oud-gorcum varia. M.J. Waale Jan Dirksz. van der Haar was bij zijn leven al bekend om zijn bezit aan...

oud-gorcum varia tiidschrift van de historische vereniging ,,oud-gorcum"

1992 - 1 isrn nummer 239

H 1STORlSCHE V E R E N 1C;ING "OUD-GORCUM"

Opgeticht 20 U U ~ U A ~ U ~7909

aectetat.iaat1 vetzevzd.ivig :V t .iet eaavz 7 4 Oud-Gotcum Vat.ia 4205 AR G O R I N C H E M

tee . 07530-22398

beatuut : H . C . P . B eoembetgevi, vootz i t te4 W . Kteuhn iet-den Hettog, nectetat ia H . B [om, pevzvz ivigmeeatet A . l .Buach (;.de G t o o t W.A.v.d.Hobd l-l.A.de Kok dta.H.M.devz U i l t C .A.de ~tiea-Ädt iaana

:De covztt.ibut.ie bedtaagt f.20, = pet jaat, ovet t e makevi o p t e k . 114. 47.22.64.761 vavi de Amtobavik t e Gotivichem( poatbankvit .vavi de bank: 30501 06 op poatbavikvit. 5593243 t .v z . v . de pevzrz.ivigmeeatet van "Oud-Gotcum",K e .Haataekade 5 9 t e (304 inchem.

tedakt.ie Oud-Gotcum Vat ia : B . vavi Beuzekom d4a.H .M.deut Uqt

:Van ííogendotpweg 745 4204 X R GORINCHEM tee . 07530-20167

tttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttttt

oma tag : Schatevza [.i jpet Iavzua Sched de4 t.ie .ivz de Hazew.ivzdhovidattaat .

B I J DE AANVANG VAN HET NIEUWE JAAR WENSEN BESTUUR EN REDAKTZE U EEN VOORSPOEDIG I 9 9 2

Uw r e d a k t i e i n ve rgader ing b i j e e n . l i n k s B. van Beuze-kom, r e c h t s d r s . H.M. den Uy l . ( f o t o mevrouw Den Uy l , 21 mei 1991)

KOPY OUD-GORCUM V A R I A

Kopy voor h e t volgende nummer van ons v e r e n i g i n g s b l a d kan i n g e l e v e r d worden t o t 1 a p r i l 1992. De r e d a k t i e hoopt deze keer ook op inzendingen van l e -den d i e t o t nu t o e nog n i e t i n ons b l a d pub l i ceerden . W i j z i e n uw b i j d r a g e n met b e l a n g s t e l l i n g tegemoet!

DE LAAT-MIDDELEEUWSE GORCUMER J A N D I R K S Z . V A N DER HAAR EN DE L I B R I J E VAN HET HOF VAN HOLLAND

D r . M .J . Waale

Jan Dirksz. van der Haar was bij zijn leven al bekend om zijn bezit aan

boeken. Het was niet alleen in Goriiicliem dat hij 'Jan met de boeken'

werd genoemd. Hij behoorde tot een in Gorinchem gevestigde, rijke

familie en was zelf financieel ook niet onbemiddeld.

De Van der Haars behoorden tot de 'welgestelden' van de stad en

liadden deel in tiet stadsbestuur als schepen en burgemeester. De oudst

bekende schepen was Rutger van der Haar, in 1369 vermeld. Verdere

afstammelingen volgden tot in het midden van de zestiende eeuw.' Dirk

van der Haar, de vader van Jan Dirksz., wordt niet in de schepenlijst

vermeld, evenals waarschijnlijk diens broer Neester Jan Adriaansz. van

der Haar. Deze laatste had echter een zoon Jan Jansz. van der Haar die

gedurende een lange periode van 1524 tot 1540 afwisselend schepen en

burgemeester van Gorinchem was. Dat Jan Dirksz. zeer nauw aan die

familie verwant was, blijkt uit liet feit dat hij in 1518 optrad als

naaste bloedverwant en getuige voor Meester Jan Adriaancz.' dochter

Sophia bij de wisseling van de huwelijksbeloften en het vaststellen van

de voorwaarden van haar huwelijk.2 Sophia's vader leefde toen niet meer

en uit de akte volgt dat Sophia een aanzienlijk bezit had geërfd.

Jan Dirksz. van der Haar heeft gestudeerd en de titel van )lees-

ter/?lagister behaald. Welke universiteit liij heeft bezocht is niet

bekend maar het zal waarschijnlijk Keulen zijn geveest. Later bij de

mogelijke overdracht van zijn bibliotheek onderhandelt hij namelijk met

die universiteit. Na zijn studie is hij tcegetreden tot het kapittel

van reguliere kanunniken te Gorinchem. Dit kapittel was in 1378

gesticht voor twaalf kanunniken, onderdeken en deken door Otto heer van

Arkel. Dit gebeurde waarschijnlijk ter nagedachtenis aan de in 1377

gestorven oom van Otto, Jan van Arkel, eerst bisschop van Utrecht,

daarna van Luik.3 Dit kapittel hoorde bij de collegiale kerk van St.

Martinus en St. Vincentius te Gorinchem, later de St. Maarten of Grote

Kerk genoemd.

In 1489 wordt Jan Dirksz. voor het eerst als kanunnik genoemd in

correspondentie tussen twee Noord-Nederlandse geleerden, Aurelius en

Erasm~s.~ Harius moet toen als kanunnik minstens 25 jaar oud zijn

geweest en daarom vóór of in 1465 geboren zijn. In 1531, toen hij dus

volgens de hiervoor gestelde aanname minstens 66 jaar was, werd hij

inderdaad een 'oudt man' genoemd.3 Harius overleed in 1538/9 en werd zo

minstens 73 jaar.

Harius zal als kanunnik in Gorinchem zeker zijn collega-kanunnik

Theodoricus Pauli, die leefde van 1416/7 tot 1493, gekend hebben. Pauli

was bekend als auteur van verscheidene kronieken zoals onder andere het

Chronicon Hollandiae, Chronicon Universale en de Kronijcke des lants

van Arckel. Over Pauli zijn verscheidene publicaties ~erschenen,~ maar

over Harius, die in zijn tijd toch ook een grote naam genoot, is

slechts hier en daar iets gepubliceerd. Het lijkt mij daarom interes-

sant Harius wat nader te belichten.

Als kanunnik te Gorinchem besteedde Harius veel tijd aan verdere

studie, voornamelijk van theologische aard. Hij beheerste het Hebreeuws

en Grieks en vertaalde verscheidene geschriften en boeken naar het

Latijn.' Daarnaast verzamelde hij talrijke boeken en handschriften voor

zijn bibliotheek. Dit was in de geest der tijd omdat, met de opkomst

van de boekdrukkunst, er vanaf omstreeks 1470 veel boeken werden

gedrukt. De meeste afnemers ervan waren de clerus en de kloosters.8

Wellicht in verband met zijn studies - of misschien wel het

gezamenlijk verblijf aan de universiteit - kwam hij in contact met

Cornelius Aurelius.9 Deze was, na een studie te Keulen, Leuven en

Parijs, in 1488 op ongeveer 28 jarige leeftijd kanunnik geworden in het

klooster van Lopsen bij Leiden. Hij stond bekend als theoloog en

christelijk dichter, maar schreef ook een geschiedkundig werk, D&

croniicke van Hollandt, Zeelandt ende Vriesland dat in 1517 verscheen

en vanwege zijn indeling in 32 hoofdstukken of divisies sinds de

achttiende eeuw de 'Divisiekroniek' wordt genoemd.10 Door middel van

Aurelius leerde Harius ook Erasmus kennen. Dit blijkt uit directe

correspondentie van Erasmus met Harius en uit een brief van Erasmus

aan Aurelius, waarin hij schrijft van zijn goede vriend heer Jan (van

der Haar) een boek te hebben ontvangen.lZ Dat er vooral tussen Aurelius

en Harius een zeer grote vriendschap bestond, bleek toen Burelius

omstreeks 1524 in moeilijkheden kwam met zijn eigen klooster omdat hij

zich te kritisch opstelde tegenover de Rooms-Katholieke leer en 'te

Luthers' werd bevonden. Hij werd toen door zijn klooster gestraft met

een spreekverbod en een verbod tot omgang met anderen. Aurelius vreesde

toen voor zijn boekenbezit en zag kans een groot deel ervan, samen met

verscheidene handschriften, via een bode van Harius naar Gorinchem te

zenden. Hij vertrouwde er daarbij op dat Harius zijn boeken zou bewaren

omdat deze zich in gesprekken met Aurelius altijd redelijk had uitgela-

ten over de 'nieuwe leer1.13 Dat deze veronderstelling juist was,

blijkt uit de aanwezigheid in Harius' bibliotheek van 71 werken van

Luther en 16 andere 'Lutherse' geschriften. Harius verdedigde dit bezit

door erop te wijzen dat hij voor zijn theologische studies de boeken

vóór zowel als tégen de Rooms-Katholieke leer moest kunnen lezen. Hij

had dan ook 53 werken die tégen Luther gericht waren in zijn bezit.14

De inhoud van Harius' bibliotheek is zo precies bekend omdat toen

hij in 1530 besloot zijn gehele bibliotheek over te dragen aan het Hof

van Holland er daarna zelf een inventaris van maakte.15 Het is niet

duidelijk waarom hij in 1530 tot die overdracht besloot. Wellicht

voelde hij zich met zijn 65 jaren oud worden en wilde hij zijn biblio-

theek veilig stellen, ofwel was zijn vermogen door de aankoop van

zoveel boeken dusdanig ingeteerd dat hij moest omzien naar een 'voor-

ziening voor de oude dag'? Een feit is, dat hij met het Hof van Holland

onderhandelde om in ruil voor de overdracht van zijn bibliotheek,

huisvesting en verzorging in Den Haag te krijgen door middel van een

zogenaamde prebende of provende (het recht op een dagelijkse uitkering

voor levensonderhoud uit renten van een kerkelijke instelling of goed).

Het Hof in Den Haag en de Rekenkamer vonden Harius' aanbod

interessant genoeg om op 3 augustus 1530 hierover aan de stadhouder te

Brussel te schrijven en een speciale afgezant te sturen om de eventuele

transactie toe te lichten.16 Het probleem was dat men de bibliotheek

graag wilde overnemen, maar dat er voor de kanunnik niet direct plaats

was bij de Hofkapel. Er was wel een vacature voor een zanger maar de

daarbij behorende prebende was te klein voor Harius. Men dacht een

oplossing te hebben gevonden door een tweede zanger van de Hofkapel te

bewegen om zich, tegen vergoeding, terug te trekken in het klooster

Sion. Dit zou dan de mogelijkheid geven tot het samenvoegen (collatie)

van de twee prebenden en zo tot een voor Harius acceptabele prebende

leiden. Het uitwerken van die regeling kostte veel tijd en pas midden

februari 1531 werd een voorlopig accoord bereikt over Harius' huisves-

ting en verzorging en de overdracht van Harius' bibliotheek aan keizer

Karel V, die ook graaf van Holland was. Dat was hoog tijd, want Harius

liad de zaak bijna opgegeven en was al in onderhandeling met de univer-

siteit van Keulen over de overdracht van zijn boekenbezit. Toen dit in

Den Haag bekend werd, zond men snel een brief met het voorstel tot

accoord aan de stadhouder." Hierin staat onder meer vermeld:

'Meester Jan, die een oudt man is, meijnende dat hier nijet

of vallen en soude, ende willende bijnnen zijner levende

lijve van sijn boucken disponeren, begonst te besoigneren

mit die van der universiteyt van Coelen'

Pas op 2 juli 1531 ontving het Hof van Holland de goedkeuring uit

Brussel en van de Kerk uit Leuven. Harius verhuisde toen met zijn

boeken naar de Hofkapel in Den Haag. Hijzelf ging wonen in een pas

gebouwd huis, naast de Hofkapel gelegen.

De bibliotheek die zoals uit de inventaris blijkt uit 3780 banden

bestond, werd op 23 september 1531 officieel overgedragen en vormde

toen de basis voor de Librije van het Hof van Holland. De Librije viel,

als deel van het grafelijk domein, onder de verantwoordelijkheid van de

Rekenkamer die Harius als bibliothecaris aanstelde.18 Deze begon toen

direct met het maken van een inventaris. De bibliotheek bevatte toen

3849 titels in 3780 banden. Hierbij behoorden 70 handschriften,

waaronder veel afschriften of vertalingen gemaakt Óf door Harius' vader

Óf door hemzelf. Ook de handschriften verkregen van Aurelius varen

erbij zoals blijkt uit de opmerking in de inventaris: 'edita sunt a

domino Cornelio Donckano et eius sunt manu conscripta'.19

De inventaris, die Harius in 1534 bij de Rekenkamer inleverde, was

gesteld op 252 aan weerszijden beschreven vellen van klein formaat en

was in vier afdelingen ingedeeld. Allereerst kwam, zoals dat hoorde,

'sacre theologica', dan 'philosophia - bona littera' gevolgd door 'arte

medica' en tot slot 'utroque jure' (werelds en kerkelijk recht). De

bibliotheek was zeer 'up to date' want zij bevatte ook een eerste druk

van een boek van Erasmus uit 1530 en een 'recente' uitgave van Erasmus

uit 1531.

Dat het een voor die tijd zeer uitgebreide bibliotheek Kas, volgt

onder meer uit de feiten dat Erasmus zelf in 1525 slechts 413 boeken

bezat en in 1542 de proost van de St. Jan in Utrecht 162 boeken had.

Bovendien blijkt uit de Supplement Inventaris die Harius in 1536 bij de

Rekenkamer inleverde, dat toen de Rekenkamer in 1534 haar totale

boekenbezit in de Librije inbracht het ging om 87 boeken.20

Een andere aanwijzing voor het buitengewone belang van Harius'

bibliotheek wordt gevonden in de verwijzing naar Harius door Guiccar-

dini in zijn Beschriivinqhe van alle de Nederlanden uit 1612 onder het

hooi dstuk 'Gorinchoin' :

'Oock is hier gheboren de seer vermaerde Jan Harius, develcke

niet hooch gheleert zijnde, is niet te min een groot Liefheb-

ber van deuchden ende boecken gheweest: soo dat hij alle zijn

leven lanck met overgroote neerstichheydt ende onspreeckelijcken

kost een wonderbaerlijcke Librije van alle konsten ende veten-

schappen in alle spraken van alle kanten versamelt heeft.

Hij was Canonick te Gorinchom, is daernae door de keyserlijcke

gunste gheworden Canonick van de Capelle in 't Hof des heer-

lijcken dorps Haghe: aldaer hij in't verhuysen soo veel boecken

overbracht, dat het volck seer verwondert seyde, zij en souden

noyt ghelooft hebben in de gantsche wereldt soo veel boecken

te zijn. Deshalven dese treffelijcke man Jan met de boecken

toeghenaemt werdt.'Zl

Harius, ofschoon een tijd- en stadgenoot en kanunnik-collega van

Pauli, bezat geen enkel handschrift of afschrift van diens werken. Dit

merkwaardige feit kan misschien verklaard worden door het gebrek aan

belangstelling van Harius voor geschiedkundige werken als kronieken. In

zijn hele bibliotheek was slechts één kroniek aanwezig, de Divisiekro-

niek van zijn vriend Aurelius. Die kroniek zal hij wel in 1524 ontvan-

gen hebben bij de reeds vermelde overdracht van een deel van Aurelius'

bibliotheek .22

Harius wordt voor het laatst genoemd in 1538; in 1540 is de

Librije in beheer bij pastoor Heer C ~ r n e l i s . ~ ~ Harius zal daarom

waarschijnlijk in de periode 1538-1540 gestorven zijn. Was het bezit

van 'Lutherse werken' aan Harius wèl toegestaan, anders werd het toen

hij overleden was. De bibliotheek werd toen onderworpen aan een

zuivering door de Leuvense inquisiteur Ruardus Trapper, die in 1547 een

aantal van 450 boeken naar Leuven liet zenden.24 Er werd toen daarna

een nieuwe gezuiverde inventaris gemaakt die in 1560 verscheen en toen

zes afdelingen telde: theologie, rechten, medicijnen, wiskunde, Griekse

en Latijnse dichters en 'artes liberales'.Z"

Vanwege verdere onderzoeken door leden van de Raad van Inquisitie

en door slecht beheer gedurende het begin van de tachtigjarige oorlog

is de bibliotheek geheel verloren gegaan. Er zijn tot op heden maar

enkele boeken terug gevonden die nu aanwezig zijn in de Koninklijke

Bibliotheek te Den Haag en in de Bodleian Library te Oxford. Ook is een

deel van de handschriften van Aurelius, die in het bezit van Harius

waren, terug gevonden in de Vulcanius collectie van de Leidse Cniversi-

teis Bibliotheek. Maar van alle boeken die Harius bezat is dus eigen-

lijk alleen maar de Inventaris overgebleven.

Noten

' l. Voor de schepenlijst van Gorinchem zie: C.van Zomeren, Besclirij- vinge der stadt Gorinchem en landen van Arkel. Benevens der aloude en Adellijke qeslagten der doorluqtiqe Heeren van Arke1 (Gorinchem 1755) 501-526.

2. J.L.van der Gouw, 'De librije van den Hove van Holland', Het Boek 3e Reeks 29 (1948) 117-130, aldaar 117, verwijst hier naar het Rechter- lijk Archief van Gorinchem (het Vierschaarboek), Algemeen Rijks Archief (ARA) Aanwinsten 1890 27" deel 24. Dit archief is nu in het Gemeente Archief te Gorinchem.

3. H.Bruch, Dirck Franckensz. Pauw (Theodoricus Pauli) Kronijcke des lants van Arckel ende der stede van Gorcum (Middelburg 1931) 49 en W.F.Emck, Kroniek van Gorinchem (Gorinchem 1929) 13.

4. P.S.Allen, Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami, 12 delen, deel I (Oxford 1906) 97, 101 en 109.

5. Van der Gouw, 119.

6. Een overzicht van Pauli's leven en geschriften en publikaties hierover: M.J.Waale, De Arkelse oorlos 1401-1412 (Hilversum 1990) 28- 30.

7. ?í.E.Kronenberg, 'Lutheruitgaven, anno 1531 in het bezit van kanunnik Mr. Jan Dircsz. van der Haer te Gorcum', Het Boek 3e Reeks 36 (1963/4) 2-23, aldaar 2.

8. P.obbema, 'Een spoor van een wandcatalogus uit Haarlem' in D> fonteijn der ewiger wijsheit, P.Bange (ed.), (Nijmegen 1989) 229-233, aldaar 229-231.

9. Voor de correspondentie tussen Aurelius en Harius, in de periode 19 september 1523 tot 14 januari 1524, zie Leiden, Universiteits Biblio- theek, ?ís. Vulc. 99 f 29 en f 88-92.

10. E.O.G.Haitsma Mulier en G.A.C.van der Lem, Repertorium van geschiedschrijvers in Nederland 1500-1800 (Den Haag 1990) 15-16.

11. P.S.Allen, Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami, deel V p xxiii, No. 1141A waarin een brief van Erasmus aan Harius van 9 september 1520 met daarin o.a.'M. Ioanni Theodorico canonico, amico meo singulari in Gorchom'.

12. Allen, I 97.

13. M.E.Kronenberg, 'Merken van Cornelius Aurelius (Donckanus) in de bibliotheek van kanunnik Mr. Jan Dircksz. van der Haer', Het Boek, 3e Reeks 36 (1963/4) 69-79, aldaar 73-74.

14. Kronenberg, Lutheruitqaven, 4

15. ARA, Den Haag, 3e Afdeling, 'Oude Inventarissen' 30. 10.

16. Het hier geschetste verloop van de onderhandelingen is gebaseerd op Van der Gouw, 118-120.

17. ARA, Collectie Ambtenaren Centraal Beheer No. 126

18. ARA, Memoriaal J.de Jonge f 99 en Tweede Geluwe Register van de Rekenkamer f 220.

19. M.E.Kronenberg, 'Nederlandse drukken in de catalogus der Librije van het Hof van Holland (1533/3411, Het Boek Nieuwe Reeks 31 (1952/4) 22-40, aldaar 23.


21. L.Guiccardini, Beschriivinahe van alle de Nederlanden, andercsins ghenoemt Neder-Duytslandt. Overqheset in de Nederduvtsche svraecke door Cornelium Kilianum, Petrum Montanum ed. (Amsterdam 1612, facsimile-uitgave Amsterdam 1968) 227.

22. In de inventaris staat vermeld op f 135: 'Die chronijck van Hollant, Zelant ende Vrieslandt mit andere materien tsamen in een volume '


24. M.E.Kronenberg, 'Erasmus uitgaven Anno 1531 in het bezit van Kanunnik Mr. Jan Dircsz. van der Haer te Gorkum' in Opstellen door vrienden en collesa's aangeboden aan Dr. F.K.H.Kossman, L.Brurnme1 e.a. red. ('s Gravenhage 1958) 99-117, aldaar 104-105 en Van der Gouw, 123.

25. ARA, 3e afdeling,'Oude Inventarissen' No. 59.

NAMEN EN NUMMERS VAN HUIZEN IN GORINCHEM

A.J. Busch, archivaris van Gorinchem

In vroeger eeuwen werden de huizen in de steden doorgaans aange- duid met een naam. De naam was dikwijls op een uithangteken of gevelsteen terug te vinden. Het maakte de identificatie van een huis mogelijk en dat in een tijd waarin van een huisnummering nog geen sprake was. Evenals elders bestond dat gebruik ook in Gorinchem. Gemeenteontvanger W.F. Emck, die in zijn leven talloze archiefstukken van Gorinchem doorworstelde op zoek naar gegevens voor zijn kroniek van de stad en andere publikaties, maakte notities van de aangetroffen namen van huizen. Hij bracht ze bijeen in een boekje, dat in 1914 het licht zag: "Oude namen van huizen en straten in Gorinchem". Honder- den Gorinchemse huisnamen zijn er volgens een bepaald systeem in vermeld. Emck volgde het beproefde systeem dat ten grondslag lag aan het verpondingskohier van 1798; dezelfde volgorde van de huizen in Gorinchem en dezelfde nummering hield hij in zijn boekje aan. Dat systeem was overigens ook al toegepast in het verpondingskohier van 1734. Volgens dat kohier stonden er toen 1340 huizen in Gorinchem. De kohiernummers waren niet aangebracht op de huizen en zijn dan ook nooit ingeburgerd; ze waren louter administratief. Wel werden ze gebruikt in officiële documenten, zoals voor de inning van de belastin- gen op onroerende goederen en bij de registratie van de overdrachten van huizen. De soms al eeuwenoude huisnamen raakten daardoor in het vergeetboek. Van enkele huizen bleef de naam behouden, doordat hij is terug te vinden op een oude gevelsteen. Voorbeelden daarvan zijn: "Dit is int Kornschip"(Appe1dijk 31), "'t Coemt al van God" (Burg- straat 30), "In den Blowen Hoet" (Eind 37, "De Gulde Capel" (Gasthuis- straat 36), "In de Granaet Appel" (Grote Markt 11), "Arckel"(Kerksteeg 8), "'t Wapen van Dantzig"(Mo1enstraat 97) en "De Gekroonde Snoeck" (Vogelensangsteeg 3). Het huis "De Vos en de Craen" Arkelstraat 57 -heeft geen oude gevelsteen. De benaming van het huis is wel van oude datum en daarop is het tafereel op de steen ge'inspireerd. De gevelsteen werd omstreeks 1950 in opdracht van de toenmalige bewoner mr. D. Huurman ontworpen en gebakken door H. Steehouwer.

In verband met de inkwartiering van militairen was een goede aanduiding van de huizen noodzakelijk. Om die reden besloot de gemeen- teraad in 1799 tot een wijksgewijze nummering van de huizen in Gorinchem. De archivist R.F. van Dijk maakte daarvan reeds uitvoerig melding in het "Korpsblad Gemeentepolitie GorinchemVan oktober 1986 in zijn bijdrage "Huisnummering te Gorinchem".

12

W i j k a a n d u i d i n g van h e t museum aan de G a s t h u i s s t r a a t . ( f o t o G.A. Go r i nchem) .

i3

- - - - - -

Uitgangspunt van de nummering werd het belangrijke kruispunt van de twee doorgaande routes door de stad: Arkelstraat-Kelenstraat en Gasthuisstraat-Hoogstraat. Van daaruit werd de stad binnen de wallen verdeeld in vier kwartieren. Het gebied tussen de Arkelstraat en de HoogstraatIBurgstraat kreeg de aanduiding Wijk A. Het stadsdeel tussen de HoogstraatIBurgstraat en de KelenstraatIGrote MarktIMolen- straat was Wijk B. Als Wijk C werd aangewezen het kwadrant begrensd door de KelenstraatIGrote MarktIMolenstraat en de Gasthuis-straatNectwagenstraat, terwijl het overblijvende kwartier de aanduiding Wijk D kreeg. Binnen de wijken kregen de huizen een logisch volgnum- mer. De wijkletters en -nummers werden op de huizen en gebouwen geschilderd. Het buiten de wallen gelegen gebied - De Banne - zou later de benaming Wijk E krijgen. Een dergelijk systeem was ook elders in gebruik en voldeed in de praktijk. Het stelsel had wel een nadeel. Als er huizen waren afgebroken en vervangen door meerdere van kleinere omvang, dan moesten a-, b- en c-nummers worden ingelast. Verscheidene keren is de nummering geheel herzien. Dat was het geval in 1829, 1839, 1849, 1858 en 1889. Dat hield verband met de algemene volkstellingen, welke vanaf 1830 om de tien jaren werden gehouden. Soms werden pakhuizen en openbare gebouwen ook genummerd, bij een volgende telling bleven ze buiten de telling. Daardoor verschilde het aantal woningen per wijk soms aanzienlijk bij opeenvolgende tellingen:

1822 1828 1849 1858 1889

W i j k A : 288 365 452 485 499 I i u i z e n

Wijk B: 446 536 620 733 659 h u i z e n

W i j k C: 339 416 512 557 535 I i u i z e n

Wijk D: 312 344 462 595 552 h u i z e n

W i j k E: 102 6 5 $78 85 1 2 0 h u i z e n

Totaal: 1.487 1.726 2.124 2.455 2.365 h u i z e n

De herhaalde vernummeringen maken het de onderzoeker lastig, maar zijn niet onoverkomelijk. In Oud-Gorcum Varia nr. 22, blz. 185, signaleerde de heer A.L. van Tiel een tweetal restanten van de in 1889 aangebrachte wijknummers op de panden Kortendijk 148 en 150. Deze huizen droegen een eeuw geleden de wijkaanduiding A 59 en A 58. Een soortgelijk wijknummer is elders in Gorinchem ook nog te vinden. Boven de deur van het museum "Dit is in Bethlehem" Gasthuisstraat 25 - is in de linker hoekvul- ling van de houten omlijsting 'Wyk C' gesneden en in de rechter 'No. 12'. Sedert de vernummering van 1889 droeg het bewuste pand op de hoek van de Tinnegietersteeg het wijknummer C 12, zijnde het twaalfde huis vanaf de Kelenstraat, het beginpunt van de telling van Wijk C. Bij

14

de ingrijpende restauratie in 191 0 werd de wijkaanduiding op artistieke wijze als versiering boven de voordeur aangebracht. Het systeem van de wijknummering heeft tot 1929/30 dienstgedaan. Toen werd de doelmatigere nummering per straat ingevoerd. Was er in een straat aanleiding tot vernummering, dan hoefden slechts de huizen in die ene straat te worden vernummerd en niet alle huizen van de betreffende wijk met een hoger nummer. De nummering van een straat werd aangevangen aan de kant welke het dichtst lag bij het punt van samenkomst van Arkelstraat, Hoogstraat, Kelenstraat en Gasthuisstraat. De huizen aan de linkerzijde kregen een oneven nummer en die aan de rechterkant een even. Het museumgebouw ontving toen het huisnummer 25, dat nog altijd geldt, maar - zoals vermeld - het wijknummer is ook nog te zien. Zijn er nog meer wijknummers in Gorinchem zicht- baar?

H u i s n u m e r pand Kortendijk 148, Huisnummer pand Kortendijk 150, vroeger A 59. vroeger A 58. (foto G.A. Gorinchem). (foto G.A. Gorinchem).

ADEL VOOR DE ARMEN?

R.F. van Dijk

Als archiefambtenaar kun je eigenlijk nooit iets met een gerust hart publiceren. Doe je dat toch, dan is het onvermijdelijk dat je later, op zoek naar iets anders, bij toeval op aanvullende gegevens stuit. Zo heb ik in OGV nr. 15 verteld over de Godskamer bij de Korenbrug, een rijtje huizen waar zeer arme mensen gratis konden wonen. Het volgende geeft nadere informatie.

De Godskamer, oorspronkelijk bekend als Claas colvenkamer', was gesticht door Claas Colff in 1535. Zijn kleindochter Aaltgen Colff legateerde in 1605 een bedrag van f 50 aan dit fonds.2 Het terrein waarop de huisjes (elk groot 9x3 m) stonden, werd eind 16e eeuw verkleind door de vernieuwing van de vestingwerken. Claas Colff klaagde hierover, maar de vroedschap besloot in 1589 daar niet op te letten.3 Wel kreeg Colff f 300 voor het land dat nu in de wal was ~pgenomen.~ In 1610 kochten Adriaan en zijn broer Rijk Daetselaer de helft van een huis ten westen van de Godskamer. De andere helft was al vóór 1602 in hun bezit.5 De koopsom bedroeg f 1000 en de verkoper bedong de merkwaardige bepaling dat hij uiterlijk over 12 jaar mocht terugkopen voor hetzelfde bedrag.6 Voor inflatie hoefde men kennelijk niet te vrezen. Van dit recht maakte de verkoper echter geen gebruik. In 1625 bleek Adriaen Daetselaer de enige eigenaar te zijn. Hij was inmiddels bekend geworden als kortstondig gastheer van Hugo de Groot. Met toestem- ming van Jan Colff, beheerder van het fonds, liet hij aan de noordzijde van de Godskamer een gang aanleggen, zodat zijn eigendom een achteruitgang had via het steegje van de Godskamer. Colff nam zelf de spade ter hand om de breedte van het gangetje af te steken, te weten 8 voet. De 40-jarige timmerman Jan Goossens maakte de heining. In februari 1626 kwam er blijkbaar onenigheid tussen Daetselaer en Colff, want eerstgenoemde liet een aantal getuigen een verklaring afleggen over de verkregen t~estemming.~ Tien jaar later verzocht Daetselaer aan het stadsbestuur om daar nog een huisje te mogen bouwen.' De laatste Colff die het fonds zelf beheerde, was Elisabeth, maar op 3 september 1657 achtte zij de tijd rijp om een aangetrouwd neefje hiermee te belasten. Deze kwam het ook slecht uit, want hij woonde helemaal in Zeeland. Een week later schoof hij de verantwoordelijkheid weer door naar drie Gorkumers.' De Heilige Geest, een instelling waarover is gepubliceerd in OGV nr.

1 C;

22, besteedde de aan zijn zorgen toevertrouwde kinderen uit. In de Godskamer kwamen er twee terecht, nl. een jongetje bij vrouw Paschin en het kind van ene Appelmoes bij de stadsarbeider Willem, beiden voor drie maanden en resp. voor f 4,50 en f 9. Het jongetje kreeg daarbij een broekje voor f 0,55 en het "Appelmoeskind" een geveterd wambuisje voor f 0,50.1° Ook de Hervormde diaconie had bemoeienis met de bewoners. De "oude petemoei" daar schonk in 1620 een bedrag van f 70,60. Na haar overlijden zouden bovendien haar spulletjes aan de diaconie komen, behalve een bed en toebehoren, welke haar nicht zou erven. Als tegenprestatie werd zij gedurende haar leven onderhouden en moesten de dragers van haar doodkist een ton bier a f 6 krijgen.'' Een andere bewoner, zekere Jerevijn, moest in 1622 de rok van zijn overleden vrouw verkopen voor f 3,10. In ruil daarvoor werd hij zelf door de diaconie in nieuwe kleren gestoken." De bewoonster Kuyn ontving in 1669 wekelijks één of twee gratis broden.I3 Uit 1857, het jaar van de afbraak van de Godskamer, dateert een plattegrond van het terrein.I4

Behalve in de Godskamer en de Heilige Geestkamer werden ook "schamele luyden"gehuisvest in het "Godshuis van de armen of Begijnenkameren" in de Haarstraat. Dit was gesticht door mr. Hendrik van Puffelick en werd beheerd door de paters of priesters van het Sint- Agnietenklooster (Zusterhuis) en het Begijnhof (in de Haarstraat)." In 1513 beloofde de stad aan de beheerders jaarlijks 15 Beierse guldens (= 10% Karolusguldens) te betalen ten behoeve van de 'maagdenwie toen in het huis (bestaande uit drie kameren) van wijlen Van Puffelick woonden. Voorheen nam het kapittel van de kerk deze rente voor zijn rekening.'= Ergens tussen 161 1 en 1642 werd de rente afgelost met een zevenvoudig bedrag.17 De drie bewoonsters kregen voor het eerst in 1578 de rente zelf in handen, zonder dat de buitenspel gezette Rooms-Katholieke geestelijken daar nog aan te pas kwamen. Zij waren nu gepromoveerd tot "vrouwen"en in 1589 zelfs tot uweduwen".'8 Dat deze termen wijzen op vrouwelijke personen die zich ontwikkelden van onbezoedeld tot door het leven getekend, is echter uitgesloten. Eerder moet gedacht worden aan kloosterzusters die daar oorspronkelijk woonden en na 1572, toen de stad in handen van de Geuzen viel, opgevolgd werden door arme en oudere vrouwen. Deze kloosterzusters moeten in betrekking gestaan hebben tot het Zusterhuis enlof het Begijnhof. Van de stichter van het Godshuis, genoemde Van Puffelick, is bekend dat hij in o.a.1349 en 1377 schepen was.'' Uit die tijd is echter geen klooster bekend. Pas in 1391 zou het Begijnhof zijn gesticht en het Zusterhuis kwam in 1401 daaruit voort.20 Opval- lend is dan ook dat de paters van het Zusterhuis met voorrang ge-

1 7

noemd werden als medebeheerders van de Begijnenkameren. Mogelijk houdt dit verband met de armoedige situatie waarin het Begijnhof j er keerde.^' Van Puffelick liet verder de Heilige Geestmeesters jaarlijks op 17 februari de armen van Gorinchem trakteren op ongeveer 700 liter graan, 100 pond spek en 25 paar schoenen. Viel die dag in de vasten- tijd, dan werd er i.p.v. spek een ton haring verdeeld. Gedurende deze periode van 40 dagen kregen de behoeftigen voorts elke zondag ruim 20 liter witte erwten. Nog in 1555 bestond deze traditie.22 Behalve liefdadig en niet onbemiddeld, was Van Puffelick mogelijk ook van adel. In die tijd woonde in het Land van Maas en Waal een adellijk, maar overigens niet vooraanstaand geslacht met die naam.23

1. Rechteriqke Archieven 68. I. 187

2. NotariBle Archieven 3968, f 131v

3. Archief Stadsbestuur 5. p. 197-198

4. AS, F-XIV-b-19, 1. 70

5. AS 1422, l. 14v

6. RA 429. p. 55-58

7. RA 142. akte 224

8. AS 6. p. 121

10. Archief Weeshuis 657, p. 6. 13 en 18

11. Archief Diaconie 127. p. 42

12. AD 127, p. 65 en 79

13. AD 149. p. 6. 24. 41 en 119

14. Archief Gemeentebestuur. Hoofdstuk 15. nr. 9

19. Leven der doorluchtige heeren van Arkel. ende jaarbeschrijving der stad Gorinchem [etc.] I Abraham Komp ; nu uytgegevon door sijn soon Henrik Kcnip. . Gorinchem : Pauliis Vink. 1656 - l>. 74 cn 11 1.

20. In de jaren '49 l door drs. W.A. van der Donk. . Gorinchem : J. Noorduijn. 1949.1950. . p 11. 22.

21. AS 2811

22. H31-94 (Grote Legger A). 1. 36.

23. Ministerialiteit en ridderschap in Gelre en Zutphen I Johanna Maria van Winter. - Groningen : J.B. Wolters, 1962. . (Bijdragen van het Instituut voor Middeleeuwse Geschiedenis der Rijksuniver. siteit te Utrecht : W I ) .

MAARTEN MEKERN, EEN GORKUMSE MARINE-OFFICIER, DIE ZIJN EIGEN STAD BESCHOOT

Bas van Beuzekom

INLEIDING

In het gedenkboek VAN DE HOED EN DE RAND, 175 jaar vrijmetselarij in Gorinchem, 181 5-1 990" komt op pagina 62 onderstaande passage voor:

l.:cii \);in clc ccrsie pass;irircti (lSI:i), hl. hlckciii, ligiiiccri iijclciis Iict Ijelcg vaii C;oriiicliciii (lat kori ie vorcii IiccIi plaats geliad. 01128 tlcceinl)er IS13 \\.oidt elc siacl tloor karionriecrboicii vaiiaf cle ri\cier bescliorcii. Dc conini;iiidani v:!ii dc kaiioriiiccrbooi rio. 150, tlc luiiciiaiii-iel,-zec i\~Ia:iricii iMekcrn leveri zijii bijclrage aai1 dc clrielionderd sclioicii dic o p deze cllg door de gealliccrdc tiocpcii o11 de siacl iwoidcn afgcviiurd. 013 30 jariiiari IS15 oiitplolr iijclciis ccii Iicvige bcscliiciiiig clooi dc belcgcraais Iici riiagazijii 01' Ixisiioii 1'1, inci ciric kriiiikisteii gcviilcl mei iiiecr daii 2000 ~ ~ o i i t l biiskruit. Er vrillcii zcvciitieri tloderi cii zc\lcii gcwoiitlcn. De tinbij Iici inagaziji~ 011CIC Pelwal sraaiitlc iiiolcii vaii Aari 13rocksiiiii (secreiaris vaii tlc logc vaiiaí 1817) iaaki gioicriclccls \ter\\foest. De scliadc aai1 de molen \\.orcli 01) 13.000 gulcleii begrooi. Dc ioialc scliadc iii clc stacl cii i i i tic iiabijgelegeii wijk \voreli gcscli:ir o p 100.000 giilclcii.

(Een passant was een vrijmetselaar die na zijn aanneming geen lid werd van de Gorkumse loge "Orde en Vlijt", maar naar elders vertrok.) Bovenstaande bracht mij op de gedachte iets meer te vertellen over Maarten Mekern, een Gorkumse marine-officier uit de Franse tijd, een periode die in het in 1979 verschenen boekje "Van Watergeus tot Schorpioen"vrijwel buiten beschouwing bleef. Het onderzoek naar marine-officieren die in genoemde periode in dienst traden, was toen nog niet afgerond. Bovendien diende de omvang van het boekje beperkt te blijven, met als gevolg dat aan Maarten Mekern en zijn stad- en tijdgenoten geen aandacht kon worden geschonken. Inmiddels ben ik tot de ontdekking gekomen dat er tussen 1795 en 1810 juist vrij veel Gorkumse jongens - allen van min of meer aanzienlij- ke afkomst - in marinedienst traden. Dit betrof overigens niet alleen Gorkumers. Het laat zich onder andere verklaren door de situatie die ontstond nadat de Fransen begin 1795 ons land waren binnengevallen, wat onder meer tot gevolg had, dat de admiraliteiten op 27 februari van dat jaar werden ontbonden. Er ontstond een geheel nieuwe marine- organisatie, waar ik verder maar niet op in zal gaan. Alle officieren werden ontslagen, waarna men de mogelijkheid had om opnieuw in dienst te treden, bij de Bataafse Marine. Met name een aantal doorge-

winterde Oranjeklanten wenste hier geen gebruik van te maken. Zo ontstond er in eerste instantie een tekort aan leidinggevend personeel op de vloot, wat men door werving trachtte op te lossen, hetgeen al vlug in succes resulteerde. Behalve Maarten Mekern behoorden ook de gebroeders Johan en Antony Johan Pieter van Borcharen tot de groep jonge Gorkumers die tijdens de Franse tijd tot de marine toetraden. Laatstgenoemden zullen in een volgend artikel worden behandeld.

NOTARISZOON

Maarten Mekern werd op 3 september 1787 te Gorinchem geboren. Zijn ouders waren Willem Mekern (1 0.05.1752 tot 21.07.1 81 5) en de uit het Brabantse Veen afkomstige Jacoba Apollonia Verhagen (te Gorin- chem begraven op 27.12.1803). Het echtpaar ging op 30 juli 1785 in ondertrouw. Behalve Maarten werden er in het gezin nog tien kinderen geboren. Willem Mekern oefende het beroep van notaris uit en woonde in een groot huis aan de Fonteinstraat, de huidige Pompstraat. Hij kocht dit huis in 178415. In het jaar waarin Maarten geboren werd, hield hij zich ook nog met andere activiteiten bezig. Op 29 augustus 1787 vond een nogal roerige vergadering van de vroedschap plaats, waarbij de democratische patriotten kans zagen de in de meerderheid zijnde aristocratische patriotten af te zetten, op aandrang van enige geconsti- tueerden, waaronder notaris Willem Mekern. Maarten was het derde kind in het notarisgezin. De oudste, een dochter, Pieternella genaamd, genoemd naar haar grootmoeder Pie- ternella van Veen, werd geboren in april 1786; de jongste, een zoon genaamd Otto Warnardus, kwam in april 1800 ter wereld. Het kind kreeg dezelfde voornamen als Otto Warnardus Verhagen Metman, zijn oom. Het is niet onwaarschijnlijk dat Maarten Mekern onder invloed van hem dienst nam bij de marine. Op de zeer jeugdige leeftijd van nog geen twaalf jaar trad Maarten in dienst bij de Bataafse Marine. Onvoorstelbaar maar waar.

VOOR NEGEN JAAR NAAR DE OOST

Gedurende de hele 17e eeuw en een groot gedeelte van de 18e eeuw vond de officiersopleiding bij de marine aan boord van een oorlogs- schip plaats. Daarnaast werd enig theoretisch onderricht aan de wal gegeven. De eerste echte nautische opleiding aan de wal vond sinds 1785 plaats aan de Kweekschool voor de Zeevaart te Amsterdam. Naast officieren voor de marine leverde deze school voornamelijk koopvaardijofficieren. Aan het einde van de 18e eeuw werd er steeds meer geklaagd over de onbedrevenheid van het jonge marinepersoneel, zodat het wenselijk

2o

werd geacht de praktische opleiding "meer stelselmatig" te maken. Daarom werden ingevolge een resolutie van 15 juni 1798 als instructie- schepen aangewezen de brikken Vlieg"en 'Arendu. Op 20 mei 1799 stapte Maarten Mekern als kadet-surnumerair aan boord van laatstgenoemd vaartuig, de brik "Arend" van 24 stukken onder commando van kapitein-luitenant ter zee Harco Hilarius Hora Siccama (1 770-1827), teneinde het zeemansvak te leren. Dit vaartuig kruiste tot half november op de Zuiderzee. Enkele maanden later begon het echte werk, toen de nog zeer jeugdige Maarten geplaatst werd aan boord van het in 1798 te Rotterdam gebouwde linieschip van 68 stukken met de toepasselijke naam "Revolutie", met een bemanning van circa 450 koppen onder commando van de kapitein ter zee Thomas Lancester (1 759-1 813)) die op 20 augustus 1800 het commando overdroeg aan de kapitein ter zee Ie klasse Jacob Claris (1 759-1 807). Deze werd op 15 april 1801 op zijn beurt weer afgelost door de vice-admiraal Jan Willem baron de Winter (1 761 -1 81 2). Op 23 oktober voer de "Revolutie" naar de rede van Texel, waar onder De Winter de winter werd doorgebracht. Op 21 mei 1802 kreeg het eskader opdracht naar de Middellandse Zee te zeilen. De eerste havenstad welke werd aangedaan was Algiers, waar geschenken werden aangeboden aan de dei die vervolgens bereid was tot het sluiten van de vrede. Het was de zoveelste keer dat er met een dei vrede gesloten werd; na korte tijd begon de piraterij meestal weer opnieuw. Op 25 augustus 1802 werd de rede van Algiers weer verlaten. Tripoli was het volgende doel. Hier werd de pasja met geschenken vereerd. Men verbleef te Tripoli van 4 tot 18 september 1802. Tunis werd vervolgens tussen 26 september en 13 oktober met een bezoek vereerd. Ook hier werden geschenken afgegeven. Het eskader stak nu over naar Italië, waar achtereenvolgens Cagliari (15 november tot 5 december 1802) en Livorno (9 tot 27 december 1802) werden aangedaan. Ik was bijna vergeten het te vermelden, maar Maarten Mekern was reeds op 1 juli 1801 bevorderd tot kadet 3e klasse. Na Livorno kruiste het eskader achtereenvolgens langs Toulon, Mala- ga, Cadiz en Lissabon (dus weer uit de Middellandse Zee) naar Ferrol, waar het op 29 april 1803 aankwam. Vice-admiraal De Winter droeg hier op 6 mei 1803 het bevel over het eskader over aan vice-admiraal Pieter Hartsinck (1 762-1 808). Precies een maand later, op 16 juni 1803, kwam het bevel om naar Oost-Indië te varen. Via de Kaap kwam men op 1 februari 1804 te Batavia aan. Maarten Mekern was kort daarvoor, op 17 januari 1804, bevorderd tot kadet 2e klasse.

ONTWERP VOOR DE SCHEGVERSIERING VAN HET LINIESCHIP REVOLUTIE. GEBOUWD IN i798 TE ROT. TERDAM. HET SCHIP WERD IN t&, W SOEMBAJA VERBRAND.

Hij nam deel aan diverse acties in de uitgestrekte Indische archipel. Na een tocht langs de noordkust van Java (maart 1804)was hij betrokken bij een optreden tegen zeerovers van het in de Javazee gelegen eilandje Karimoen Djawa (juni 1804).Pas op 4 april 1806 keerde hij met de "FlevolutieVe Batavia terug, nadat hij op 1 oktober 1804 was bevorderd tot kadet l e klasse. Hij verliet meteen het schip, waarop hij meer dan zes jaar gediend had, en ging over op het korvet "Scipio' van 24 stukken onder bevel van kapitein-luitenant ter zee Jan Hendrik Carrega (1765-na 1 812).

LUITENANT TER ZEE / KRIJGSGEVANGENE

Aan boord van de "Scipio" maakte hij tussen 5 april en eind december 1806 tochten mee langs de noordkust van Java, met als doel het be- strijden van de zeeroverij. Intussen was Maarten op l augustus 1808 opgeklommen tot luitenant ter zee. Het oude schip werd op 1 januari 1807 te Soerabaja uit dienst gesteld en ontwapend. Na een verblijf van enige maanden aan de wal, stapte hij op 2 juli 1807 weer aan boord van een schip. Carrega was in die tussentijd in Amerika geweest en had daar o.a. een schip gekocht, dat nu onder zijn commando in dienst werd gesteld. Hij kreeg daarbij het commando over een flottielje kleine vaartuigen. Men vertrok van Sernarang naar Batavia met enige rijk beladen koopvaarders. Op weg daarheen onmoette men op 31 augustus 1807 bij de Hoek van Indramajoe (op de noordkust van Java) het Engelse fregat "Psyche" (44stukken). Na een ongelijke strijd van een uur moest de "Scipio"zich overgeven, waarbij Carrega zwaar gewond raakte. De

koopvaarders werden op het strand gezet, van de lading werd een aanzienlijk deel aan wal gebracht. Ook een aanzienlijk bedrag aan geld werd gered. Het merendeel der koopvaarders werd opgebracht naar Madras (in het toenmalige Voor-Indië). Maarten Mekern keerde daarna terug naar Batavia en werd op 31 december 1807 op erewoord vrijgelaten. Reeds de volgende dag vertrok hij aan boord van een thuisvarend koopvaardijschip naar het Koninkrijk Holland. Bij Bordeaux werd het schip, de "Tijger", veroverd door de Engelsen en opgebracht naar Portsmouth, waar Maarten krijgsgevangene werd, maar gelukkig niet voor lange tijd, want kort daarop arriveerde hij in Hellevoetsluis, op 3 maart 1809.

NA LANGE TIJD WEER IN GORINCHEM

Bijna negen jaar lagen er tussen zijn vertrek en terugkeer in Gorin- chem. Maarten was inmiddels 21 jaar en had al heel wat gezien en meegemaakt. Voorlopig brak er een tijd van welverdiende rust aan. Maartens moeder, Jacoba Apollonia, was reeds ruim vijf jaar daarvoor overleden, zijn vader was nog altijd notaris te Gorinchem; zijn jongste broer, Otto Warnardus, had hij nog nooit gezien, want die was in april 1800, na Maartens vertrek, geboren. In de zomer van 181 0 trok Maar- ten het uniform echter weer aan. De opleiding tot marine-officier was sinds enige jaren ook drastisch gewijzigd. In 1803 werd het "Kadetten-Instituut voor de Marine der Bataafse Republiek"ingesteld, in 1806 vervangen door het "Kadetten- Instituut FEIJENOORD", dat op zijn beurt weer plaats moest maken voor het "Koninklijk Instituut der Eleves voor de Marine te Enkhuizenu. Tussen 181 2 en 181 4 vond de opleiding in het Franse Brest plaats.

OPNIEUW AAN BOORD

Op 28 juli 1810 stapte Maarten Mekern aan boord van het bombardeerkorvet "Hyenag, gebouwd te Amsterdam in 1807, met 15 stukken en een bemanning van 80 koppen. Toen Maarten aan boord kwam, deed het schip echter dienst als instructievaartuig bij het Instituut te Enkhuizen. Op 12 december 1810 werd de Hollandse Maririe ingelijfd bij de Franse. De Hollandse marine-officieren kregen als gevolg daarvan Franse rangen. Maarten Mekern werd enseigne de vaisseau per genoemde datum. Men kon voortaan aangewezen worden om zowel op Franse als op Hollandse schepen te dienen. Maarten Mekern heeft -voor zover bekend - slechts op Hollandse schepen dienst gedaan. Op 14 mei 181 1 verliet hij de Wyena"en stapte over op het wachtschip

"Haayn te Rotterdam, een als brik gebouwd schip van 7 stukken, te water gelaten in 1803 en uit dienst gesteld in 1825. Maarten beleefde te Rotterdam een rustige tijd, die duurde tot 1 maart 1813. Zijn woonplaats was nog altijd Gorkum. Op de "Liste Civique de la Commune de Gorinchem, Bouches de la Meusevan 12 juli 181 1 komt hij voor onder nummer 812, waarbij als beroep wordt vermeld: Enseig- ne de Vaisseau (= luitenant ter zee). Hij was toen 23 jaar oud en ongehuwd. Dat is hij waarschijnlijk ook gebleven. In ieder geval is hij in Gorkum nooit in het huwelijk getreden. Tussen 1 maart en 1 december 1813 deed hij dienst aan boord van het bombardeerkorvet "Hyenan o.a. te Medemblik. Enkele jaren daarvoor had hij aan boord van hetzelfde schip gediend, dat toen dienst deed als instrucieschip bij de kadetten-opleiding te Enkhuizen, zoals reeds werd vermeld. ++

BOMBARDEMENT VAN GORINCHEM

Op 13 december 1813 kreeg Maarten Mekern zijn eerste commando, de kanonneerboot "No. 150", een betrekkelijk klein vaartuig, bestemd voor beschietingen op de grote rivieren. Een aantal van deze boten vormde samen een divisie, waarover kapitein ter zee Carel Philip Wil- helm Keller (1 764-1828) het bevel voerde. Er bevond zich in de divisie trouwens nog een kanonneerboot onder een Gorkumse commandant. Het was de "No. 62" onder Johan van Borcharen, die na het verlaten van de marine secretaris van Gorinchem werd. Op 7 december 1813 bereikte men Hardinxveld, nadat men eerst Papendrecht en Dordrecht had heroverd op de Fransen, dat wil zeggen daarin een aandeel had gehad. Bij Hardinxveld zorgde men voor dekking van Russische troepen die daar de Merwede overstaken. Vervolgens voer men door tot voor de wal bij Sleeuwijk. Voor het complete verhaal betreffende het beleg van de stad Gorin- chem moet ik u naar elders verwijzen. In dit artikel beperk ik mij tot de activiteiten van de marine, in het bijzonder tot die van Maarten Mekern. De divisie ankerde op 12 december 1813 voor Sleeuwijk; de eerste beschieting vond op 28 december plaats, zoals reeds bleek uit het citaat op de eerste bladzijde van dit artikel. Op 9 januari 1814 moesten de boten uitwijken naar Hardinxveld, wegens zware ijsgang op de Merwede voor Gorinchem. Zoals bekend capituleerde de Franse generaal Rampon op 4 februari 1814 in de pastorie te Schelluinen, terwijl de stad op 20 februari werd overgegeven. Maarten Mekern bleef met zijn kanonneerboot tot 22 maart 1814 te Hardinxveld, maar bezocht daarvóór wel enkele malen Gorinchem. Op de reeds genoemde 22e maart voer de divisie kanonneerboten naar

24

Rotterdam.

LAATSTE LEVENSTEKENS

Veel bijzonderheden over Maarten Mekern kan ik u verder helaas niet mededelen. Uit een notariële akte, opgemaakt te Gorinchem op 13 mei 1814 door notaris Bastiaan van Eeten (rep.nr. 148) blijkt dat hij daarbij aanwezig was, met vele andere familieleden. De akte vermeldt over hem: "De Heer Maarten Mekern, luitenant bij de Marine ten dienste van Zijne Koninklijke Hoogheid den Heer Prince van Oranje Nassaun. Kort daarop, op 1 juli 1814, wordt hij bevorderd tot luitenant ter zee der 2e klasse; op 16 november van hetzelfde jaar tot luitenant ter zee der l e klasse. Het volgend jaar overleed zijn vader te Gorinchem (datum akte: 21 juli 1815).

WEER NAAR INDIE

Zijn laatste levensjaren schijnt Maarten Mekern in Indië te hebben doorgebracht. Daar is hij ook overleden, wellicht aan boord van een schip. Als overlijdensdatum wordt 29 maart 181 8 vermeld, zonder plaats. Evenals bij Otto Warnardus Verhagen Metman is ook het einde van Maarten Mekern, zij het in wat mindere mate, met raadselen omhuld. Een volgende keer wil ik iets vertellen over de gebroeders Van Borcha- ren, eveneens marine-officieren en tijdgenoten van notariszoon Maarten Mekern.

N.B. + 30 januari 1815 moet zijn: 30 januari 181 4.

+ + B i j de omwenteling i n december 1813 g i n g Maarten Meekern, e v e n a l s de nieeste andere m a r i n e - o f f i c i e r e n u i t Franse marinedienst over t o t de nieuw gevormde (Koninkl i jke )Marine.

VERHALEN VAN GERA

Tweede brief, eind december 1990

Gera Elkerbout-Versluis

Hier weer een epistel van mijn hand, al weet ik niet hoe ik moet begin- nen. Affijn, daar gaat-ie. Opa was een boer en werkte op de modelboerderij "De Tinekes Hoeve" van Mijnheer Du Croo. Opa en Mijnheer waren twee handen op één buik. Mevrouw Du Croo vond het fijn dat haar man zoo goed met Opa kon opschieten. Ze hadden twee kinderen: Tine en Chris. Zondags gingen Opa en Mijnheer met de Tilbury de landerijen bekijken naar de Hooge Boom' en naar Blokland. Mevr. kwam dan dikwijls een poosje bij Opoe zitten, ze vond het zoo'n gezellig kamertje. Zelf had ze een prachtig huis met een grote tuin, een schommel en een wip en twee theehuisjes. Ze had ook een neefje Daantje du Croo die woonde in de Gasthuisstraat boven de Zelf Help2, maar die winkel is nooit gegaan. Affijn, Daantje kwam ook wel eens bij zijn tante en dan kwam Mevr. bij Opoe vragen of Zus thuis was en of ze met Daantje kwam spelen. Nou, dat vond ik wel wat dat je in die mooie tuin lekker mocht schommelen en wippen. Mevr. zat dan in het theehuisje en dan kregen Daantje en ik een glaasje limonade. Voor mij was dat heel wat, dat was het einde. Mevr. was op een keer ook weer bij Opoe toen Gijsje v.d. Wal ook aan kwam wippen. Ze zei: Gijsje wat heb jij een mooi hoedje op. Ja, zei Gijsje, dat is een hoedje van de steun, en Mevr. lachen. Ze had toen voor de eerste keer van de steun getrokken. Mevr. was een deftige dame. Ze had een rimpelnek en een zwart fluwelen bandje om met een gouden hangertje er aan. Ik vond het prachtig en ik dacht, ik wil later ook zoo'n nek hebben, maar nu ik er aan toe ben, ben ik er niet zoo wild meer op. O ja, ik vergeet nog te vertellen dat de Tinekes Hoeve de eerste hoeve was met onbrandbaar riet. 14 dagen erna brandde het onbrandbaar riet als een fakkel en is het heele spul afgebrand. Dat was wat. Affijn, de zaak is weer opgebouwd. 's Winters als de koeien op stal stonden mocht ik met Opa mee gaan melken. Ik stapte dan aan de hand van Opa met mijn riekje op mijn schouder mee. Opa had van hout een riekje voor mij gemaakt. Als we dan de stal binnenkwamen was het daar zoo zalig warm en het gerin- kel van de kettingen waar de koeien aan vast stonden vond ik zoo'n gezellig gehoor en dan die lucht die vond ik zoo lekker. Opa kende alle koeien bij naam. Dan zei hij: vooruit Bertha opstaan, ik moet je melken, of: Dora, opzij een beetje, zoo kan ik niet bij je komen. Ik mocht ze dan met mijn riekje wat pulp geven. Ik ben ook weleens in een hoekje van de stal van de warmte in slaap gesukkeld.

De Tinekeshoeve van de heer Du Croo, waar de grootvader van Cera boer was. ( p r e n t b r i e f k a a r t Gemeente Archief Gorinchem)

Vogelswerf . Het oude veerhuis " h e t c a f é van O r t e n , de t a n t e van Gera V e r s l u i s . Rien V e r s l u i s was de veerman en Ort beheerde h e t café,Afgebroken 27( f o t o u i t c a . 1 9 3 8 )

's Zomers mocht ik dikwijls met Opa mee met de hittekar naar de Hooge Boom om te melken. Dan gooide Opa wat melk zoo van de koe in het deksel van de melkbus en dat dronk ik dan zoo op. Ik moet er nu niet meer aan denken, om te rillen gewoon. Tine du Croo was wat ouder dan ik en die had een heel klein tweewie- lig fietsje en laat ik dat nou krijgen toen ze eruit gegroeid was. Nu dat was kaasje he. Ik natuurlijk fietsen leren. Ik was bijna tien jaar dacht ik. Toen ik fietsen kon, fietste ik alleen naar Vogelswerf, daar woonde een broer van Opa en daar kwamen we veel. Oome Rien en tante Ort. Ze hadden twee kinderen: Mijntje en Kees. Met Mijntje heb ik mijn leven lang omgegaan. Anderhalf jaar terug is ze op 84 jarige leeftijd gestorven, ik heb de hele dag bij haar gezeten en herinneringen opgehaald. Wat hebben we toch altijd een schik gehad, zei ze. Om 6 uur wou ze dat ik weg ging en om half zeven was ze dood. Nu over de tijd met tante Mijntje. Ik fietste dan Zaterdagsmiddags naar Vogelswerf, dat is de Spijkse dijk uit. Mijn Moeder was wel eens kwaad op Opoe want het was toch een heele onderneming voor zoo'n jong kind, het was toch drie kwartier fietsen en ze wisten nooit of ik aange- komen was, want telefoon had je toen natuurlijk niet. Het was toen wel rustig op de dijk. Als kinderen ergens aan het spelen waren, riepen ze: 0, kijk eens wat een klein fietsje. Oome Rien was veerman op Vogelswerf naar Kedichem. Het was een echte brompot maar als ik Zondags wel eens met mijn vriendinnen ging fietsen, zette hij ons toch voor niks over. Tante Ort dreef een echt boerencafétje boven aan de dijk, vlak bij het veer. Tante Ort hield wel van een lolletje, alle leurders kwamen bij haar in het café: drankleve- raars, ellewaren, kruidenier, slager en leurders met een harmonica en dan ging het er vrolijk aan toe daar, dan zei Tante: vooruit, speel een mopje voor een kop koffie. 's Avonds bij het eten merkte ze pas dat ik er was en dan zei ze: Zoo, ben jij er ook weer. Tante Ort had haar Vader in huis, die lag altijd op bed met een witte slaapmuts op met een rode kwast. Ik was als de dood voor hem, ik sloop gewoon langs zijn kamertje. Verder had ze nog zes broers in huis. Manusoom, Japoom, Keesoom, Aartoom, Rienusoom. De zesde ben ik vergeten. Aartoom had geen tanden in zijn mond en zoo'n spits kinnetje. Met het eten zat ik altijd te kijken of zijn kin tegen zijn neus zou komen, maar dat gebeurde nooit, al scheelde het niet veel. Het café van Tante Ort lag schuin tegen de dijk aan. De ingang van het café was op de dijk, het woonhuis was beneden en dan kon je er halverwege ook nog in. Dan kwam je op de deel en dan weer een trapje af naar een keldertje met een luik, daar had Tante haar opslag- plaats met snoep. In een hoek van het café had je een deur naar een klein kamertje met een bedstee en daar sliepen Mijntje en ik. Het was daar echt knus in die bedstee, je hoorde het geroezemoes van het

28

café en het geklik van de biljartballen. Ja, zei Mijntje, we moeten toch wat lekkers hebben voor vanavond in de bedstee. Jij eerst naar het keldertje, je doet het luik achter je dicht en je pakt maar wat je ziet, maar wel chocola uit een aangebroken doos, anders ziet mijn Moeder het. Voor de rest graai je maar wat drop, pepermunt, toverballen en zoo al meer. Als jij terug bent ga ik en jij staat op wacht. Zoo gezegd, zoo gedaan. Mijntje kwam weer boven met een kogelflesje en een hand vol snoep. Toen moesten wij wachten tot Tante Ort niet in het café was, om al dat lekkers naar de bedstee te brengen en een kopje om te drinken. Daar lagen we dan 's avonds prinsheerlijk in de bedstee te smikkelen onder veel gelach, dat Tante Ort haar hoofd om de deur stak en zei: rustig jullie een beetje, ga slapen. Ik herinner me ook winteravonden bij Tante Ort, dan zaten we in het vertrek, zoo werd de kamer genoemd. Het was daar zalig warm en er stond een grote plattebuiskachel met een voetenplaat er omheen. Op de kachel stond een heele grote zwarte hengselpan met karnemelk- sepap te pruttelen en dat rook zoo lekker. Al die ongetrouwde broers zaten dan om die kachel heen met hun kousenvoeten op de plaat. Ze zaten allemaal aan een pijpje te lurken. Dan kwamen er soms een paar buurtjes handenwringend van de kou binnen en zeiden: het is hier beter dan buiten. Ja, kom erin en neem een zit, zei men dan. Dan kwamen de verhalen los. Mijntje en ik zaten als muisjes zoo stil te luisteren, tot op een gegeven moment Tante Ort binnenkwam. Deksels, zei ze, zitten jullie daar nog? Vooruit, naar bed, vort, maar we hadden dan toch een uur gewonnen. Er was daar ook zoo'n dorpstype, Mieke heette ze. Ik was alleen aan het spelen en toen zei ze tegen me: Hier heb je een flesje en vraag eens of Tante Ort een beetje azijn voor me heeft. Ik af en deed mijn boodschap. Tante deed het flesje vol met jenever en toen moest ik het bij haar brengen. Wat was het geval? Dat vrouwtje dronk, maar wou zelf niet in het café komen. Ze stuurde altijd kinderen om een beetje "azijn". Wat ik ook leuk vond was met een juk een paar emmers drinkwater gaan halen aan de Linge. Als de pont aan deze kant lag, liepen we naar het einde van de pont want hoe verder je van de kant was, hoe schoner het water. Voor het afwaswater kwam het niet zoo nauw. Ja, het was toen erg primitief, want er was daar geen waterleiding. Ook de wasch werd in de Linge gespoeld. Ik praat nu over 70 jaar terug. Naast het café was een stuk dijk afgezet met een hekje tot beneden aan toe, daar was het achteruit. Bovenaan stond een pruimenboom en er liep een varken. Mijntje en ik waren beneden aan het spelen, toen Mijntje tegen me zei: ga eens wat pruimen halen joh. Ik niet, zei ik, dat varken loopt daar ook en daar heb ik het niet op. Onzin, zei Mijntje, dat varken doet niets en het kan helemaal niet hard lopen. Sufferd die ik

Vogelswerf. Het oude veerhuis, "het café van OrteW,waar Gera zo vaak kwam, gezien vanuit het westen. (foto H.M. den Uyl, 26 febr.1955)

was, had niet het benul om te zeggen: ga zelf. Affijn, aarzelend ging ik de dijk op. Ik ben bijna boven bij de pruimen en daar komt het varken knorrend op me af, ik zette het op een lopen zoo hard ik kon en dat varken mij na. Wat kan zoo'n beest hard lopen, maar ik in mijn be- nauwdheid ook. Ik sprong onder aan de dijk over het hekje heen, ik had geen tijd om het deurtje open te maken. Mijntje lag slap van het lachen over het hek heen. Mispunt, zei ik, dat wist je wel. Je had niet weg moeten lopen, zei ze onder het lachen. Nou, leuk hoor, zei ik. Achter het huis was ook een sloot en daar lag een schouw in. Wij zaten er met zijn vieren in en we moesten met een polsstok die schouw van de kant zien te krijgen. Laat mij ook eens duwen, zei ik. Ik zette de polsstok aan mijn schouder en maar duwen, met het gevolg dat ik met polsstok en al in het water duvelde. Het was gelukkig aan de kant niet zoo diep, maar ik was toch kopje onder geweest. Hevig gelach natuurlijk van het drietal. Ik kletsnat naar Tante Ort. Wat nou zei die. Ik ben in het water gevallen, zei ik. Ja, dat zie ik, zei zij. Doe maar gauw die natte spullen uit, dan haal ik droge van Mijntje. Die waren me een paar maten te groot, maar ik was tenminste droog. En nu opgedu- veld, zei Tante Ort, en jullie blijven uit die schouw, Ja, Tante Ort maakte korte metten. Mijn hele leven ben ik met Mijntje bevriend geweest, tot haar dood toe. Toen ze getrouwd was kreeg ze vier kinderen, drie jongens en één meisje. Ze woonde ook op Vogelswerf, vlak bij haar Moeder. Ik was toen ook getrouwd en had toen Beb. 's Zomers ging ik dikwijls met Beb achterop bij haar thee drinken en een boterham eten. Later toen wij in Amsterdam woonden gingen we zeker drie maal per jaar bij haar logeren. De kinderen waren toen al groot, maar allemaal nog thuis. We hadden reuze gezellige avonden. Zelf waren ze met zijn zessen en dan wij met zijn tweeën en dan kwamen er soms vier buurten. Dan had je al een heel koppeltje. Dan werd er koffie gedronken en gepraat over het gewas en of de vruchtbomen het deden, of de bieten. Dan kwam er een borreltje voor de mannen en een citroentje met suiker voor de vrouwen. En dan kwam de Harmonika voor de dag. Een van de zoons speelde Harmoni- ka. Er werd dan uit volle borst gezongen, hoofdzakelijk schoolliedjes, zooals: Op de grote stille heide en Hoe zachtkens glijdt ons bootje. Mijn favoriete lied was: KLEIN VOGELIJN OP GROENE TAK WAT ZINGT GIJ 'N VROLIJK LIED WIJ HEBBEN IN ONS HEELE BOEK ZOO'N AARDIG WIJSJE NIET. O ZEG, O ZEG ONS, AARDIG BEEST

WIE TOCH UW MEESTER IS GEWEEST. En als Ome Teus bij de buurters was moest er voor hem gezongen worden van twee bruine ogen, die keken de jager aan. Zo vloog de avond om in gezelligheid. Ik zong uit volle borst mee, maar zoo vals, verschrikkelijk, maar daar gaven ze niet om. (Op school mocht ik niet meezingen want ik bracht de hele klas van de wijs). Zelf gingen we ook wel uit buurten en dan werd er ook altijd gezongen. Niet altijd met een Harmonika, die had iedereen niet, wel met een mondharmonika. Soms deden de kinderen een voordracht en moesten wij het refrein meezingen. Mijn Zuster zei altijd: Hoe jij het bij die boerenmensen uithoudt, begrijp ik niet. Niet om op te scheppen, maar mij mochten ze allemaal. Je moet gewoon doen en zeggen: Hallo, hier ben ik weer eens. Als ik op de dijk fietste werd er dikwijls geroepen: Hé, kom er eens af, wonen hier geen mensen? Nu luidjes, ik stop. Hartelijke groeten, dag hoor.

Gera.

1. Hooqe Boom, naam van een kamp (weiland) bij het Kippebrug- getje over de Schelluinse Vliet, waar inderdaad een hoge boom stond.

2. Zelf Help, grote kruidenierszaak van Du Croo, voorloper van de supermarkt.

Nog eens Gorkumse jeugdherinneringen

van D.J. du Croo (ingesproken bandje, bewerkt door H.M. den Uyl)

In nummer 21 van Oud-Gorcum Varia besteedt de heer Vos aandacht aan de Gorkumse volkslogementen. Ik vond het een bijzonder leuk verhaal en na lezing daarvan maakte ik een gedachtesprong naar het middeleeuwse Sint-Elisabethgasthuis. Mijn geboortehuis, het huis met de Rijzende Zon bovenin, in de Gasthuisstraat, stond op de plaats waar eens het gasthuis gestaan heeft. Er zijn nog altijd fragmenten van te zien. Door de poort in de Gasthuisstraat, naast het pand waarin vroeger de banketbakkerij van Stam was, kom je in een gang, de Gasthuisgang, die naar het Gasthuispoortje loopt. Onze tuin kwam op de Gasthuisgang uit. Aan de achterzijde van de panden van Stam en het daarnaast gelegen huis waar vroeger de schoenwinkel van Muilwijk was gevestigd, kan men nog altijd fragmenten zien van die middeleeuwse bouw. Ik herinner me uit mijn prille jeugd dat er in onze tuin in verband met de riolering of zoiets graafwerken zijn gedaan. Er kwamen toen fragmenten te voorschijn van een kelder. Zonder verder onderzoek is die boel toen weer dichtgegooid en nu is die tuin helemaal volgebouwd, dus er is nooit meer iets van te zien. In mijn bezit is nog een bel (ik vertelde er reeds eerder over) die het randschriít draagt: 'Van Alphen en Van de Werve-n het Arkelse wapen, uit 1548. Die bel zou nog uit het oude gasthuis afkomstig zijn, en volgens mijn moeder zou het de rechter bel geweest zijn. Hoe ze aan die wetenschap kwam, is mij onbekend. Er moet over dat gasthuis wel het een en ander in het gemeentearchief te vinden zijn en ik hoop dat hierover in Oud-Gorcum Varia te zijner tijd eens iets gepubliceerd wordt. Nu we het toch over logementen hebben (want het gasthuis of hospiti- um was in de eerste plaats een gastverblijf), kunnen we dit begrip nog wat verder uitbreiden. Er zijn in Gorinchem immers nog andere verblijven waar men gasten ontving. Ik denk dan in een heel ander genre dan waarover wij het tot nu toe gehad hebben. Ik denk aan de Oude Doelen en Cambrinus, aan de Kolfbaan en Concordia, en zo rijn er nog wel meer. Over de Oude Doelen heb ik al eens eerder iets verteld (zie O.G.V. nr. 9, p. 12 e.v.). Net als in de Oude Doelen had je in Cambrinus op de Appeldijk ook een balzaal en een klein toneelzaaltje. Later is het een

bioscoop geworden. De Kolfbaan is natuurlijk in feite een heel oud geval, van toen er nog gekolfd werd, een voorloper van het tegenwoordige golfspel. Die Kolfbaan had ook een kegelbaan. In de tuin, die grensde aan de Schuttersgracht, stond een muziektent. Daar werden 's zomersavonds een paar keer per jaar uitvoeringen gegeven van het Gorkums Strijkor- kest onder de bezielende leiding van meneer Van de Rosiere. Zijn vrouw speelde piano en zijn zoon Charles was violist. Die is later concertmeester van het Concertgebouw geworden. De andere zoon, Top, speelde cello. Hennie van Aken zat er ook in en mijn zuster en ook mijn vader; die speelde viool. Dat was dus in de Kolfbaan. Concordia was een uitspanning. Daar heeít nog jaren lang aan de Concordiaweg een theekoepel gestaan. Ik herinner me niet meer zo goed of ik er ooit zelf geweest ben, maar ik weet wel dat mijn moeder en mijn vader in een vereniging zaten die Amicitia heette, en die vereniging kwam altijd in Concordia samen. Naar ik meen had Concor- dia ook een kegelbaan. Ik herinner me ook nog als klein kind de speeltuin aan de Arkelsedijk, zo ongeveer ter hoogte van de suikerfabriek Hollandia, de "peeënfa- briek'. Daar had je aan de linkerkant tegen de dijk aan een huis staan, een soort theeschenkerij. Daar was een tuin bij met alle mogelijke toestellen, waar je als kind kon gaan spelen. Dat was het uitje als je jarig was. Dan ging je met je vriendjes en vriendinnetjes naar die speeltuin. De verschillende moeders zaten daar dan een kopje thee te drinken en wij dartelden wat rond, in een draaimolentje, op een wip- plank of op de schommels. Er was ook een poppenkast; daar kon je zelf in meespelen, dat was erg leuk. Als je toch aan de Arkelsedijk was, had je een eindje verderop een boomgaard, een kersenboomgaard. Dat was een reuzeleuk uitje, want in de zomer in de kersentijd gingen wij daar kersen eten in de boomgaard. Nog verderop, voorbij het Arkelse kerkje, was de pastorie. Daar woonde later ds. Berkelbach van der Sprenkel, die getrouwd was met Tine van 't Hoff, lerares in de biologie aan de Gorkumse H.B.S. In de tuin van die pastorie groeiden allemaal sneeuwklokjes. Ten bate van een goed doel kon je voor een dubbeltje sneeuwklokjes gaan plukken, maar je mocht geen bolletjes meenemen.

GURREKUM EN Z'N DREIURGELS

(Gurrekumse Verhaole VI)

Nico van Heumen

Mac Magon en ze vrouw Bet uit de Met van Amerongesteeg, je wit wel bai de Kallekhaove, gonge vroeger mit 't urgel deur de stad. Hai hiette aigelijk Rain van den Broek, mar we noemden 'm altaid Mac Magon. Z'n zôôn Rain [Rein v.d. Broek jr.] was 'n handige knutselaor. Die knutselde zellef 'n harmonikao in z'n dreiurgel. Ok ponste die z'n ege urgelboeke, jao 't hille dreiurgel hettie gemechanezeerd. En nog veul meer. Rain had 'n hil grôôt uwe [=oeuvre] van dreiurgels. Z6 heb Rain 't grôôtste dreiurgel van Holland gemaok, mi drie harmonikao's en drie zaksefôôns, mi twee bellende hemelse engelvrouwkes, en nog twee slaonde tamboers. Mi nog 'n grôôte trom juinde die dat 't 'n meraokel was. Da grôôte dreiurgel kon tie mitte hand dreie, maor ok mechanisch mi benzine of 'n elektrische moter.

Naos 't echpaor Van den Broek ha Gurrekum nog 'n ander stel urgeldreiers. Da waore de broers Geurt en Wullem Vervoorn, zôôns van Jan Vervoorn, Jan Retteketet baigenaomd. Die wôônde toe die taid in de Kaizerstraot. Da urgel was 60 jaor lang 'n vertrouwd straotbêêld in Gurrekum. Veul bekinde straotfegure mochte dikkels ok dreie, zo as Jan Bogget, 'Gekke Janwit de Daolemstraot en Huib Verheul ("Gekke Huib") die in de Revetsteeg wôônde. Die hadden 'n grôôt maotgevoel en ze waore nie kapot te kraige.

't Urgel kwam elke week bai ons in de Daolemstraot. Dan waore ze mi s'n drieë; veural de gebroeders Retteketet, die dreide dan om de beurt, omda 't nogal zwaor werk was om da urgel te dreie. En dan de ouwe Jan die kwam tan langs de deur mi s'n bakkie om 'n cintje op te haole of een hallefie, dan was tie al dik tevreje. Dan kwam tie extra nog kloppe: "Heujj ..., bi je tois?"'Jewel!" "Nou, he je 't urgel dan nie gehoord?" "Jao, da hewwe wel gehoord."Nou, dan wit je 't toch!" Dus aigelijk gedekt oftie wou zegge: "Gif me is 'n cint of 'n halleve cint."Nou, dan wier taor mêêstal an voldaon. Je begrêêp ta. Da waore van die echte leuke mominte, he. As 't urgel dan an 't dreie was - den êêne week kwam Van den Broek en den andere week kwam Retteketet mi s'n urgel, maor 't ston in de Daolemstraot gelaik, as t'r maor 'n urgel was - dan kwamme de vrouwe

35

Het d r a a i o r g e l "de Arkelw van Rein van den Broek.

al, onder andere ok main moeder, die kwam nao buite gerend, en gonge an 't danse. 't Urgel bleef tan extra lang in de Daolemstraot. Dus me mekaor hadde me daor veul plezier mee.

Rein van den Broek met zijn draaiorgel o p d e Grote Markt.

DE KLOMPENSCHOOL EN EEN KLOMPENGRAP

Nico van Heumen

Op de Kalkhaven Raa je vroeger Wee scnoren voor tier lager onder- wijs: de Christelijke lagere school en de Openbare lagere school Nr. 1. We willen het hier hebben over de openbare school, die al weer sinds lang verdwenen is, evenals trouwens de chr. school. De school was gevestigd in een groot gebouw aan de zuidkant van de Kalkhaven, gebouwd in 1874 na de demping. Beneden zat de lagere school en het bovengedeelte van het gebouw huisvestte de Rijkskweekschool. Omstreeks 1927, het jaar waarin dit verhaalje speelt, waren er de volgende leerkrachten: klas 1. mej. De Bruin / klas 2. Klaas Boon / klas 3. mej. Breesnee / klas 4. Otje van Mameren / klas 5. Wout Blok / klas 6. meneer Boelhouwer, het hoofd van de school. Ik heb veel goede herinneringen aan die mensen en aan de school. De school werd voornamelijk bevolkt door kinderen uit de bovenstad, zoals uit de Dalemstraat, het Laantje, de Keizerstraat, van de Vissersdijk en de Kalkhaven.

Aangezien de meerderheid van de leerlingen in die tijd klompen droeg, werd de school in de volksmond de Klompenschool genoemd. Veel kinderen van minder draagkrachtige ouders kregen van meneer Boelhouwer, ons schoolhoofd, een bon die ze konden inleveren bij klompenmaker Van Wordragen in de Molenstraat. Op die bon verstrek- te deze hun dan kosteloos een paar klompen. Rustig passen was altijd zijn devies. Behalve veel voordelen zat er aan het op klompen lopen ook een nare kant. Als je er te snel mee wegliep, b.v. bij het voetballen, brak er gemakkelijk een kap af. Ook gebruikten wij de klompen nogal eens om ermee te vechten, wat natuurlijk ook niet bevorderlijk was voor de goede staat van de klomp. Al heel snel werden wij vertrouwd gemaakt met het zelf leggen van een of twee bandjes om de klomp. Die veroorzaakten echter op hun beurt weer kapotte en zwerende enkels vanwege het schaven, en dus ook kapotte kousen, waar moeder niet zo dol op was. De lange gang midden in de school stond vrijwel altijd vol met klompen, die netjes op een rij moesten staan. De klompendragers zetten hun klompen daar neer en gingen op kousevoeten en soms zelfs blootsvoets naar hun lokalen. Wekelijks hadden twee leerlingen klom- pendienst. Na de aanvangsbel van 9 uur moesten zij in 10 minuten de klompen keurig recht zetten onder het kapstoknummer dat elke leerling had.

Het is zover. Houw Slob en Nico van Heumen uit klas 5 zijn aan de 38

D e openbare lagere s c h o o l nr.1 a a n d e Kalkhaven,waar Nico' van Heumen het o n d e r w i j s volgde. (prentbriefkaart G e m e e n t e Archief G o r i n c h e m )

Het houten zwembad b u i t e n de Dalempoort. ( p r e n t b r i e f k a a r t G.A. Gorinchem).

beurt om dit karweitje op te knappen. Het is een prachtige, zonnige zomerdag in het jaar 1927. Echt weer om tussen de middag even te gaan zwemmen in het houten zwembad Buiten de Dalempoort. De schoolbel van 9 uur rinkelt. Houw en Nico hebben dus 10 minuten om hun werk te doen. Ze rennen heen en weer, van plan om. eens een flinke grap uit te halen. Ze zetten telkens twee linker en twee rechter klompen naast elkaar onder een kapstoknummer. Keurig binnen de 10 minuten zijn ze klaar en gaan netjes naar hun klas, kwansuis van de prins geen kwaad wetend. De ochtend gaat in alle rust voorbij. Het is 12 uur, de horde breekt los. De kinderen die willen gaan zwemmen hollen naar de gang, kijken nergens naar en nemen hun klompen snel onder de arm om op hun kousevoeten, want dat gaat vlugger, weg te rennen en als eerste in het zwembad te zijn. Maar degenen die tussen de middag naar huis gaan, hebben meer tijd, trekken hun klompen aan en ontdekken meteen wat er is aangericht. Er breekt een tumult van jewelste los en het geharrewar duurt zeker een kwartier eer men de juiste klompen bij elkaar gezocht heeft en huiswaarts kan gaan, maar dan wel toegetakeld met schrammen en builen. Na het zwemmen komen ook de anderen erachter wat er is gebeurd. Ruimschoots vóór tweeën zijn ze al op het schoolplein om de klompen te verwisselen en de juiste op te zoeken. Houw en Nico hebben weer dienst om 2 uur. Nu worden door hen de klompen natuurlijk weer heel braaf keurig links naast rechts onder het betreffende kapstoknummer gezet.

Het muisje zou echter nog een staartje hebben. De onderwijzers ondervroegen die middag de leerlingen in hun klassen, wie dat gedaan zou hebben. Het duurde niet lang of een meisje verklikte Houw en Nico, met als gevolg dat dezen gedurende een week een uur langer op school moesten blijven om strafregels te schrijven: Wij moeten de klompen wel netjes op een rij zetten, maar nooit ofte nimmer meer de klompen verwisselen.

"GEMENGD NIEUWS"U1T DE VORIGE EEUW

W.J. Boudeste in ............................................................................................................

Uit een nalatenschap kriani ik enige tijd geleden in het bezit van enkele oude, vergeelde en half vergane kranten uit het eind van de vorige eeuw. Waarom deze Icranten -het Leidsch Dagblad en het (Amsterdamse) Volksdagblacl, van eind augustus/begin september 1897- destijds door mijn Haagse schoonfaniilie zijn bewaard en ook daarna in bijna honderd jaar nooit zijn weggedaan, is mij vooralsnog een raadsel.

Niettemin heb ik de kranten met veel genoegen doorgelezen: niet elkaar geven ze een beeld van een kleine twee weken iiit het leven van onze (over)grootouders, nu dus ruim 90 jaar geleden. De kranten geven een idee van wat de mensen in die dagen interesseerde, waar men zich mee bezig hield en uat toen helangrij}: nieuws was.

Naast berichten uit binnen- en buitenland gaven de kranten veel plaatselijk nieuws. Een flink deel van de beschikbare plaatsruimte was bestemd voor het dagelijkse feuilleton, en vooral de vele advertenties geven een goede kijk op het leven van alledag in de maatschappij van toen.

Vooral het Volksdagblad bracht veel nieuws "uit de arbeiderswereld": berichten over arbeidsconflicten en sociale onrust, vakbondsnieuws en een verslag van het in die dagen gehouden meerdaagse Internationale Congres voor Arbeids- wetgeving te Zurich.

Bij het binnenlandse nieuws o.a. berichten over de viering van de 17e verjaardag van Koningin Wilhelmina, de voorbereidingen voor de Kroningsfeesten in 1898 en het Staatsbezoek van de Koning van Siam.

Veel ruimte i,n de kranten werd ook ingenomen door het zgn. ' "gemengde nieuws": berichten over gebeurtenissen van allerlei aard uit het hele land, die belangrijk genoeg werden bevonden om ook in buiten de eigen streek verschijnende kranten te worden opgenomen. Nelnu: ook aan enkele berichten uit de streek rond Gorinchem werd in die dagen blijkbaar die bijzondere nieuwswaarde toegekend:

I11 de eerste plaats een bericht uit Gorkum, in het Leidsch Dagblad van maandag 6 september 1897:

"Ee~ie vrouw t e Gorkum is bij h e t scAeppe11 van een emmer water i n de Groote haven g e v a l l e n en le\,enloos daarui t opgehaald. "

Een t r a g i s c h b e r i c h t , m a a r v e e l m i n d e r s e n s a t i o n e e l d a x h e t b e r i c h t i n d i e z e l f d e k r a n t o v e r e e n M o o r d a a n s l a g t e h 'erkendani, d a t o p z a t e r d a g 3 s e p t e m b e r a l i n h e t (Ams te rda i i i s e ) V o l k s d a g b l a d h a d g e s t a a n :

Moordaanslag te Werkendam. Bfeu uieldt uit Weiiceiidaui : Iu ilcii laten avoud vnn Woriisdng is bier een

moordrnusliig gepleegit 01, zekereuWouter Kiebooru, vnder vaii eer1 talrijk Iiiiirgeziu.

Lìe uinii kwniu tcgeii lialf elf uit de lierberg vali ' D. v. d. W. nnu deu Sasdijk, In de herberg zelf was. voleeus verklariug v ~ udeu kastelein, niets ,V O O ; ~ C V R ~ ~ ~ U .

De gewoude had er eeii pnrtd l~ i l j s r t gespeeld niet C. v. O. ECU Iiouderd iiieter voorl)Ü d{. herberg scliijut liu aaug(~ra1leu te zij11 en vreeielijk gesue- dei]. Op zijii hulligeroep kwam ziju eigeii vrouw toesu(~llcii, die danr dicbt bij woout, eii geliolpeu tloor pnnr rnaui1CIi werd I<.voorzichtig op eeu kriiiwagcii unar liiiiu geredeu. Daar bleek, dat liij oclit dicbpe siicdeii over lict lioofd eu in den nek lind oiitraugc~u. Hacl lig eeii kwartier lauger j

I roo RRII (lei1 duk pelegcii, tlaii was liij doodgebloed. OP de plant3 der iiii~daxil ~\lc.rdcii eeue zij~lcu

1 pet aii c'cii 1ag~scliooii gcvoiide~i,'blijkbenr vnii tleii uaiirnller. Dc. zwaarsie voidaiikiug rust 01) gc~iiooiii(lciiC. v. O., die bekeiid ~ t a n t nls een lief- liebher vaii veclitru.

Het L e i d s c h D a g b l a d v o e g t h i e r a a n n o g h e t v o l g e n d e t o e :

"De gemeentepolitie doet scherp onderzoek. Ook de r~aclitmeester der mar-echaussee u i t Iqooudrichem i s oiimiddelli jk met liet gepleegde f e i t i n kennis ges te ld . "

Op d i n s d a g 7 s e p t e m b e r g e e f t h e t L e i d s c h D a g b l a d e e n b e r i c h t o v e r e e n o n g e v a l i n M e e r k e r k , w a a r b i j e v e n a l s i n h e t Gorkumse b e r i c h t , e e n g e v a l v a n v e r d r i n k i n g w e r d g e m e l d :

"Vri jciagavolid omstreeks e l f ureli had b i j de draaibrug Weverwijk over de Keulscl~evaart b i j Meerkerk eeii droevig voorval plaa t s . De brugvach t e r Lodder geraakte, crlisl eid door de duister-liis en meenende, dat J i i j de brug geheel had dichtgedraaid, wat echter n i e t bet geval schi jn t geweest t e z i j l i , t e icater, met het treurig gel'olg, dat A i j verdronk. Door het ui t b l i jven oliyerust geworderi, ging mei] zoeken en vond men weldra het l i j k dri jvende. De brug stoiid nog a l t i j d open to t groot gevaar voor voetgangers o f r i j t u i g e n , d i e i n de heersclieiide duis ternis de brug moes ten passeeren. "

Van g e h e e l a n d e r e a a r d z i j n t w e e b e r i c h t j e s u i t h e t V o l k s d a g b l a d . H e t e e r s t e u i t d e k r a n t v a n z a t e r d a g 28 a u g u s t u s 1 8 9 7 o v e r d e g e v o l g e n v a n h e v i g o n x e e r t e G o ~ i d r i a a n :

Onweer. T e Goudriaan, in d e Alblasserwaard, woedde

Woensdagmiddag een allerhevigst oiiweder, ver-gereld vhn hagelbuien. T e half Jrie ongeveer sloeg ds blikae:~ in deu be r i toren, 6&~=rzout t~ibrauü te veroorzaken. Eeu hit, die in een tegen den toren gebouwd loodsje zich bevond, werd getroffen en is over het geheele licliaam verlamd. In de openbare school hagelden een zevental ruiten in.

" , t Y

O p maandag 30 a u g u s t u s t e n s l o t t e n o g e e n ' p o l i t i e k ' b e r i c h t : d e a a n k o n d i g i n g v a n e e n n a t i o n a l e m e e t i n g \,an d e S o c i a l i s t i s c h e Bond i n L e e r d a m op z o n d a g 1 2 s e p t e m b e r 1 8 9 7 , " t e n g u n s t e van h e t s o c i a l i s m e " :

Soc. Bond te Leerdam. Op Zondag 12 Septctmber zal des miildngs om

half 2 op eeu land tus~clieu Oostc~rwijk eii Leer- daiu een uationalc uieetiug plaats liebbeii teu giiiiste van het soainlisme. Alli npi.t:kt~ru ~ i i I 1 v : i

optredeli de heereii P. 1)omela Nieuweuliiiis, 1,. n! Hermalis en J. A. Berguieijer. Ijt. iiiifipiiiig m1 wordeii opgi:luiaterd met zaug eu uiuziek, tertvijl consumptie op het terrein aanwezig r a l aüu. Er ie gelegenheid to t disciisuie.

Museum ,,Dit is in Bethlehem"

Gasiliuisstraat25 4201 JM Gorinchem Td. 01830-32821

"Dit is in BethlehemU-varia

A. Dunsbergen,

voorzitter beheerscommissie museum "Dit is in Bethlehem".

Expositie "Kriskras door Gorcums verleden"

Naar aanleiding van het 100-jarig bestaan van de' Vereniging van Archivarissen

in Nederland werd van 1 4 september t/m 17 november 1991 een expositie

georganiseerd waarbij een indruk werd gegeven van het gevarieerde historische

materiaal van het Gorcumse gemeentearchief.

Uiteindelijk werd besloten de expositie met één week te verlengen, zodat

het tentoongestelde materiaal tot en met 24 november in het museum te

zien was.

De expositie trok bijna 2100 bezoekers. Vooral veel leerlingen van de Gorinchemse

scholen bezochten de expositie. Gemeentearchivaris A.J. Busch stelde een

brochure samen waarin hij hct Gorinchems verleden kriskras beschreef en

waarbij tevens de tentoongestelde voorwerpen werden toegelicht.

Expositie "Licht in de K&

111samenwerking met de Artotheek Gorinchem wordt van 7 december t/m

26 januari 1992 een dubbel-expositie georganiseerd. De opening van de expositie

werd verricht door Abe van der Werff, directeur van de Culturele Raad Zuid-Holland.

Die opening trok veel belangstelling, niet in het minst vanwege het felle licht

dat in het kader van de openingshandeling op een groot kunstwerk van ijs

werd ontstoken. Dit kunstwerk, een transparante kubus van 120 s 120 x 120 cm,

bleek door de aanhoudende koude minder snel t e smelten dan verwacht, zodat

gedurende een ruime week zich nog velcn aan dit kunstwerk konden vergapen.

Portret van weesmoeder Hilleke de Roy, met rechts het stadhuis van Gorinchem,l586. (Burgerkinderweeshui s, Gorinchem).

De keuken van het Oude-Vrouwenhuis aan de Haarstraat. Schilderij door Cornelis de Jonker, 1785. (Verzorgingstehui s"GroenmarktU).

De kunstobjecten voor deze tentoonstelling, die zowel in de artotheek als

in het museum te bezoeken is, zijn voornamelijk afkomstig van de Stichting

"Lichteffecten in Schilderkunst en Sculptuurq' uit Eindhoven. Het bijzondere

van deze expositie is dat de kunstwerken niet alleen op de begane grond te

bezichtigen zijn, maar ook op de bovenverdiepingen tussen de vaste collectie

zijn geplaatst.

Expositieprogramma 1992

15 februari t/m 26 april Pasen

Over de geschiedenis en aspecten van het Paasfeest

16 mei t/m 5 juli Roken

Een selectie uit de collectie van Jan Anderson

uit Vlaardingen

26 juli t/m 18 oktober Jan Kruis

Werk van Jan Kruis voor Jan, Jans en de

kinderen en geschilderde portretten.

7 november t/m medio januari

1993 Gorcums zilver

Zilver uit de 17e-19e eeuw in Gorinchem

vervaardigd door Gorinchemse zilvers me dei^.

Jubileum-expositie ter gelegenheid van

het 80-jarig bestaan van het museum.

Oproep

De beheerscommissie nodigt alle leden van de Historische Vereniging "Oud-Gorcum"

uit het museum in t e lichten over eventuele vindplaatsen van Paasdecoraties

en -curiosa van vóór 1940; dit in verband met de expositie "Rond het Paasei".

Medewerkersbijeenkomst

Op dinsdag 17 december vond het jaarlijkse uitje met alle medewerkers van

het museum weer plaats. Dit keer gingen we met de bus naar Rotterdam,

waar - speciaal met het oog op de naderende jubileumtentoonstelling - de

zilverexpositie in Het Schielandhuis werd bezocht.

46

Vervolgens werd koers gezet richting het Hilton Hotel, waar een heuse High

Tea werd genoten. Zoals gebruikelijk werd de bijeenkomst besloten met de

traditionele groepsfoto. Ook deze keer kostte het fotograaf Icreszner weer

de nodige moeite orde in de chaos te scheppen.

Afscheid

Op de bijeenkomst van museummedewerkers werd afscheid genomen van

hlarry Versluis, voor wie helaas in het museum geen blijvende plaats kon worden

vrijgemaakt. Marry werd door Rob Kreszner toegesproken, waarna haar een

cadeau werd overhandigd. Wij wensen Marry veel succes bij haar sollicitaties.

-Zieke

Onze altijd en overal aanwezig secretaris, mevrouw J.J. de Kok, is geveld.

Zij heeft enige tijd in het ziekenhuis moeten verblijven, maar is gelukkig

weer herstellende. Beterschap.

De t r a d i t i o n e l e groepsfoto van de museumedewerkers, genomen i n het Hi lton Hotel t e Rotterdam op 17 deaember 1991. ( f o t o Rob Kreszner) .

JAARVERSLAG 1991 ..................................................................................................................

Het bes tuur van de H i s t o r i s c h e Veren ig ing "Oud-Gorcum" was op 1 j a n u a r i 1991 a l s v o l g t samengesteld: H.C.P. Bloembergen, v o o r z i t t e r . W.Kreukniet-den Her tog, s e c r e t a r i s . H. Blom, penningmeester. A.J. Busch, G.de Groot, W.A.v.d.Hoff, H.A.de Kok,drs. H.M.den Uyl en C.A.de Vr ies-Adr iaans, leden.

Ere1eden:G. Nieuwenhuis en C.de R u i t e r .

Redak t ie "Oud-Gorcum Var ia " : B. van Beuzekom en des. H.M. den Uy l .

C o n t r i b u t i e : f . ZO,= per j a a r .

I n de Beheerscommissie van h e t museum " D i t i s i n Be th le - hem" z i j n namens "Oud-Gorcum" vertegenwoordigd: m r . A . Dunsbergen, v o o r z i t t e r . 2J.Kreukniet-den Her tog, v i c e - v o o r z i t t e r . .J.B. Eikelenboom, p l v . s e c r e t a r i s . A.J. Busch, adv iseur .

De algemene ledenvergader ing werd bi jgewoond door 45 pe r - sonen.

I n de H i s t o r i s c h e ReeksUOud-Gorcum" verscheen:"Lusthoven i n GorinchemU,door A.J.Busch en Ca r l a S.Oldenburger- Ebbers.

E r werd bes lo ten medewerking t e ver lenen aan de ins tand- houding en de r e s t a u r a t i e van de Gorkumse molens. Namens "Oud-Gorcum" z a l d i t gedaan worden door de heren H.C.P. Bloembergen en W.A.v.d.Hoff. De aanbied ing van de z i l v e r e n kandelaars en een s n u i t e r werd met en ige f e e s t e l i j k h e i d i n he t museum gevierdc

Op 15 a p r i l over leed onze o u d - v o o r z i t t e r ir.H.G.Joosten.

Het programma van h e t a fge lopen j a a r zag e r a l s v o l g t u i t : Donderdag 3 1 j a n u a r i : l e z i n g met d i a ' s over b o e r d e r i j e n i n de Alb lasserwaard door b e s t u u r s l i d H.A.de Kok. Donderdag 21 f e b r u a r i : Algemene ledenvergader ing. Na de pauze werd een f i l m ver toond over de r e s t a u r a t i e ( e n he t u i t - e inde1ij k e resu1 taa t ) van de Lingehaven.Deze f i l m werd be-

sch ikbaar a e s t e l d door h e t Gemeentel is ik A r c h i e f . Donderdag .i8 maartYHet schaap met de ;ijf poten" , s p e u r t o c h t i n n o t a r i ë l e arch ievenU.Lez inq door dr .W.Heersink,rechts- h i s t o r i c u s aan de V r i j e u n i v e r s i t e i t t e Amsterdam. Donderdag 25 a p r i l : Lez ing met d i a ' s over 's-Hertogenbosch. Zaterdag 25 mei: E x c u r s i e naar 's-Hertogenbosch.Programma: v a a r t o c h t OD de Dieze,onder .de s t a d door;een b e z ~ e kaan de St .Jan en de ~ouwschuur , en een r o n d l e i d i n g door de s tad . Een zeer geslaagde dag. Donderdag 26 september:"Gezondheidszorg i n v roeger dagen". L e z i n q met d i a ' s door de d e s t i j d s i n Gorinchem g e v e s t i g - de h u i s a r t s G.den Har tog. Donderdag 17 ok tober : "Het maken van een monumentenbeschri j- v i n g i n de A lb lasserwaard" .Lez ing met d i a ' s door dra.C.van Groningen en J.Jehee,resp.kunst- en b o u w h i s t o r i c u s . Ook Gorinchem kwam h i e r b i j u i t g e b r e i d aan de orde. Donderdag 2 1 november: "Een avondje Langerak". Ir. D.Vuyk u i t Bloemendaal v e r t e l d e over z i j n geboor tep laa ts .

A l l e l e z i n g e n werden gehouden i n WijkgebouwUDe HeulM,Nieu- we Hoven 143.

B e l a n g r i j k was de aankoop van twee z i l v e r e n kandelaars en houder met s n u i t e r , ve rvaard igd door de Gorkumse z i l v e r -smid Johan van Ameronge jr. i n 1737. Deze aankoop was mo-g e l i j k dank z i j de g r o t e b i j d r a g e u i t h e t Rembrandtfonds, aangevuld met b i j d r a g e n van "Oud-Gorcum" en h e t Fonds Aankopen en R e s t a u r a t i e . Geschonken werd door oud- leden van de VOR t e Le iden, een z i l v e r e n b r i j l e p e ] , gemaakt t e Gorinchem. Een z i l v e r e n p i j p e n b a k j e , ve rvaard igd t e Schoonhoven en a f k o m s t i g u i t h e t b e z i t van de vroegere gemeentesecretar is van Gorinchem, W. S lootweg(2e h e l f t 19e eeuw)werd geschonken door dr.H.A.Holtz u i t B i l t h o v e n . Aangekocht i s een s c h i l d e r i j van H.E.Jansen;gerestaureerd een s c h i l d j e van h e t S t .Lucasg i lde . D i v e r s e schenkingen z i j n toegevoegd aan de c o l l e c t i e . Het b e s t u u r vergaderde v i e r maal en wel op 10 j a n u a r i , 4 a p r i l , 15 augustus en 27 november. "Oud-Gorcum V a r i a " verscheen i n 1991 d r iemaa l . Het a a n t a l leden bedraagt 492.

Gor i nchem, december 1991 W.Kreukniet-den Her tog, s e c r e t a r i s .

Donderdaq 30 januari : "Het dialect van Gorinchem en zijn plaats binnen de Neder- landse dialecten". Lezing door dr. J.B. Berns, afd. Dia- lectologie van het P.J.Meertensinstituut te Amsterdam.

Donderdaq 20 februari: Algemene ledenvergadering. Agenda: l.opening.

2.ingekomen stukken en mededelingen. 3.vaststellen van de notulen van de algemene ledenvergadering van 21 februari 1991.

4.jaarverslag secretari opgenomen in di t b1 ad). 5.jaarverslag penningmeester. 6.jaarverslag"Fonds Aankopen en Restauratie". 7.verslag kaskommissie. 8.vaststellen van de rekening over 1991 en de

begroting over 1992. 9.verkiezing kaskommissie. 10.voorstel tot verhoging van de contributie. 1l.museum. 12.bestuursverkiezing:Aftredend zijn mevr.W.Kreuk-

niet-den Hertog,de heer W.A.van der Hoff en mevr. C.A.de Vries-Adriaans.Mevr.De Vries is niet her- kiesbaar. Voorgesteld wordt:mevr.J.Kruijt-v.d.Hoeff.

13.wat verder ter tafel komt. 14.rondvraag. 15.sluiting.

Na de pauze zal de heer A.L.van Tiel ons meenemen op een rondwandeling door Oud-Gorcum,aan de hand van dia's.

Donderdag 19 maart: Genealogie, stamboomonderzoek en fami l iegeschiedeni s rond- om Gorinchem. Mevrouw L.Aben-Nederpeld uit Nijmegen wil ons hierover interessante gegevens verstrekken,

Donderdag 23 april: Meteorologie of wel de geschiedenis van het weer. Lezing met dia's door de heer H.N.Brouwer uit Roosendaal, mede- werker weerdienst bij de Luchtvaart.

-- Zaterdag 30 mei: Excurs ie naar Bergen op Zoom. Nadere mededel ingen h i e r o v e r volgen. Ook z a l nog worden g e t r a c h t een avond over Bergen op Zoom t e organiseren.

Bovengenoemde l ez i ngen en de algemene ledenvergader ing worden gehouden i n Wijkgebouw "De Heul " , Nieuwe Hoven 143, aanvang steeds 20.00 uur .

MUTATIES IN HET LEDENBESTAND .............................

Nieuwe leden:

-D. Blom, Gorinchem -J.L. Blom, Veenendaal -A.A.Blom-v.d.Heijden, Gorinchem -mevr.E.Dubbeldam, Gorinchem -W.J.v.d. E l sho f , Gorinchem -mevr.N.v.d.Giessen, Gorinchem -J.L. de Gooyer, U.S.A. -A'. den Hartog-van den Berg, Gorinchem -P. Hendr ixks, Gorinchem -A. Kemper-van G inke l , Amsterdam -G.N. Nap-Verdonk, Gorinchem -W. Romijn, Gorinchem -B.S. Tak, Gorinchem -N.H. van Unen-Buisman, Roosendaal -S.van ' t Ve r l aa t , Gorinchem

Overleden:

-S.J.H.Scheffer l ie-van Ba l l egoo i j en , Gorinchem -H. K. Sterkenburg, Gor inchem(hij pub1 i cee rde een j a a r ge-

leden nog i n ons b1ad:OGV nr.20,pag.41-52) -mevr.E. Verduin, Gorinchem.

Bedankt:

2 leden

NIEUWE LITERATUUR OVER STAD EN STREEK

-VERTEL NOG EENS OVER DE OORLOG C.B.de Lang. Met a l s o n d e r t i t e l "Oor logsher inner ingen van een onder- w i j z e r " v e r t e l t Gorkumer Kees de Lang over z i j n be leve- n issen t i j d e n s de Tweede Wereldoor log, aangevuld met wat h i j i n I n d i ë , b i j de V r i es Robbé en a l s l e r a a r Engels meemaakte. Het boek t e l t 109 p a g i n a ' s en bevat 60 f o t o ' s en Kaarten. Formaat A4. V e r k r i j g b a a r i n de boekhandel. P r i j s f . 29,90.

-VAREND VERVOEREN Ir. K. Baars. D i t boek behandel t de geschiedenis van 100 j a a r Merwede- kanaal , o f f i c i e e l i n d i e n s t g e s t e l d op 28 oktober 1891, met de i n g e b r u i k s t e l l i n g van de nieuwe s c h u t s l u i s b i j Vreeswi jk . 151 pag ina ' s , d i v e r s e f o t o ' s en tekeningen. Formaat A4. V e r k r i j g b a a r i n de boekhandel. P r i j s f . 45,=.

-STREEKGENOTEN I 1 Maarten W. Schakel. A l s v e r v o l g op de i n 1990 verschenen bundelHStreekgeno- t e n I"verscheen onlangs een tweede bundel h i s t o r i s c h e verha l en. De au teur b e l i c h t i n 27 hoofdstukken opnieuw face t t en u i t de geschiedenis van de Alb lasserwaard en de V i j f h e e - ren1 anden. 130 pag ina ' s , 25 a fbee ld ingen , formaat A4. ISBN 90-72544-05-6. Een u i t g a v e van PR Sponsor Spor t P u b l i c i t e i t t e Hoor- naar. V e r k r i j g b a a r i n de boekhandel. P r i j s f . 39,50(bi j voo r i n t eken ing f . 29,50).

-TOERISTENGIDS VOOR DE ALBLASSERWAARD EN DE VIJFHEEREN: LANDEN D i v e r s e a u t e u r s . Deze g i d s i s n i e t a l l e e n voor de t o e r i s t , maar ook voor de bewoner van de s t r e e k z e l f van be lang. E r s t a a n b i j - dragen i n van ondermeer P.verhagen o v e r b o e r d e r i j v o r m e n , P. W i l 1 o v e r s t r e e k t a a l en de molens door de M o l e n s t i c h - t i n g . He t b a t i g s a l d o komt t e n goede aan deHNatuur -en Vogel- wacht A lb lasse rwaard " . 228 p a g i n a ' s , fo rmaat 10 x 20 cm. Een u i t g a v e van de L i o n s c l u b A lb lasse rwaard , V e r k r i j g b a a r b i j d i v e r s e VVV-kantoren,banken de boekhandel . P r i j s f . 17,50

1991. en de e rken -

-DE MAUWERD,le JAARGANG NR.4,AUG.1991 D r i e m a a n d e l i j k s e u i t g a v e van de "V r ienden van de S t r e e k - t a a l A l b l a s s e r w a a r d en V i j f h e e r e n l a n d e n " , w a a r i n v e r h a l e n en u i t d r u k k i n g e n i n h e t p l a a t s e l i j k d i a l e c t van de Waar- den. V e r k r i j g b a a r i n de boekhandel . P r i j s f . 4,95.

-HEDEN EN VERLEDEN VAN ZALM EN ZEGEN I N DE BIESBOSCH Wim van W i j k . Gesch ieden is van de z a l m v i s s e r i j op de Nieuwe Merwede (1870-1932). Bronnenonderzoek en gesprekken met oud- v i s s e r s . Een u i t g a v e van de Europese B i b l i o t h e e k t e Zaltbommel, 1991. He t boek t e l t 84 p a g i n a ' s en t a l van i l l u s t r a t i e s .

ISBN 90-288.5133 X/CIP.

P r i j s f . 32,50.

........................................................

Gezicht op dorp en kerk van Dalem u i t he t westen b i j sneeuw en mist; aan de l inkerkant de Lingsesdi . jk , rechts de Waaldi jk . ( f o t o H.M.den Uyl , 16 f e b r u a r i 1956)

Voor zijn verzameling van Gorinchemse geluiden vraagt een oud-Gorcumer opnamen van:

muziekkorpsen: De Bazuin, De Volharding enz. zangkoren: Zang en Vriendschap, Tävenu enz. mondharmonicavereniging amateurorkesten jazzorkesten straatorgels torenklok van de Dalempoort raderboot van de rederij Fop Smit & Co. afmeren van de veerboot radiouitzending "Gorinchem centraal" van de Vara in 1972

Gaarne bericht aan: H.G. van Ginkel, Oudehovenstraat 24, 3311 GK Dordrecht.

tel. 078 - 13 57 65.

INHOUDSOPGAVE ....................................................................................................................

-Nieuwjaarswens redakt ie /Oproep kopy. -De laat-middeleeuwse Gorcumer Jan D i r k s z . van

der Haar en de l i b r i j e van h e t Hof van Ho l -land, door d r . M.J. Waale.

-Namen en nummers van hu izen i n Gorinchem, door A.J. Busch, a r c h i v a r i s van Gorinchem.

-Adel voor de armen ?, door R.F.van D i j k -Maarten Mekern, een Gorkumse m a r i n e - o f f i c i e r ,

d i e z i j n e i gen s tad beschoot, door Bas van Beuzekom.

-Verha len van Gera. Tweede b r i e f , e i n d december 1990, door Gera E l k e r b o u t - V e r s l u i s .

-Nog eens Gorkumse jeugdher inner ingen , door D.J. du Croo( ingesproken bandje, bewerkt door H.M.den U y l ) .

-Gurrekum en z ' n d r e i u r g e l ~ (Gur rekumseVerhaol e V I ) ,door N i co van Heumen.

-De klompenschool en een klompengrap, door N ico van Heumen.

-"Gemengd Nieuws" u i t de v o r i g e eeuw, door W.J. Boudeste in .

- " D i t i s i n BethlehemlLvaria, door A.Dunsbergen, v o o r z i t t e r beheerscommissie museum " D i t i s i n Bethlehem".

-Tekening s toeppaal door H.M. den Uy l . - Jaa rve rs l ag 1991. -Agenda komende a k t i v i t e i t e n . -Mu ta t i es i n h e t ledenbestand -Nieuwe l i t e r a t u u r over s t ad en s t r e e k . -Fo to winterlandschap/Gorinchemse ge lu i den gevraagd.

Lay-out Bas van Beuzekom Typewerk R.F. van D i j k E i n d c o r r e c t i e drs.H.M. den Uyl Druk G r a f i s c h Centrum

Gorinchem

oud-gorcum varia. M.J. Waale Jan Dirksz. van der Haar was bij zijn leven al bekend om zijn bezit aan...

Documents

Transcript of oud-gorcum varia. M.J. Waale Jan Dirksz. van der Haar was bij zijn leven al bekend om zijn bezit aan...