OUD EDAMPeriodiek, uitgegeven door de Vereniging Oud Edam.Redaktieadres: Sjaan Swalve, Voorhaven 106. 02993-71 174.

EDAM, MET ZIJNSTADSWALLENEN

POORTEN

'De gemeenten Edam en Zeevang zijnaangewezen als beschermd stadsgezicht.Door zijn stadswallen en poorten isEdam met zijn historisch patroon vanstraten, pleinen, grachten en groenvoorzieningen een gesloten stedebouwkundiggeheel, die de aanwijzing tot beschermdstadsgezicht rechtvaardigt. '

Zo begint de officiële mededeling vanhet Ministerie van Cultuur, Recre atie enMaatschappelijk Werk, in de Staatscourant van 30 augustus 1977, nr. 168.

Uniek.Deze aanhef van het bericht uit deStaatscourant is door de gehele landelijke pers en de regionale pers gebruikt alshet begin voor de artikelen over hetbeschermde stadsgezicht van Edam. Endat is terecht, want het artikel in deStaatscourant vestigt nog eens extra deaandacht op het feit, dat Edam in eenvoor Nederland unieke positie verkeert:Edam is namelijk de enige stad in hetgebied van de voormalige 'Republiekder Zeven Verenigde Nederlanden', dienog in het bezit is van al haar poorten,negen in getal, en stuk voor stuk eenmonument van bouwkundige rijkdom,en vrijheidslievende onverzettelijkheid.

Er worden op het ogenblik weliswaareen paar vestingen in Nederland gereconstrueerd; maar zelfs wanneer diefortificatiën over enige tijd weer al hunpoorten en sorties zullen bezitten, danblijft het nog een reconstructie. In Edamevenwel hebben alle negen poorten hetsloopgeweld der eeuwen overleefd. Enze staan nog aan de stadsingangen,bezichtigd door honderdduizendentouristen per jaar, onderhouden enbeschermd door de gemeenschap.

Het is dan ook volstrekt begrijpelijk,dat het bericht, waarmee de minister vanCRM de aanwijzing tot beschermdstadsgezicht in de Staatscourant aankondigt, als eerste van de reeks waardevolleelementen van Edam haar stadswallenen poorten noemt. Het toont aan, hoeook het bestuur in den Haag doordrongen is van de unieke waarde van de enigein tact gebleven vesting: die van Edam.

Nergens in de omgeving vindt debezoeker zo een indrukwekkende reeks.In Monnickendam zijn alle stadspoortenafgebroken (er waren er ooit vier);Hoorn heeft er nog één, de in 1578gebouwde Oosterpoort. Enkhuizen heefter nog vier, als ik tenminste naast deKoepoort, de waterpoort, en het poortjein de kademuur bij het Zuiderzeemuseum, ook de Dromedaris een poort magnoemen. In Amsterdam staat de Willemspoort of Haarlemmerpoort er nog, en deWaag (de vroegere-St. Anthonispoort),en de Muiderpoort. De Haarlemmerpoort is daarbij niet eens een echteverdedigingspoort; in 1840 wijddeKoning Willem II het gebouw in; hetwas in neo-klassieke stijl gebouwd op deplaats van de wegens bouwvalligheidgesloopte oude poort, en het had ook devorm van een poort, maar het was nietmeer bestemd voor de verdediging, maarvoor het innen van de gemeentelijkebelastingen. Zelfs Naarden, toch eenwereldberoemde vesting, is nog maaréén stadspoort rijk: de Utrechtse poort,gebouwd in 1877.

Nee, om een vesting te vinden die haarpoorten zo goed heeft weten te bewarenals Edam, moeten we naar het Westduit-se Nördlingen, tussen Stuttgart en Augs-burg. Die stad overtreft Edam dan ooknog, omdat ook de stadsmuren er nogstaan. En helaas: die zijn in Edamafgebroken, met uitzondering van tweekleine stukjes: tussen de 'hoektoren' ende Noorderpoort, en bij de Monnicken-dammerpoort aan de Zuidervesting resteren nog kleine gedeeltes.

Jaargang 2, nr. 1 april 1978

Losse nummers: een gulden

Maar het grote verschil tussen Edamen alle andere steden in Nederland is, datalle poorten die er ooit zijn gebouwd,nog op dezelfde plaats op de stadswallenstaan. En welke stad kan dat nogzeggen?

Tien poorten

Eigenlijk zijn er natuurlijk geen negenpoorten in Edam, zoals ik hierbovenvermeldde, maar tien. Want ook op deKaasmarkt, thans genoemd naar JanNieuwenhuyze(n), in 1784 de stichtervan de 'Maatschappij tot Nut van hetAlgemeen', staat nog een poort; hij geefttoegang tot de tuin van het weeshuis.Maar... dat poortje staat niet op destadswallen, en het was dus waarschijnlijk niet de inspiratiebron voor het artikelin de Staatscourant.

Een wandeling met Blaeu

Wanneer we een wandeling maken overde vesting, en we nemen daarbij de oudeplattegrond van Blaeu mee, dan valt hetons op, dat we alle poorten die hijtekende ook inderdaad terugvinden. Enwel op de plaats waar hij ze 300 jaargeleden aangaf.

Wanner we daarbij oude prenten bekijken, van 200 of 300 jaar geleden, danvalt het ons bovendien op, dat er in hetaanzien van de poorten in de laatste eeuwvrijwel niets veranderde. Alleen de Gevangenpoort... Maar, ik loop wat vooruitop m'n verhaal. We zijn nog niet eens opweg...

We maken onze wandeling op deeerste zaterdag in april. Want dan organiseert de Vereniging Oud Edam dejaarlijkse poortenwandeling, waarbij dedeelnemers in een elk jaar bijgewerktwandelgidsje wordt gewezen op steedsandere aspecten van de torens, muurres-ten, en poorten, en op andere interessante zaken die te maken hebben met devesting.

De wandeling begint deze keer op debrug bij het Groot-Westerbuiten, of Ije-ter... eronder. De buiten Edam wonendebezoekers hebben - voor zover ze met deauto kwamen - hun voertuig geparkeerdop het gemeentelijke parkeerterrein tussen het Westerbuiten en het spoordijk je.We lopen na het weerzien van velebekenden in het café van Thomas Groot,onder het voetgangerstunneltje dooren...

...we staan op het bastion aan het eindevan de Lingerzijde. Rechts aan het watervan de Schepenmakersdijk staat de Wes-ter- of Middelyer poort. Vroeger vertrokhier de trekschuit naar de Rijp en Purmer-end. De houten ophaalbrug over hetwater is open; naast de brug ligt nog devaste stenen boogbrug, precies als 200jaar geleden afgesloten door een houtenplankier. Onze voorouders konden nietvoorzichtig genoeg zijn. Het wachthuisjevoor de trekschuit, met de bel is verdwenen, evenals op het bastion de kanonnen(omgesmolten), en de standaardmolen(omgewaaid bij de storm van 1916 enniet herbouwd). Een mens kan ook nietalles behouden. Er zijn wel eens stemmen opgegaan om de Westerpoort, dieook wel Purmerpoort heet, te slopen. Erzou zo ruimte komen voor een parkeer-terreintje, zo zei men. Gelukkig heeft hetGemeentebestuur deze slopersplannenunaniem afgewezen. Edam heeft zijnparkeergelegenheid buiten de wallen.

De poorten by de grote kerkOver de Wester- of Proevevesting lopenwe naar de Noordwestpunt van Edam: dezware ronde hoektoren, vanwaar weover de muur de Noorderpoort met deNoorderbrug en de Waterpoort bereiken. Het hele complex is opgetrokken inHollandse Renaissance-stijl. Dat zien weaan de driehoekige tympanen aan destads- en zeevangstkant. De poort werdin 1660 gebouwd, evenals de houtenophaalbrug, en de stenen gewelfbrug dietoegang geeft tot de Matthijs Tinxgracht.

w

De zware houten afsluitdeuren zijn helaas weggenomen, zowel in de poort, alsook in de brug. Wel zien we nog dedoken, waarop de gehengen hebbengedraaid, en aan de muren van de brughangen nog de ringen, waaraan de brug-deuren met kettingen werden vastgezet.

Op weg naar de Oosterpoort passerenwe het Ooster-kerk-poortje. Het ligt netaan het einde van het hoge vestinggedeelte bij de grote kerk, en het is de enigehouten poort van Edam. Hij ligt op debrug over de stadsgracht aan het eind vanhet Boerenbuurtje. En hij leidt nog steedsnet als in vroeger eeuwen naar hetkerkepad wat vroeger naar een boerenhoeve en de eendenkooi liep, die zichbevond waar nu het Die zich verbreedttot het eerste van de 'drie meren'; vandaar liep het pad langs het vroegere Yenaar Warder en Oosthuizen, maar later ishet in onbruik geraakt en vervallen, ennu loopt het bij de boerderij van Siem deBoer dood.

Het ooster-galopVoordat we de Oosterpoort bereiken,vinden we bij de aansluiting van deKooiweg op de Vesting nog vaag deomtrekken van het bastion. De standaardmolen en het kanon zijn ook hierverdwenen, maar terugkijkend langs dewaterkant naar de Grote Kerk, zien wenog heel duidelijk de contouren van dedrie halfronde kleine bastions aan deNoordervesting.

De Oosterpoort staat nog precies alsvroeger aan het begin van het Oorgat.Het vroegere bastion naast de poortwordt nu voor het grootste deel ingenomen door het Joodse Kerkhof. Omdat destadsgracht hier is gedempt (er is nu eenspeelveldje voor kinderen) kunnen we deomtrekken van het bastion niet meerterugvinden, net zo min als de plek vanhet insteekhaventje voor boeren uit deZeevang.

Samen met de St. Pieterspoort, en deKeetpoort of Zoutkeetenpoort vormt deOosterpoort of Kaaipoort het grootstebewaarde poorten geheel van Nederland. Drie poorten op een afstand vannog geen 70 meter! Daarbij moet natuurlijk eerlijkheidshalve wel gezegd worden, dat de St. Pieterspoort eigenlijkgeen poort is, maar alleen een toren, diede naam poort kreeg, omdat hij detoegang tot de Voorhaven bewaakte, hetSas.

De KeetenOnder de treurwilgen wandelen we overde Pietersbrug en over de Kettingbrugnaar de Zoutkeeten-poort, die nog op zijnbastion in de Schuttersgracht staat, detejgenwoordige Balkhaven. Alles lijktnog zoals het was, alleen de ophaalbrugnaar de Keetzijde is verdwenen, envervangen door een dam: een roeier kanniet meer zoals vroeger direkt van debalkhaven naar het Oostergalop varen.Op de kaart van Blaeu komt deze verbinding van de Schuttersgracht naar hetOorgat al niet meer voor. De smalledoorgraving van de Zuidervesting ongeveer tegenover de vroegere vetsmelterijis door Blaeu nog niet aangegeven.

De Westerpoort

Van de Keetpoort tot de Gevangenpoorthad de vesting vroeger vijf halfrondebastionnetjes, met op het tweede en hetderde een torentje. Het is alles totaalverdwenen. Alleen in de winter, als debegroeiing kaal is, vinden we met lagezon uit het westen nog de sporen in devorm van cirkelvormige randen in hettalud aan de oever van de Balkhaven.Een luchtfoto toont de restanten van degesloopte stadsmuur nog in verkleuringen, die je lopend, en met het blote oogniet kunt waarnemen.

3#

CuypersDe volgende poort op onze wandeling isniet de Baanpoort, al hadden we datmisschien verwacht. Een poort van dienaam is ook niet afgebroken of zo, wanteen Baanpoort is er nooit geweest. DeBaanstraat liep vroeger dood bij de plekwaar hij zijn naam aan ontleende: delijnbaan. De komende en gaande manhad aan de Gevangenpoort genoeg. Ditmerkwaardige poortgebouw bestaateigenlijk uit twee gebouwen: de poortzelf, en het er tegenaan gelegen Gevangenhuis, dat in 1879 door de architectCuypers nogal grondig werd gerestaureerd, als oefening voor zijn ontwerp vanhet Amsterdamse Rijksmuseum. Tegrondig gerestaureeerd volgens sommigen, die wat bezwaren hebben tegen deimitatie-gothische ramen aan de kant vande Gevangenpoortsteeg. Misschien hebben deze critici wel gelijk: de ramenzoals wij ze nu kunnen zien hebben nooitin deze gevangenis gezeten. Een voordeel is wel, dat ze nu zoveel licht in hetgebouw toelaten, dat er sinds 1968 eenpermanente tentoonstelling van gemeentelijk archiefmateriaal is ondergebracht,die alleen 's winters wat ondersteunendkunstlicht nodig heeft. We zien er oudekaarten, gravures, etsen, kronieken,prenten en ander gemeentelijk archiefmateriaal in een passende omgeving.

De waterpoortWas de Pieterspoort een pseudowater-poort, de enige echte waterpoort vanEdam vinden we over het vroegerevaarwater naar Volendam en de zee. Hetis haast onvoorstelbaar, dat door ditkleine nog geen drie meter brede poortje,alle schepen de stad binnen kwamen.Tenminste, toen het Oorgat nog niet wasaangelegd; dat was dus voor 1357, toenEdam toestemming kreeg een open tolvrije verbinding met de zee te graven: dehuidige Nieuwe Haven, Voorhaven, enhet Oorgat.

De grootte van het Diennaarssluisjebij de Bult laat trouwens goed zien, hoegroot de schepen hoogstens geweestkunnen zijn: 12 meter lang, en 2 meter 70breed.

Een zwaar houten schot maakte dewaterpoort vroeger afsluitbaar. Hetschot is verdwenen, maar we zien nog desleuven waarin het kon zakken, en deijzeren ringen waaraan de schepen konden meren; aan de binnenkant van hetschot natuurlijk; aan de buitenkant zijnde muren glad: 'den vyant geeft mengheen hou-vast', zo luidt het oudholland-se spreekwoord. Gelukkig heeft Edamhaar poorten zelden voor de verdedigingtegen vijanden hoeven te gebruiken. Bijmijn weten is Edam maar één keeringenomen. Dat was in 1426, door deKennemers.

De zuidelijke bastions.Tussen de waterpoort en de Monicken-dammerpoort liggen aan de Zuidervesting twee bastions. Dat bij de waterpoortwas vijfkantig en groot. Er pasten ruimschoots vier kanonnen op. Veel kleinerwas het bastion waar nu het monumentstaat voor de gevallenen uit de tweedewereldoorlog. Dit kleine bastion wasvierkant, en net groot genoeg voor éénkanon. Gelukkig stonden er tussen hieren de Zuiderpoort nog twee losse kanonnen op de wal, die de vijand een warmeontvangst konden geven. Of... eventueel: kunnen, want de kanonnen staan ernog, dreigend boven de muur, die hierover enige tientallen meters aansluitendop de Zuiderpoort, is blijven staan,terwijl alle andere muren halverwege de19de eeuw zijn geslecht.

Lest best?De Zuiderpoort bereiken we nu. Ook welMonnicke(n)dammerpoort geheten. Methaar twee torens, voorbouw, en achter-bouw, is ze een van de grootste vanEdam. Aan deze poort (de laatste vanonze rondgang) zijn ook het best deverschillende bouwfasen te zien. Devermaarde restauratie onder de stadsarchitect in 1957 bracht zowel middeleeuwse als zeventiende- en achttiende-eeuwse gedeelten aan het licht. Bij derestauratie is niet geprobeerd, om naaréén bouwstijl van één periode terug tekeren. De verschillende stijlen van de inverschillende perioden tot stand gekomen gebouwen, aanbouwen, en verbouwingen zijn zo precies mogelijk geconserveerd.

Bij deze restauratie, die een tot die tijdveel gesmade nieuwe stroming in derestauratiekunde een kans gaf, werdenook hele stukken muur in hun geheelgeconserveerd, en met de autenthiekespecie weer ingemetseld. De murenwaren namelijk nogal verweerd, en debegroeiing was uniek. Steenbreekvaren,blaasvaren, en de zwartsteel groeiden er,en dankzij de grote omzichtigheid van derestaurateurs groeien zij er nog, samenmet de muurbloem, de tongvaren, demuur leeuwenbek, die we ook nog zienop de muur van het Grote Kerkhof, en demuurpeper, die ook bij de restauratie in1928 van de Grote Kerk zo zorgvuldigwerd behouden; (zie hiervoor 'de schoneslaapster' van A. A. Kok, Afbeelding 21).

M UuïiECu we aeJC

GROEiEwo uitPEV/W HET

GKOTeKCSK-MOF

De zuidelijke vleugel van de poort isin gebruik als wachthuis. Vroeger voorde tram op Volendam en Amsterdam. Nade opheffing van de tram werd het eenwachtlokaal voor de bus. Er is ook eenkoffiehuis voor de passagiers met eenterrasje aan het water. Wij rusten er uitterwijl we uitkijken op de Purmerpoort,aan de overkant van het water, waar weonze wandeling begonnen, nu al weereen paar uur geleden.

3

Nieuwe plannen

Nu we toch nog wat napraten is hetmisschien wel aardig om te vermelden,dat er bij het Ministerie van CRM, en bijde Rijksdienst voor de Monumentenzorgbijzonder veel belangstelling bestaatvoor de poorten van Edam. Het Ministerie en de Rijksdienst volgen dan ook metveel instemming de plannen van deGemeente om de bestratingen in deaanloopwegen tot de poorten binnen deVesting weer in de oorspronkelijke staatte herstellen, met de oorspronkelijkekeien in het midden van de straat, en dekleine steentjes ter weerszijden. Voordeze plannen, die geheel passen in deoverwegingen om Edam auto-luw temaken, zijn al belangrijke aankopengedaan in België ,waar ettelijke kilometers kasseienwegen worden gesloopt, omplaats te maken voor asfalt. Door goedekontakten met de verenigingen OudBrugge , Oud-Gent, en het HistorischGenootschap Mechelen , is het Gemeentebestuur er samen met Oud Edam ingeslaagd op grote partijen kasseien vangraniet en blauwe hardsteen de hand teleggen. In afwachting van de uitvoeringvan de bestratingsplannen zijn ze opgeslagen op het opslagterrein van de gemeente op de vroegere vuilnisbelt, en opde werf aan het Oorgat.

Herbouw van de muren?

En dan het laatste nieuws: CRM enMonumentenzorg staan zeer welwillendtegenover de plannen, om de muren vande vesting te herbouwen. Het Gemeentebestuur heeft zelfs al voorgesteld omzulks aan te vatten in het kader van eenprojekt aanvullende werken ter werkloosheidsbestrijding. De stenen zullenhoogstwaarschijnlijk worden betrokkenuit de afbraak van de oude huizen, die inPurmerend plaats moeten maken voor deuitbreiding van het Willem Eggerts CityCentrum, het WECC 2.

Vanzelfsprekend passen in deze plannen ook de ideeën om te komen tot eenoverslagbedrijf op het industrieterrein.Zo zullen alleen nog maar kleine vrachtwagens de stad in komen. De grotevrachtwagens kunnen hun interstedelijkeverzorgende taak gewoon blijven vervullen, zonder dat zij tot de doorgang doorde poorten worden gedwongen, met allebijbehorende gevaar. U herinnert zichwaarschijnlijk nog wel de aanrijding dieongeveer 5 jaar geleden met de Noorderpoort gebeurde, die toen gedeeltelijkinstortte. Dat soort ongelukken zal in detoekomst uitgesloten zijn, zonder datwinkels en bedrijven in de binnenstadschade ondervinden doordat ze slechtbereikbaar zijn.

BezoekersHet is duidelijk, dat al deze plannen deaantrekkelijkheid van Edam als cultuurhistorisch monument voor bezoekers enbewoners aanmerkelijk zullen vergroten.

De wethouder van Recreatie en Cultuur vertelde mij tenminste, dat hij heeftberekend, dat het huidige bezoek aan depoorten, dat met 470000 per jaar evengroot is als het verwachte bezoek aan hetbuitenmuseum in Enkhuizen, zeker met80% zal stijgen. Dat is gebleken bij dereconstructie van de vesting van Heus-den aan de Maas. Het zou een bezoekopleveren van maar liefst 800000 bezoekers per jaar.

gevangenpoort

Geld en liefhebbersHet is evenwel ook duidelijk, dat dereconstructie van de stadsmuren en bastions niet alleen veel geld gaat opleveren, het gaat ook veel geld kosten. Hetlag dan ook in de lijn der verwachtingen,dat een aantal enthousiaste 'vrienden vanEdam' een fonds hebben gesticht: het'Fonds Reconstructie Stadsmuren enWallen, het FRSW. Dit fonds gaat deeerste plannen financieren, en de eerstefase van de reconstructie, waarvoornatuurlijk ook de nodige subsidies enrijksbijdragen te verwachten zijn.

Het gironummer van het FRSW wordttijdens de poortenwandeling op de eerstezaterdag van april bekend gemaakt,evenals de bijzonderheden van de regeling die het mogelijk zal maken datliefhebbers in hun vrije tijd gedeelten vande stadsmuren of -torens zelf zullenmetselen. Voor dit experiment is al veelbelangstelling; reeds 36 metselaars(amateurs, gepensioneerd, werkloos)hebben zich opgegeven. Met het ministerie van Sociale Zaken is een specialeregeling in voorbereiding voor vrijstelling van de werklozen van het verbod ditsoort werk te verrichten.

Tijdens de rondwandeling zullen dedeelnemers aan het metsel-project aan debelangstellenden uitleg geven over deplannen: de dikte van de muur, de plaatsvan de eerste werken, de stenen, speciesamenstelling, fundering, enzovoort. Erzal worden gebouwd op precies dezelfdemanier, waarop eeuwen geleden de oorspronkelijke muur werd gebouwd; datwil zeggen: er zal in het geheel geengebruik worden gemaakt van machines;ook het heien zal met mankracht gebeuren.

Van diverse zijden is grote interesse indit experiment. Temeer omdat dit heteerste is, waar in Nederland de bouwwijzen der gilden geheel zal wordennagebootst. De Technische Hogeschoolin Delft heeft al haar medewerkingtoegezegd voor het terugvinden en bereiden van de oude recepten voor deaanmaak van de metselspecie, met roggemeel en tras. Voor de speciale ton-paal-fundering met gemetselde bogen, isde Stichting Historisch Boerderij-onderzoek te Arnhem ingeschakeld. Dewerkgroep Archeologie en Archiefonderzoek van de vereniging Oud Edam zalgedurende de bouw, die zeker twaalfjaren zal vergen, een studie maken vande oude metselaars-gilden. Daarover zaleen tentoonstelling worden gehouden inde Noorderpoort, mede omdat de eerstemuurgedeelten tussen de hoektoren ende Purmerpoort zullen worden gebouwd.

Meer tentoonstellingenEr is ook een bijzondere belangstellingvoor de archeologische kant van de zaak.Het valt te verwachten, dat er heel watzal worden opgegraven. De werkgroepArcheologie gaat de begeleiding verzorgen. De vondsten zullen in de Zoutkeetenpoort worden getoond.

In de Pieterspoort en in de Oosterpoortzullen in de loop van het project tentoonstellingen worden gehouden over dewerkzaamheden zelf, over de plannen,de geschiedenis van Edam, de verschillende opvattingen over restaureren, reconstrueren, en verbouwen, en zo meer.

De tentoonstellingen zullen voor bewoners van de gemeente gratis toegankelijk zijn. Ze zullen worden beheerd enopgezet door leden van Oud Edam,samen met deskundigen van het Gemeentehuis.

I

Tijdens de rondwandeling op de eerstezaterdag van april zal u in de Purmerpoort (het begin en einde van de wandeling) speciale brochures over de plannenaantreffen, evenals kaarten en foto's.

Wij wensen u een prettige wandeling.

Edam, Willem Axma.

4