OUD EDAMPeriodiek, uitgegeven door de Vereniging Oud Edam. Jaargang 1, nr. 2; November 1977Redaktieadres: Sjaan Swalve, Voorhaven 106. 02993-71174. Losse nummers: een guldenSekretariaat: Rixt Hovenkamp-Obbema, Schepenmakersdijk 1. 02993-1945

De foto's in het eerste nummer.'Mooie foto's; en ook leuk dat de oude ineen bruine tint zijn afgedrukt. Alleen...Waar is dat nu precies. Op een paar hebik me suf zitten prakkizeren. We zijn heter zelfs nog niet over eens. '

In die trant kregen we nogal watreakties op de afgedrukte photographie-en bij het gesprek met Gerrit bij 't Vuur.

Misschien is het voor een heleboelOud Edam lezers een hele puzzel geworden : Is dat nou de hoek bij..., of is datwaar nu... En die huizen, zijn die tegenover...

We hebben het er niet om gedaan; hetwas niet onze bedoeling om er eenKent-u-Edam-van-vroeger spelletje meete starten. Alhoewel. Het heeft onsmisschien op een idee gebracht.

Nu is het toch aardig, lijkt ons, omnog even te vertellen waar de foto's uithet eerste nummer in voorbije jaren ooiteens genomen zijn.

De bovenste foto op pagina 1, en defoto op pagina 2 zijn gemaakt vanaf deSpanjaardsbrug, ook wel de Beurs. Wezien een stukje van de brug, en het OldDutch Home, op de hoek van de Keizersgracht en de Spuistraat. Tot 1934 woonde er de weduwe Beek-Krumpelman. In1935 werd het afgebroken. De driehuizen op de bovenste foto van pagina 3stonden aan de lichte kant van deVoorhaven. Met de bouw van de Koningshoeve (de bouwvergunning dateertvan 19 juni 1925) werd de sloop van dezedrie huizen een feit.

RestauratieEDAM - Het Protestants Weeshuis inEdam, dat op de lijst staat om gerestaureerd te worden, moet hier en daarworden opgeknapt om het voor verderverval te behoeden. Aan de restauratiekan voorshands nog niet worden begonnen. De gemeente wil nu voor denoodzakelijke werkzaamheden ƒ 21.000uittrekken.bron: Het Parool, juni 1977

Het oudste huis van Edam, een pijnlijkezaak; in het eerste nummer stond heteerste deel van dit artikel over het 'houten huys' op de hoek van de Eilandsgracht en de Breestraat.Op pagina 2 staat het tweede deel.

Redaktiegroep.Anthonie Heidinga, Hans en MarianSurie, Sjaan Swalve, Theo van Zanten,Wil Bijlsma.

De versierde straat met de kinderhoofdjes en kleine steentjes, met stoepenlangs de kant is de Lingerzijde. We staanonder de Speeltoren, en kijken in derichting van de Kwakelsteeg. Het reisbu-ro op de hoek van de Molensteeg is nogcafé.

En op het kleine foto'tje onderaanpagina 3 is de hoek afgebeeld van deWijngaardsgracht en de Lingerzijde. Hethuis is ingrijpend veranderd. De brug opde voorgrond ligt over de pompsluis.Ten tijde van de asfaltering was hetbrugdek beplakt met een soort tapijt.Maar ook dat verdween. (wb)

Eet-dam, zo noemde Constantijn Huy-gens Edam in 1624. Zijn gedicht staatop pagina 4. Het blijkt niet alleen overkaas eten te gaan, maar ook over deEdamse scheepswerven.

Het oudste huis van EDAM...

een pijnlijke zaak!

deel 2.

Er beslaan fragmentarisch nogslechts enkele houten huizen inNederland en één van deze huizen staatop de hoek Achterhaven, hoek Bree-straat in Edam, in een zeer deplorabelestaat, eigendom van de 'VerenigingHendrick de Keyser'.

Het is een bijzonder eenvoudig huis,met weinig details die een dateringmogelijk maken. De enige versiering ishet deurkalf in de voorgevel, met eenpeerkraalversiering, die op ± 1530 gedateerd kan worden.

Het huis is een voorbeeld van Noord-Hollandse houtskeletbouw in eikehouten heefteen z.g. ankerbalkconstructie,waarbij de stijlen van het houtskeletdoorlopen tot boven de zoldervloer, wataldus meer ruimte geeft op zolder.

De eiken vloer ligt op zware moer-balken en kinderbinten, evenwijdig aande kinderbinten. Er zijn mooi geprofileerde latjes aangebracht op de plaatswaar de delen tegen elkaar aan liggen.

De stenen achterkamer is vermoedelijk ontstaan tijdens een 17eeeuwseverbouwing, waarbij ook de houtenzijwand aan de kant van bakker Gortervervangen is door een stenen muur.Deze achterkamer kwam in de plaats vanhet laatste balkvak van het oorspronkelijk geheel houten huis. Dat het vroegerlanger is geweest kan men nu nog zienaan inkepingen voor kinderbinten aan deachterzijde van de laatste moerbalk.Tegen de achterwand van het stenengedeelte werd de schouw geplaatst,zodat dit gedeelte, mede door de hogeverdieping, duidelijk een woonfunctiekreeg. Het voorhuis werd wellicht alswerkplaats gebruikt.

Het huis heeft oorspronkelijk eenrieten kap gehad die later vervangen isdoor een pannendak. Dit kan men nogzien aan de voorgevel, waar de z.g.knelschroot die het riet van onderenaanknelde nog aanwezig is, en waar eenwindveer voor de latere pannenbedek-king overheen gespijkerd is.

Zeer veel huizen hadden tijdens debranden van 1602 en 1699 nog rietendaken, zoals W. A. T. Kruythoff beschrijft: „. . .waar door ook veele Huizenmet riet gedekt en met houten geevelsaangestooken wierden, en al Zoo degehele stadt gedreigt, in kooien te zullengeleit worden."

Opmerkelijk dat waar in Broek inWaterland de pannenbedekking over hetriet aangebracht werd en in de meesteBroeker huizen nog aanwezig is, dit inEdam niet de gewoonte schijnt te zijngeweest. Nergens is een oud rietpakketonder de pannen aangetroffen.

Omdat het huis op een hoek van destraat stond, heeft men het waarschijnlijk

ifliUl1

1I

4 55

niet nodig geoordeeld deze houten zijwand door een stenen te vervangen. Deoorspronkelijke eiken, ook verticaal gespijkerde, beschieting is vervangen dooreen grenen beschieting, waarin grotedeuren aangebracht zijn.

Op het aardige tekeningetje in'Noord-Hollandsche Oudheden' doorG. van Arkel en A. W. Weissman,uitgegeven in 1897, is het huis al in zijnhuidige vorm te zien, alleen het glas-in-lood in de zijramen van de voorgevelwas toen nog niet aangebracht. In 1837wordt het al genoemd als schilderswerkplaats.

Aan de overkragende top van devoorgevel is niet zoveel vernieuwd, zijwas oorspronkelijk wel geheel gesloten,dus zonder ramen. De overkraging werdin de Middeleeuwen en later bijzonderveel toegepast, vooral bij de groterestadshuizen met meerdere verdiepingengaf deze bouwwijze een aanzienlijkeruimtewinst. Ook constructief was heteen uitstekende oplossing terwijl het

bovendien bescherming bood tegen inwateren. Ook de zijgevels werden vaakoverkragend gemaakt. De ondergevel isvrijwel geheel in originele staat, behoudens de ramen die uit latere tijd dateren.De bovenluiken die omhoog geklaptkunnen worden, beschutten tegen deregen, terwijl de onderluiken zo uitgezetkunnen worden dat er koopwaar of ietsdergelijks op uitgestald kan worden.

De deur is geheel origineel en degaafheid doet vermoeden dat zij weiniggebruikt is. Sommigen vermoeden dathet een z.g. Doödeur is geweest, dus eendeur die alleen openging in geval vaneen begrafenis of huwelijk.

Edam bezit in dit pandje een belangrijk stuk cultureel erfgoed en het istreurig en beschamend dat het sinds velejaren aan snel voortschrijdend vervalwordt overgelaten.

Het is één van de vroegste aankopenvan de Vereniging Hendrik de Keysergeweest (1920) en behoudens een opknapbeurt in 1935 is er sindsdien niets

meer aan gedaan.Het lijkt een onbegrijpelijk beleid van

een Vereniging, die zoveel panden vande ondergang gered heeft en schitterendrestauratiewerk heeft laten uitvoeren,dat zij in al die jaren financieel geenplaats heeft kunnen inruimen voor dit zobelangrijke pandje.

Hoewel het sinds enige weken tenminste nog een zekere sociale functievervult doordat de als bescherming voorde ramen aangebrachte triplexplaten uitnodigen tot het aanplakken van mededelingen en verkiezingsreclame, is het nuwel de allerhoogste tijd dat de eigenaresse en de overheidsinstanties de handenineenslaan om de problemen die blijkbaar aanwezig zijn te overwinnen.

Gelukkig valt er ook positief nieuws temelden over restauratieaktiviteiten inEdam: de gemeente heeft het zo vertrouwde Lancester op het Dampleinvolledig laten herstellen. De EdammerD. Ent heeft daar de af geloften maandenmet veel liefde en nauwgezetheid eenuitstekend stuk werk verricht!

Aan de Grote Bult staat nr. 12 in desteigers, terwijl ook het er naast gelegenpand, waarin tot voor kort de winkel vande Lange gevestigd was, gerestaureerdwordt.

riOE-RBALK

KOBBEEL

AhKEE BALK.- éSEBlMT

Niet ver daar vandaan is het mooiepandje Gevangenpoortsteeg 7 in restauratie, terwijl eerder deze zomer de gevelvan de er tegenover liggende voormaligeleerlooierij gereed kwam. Juist de omstandigheid dat deze panden, die sindsjaren in sterk verwaarloosde staat verkeerden, vlak bij elkaar gelegen zijn,werkt er aan mee dat het aanzien van eengeheel gedeelte van Edam aanzienlijkverfraaid wordt. Dit is de laatste jaren inwezen ook het meer gerichte streven vande Monumentenzorg: het renoveren enrestaureren van grotere eenheden vaneen stad, iets wat in verschillende stedenals b.v. Middelburg op grote schaalaangepakt wordt. Ook het Bergkwartierin Deventer is hier een schitterend voorbeeld van.Een stad als Edam, waar praktisch allehuizen partikulier bezit zijn, leent zichhiervoor niet, maar gelukkig kunnen weconstateren dat steeds meer Edammerser geld en moeite voor over hebben omhun huis in een zo fraai mogelijke staatop te knappen!

Na het schrijven van dit artikel bereikteons als reaktie op het gepubliceerdeeerste deel in nr. 1 van het periodiek o.a.de informatie dat de Vereniging 'Hendrick de Keyser' nu toch voornemens isop korte termijn met de restauratie aan tevangen.

*

Aanbevolen boeken: H. Janse en S. deJong, Houten Huizen, een unieke bouwwijze in Noord-Holland. 2e druk, Zalt-bommel 1974.R. Meischke en H. J. Zantkuijl. HetNederlandse woonhuis van 1300-1800.Haarlem, 1969.

2 3

Iet oudste huis van EDAM...

en pijnlijke zaak!

eel2.

r bestaan fragmentarisch nogechts enkele houten huizen inederland en één van deze huizen staat3 de hoek Achterhaven, hoek Bree-raat in Edam, in een zeer deplorabeleaat, eigendom van de 'Verenigingendrick de Keyser'.

Het is een bijzonder eenvoudig huis,iet weinig details die een dateringlogelijk maken. De enige versiering is:t deurkalf in de voorgevel, met een;erkraalversiering, die op ± 1530ge-iteerd kan worden.

Het huis is een voorbeeld van Noord-Iollandse houtskeletbouw in eikehouti heeft een z.g. ankerbalkconstructie,aarbij de stijlen van het houtskeletxtrlopen tot boven de zoldervloer, watdus meer ruimte geeft op zolder.wfèieif' 1— Van uw' Victori-koets zijn uw' bezeildekielen;Dat zijn de mijne meest: Behoort nietmeest de danckDen Raden-maker toe van 's wagensgladden ganck?

In 1624 schreef Huygens dit vers; enhij nam het op in zijn Stede-Stemmen,gewijd aan de stemhebbende steden vanHolland ende West-Vrieslant, zoals hijschrijft. Naast 'Dordrecht, Gornichem,Schiedam, Haerlem, Delf, Leiden, Am-steldam, Goude, Rotterdam, Schoonhoven, Briel, Alckmaer, Hoorn, Enchuy-sen, Monickendam, Medenblick, en Pur-merende', was Edam een stemhebbendestad in de Staten van Holland. En duskreeg het van Huygens een gedicht.

In een aantal boeken over Edam is ditgedicht opgenomen. Maar in geenenkel boek wat ik onder ogen kreeg,wordt het vertaald en besproken. Omdathet te eenvoudig werd gevonden? Ofjuist het tegendeel? Ikzelf vind het eenmoeilijk gedicht. De zinnen van Huygens laten zich niet meer zo erg makkelijk lezen. De spelling wijkt wat af van dehedendaagse (iedere zeventiende -eeuwse schrijver hield er min of meereen privé-spelling op na). Huygens lietbovendien elke nieuwe regel met eenhoofdletter beginnen, ook als de zin nogniet afgelopen was. Dat maakt het lezeneen hoop moeilijker. De taal is ook nieteenvoudig: de zinnen zitten vaak ingewikkeld in elkaar. Maar toch... Als weeven puzzelen, dan komen we er achter,dat er in twintigste-eeuwse taal ongeveerhet volgende staat:

De dam die het Zuiderdiep van hetbinnen Y afsloot, gaf mij de naamY-dam. (De stad Edam is in het gedichtdus zelf aan het woord. Op voordracht

avonden werd deze personifikatie nogkracht bijgezet doordat het gedicht werdgezongen of voorgedragen door een inde stadskleuren geklede jonge poorter ofstedemaagd.Het binnen Y, dat is het tegenwoordigeDie. Uit de zin wordt ook duidelijk, waardie dam lag. Dat kan niet ergens anderszijn geweest dan op de plaats van deKleine Kerkstraat. De dijk van de KleineKerkstraat sloot het Voor Ye af van hetBinnen Ye. Het water in het tegenwoordige Boerenverdriet moet dus even hooghebben gestaan als het water in detegenwoordige Matthijs Tinxgracht. Endat is nogal wat als ik bedenk, dat er ophet ogenblik een verschil is van 1 meter60 tot 1 meter 80: het Boerenverdriet ligtnu op min 40 a 50 N. A.P. ; de Zeevanghoudt het peil 's winters op min 220, en 'szomers op min 213.)

Maar ik, Edam, ik hield die naam niet.Want toen het vette en sterke gerucht vanmijn kazen, die overal in trek zijn, dewereld had gevuld, en iedereen verlekkerd had gemaakt op mijn voedsel, toennoemde iedereen de stad: Eet-dam, omdat daar zoveel eten groeit.Maar het komt door iets anders, dat menoveral over mij praat, dat ik overalbekend ben, waar eb en vloed is. Wantluister, Hollander! De wielen van uwzegekar, dat zijn uw zeilschepen. Dankzij uw zeilschepen behaalt u uw overwinningen over de hele wereld. En dieschepen, daarvan zijn de meeste van mij:de meeste zijn op mijn werven gebouwd.En zeg nu zelf: als uw wagen gladjesloopt, bent u dan niet de meeste dankverschuldigd aan de maker van dewielen?

Het jacht van Zijne Hoogheid de Princevan Orange omstreeks 1640.Bron: Ships of all ages, DeEsch,Hengelo, 1970.

Jacht van de Verenigde oostindischeCompagnie, ten tijde van Huygens.Bron: Ships of all ages, DeEsch,Hengelo, 1970.

(De maker van de wielen, van dezeilschepen, de bezeilde kielen, dat wasEdam, de raden-maker van Hollandsvictori-koets.In Edam waren namelijk vele scheepswerven: 45 in 1561; 60 in 1601; in 1655nog altijd 28. Een groot deel van descheepsbouw was toen bezig om zich teverplaatsen naar de Zaan, omdat daar dearbeiders goedkoper waren. Een verplaatsing overigens, waarover heel vaakten onrechte wordt beweerd, dat zeveroorzaakt werd door het verzandenvan de haven. Huygens kende de welvaart-verschaffende functie van descheepsbouw; niet alleen voor Edamzelf, maar voor heel Holland. Hij wasdan ook in een positie waarin hij dagelijks bemerkte wat de scheepsbouw endus de in Edam gebouwde schepenbetekenden voor de handel en voor demilitaire macht van Holland. Zijn vaderwas secretaris van de Raad van State.Hijzelf maakte regelmatig reizen alssecretaris van gezanten. Zoging hij in1618 naar Engeland, en in 1620 naarVenetië, wat in die tijd (zelfs met een inEdam gebouwde boot) een behoorlijkeind was. In 1625 werd Huygens benoemd tot 'Eerste Raed en Rekenmeestervan Sijne Hoogheid, den Heere Princevan Orange, Frederik Hendrik. Dat wasweliswaar een jaar nadat hij de StedeStemmen had geschreven, maar het istoch waarschijnlijk, dat hij op de velereizen die hij in zijn belangrijke functiesmaakte, regelmatig voer op zeilschepen,waarin hij tijdens zijn rondgang over hetschip een koperen plaatje aantrof waaropstond; 'ghebouwt in Yedam'.Vandaar misschen het laatste gedeeltevan het gedicht, dat Edam eert, namensHolland.) (wb)

4