(bronKawasakiHeavyIndustries) 120http://h2-mobility.de121AutomakersToyota,NissanenHonda,energieleveran-ciersJXTGNipponOil&Energy,IdemitsuKosan,Iwatani,TokyoGas,TohoGas,AirLiquideJapan,ToyotaTsusho,enDevelopmentBankofJapan.122 http://opwegmetwaterstof.nl/2017/05/22/over-vier-jaar-40-000-waterstofautos-in-japan/

JapanenAustraliëhebbeneenovereenkomstgeslotenomvloeibaarwaterstoftetransporte-reninspeciaalontwikkeldeschepen.123Ineer-steintantiebetrefthetwaterstofuitkolen,maarditmoetlaterwaterstofuithernieuwba-rebronnenworden.In2020staateenpilotpro-jectgeplandwaarvoorKawasakihetschipbouwt.Ditprojectlijktopeerdereinitiatievenomwaterstofgrootschaligteproducerenwaardathetgoedkoopstkanendantetransporte-rennaareindgebruikmarkten,zoalsvanHydroQuebec(waterkracht)enIJsland(geothermie).HetkanookuitMidden-Oostenmetzonne-energie.TransportvanvloeibaarwaterstofisvergelijkbaarmetLNG-transportenentermi-nals,waarinNederlandinmiddelsdenodigeervaringisopgedaan. DefocusdiedeinternationaleindustrielegtopDuitsland,JapanenCaliforniëkanaandeanderekantwelbetekenendatprojecteninNederlandmisschienminderhogeprioriteitkrijgenvandebedrijven.

123https://www.theguardian.com/sustainable-business/2017/may/19/how-australia-can-use-hydrogen-to-export-its-solar-power-around-the-world

Page 62: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

62

9.ConclusiesInleidingHetministerievanEZKheeftaanTKIGasge-vraagdomderegietevoerenbijdetotstand-komingvaneenroutekaartvoorwaterstofopbasisvaneeninventarisatievaninitiatieven,plannenentoepassingendiealsgroeikernenvoorwaterstofinNederlandzoudenkunnendienen.Indeinventarisatiezijninitiatievenopgenomendiemomenteelinuitvoeringzijn,projectendierecentzijnafgerondenwaaropeenvervolgoverwogenwordt,eninitiatieveninidee-ofplanfase.Descopeisvoornamelijkdekomende5jaar,maarsommigeverderweggelegenplannenzijntochbehandeldalsdezeprominentindediscussiesvanvandaagnaarvorenkomen. VeelinitiatievenenprojectenErzijnveelinitiatievenenprojecten.Enigszinsafhankelijkvanwaargrenzentusseninitiatie-venwordengetrokken,bijvoorbeeldofelktankstationalsapartinitiatiefwordtbe-schouwd,issprakevanruimhonderdinitiatie-ven.Deinitiatievenzijninditrapportgeordendnaarenergiefunctionaliteit:- waterstofindeindustrievoorverduurza-

mingvangrondstoffen,hogetemperatuur-warmteengascentrales

- waterstofindeenergiesectorvoorsys-teemintegratie,flexibiliteitenenergieop-slag.(Defunctionaliteitkrachtenlichtisdusovertweehoofdstukkenverdeeld.)

- waterstofvoornul-emissieverkeerenver-voer.

- waterstofvoorlagetemperatuur-warmteingebouwenvoorverwarming.

- R&Dvoorgroenewaterstofproductieensolarfuels.

- ondersteunendeprojectenvoormarktont-wikkelingenbeleid.

Vooralideeën,studiesenR&DIndemeestegevallengaathetomideeën,plannenenhaalbaarheidsstudies.OokzijnerveelR&D-projectenvoortechniekontwikkeling,vaakviaEU-programma’s,waarNederlandsespelerszichtamelijksuccesvolinbewegen.

Projecteninhetveld:vooralmobiliteitProjectenwaarbijdaadwerkelijkiets“inhetveld”gebeurtzijn,afgezienvandegevestigdetoepassingenvanwaterstofinindustrie,meestalprojecteninmobiliteit(tankstations,bussen,auto’s,vrachtwagens,e.a.).Degroot-teordeistientallenauto’s,nu10enoverenke-lejaren60OV-bussen,tientallenvuilniswagensenanderetrucks,eenofmeertreinen,eenofmeerbinnenvaartschepen,en20tankstations. Zowelvoertuigenalstankstationskomenervoorlopignietzondersubsidiesoffiscalevoor-delen.ErisnogweinigaanbodvanvoertuigenmedeomdatNederlandnietinhetlijstjevanprioritairemarktenvandeindustriestaat. Bijhetbouwenvanbusinesscasesvoorwaterstofkijkenpartijengraagnaarmobiliteitalssectormet(potentieel)dehoogstetoege-voegdewaardevoorwaterstof,maardevlotenendusafzetvolumeszijnnogklein.Indeindus-triezijnafzetvolumesgrootmaarvindtmengroenewaterstofnogteduur.Overigeprojecten“inhetveld”Anderelopendeofvoorgenomenprojecten“inhetveld”(naastmobiliteit)zijn:- power-to-gasRozenburglooptinprincipe

nogdoortot2019.Erwordengeenherha-lingsprojectenverwachtwantdetechniekisnogteduurenaardgastegoedkoop.

- HyStock/TSO2020:beproevingvanelek-trolysevoornetbalancering/stabiliteitvanafseptember2018.Hetperspectiefiseenverdienmodelvoorelektrolysersvoorgridservicesendaarnaastverkoopvanwater-stof.InHyStockgebeurtditeerstopkleineschaalmaarwordtookgrootschaligetoe-passinggesimuleerd.

- WaterstofsymbioseZeeland:uitwisselingvanwaterstoftussenbedrijvenvanafeind2018.Hetprojectisleerzaamvoorinfra-structuuropbouwmetherbestemdegaslei-dingen.DeaanpakkannavolgingvindeninLimburg(Chemelot).InDelfzijlwillenAk-zoNobelenGroningenSeaportseenwater-stofbackboneaanleggen.

- AkzoNobelwilinstappenzijnelektrolyse-capaciteituitbreiden.Naastdehuidige

Page 63: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

63

chloorelektrolysegaathetdanomwatere-lektrolysersindegrootteorde30MW.

- Eriseenbusinesscasevoorupstreamblen-dingvangroenewaterstofinbenzine-endieselproductie,mitsditwordtmeegere-kendindeprestatievoordeHernieuwbareEnergieRichtlijnvervoer.Datisnuniethetgeval.Eencasusvoor20MWelektrolyseisonderzocht.

- OCINitrogengaattijdenseengrootonder-houdstopin2018zijnkunstmestfabriekinGeleenaanpassenomexternaangeleverdwaterstoftekunnengebruiken.

- OpGoereeOverflakkeewordteenklein-schaligeammoniakproductievoorbereidopbasisvanlokaalmetwindenzonopgewek-tewaterstofvoorleveringaanammoniak/kunstmestfabrikanten.Realisatiewordtbinnen5jaarverwacht.

- OpGoereewordtlokaalmetwindenzonopgewektewaterstofookbestemdvoorla-getemperatuur-warmteinbestaandebouw(eerstbijmenging,later100%).

- Hanzehogeschoolbeproefteenreversibelbrandstofcelsysteem.

- ProjectontwikkelaarHYGROwilin2019beginnenmetwaterstofproductiebijeenwindmolenvooromstreeks100vuilniswa-gensinNoord-Holland.Definancieringhier-vanisafhankelijkvanoverheidssteun.

Initiatievenelders,ontbrekendinNederland- IndeVSrijdenduizendenheftrucksopwa-

terstof.OokinBelgiëissprakevanopscha-ling(projectmet75enintentievoormeer),maarinNederlandontbrekendergelijkeprojecten.

- InLeedswordteengrootschaligeovergangnaarwaterstofvoorgebouwverwarmingvoorbereidmaarerisnoggeendefinitiefbesluit.StedinonderzoektdezeoptiemetnamevoorGoereeOverflakkee.

- NederlandsebedrijvenleverdeninChinaeen2MWbrandstofcelcentrale.InNeder-landisnogweleenkleinerevoorgangeringebruik.

- InJapanzijnhonderdduizendenmicro-wkkopbasisvanbrandstofcelmetaardgasre-formeringebruik,maardezetechniekvaltbuitendescope.

WaterstofproductieuitaardgasmetCC(U)SVerwachtwordtdaterpastegen2030vol-doende(structurele)overschottenvanwind-enzonne-energiezijnvoorgrootschaligeelek-trolyse.Omtegengrijzewaterstofteconcurre-renzijngoedkopestroomengoedkopereelek-trolysersnodig.Indeaanloopdaarnaartoekan“blauwe”waterstofuitaardgasmetCCUSdehuidigewaterstofvraagCO2-armmakenennieuwemarkteneninfrastructuurontwikkelen.Omtegelijkgroenewaterstofproductieoptebouwenkanmenleveringsquotainstellen. ErzijndrieinitiatievenvoorgrootschaligwaterstofproductieuitaardgasmetCO2-afvangenopslagvoorinzetingascentralesenpetro-chemischeindustrievoorhogetemperatuur-warmteenfeedstock.HetinitiatiefronddeMagnumcentraleishetmeestconcreet,ge-trokkendoordepotentieelsterkealliantieNuon-Statoil-Gasunie,metgeplanderealisatiein2023.ErisoverlaptussendebedrijvendiebetrokkenzijnbijhetwaterstofprojectvoordeMagnumcentraleenbijhetRotterdamseh-Vision.Hierdoorkunnendeprojectenelkaaropenigewijzeondersteunenenversterken.HetinitiatiefvanBerenschotenTNOiseenmeergeneriekconcept,metdezelfdetransitievisieentechnischeuitgangspunten,maarzonderdeuitwerkingbijspecifiekecentrales. DekrachtvanhetconceptvanwaterstofvoordeMagnumcentraleisdeschaalgrootte:erissubstantieeleffectopCO2-uitstoot,enhetrechtvaardigtdeopbouwvaninfrastructuurvoorleidingtransportenseizoensopslaginzoutcavernes.Tegelijkisdeschaaleenuitda-ging:deabsolutekostenzijnhoog,waardoordetotalefinanciëleondersteuningookaan-zienlijkzalmoetenzijn.Dezelfdeargumentenenbezwarengeldenvoorh-Vision. Beginnenmetgrotewaterstofvolumesvoorpuntbronnengascentralesen(petro)-chemie,envandaaruitdecentralereoplossingenbe-dienenzoalsmobiliteitentransportenver-warmingvanbestaandebouw:datzoueengeschiktelijninderoutekaartwaterstofzijn.WaterstofmetwindopzeeHetinzichtdatjewindenergienietmetstroomkabelsalleenvandeNoordzeekuntafvoerenleidttotveelinteresseinwindwater-stof.Hetgaathierbijnietmeerompower-to-gasindezinvanbenuttingvantijdelijkeover-

Page 64: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

64

schotten,maarombenuttingvancapaciteitbovenopdemaximaleafvoerviastroomkabels.Continu-productieiseconomischgunstigerdanaf-en-toeproductie.Ditisweleenverhaalvanlangetermijn(energie-eilandna2035,opuit-geproduceerdegasplatformszouheteerderkunnen).Eenproeftuinvoorelektrolyseopzeeisnuttigomtechniekenimplementatietetes-ten.SolarfuelsVoorlucht-enscheepvaartisenergieopslagindevormvansolarfuelseenoplossing.Hierlopeninteressanteonderzoeken,vooralfun-damenteelmaarerwordenookstappengezetnaardemonstratie.Erzijntweeroutes:elektro-lysegevolgddoorsynthese,enfoto-elektrochemischecellen.Waterstofishierbijeentussenproduct.Ontwikkelingenvoorwa-terstofenvoorsolarfuelskunnenelkaarver-sterken.BehoeftenvanpartijenGenoemdebehoeftenvanbijdeinitiatievenbetrokkenpartijenzijn:- eenlangeretermijnvisieopdewaterstof-

transitie(5jaarisvoordeindustrieenon-derzoeksinstitutentekort)

- volgbuitenlandseinitiatievenvanmultina-tionalespelers,diezijnrichtinggevendvoormogelijkhedeninNederland

- waterstofopnemenindeGaswet(socialisa-tievankosten)

- wettelijkeverplichtingnetaansluitingtech-niekneutraalmaken(energieaansluiting),ookvooroffshorewindwaterstof

- exploitatiesubsidiesvoorkoolstofarme(naasthernieuwbare)energiedragers

- gezamenlijkecommunicatievanoverheidenmarktoverCCUSindewaterstoftransitie

- aanpassingvanregelgevingvoorterugleve-renvanelektriciteitaanhetnetvanuiteenenergieopslag

- verhogenvanhettoegestaneaandeelwa-terstofinhetaardgasnet

- langdurigezekerheidoverfiscalevoordelenvoorwaterstofenwaterstofvoertuigen

- bijvoertuigenniethetbezitmaarrijdensubsidiëren,prikkelvoorlagereCAPEX

- voldoendeeneffectieveondersteuningsre-gelingenvoorRD&D

- programmavoorgeavanceerdeelektro-chemie,waaronderwaterstofproductie

- creërenvanNederlandseproeflocatiesvoorwaterstofgerelateerdetechnieken

StakeholdersHoofdstuk8geefteenoverzichtvanstakehol-dersdiebereidzijnommeeteinvesteren/bouwenaanprojecten,zoalsbedrijven,over-heden,enkennisinstellingen.Hetgaathierbijomzelfverklaardestakeholders,datwilzeggenpartijendiedoordeelnameaansamenwer-kingsverbandenofprojectenerblijkvangevenbelangtestelleninwaterstofontwikkelingen.Daarnaastzijnerlatentestakeholders:partijendieuiteindelijkwelnodigzijnvoor,oftemakenkrijgenmet,degrootschaligeinvoeringvanwaterstof,maardaarnu(nog)nietactiefmeebezigzijn.Demeestopvallendeontbrekendestakeholdergroepenzijnconsumenten-(organisaties)enmilieuorganisaties.Regio’sDeregio’smetdemeestewaterstofinitiatievenzijn:- Noord-Nederland:potentieelgroteimple-

mentatievanuitEemshavenenDelfzijl- Zuid-Holland:RotterdamsHavenIndustrieel

Complexmetbestaandewaterstofindustrie,groeimarktin(petro)-chemie,combinatiemetCC(U)S-initiatievenenenergieproduce-rendeilandGoereeOverflakkee

- Zuid-Nederland:productontwikkelingmetregionalemaakindustrieonderimpulsvanWaterstofNet,samenmetVlaanderen.Zee-landheeftéénprojectmaardatissubstan-tieel

- Arnhem/Gelderland:actiefmkb,metnameveelinEU-projecten)

- Indebovengenoemderegio’szijnookdemeesteinitiatievenvoorbusprojectenentankstationstevinden.

- Amsterdam/Noord-Holland,10-15jaarge-ledenkoploperinNederland,blijftnuach-teropandereregio’smaardatkanzover-anderen.

- Conclusie:meerdereregio’szijnactief,metverschillendezwaartepunten.De(bestuur-lijk)meestactieveregionaleoverhedenzijnprovincieGroningenenZuid-Holland.

Page 65: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

65

Bijlage:LijstgeraadpleegdepersonenNaam Organisatie Informatieover:

Prof.ErikBakkers TUEindhoven Nanowires

JaapBolhuis SiemensNederland ProjectenSiemens

WaldoBongers DIFFER Plasmaconversieprojecten

PeterBouwman Nedstack ProjectenNedstack

RuudBouwman VDLETS Bus-entruckprojecten

JohndenBrave HyET ProjectenHyET

SimoneteBuck,JorgGigler RVO,TKIGas ProjectenTKIGas

AndréBuikhuizen ProvincieGroningen Waterstoftrein

PieternelClaassen WageningenUR Biologischewaterstofproductie

PatrickCnubben NewEnergyCoalition GroeneWaterstofEconomieinNoord-Nederland

MaaikeDalhuisen HavenbedrijfRotterdam EnergyIsland

AliceElliott Shell ProjectenShell

MarcelGaljee* AkzoNobel InitiatievenAkzoNobel

ErikGeensen Alstom Waterstoftrein

Aart-JandeGraaf HogeschoolArnhemNijmegen NEFUSTA

WouterGroenen ProvincieZuid-Holland WaterstofZuid-Holland

ErnestGroensmit,MauriceHanegraaf* TNO h-Vision

JeffreyHaspels Nuon Magnumcentrale

SandertenHoopen HydronEnergy ProjectenHydronEnergy

GerardJägers TataSteel WaterstofbijTataSteel

Prof.CatrinusJepma RUGroningen H2vanolie-engasplatforms

AlexanderJongenberger Statoil H2metCCUS

RobertdeKler TNO/Voltachem Mierenzuur

JanWillemdeKleuver TwynstraGudde JIVE-2

MaxKnipschild NEN VeiligheidInnovatieProgramma

Jan-WillemLangeraar HYGRO W2H2,Duwaal

ReneKleinLankhorst WageningenUR VloeibaarZonlicht

PieterMans* NetbeheerNederland KIWAonderzoek

AdwinMartens WaterstofNet ProjectenWaterstofNet

MartvanderMeijden TenneTTSO TSO2020,Energie-eiland

LaurensMeijering SmartDeltaResources WaterstofsymbioseDeltaRegio

AlbertvanderMolen* Stedin WaterstofvoorLT-warmte

Prof.FokkoMulder TUDelft Battolyser,power-to-ammonia

HansdeNeve Solliance Fuelliance

AlbertvandenNoort DNVGL HYREADY

ElsvanderRoest KWR PowertoXNieuwegein

EddyvanOort FramesGroup FLEX-P2G

BertdenOuden,AartKooiman Berenschot H2uitgasmetCCUS

AndrasPerl HanzehogeschoolGroningen Flexnode

RobertvanderPluijm Energystock HYSTOCK/TSO2020

Jean-PauldePoorter MMGAdvies/H2-Platform ContactnaarledenH2-Platform

GerardvanPijkeren* GasunieNewEnergy ProjectenGasunie

GigivanRhee Stratelligence GoereeOverflakkee

RichardvandeSanden DIFFER,CommissieECCM SolarFuels,programmaECCM

DirkSchaap* MinisterievanI&W TEN-TenFCHJUprojecten

JeroenSmits GemeenteDuiven InnoFasEnergy

PeterSwart GemeenteArnhem ProjectenArnhem

RuudSwarts,Jan-JaapNusselder OCINitrogen ProjectenOCI

MarcelWeeda ECN/TKIGas ProjectenECN

Prof.AdvanWijk,AlexanderHablé,JacoReijerkerk*

TUDelft GroeneWaterstofEconomieinNoord-Nederland,GreenVillage

EllartdeWit Hygear ProjectenHygear*)IndezerapportageisookinformatieopgenomenuitgesprekkenmetstakeholdersdieJörgGigleren/ofMarcelWeedanamensTKIGashebbengevoerdominputteverzamelenvoorderoutekaartwaterstof.Dezepersonenzijnmeteen*aangegeven;ineenaantalgevallenheeftRemcoHoogmaaanvullendevragengesteld.

Page 66: Overzicht van Nederlandse waterstofinitiatieven, …...keling en beleid. In de meeste gevallen gaat het om ideeën, plannen en haalbaarheidsstudies. Ook zijn er veel R&D-projecten

Dwarsverband

66

Indexvaninitiatieven3Emotion-29AdviescommissieElektrochemischeConversie&

Materialen(ECCM)-44AkzoNobelopschalingelektrolyse-12Archypel-23Battolyser-46BENEFIC-34Biologischewaterstof–52,53Bio-Mates-41BiosolarCells-50,51Caraspowerplant-28CEN-CLCTC6Hydrogeninenergysystems-55CertifHy-54CH2P-35Cikamnoodstroomaggregaat-38ConnectingEuropeFacility-59ConvenantoverwaterstofZuid-Holland-59DroneHubGAE-39Duwaal/Waterstofmolen-32DuurzaamAmeland-40ELECTRE(1en2)-45,46ElectricitytoChemistryCatalysisforEnergyStorage

–48,49Energie-eiland:NorthSeaWindPowerHub-25,26FuelCells&HydrogenJointUndertaking-59Flexnode–24,25FLEX-P2G-45Fuelliance-50Giantleap–30Grasshopper-17GreenDealGroeneWaterstofeconomieNoord-

Nederland-56h-Vision-8,9H2Benelux-34H2Fuel-35,36H2FUTURE-17H2GO–38H2MobilityEurope(1en2)–27H2Nodes-34H2Share-31HighVLOCity-28,29HyGrid-41HYLAW-54HyPlasma-47,48HYREADY-40,41Hystoc-35HYSTOCK/TSO2020–18,19,20HYUNDER–20JIVE-2-30Life'nGrabHy!-31Magnumcentrale-6,7,8

Marigreen-38Memphys-41MetroHyVe-54Nederlandsenormcommissiewaterstof-55NEFUSTA-34Nemesis2+-35NextgenH2-45NorthSeaProgramme-25OCINitrogenwaterstofinvoeding–13,14,15OV-busprojectenI&W-28PEMPowerplants-17PGS35-55PlasmaPower-to-Gas-48Power-2-FA(mierenzuur)-52Power-2-Fuel/GasDuiven-23Power-to-AmmoniaGoereeOverflakkee-15Power-to-Flex-35Power-to-gasDelfzijl-22Power-to-gasRozenburg-21Power-to-gasWijster-22Power-to-Protein-24Power-to-XNieuwegein-23,24PurifHy-41Qualygrids-46Racesmetwaterstofauto's-38,39REVIVE-31SBIRVarigas-11SolidStatePlasma-48SOPHIA-47Stepwise-11STORE&GO-21,22Studieduurzaamgasnetwerk-41,42SUN-to-LIQUID-52Synplasma(EnOp)-48Tankstationsinverschillendestadiavanvoorberei-

ding-33,34UnifHy-35UpstreamblendingraffinageRotterdam-13Vloeibaarzonlicht-51W2H2-32WaterstofuitgasmetprecombustionCCS-10,11WaterstofbijTataSteelIjmuiden-16,17WaterstofInnovatieVeiligheidsprogramma-55WaterstofregioVlaanderenZuid-Nederland(1en2)

-34,58,59WaterstofSymbiose-15,16WaterstoftreinvoorNoord-Nederland-36Waterstofvoorbinnenvaartschepen-37WaterstofvoorLT-warmteGoereeOverflakkee-

42,43Windwaterstofopolie-engasplatforms-25