Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratie. · gebruikt als antwoord op de groeiende vraag naar...
Transcript of Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratie. · gebruikt als antwoord op de groeiende vraag naar...
Stephan Sliepenbeek Academie van Bouwkunst Amsterdam 2012 O6
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratie. De transformatie van de bestaande stad en toekomstige stadsuitbreidingen.
Otto Koloman Wagner (1841- 1918)
Inleiding
1 New Towns
2 Utopieën
3 New Towns in relatie tot utopie
4 De utopie van Otto Wagners Grossstadt
5 Tools voor New Towns naar aanleiding van Otto Wagners Gossstadt
Conclusie
Inleiding
New Towns zijn over het algemeen het resultaat van een politieke overtuiging die zijn realiteit krijgt in de vorm van
een geheel nieuw gebouwde omgeving. Deze nieuwe omgeving, die een gemeenschap dient te herbergen, is geba-
seerd op de nieuwste modellen van sociaal en economisch gedrag. Het dient de perfecte stad van de toekomst te
worden. De Utopie wordt dan realiteit. Maar is de opvatting van de stad als een ideaal niet een misvatting? Als je kijkt
naar de resultaten van de gerealiseerde New Towns is er weinig tot niks terecht gekomen van de van te voren gestelde
idealen op zowel economisch als sociaal vlak. De idealen zijn ingehaald door de realiteit en die nieuwe realiteit is
over het algemeen van een slechtere kwaliteit dan de stedelijke gebieden die niet als New Town zijn ontstaan. Kijk
bijvoorbeeld naar Lelystad, deze stad is vanuit een sterk idealistisch gedachtegoed ontstaan en gebouwd. Maar in
de loop der jaren heeft deze stad nooit voldaan aan deze idealen. In de jaren tachtig was twintig procent van de
inwoners werkloos en een kwart van de inwoners kreeg een uitkering. De woonomgeving verloederde met een grote
herstructurering begin jaren negentig tot gevolg. Dit terwijl de werkloosheid in Amsterdam een stuk lager was en de
opkomende verloedering van het centrum snel omgedraaid tot verbetering van de stad zodat er geen grote herstruc-
turering nodig was.
De bestaande New Towns dienen als gevolg van deze situatie een transformatie door te gaan. Deze transformatie
zou je kunnen zien als de eerste stap in de richting van een echt stedelijke omgeving die gerelateerd is aan de bestaande
oude steden. De reeds ingezette transformaties zijn over het algemeen van pragmatische aard. Na grondige analyse
volgen reparaties die niet gestoeld zijn op een ideaal of grote visie.
Kunnen we niet putten uit reeds bestaande en soms in vergetelheid geraakte utopieën en ideeën om deze transfor-
matie in te zetten? Binnen deze paper zal ik een onderzoek doen in hoeverre de utopie van Otto Wagners Grossstadt
relevantzou kunnen zijn voor de transformatie van bestaande New Towns. In eerste instantie gericht op Nederlandse
New Towns. Maar de bevindingen kunnen ook als inspiratie dienen voor bestaande New Towns buiten Nederland en
nieuw te bouwen New Towns in bijvoorbeeld de opkomende economieën, de zogenoemde BRIC landen (Brazilie,
Rusland, India en China).1
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
1 New Towns
Een van de voornaamste eigenschappen van New Towns is dat het totaal uit het niets ontstane geplande steden of
gedeeltes van steden zijn. Deze zijn gebaseerd op een sterke politieke overtuiging en worden gebruikt om deze over-
tuiging in te zetten. Vaak als ultieme uiting van deze overtuiging. Zij vervangen de bestaande politieke opvattingen
en hebben tot gevolg dat bestaande sociale en ruimtelijke condities drastisch veranderen. De bestaande agrarische
gemeenschap en het landschap, worden weggevaagd en maken hierbij plaats voor een stedelijke of suburbane om-
geving die geen relatie meer heeft met het oude. Tijdens het ontstaan en de realisatie van een New Town is er altijd
een sterke relatie tussen politiek en Utopie. De utopie dient als inspirator en verbeelding van de uit te dragen politieke
overtuiging.
In Nederland zijn als gevolg van het groeikernenbeleid, dat onderdeel was van de “Derde Nota Ruimtelijke Ordening
deel 1” (1960-1972), diverse New Towns gerealiseerd. Het beleid was gebaseerd op het planningsprincipe “gebundelde
deconcentratie”. Binnen dit beleid was het creëren van New Towns een logisch gevolg.
Almere is een meerkernige stad gebaseerd op functionalistische principes en gelijkwaardigheid op sociaal vlak. De
stad diende als groeikern voor de toenemende woningbehoefte in de regio Amsterdam. Het eerste huis werd in 1976
gebouwd en Almere heeft ondertussen 200.000 inwoners. Het is de jongste stad van Nederland.
Lelystad, gesticht in 1967, is gebaseerd op modernistische uitgangspunten. De stad is ontworpen voor optimaal ge-
bruik van de auto met als gevolg voornamelijk rechte straten binnen het stadsontwerp. Dit is mede omdat het moest
gaan dienen als een forensenstad voor mensen die werken in de regio Amsterdam en het Gooi. De dichtheid was
relatief laag voor een stad gebaseerd op modernistische principes.
Bij het ontwerp van de uitbreidingswijk voor Amsterdam, De Bijlmer, is men ook uitgegaan van modernistische principes.
Hier zijn deze principes duidelijker zichtbaar als gevolg van hoogbouw, een open maaiveld met veel groen en een
duidelijke scheiding van verkeersstromen. De dichtheid is er hoog en de functiescheiding is ver doorgevoerd. In 1966
werd met de bouw begonnen waarin deze elementen geiplementeerd werden.
2 Utopieën
Utopie is een moeilijk te definiëren literaire en filosofische term die men tegenwoordig wel onmogelijke werkelijkheid
noemt. Het woord utopie werd voor het eerst gebruikt in het boek Utopia van Sir Thomas More (Utopia, 1516). De
term komt uit het Grieks en speelt in op de ambiguïteit tussen ou-topos (met ou als negatie, dus een niet bestaande
plaats) en eu-topos (met eu als het goede, dus een gelukkige samenleving). Over deze samenleving wordt door een
reiziger verteld. Alle huizen zijn er hetzelfde en alle straten zijn zes meter breed. De ziekenhuizen zijn zó goed dat
zieken er heel graag willen worden opgenomen. Man en vrouw worden streng gestraft als ze op de huwelijksdag
geen maagd meer zijn. Maar ze moeten elkaar voor de plechtigheid wel naakt zien, zodat beiden weten waar ze aan
toe zijn. Hierdoor staat het woord utopie voor een onmogelijk ideaal.
De filosoof Immanuel Emanuel Kant heeft een relevante gedachte met betrekking tot ideaal en idee. Zoals hierboven
reeds beschreven kan een ideaal niet gerealiseerd worden maar blijft transcendent. Maar vanuit een ideaal ontstaan
ideeën die wel te realiseren zijn. De utopie of het ideaal dient als inspiratiebron voor ideeën.
De Utopische gedachten van de enentwintigstwe eeuw zijn vooral anti utopisch. Dit als reactie op de gefaalde ide-
alen van de jaren zestig en zeventig. Michel Houellebecq is hier een duidelijk voorbeeld van. In zijn boeken omschrijft
hij de teleurstelling van de idealen van de vorige generatie. 2
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
De stedenbouwkundige utopieën van de afgelopen 150 jaar lopen enorm uiteen en zijn vaak een reactie op
maatschappelijke en technologische ontwikkelingen. Er zijn een aantal kernpunten uit te halen die van grote invloed
geweest zijn op de ontwikkeling van de stad.
Een groot deel van deze ideeën hebben hun weg gevonden binnen de zogenoemde New Towns van de afgelopen
honderd jaar. Maar een uitzondering hierop is de utopie van Otto Wagner betreffende die Grossstadt. Hij maakt een
duidelijk onderscheid tussen de bestaande stad en de nieuw te bouwen steden. Hij geeft een praktisch kader waar-
binnen de stedelijke ontwikkeling van bestaande steden zich kunnen ontwikkelen. Gezien het feit dat veel bestaande
New Towns niet goed functioneren maar nu wel beschouwd kunnen worden als onderdeel van de bestaande stad
is het relevant om de gedachten van Wagner onder de aandacht te brengen. Het weer totaal nieuw uitvinden van
de stedenbouw om de bestaande problemen binnen de bestaande stad (die zich over het algemeen manifesteren
binnen de New Towns) en nieuw te bouwen New Towns aan te pakken is een nobel streven. Maar terugkijken naar
ideeën over de bestaande stad die in de vergetelheid zijn geraakt en tegen de trends vandaag de dag ingaan is een
positieve toevoeging aan de lopende discussie met betrekking tot de stedelijke ontwikkelingen.
3 New Towns in relatie tot utopie
Veel meer dan de totale realisatie van een utopie zijn de gedachten binnen de utopieën van grote invloed geweest
op de stedenbouw van de afgelopen 50 jaar. Als gevolg van de wederopbouw, de grote bevolkingsgroei, de econo-
mische en technische vooruitgang en de trek naar de stad was en is er een gigantische behoefte ontstaan naar
nieuwe vormen van huisvesting. Hierbinnen gaf de organische groei van de steden van de afgelopen eeuwen niet
meer een passend antwoord. Het moest anders, we moesten vooruit en niet terugkijken. En dit alles moest zeer snel
gerealiseerd worden. Dit heeft tot gevolg gehad dat veel van de ideeën die geopperd werden binnen de utopieën
gedeeltelijk en soms ongenuanceerd en buiten hun context zijn gerealiseerd. Zo zijn veel utopische modernistische
gedachten zoals functiescheiding, scheiding van verkeersstromen en hoogbouw met daartussen groene ruimtes
gebruikt als antwoord op de groeiende vraag naar huisvesting in de steden. Deze stadsuitbreidingen en creatie van
geheel nieuwe steden, de New Towns (van de afgelopen 60 jaar) hebben over het algemeen een utopische basis.
Vooral de Tuinstadgedachte van Ebenezer Howard en de modernistische gedachten van Le Corbusier hebben een
grote stempel gedrukt op de New Towns.
Garden City (1898) The Industrial City (1900) Ville contemporaire (1922)
Le CorbusierTony Garnier
The futurist City (1910)
Antonio sant Elia
Die grossstadt (1911)
Otto WagnerEbenezer Howard
terug naar de natuur verheerlijking techniek snelle tranformatiecompacte stadschoonheid in de strijd
functiemenging functiescheidinghiërarchiehoogbouw
bestaande stad introductie districtenduidelijke rol overheidkunst als filter
lucht licht en ruimtescheiding verkeer
gelijkheid voor iedereentotaal nieuwe stad
bevrijding arbeiderfunctiescheidingforensenstad
3
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
4 De Utopie Van Wagner Grossstadt
Otto Koloman Wagner ( 1841-1918) wordt als een van de pioniers van de modernistische beweging gezien. Zijn
studie “Die Grossstadt” (1911) was een antwoord op een prijsvraag betreffende de algemene regulering van de stad
Wenen. Hierbinnen zet hij vooral door middel van tekst uiteen welke middelen nodig zijn voor de toekomstige groei
van de stad. Hierin druist hij duidelijk in tegen de toen heersende en omarmde ideeën van zijn collega Camillo Sitte.
In tegenstelling tot Sitte wil Wagner een duidelijk rationeel kader scheppen waarbinnen de kunsten van de steden-
bouw en architectuur tot volle bloei kunnen komen. Dit los van nodeloze vormelijke escapades die Sitte hoog in het
vaandel heeft. Dit omdat Sitte zijn theorie over de stad vooral baseert op esthetische gronden.
Een van de voornaamste uitspraken is de rol die de kunsten innemen binnen de stedelijke en architectonische
ontwikkelingen. Iedere oplossing of ontwerp dient gefilterd te worden door de kunsten. Dit om te voorkomen dat er
puur oplossingsgerichte ontwerpen uitkomen. De stad is er voor de mensen en daarbij speelt het tot de verbeelding
spreken van de stad een voorname rol. Hij spreekt van de fysionomie van de stad oftewel de kunst om aan het uit-
erlijk van een stad zijn persoonlijkheid af te kunnen lezen. Dit wordt later verder uitgewerkt door Kevin Lynch in “The
Image of the City” (1960).
De rol van de kunsten heeft tot gevolg dat er geen ruimte is voor smakeloosheid in de zin van impulsief historiseren.
Dit historiseren was volgens Wagner het eerste aspect van barbaarsheid bij stadsplanning. Het tweede was het
schilderachtige, geplande ongelukken. De rechte lijn met vista’s was het uitgangspunt mits de bestaande geografie
anders dicteerde. Het idee van de rechte lijn met vista’s werd vooral door Haussmann gebruikt bij de renovatie van
Parijs (1852-1870).
City planning moet zich distantiëren van iedere vorm van stijl of historische associaties maar moet zoeken naar
nieuwe analytische interpretaties. Realiteit moet worden geïnterpreteerd; maak de innerlijke structuur van de stad
zichtbaar door middel van materialen en processen.
Wagner geeft duidelijk aan waarom mensen in de stad gaan wonen. Levendigheid, sociale positie, comfort, luxe,
laag sterftecijfer, het in de nabijheid zijn van intellectuele en fysieke faciliteiten, diversiteit in zowel positieve als
negatieve zin en ten slotte kunst zijn de factoren die de stad zijn grote aantrekkingskracht geven. Om te voldoen aan
deze wensen pleit Wagner voor een sociaal en economische mix met als gevolg het ontbreken van monofunctionele
gebieden.
De overheid speelt in het waarborgen en creëren van deze eigenschappen een voorname rol. Zij heeft controle over
alle publieke faciliteiten. Het stadsbestuur dient op te treden als makelaar; het kopen en verkopen van huizen en met
de opbrengsten de stad uitbreiden. De winsten dienen sociaal en cultureel in de stad te worden geïnvesteerd.
5 Tools voor New Towns naar aanleiding van Otto Wagners Gossstadt
De voorstellen van Wagner zijn gedateerd maar waren toen de tijd revolutionair. Ze waren aanleiding tot een discours
voor de toekomst van de stad en de rol die de overheid daar in dient te spelen. Het feit dat er een TV-programma
nodig is als” De Slag Om Nederland “(2012) om de stedelijke verrommelling en verloedering op de kaart te zetten
en de politiek in beweging te krijgen is in die zin symbolisch voor het gebrek aan slagvaardigheid en het heersende
populisme van vandaag de dag. Het zijn niet zozeer de concrete plannen die Wagner voorstelt binnen zijn pamflet
“die Grossstadt” die letterlijk gekopieerd dienen te worden om de bestaande New Towns te transformeren maar veel
meer de achterliggende gedachten. 4
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
Hierbij wil ik nader ingaan op de rol van de overheid. Otto Wagner omschrijft een duidelijk kader met betrekking tot
de verantwoordelijkheid en taak van de overheid. De gedachte waarbinnen de rol van de overheid duidelijk omschre-
ven wordt en daarin zijn taak vervult binnen het algemene nut voor de stad en maatschappij is een gedachte, die
vandaag de dag goed ingezet kan worden. Deze is heden ten dagen vertroebeld. Is de gemeente een ondernemer,?
Dient zij de marktwerking zijn vrije loop te laten begaan? Dienen essentiële publieke voorzieningen zoals openbaar
vervoer en energieleveranciers geprivatiseerd te worden? Op dit soort vragen geeft de politiek in dit geval vaak
geen eenduidig antwoord en wordt er over het algemeen zeer pragmatisch mee omgegaan. Duidelijke definiëring
van een visie en de consequente implementatie daarvan zijn een schaars goed binnen de politiek vandaag de dag.
De waan van de dag overheerst en tel daarbij op het populisme en we kunnen niet meer spreken van een heldere
lange-termijnvisie waar ook consequent naar gehandeld wordt. Dit heeft grote sociale en economische gevolgen. De
politiek heeft geen antwoord op de veranderende samenleving (de vergrijzing, de krimp, de stagnerende huizenmarkt,
opkomende andere economische grootmachten). Dit heeft tot gevolg dat de economie stagneert en de hoognodige
stadsontwikkeling achterblijft.
Een ander aspect is de rol van de stedenbouwkundige en architect binnen het waarborgen en creëren van de
kwaliteiten van de stad. Na alle nieuwe ideeën over hoe de mens in de stad moet wonen en functioneren is er een
moeheid ontstaan bij de burgers en opdrachtgevers.Dit heeft tot gevolg dat er een trend gaande is naar het herk-
enbare en een herhaling van stijlen en uiterlijke kenmerken.Als voorbeeld het nieuwe gemeentehuis van Zaandam.
Kenmerkend voor Zaanse houten huizen is de typische gevelarchitectuur: de houten gevels zijn zeer plat en geschil-
derd in allerlei groentinten, waarbij het architectonische beeld sterk gemaakt wordt door de inzet van witte lijsten,
ramen en krullen. Ook het nieuwe stadhuis is gevelarchitectuur in groen en wit. Een ander kenmerk van Zaanse huizen is
hun eclecticisme, waarbij uit allerlei stijlen en tijden elementen zijn overgenomen.
Maar de rol van de architect en de stedenbouwkundige is voor een groot deel gelegen in de zoektocht naar vernieuwing en
niet in het herhalen van stijlen. Nieuwe analytische interpretaties van de realiteit zijn nodig.Rem Koolhaas is hier de
voorloper van. Door middel van grondige analyse komen tot nieuwe ruimtelijke oplossingen. Dit resulteerde onder
andere in de term “Generic city”. De Generic City is niet gepland, maar gebeurt zomaar. Begrippen als stad, straat,
identiteit en architectuur zijn dingen van het verleden. Het verleden is te klein om erin te wonen. De Generic City is
de cultuur van onze tijd. De ruimtelijke oplossingen die hij hier voor biedt zijn vaak grotesk en een uitgesproken state-
ment. Ze zijn inspirerend en tot de verbeelding sprekend. Maar manifesteren zich binnen de stad vaak toch te veel
tot eilanden. Een echte intergratie of verweving met de bestaande stad ontbreekt vaak.
“Stadhuis Zaandam en omgeving” “Stadhuis Zaandam, Soeters van Eldonk”
5
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
Powerhouse Company ,Fabric en VOGT zijn voorbeelden van bureaus die tot een nieuwe interpretatie van de realiteit
komen, die is ontstaan vanuit grondige analyse van het bestaande. Zij komen met oplossingen die meer aansluiten
of zich voegen in de bestaande stad en tegelijkertijd eigenzinnig eigentijds en verfrissend zijn.
Een goed voorbeeld van Powerhouse Company is het “Urban Reef project”. “De Urban Reef “is een nieuwe stedeli-
jke vorm waar meer stad betekent meer natuur en sterkere ecosystemen. Een stad waar de schuld van de consump-
tie van het landschap wordt vervangen door het genot van de productie en consolidatie van de natuurlijke omgeving.
Een voorbeeld hiervan is “De Rotterdam”. Een kolos van een gebouw die een stad in een stad is. Maar deze voldoet
niet aan de werkelijke wensen van Rotterdam. De stad Rotterdam heeft te maken met een grote leegstand aan kan-
toren en deze kolos zal deze leegstand alleen maar vergroten.
Fabric geeft met het project “Slabs” een antwoord op het innemen van een nieuwe ontwerppositie. Lokale bottom-up
initiatieven worden gekoppeld aan de mondiale top-down trends en omgezet in kansen; kansen op korte termijn en
doelstellingen op lange termijn behalen binnen een flexibel ontwerp.
“De Rotterdam, OMA”
“Urban Reef, Powerhouse Company”
“Slabs, Fabric Fabrications” “Slabs, Fabric Fabrications”
“De Rotterdam, OMA”
6
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
VOGT Landscape architecture ontwerpt in Hamburg een park dat eigentijds is en zich tegelijkertijd uiterst zorgvuldig
in de bestaande stad voegt. Het concept van “Lohsepark” in Hamburg bestaat uit twee fundamentele ingrepen; een
visuele verbinding van water naar water en een duidelijke ruimtelijke differentiatie in drie niveau’s: niveau de stad,
het niveau van het park en het historische niveau. Het verandert van een plaats van rust dicht bij het water naar het
stedelijke leven, een ontwerp open voor de toekomst.
Een duidelijke definiëring van de stad met al zijn facetten, negatief en positief, is wat ontbreekt binnen de huidige
voorstelling van de stad. De complexiteit van de stad neemt alleen maar toe. Maar de trend is dat steden zich mani-
festeren en verkopen door middel van, eenduidige positieve frasen, die alleen het positieve benadrukken. De cre-
atieve stad ,de leisure stad, de kennisstad. Dit uit zich in een vorm van citybranding die voorbij gaat aan de werkelijke
opgaven voor de toekomst. Iedere stad is op zoek naar een zijn eigen identiteit maar een heldere interpretatie van de
werkelijke aantrekkingskracht en kwaliteiten van de stad van morgen ontbreekt op dit moment. Als voorbeeld kan je
kijken naar de transformatie van de Wallen in Amsterdam. Als gevolg van het verschijnen van de nota “Oud beroep,
nieuw beleid” ( 2007-2010) wordt er ingezet op de transformatie van het Wallengebied. Hierbij willen de gemeente
en het stadsdeel centrum het gebied meer divers maken om de criminaliteit te vermideren . Zij proberen beiden de
negatieve maar voor vele ook aantrekkelijke eigenschappen van het gebied uit te bannen. De fysionomie van de
stad als geheel wordt als gevolg van dit beleid aangetast. De rotte kies als essentieel onderdeel van het geheel van
de stad wordt er uitgetrokken.
De rol die de kunsten dienen te spelen binnen de ontwikkeling van de stad is van essentieel belang maar moeilijk te
definiëren. Het puur functioneel ontwerpen of aanpassen van de New Towns, zoals betere ontsluiting, betere vervo-
ersverbindingen met de bestaande stad en diversivifatie zijn op zichzelf goede functionele middelen om in te zetten.
Maar de aangereikte oplossingen dienen niet alleen beoordeeld te worden op hun functionele waarde maar op hun
totale meerwaarde. Hierbij dient men te denken aan bijvoorbeeld de beleving en de esthetische aspecten van de op-
lossing. Je zou kunnen spreken van een grotere inhoudelijke en beeldende gelaagdheid die je bij de kunsten aantreft
die ook toegepast dient te worden bij de beoordeling en implementatie van stedelijke oplossingen.
Dit moet echter niet leiden tot overbodige verfraaiingen. Heldere structuren die de werking en het functioneren van de
stad duidelijk maken blijven een belangrijk aspect binnen het ontwerpen van de stad. Verfraai ï ng zonder een functie
binnen de grotere gelaagdheid die de kunsten voorstaat dient uitgebannen te worden.
“Lohsepark, VOGT landscape architecture” “Lohsepark, VOGT landscape architecture”
7
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012
Conclusie
Ondanks het feit dat mijn stelling een contradictie in zich heeft, namelijk uen utopie als inspiratiebron voor mislukte
utopieën, zie ik in de utopie van Otto Wagner mogelijkheden om de discussie en de daarbij behorende oplossingen
voor de stad van morgen als zeer relevant. Het duidelijk stelling durven nemen, lange-termijn visie implementeren,
het zoeken naar actuele nieuwe ideeën, de gelaagdheid die de kunsten kan geven aan projecten en een duidelijk
omschreven rol van de overheid zijn spraakmakende ideeën binnen Wagners utopie. In de tijd van nu, waarin prag-
matisme en populisme de boventoon voeren, kunnen we deze ideeën als inspiratiebron goed gebruiken.
Ik spreek de hoop uit dat de politici, de stedenbouwkundigen, de projectontwikkelaars, de woningbouw-coöperaties
en architecten van de toekomst aansprekende idealen ontwikkelen en uitdragen om hiermee een antwoord te geven
op de grote stedelijke opgaven die voor ons liggen. Deze paper is meer bedoeld als een aanmoediging daartoe dan
een duidelijk antwoord. Ik heb de hoop dat ik in mijn huidige en toekomstige werk als kunstenaar stedenbouwkundige
een antwoord kan geven op het gebrek aan inspirerende en tot de verbeelding sprekende idealen. Al zijn deze van
utopische aard of niet; dat ze in beide gevallen mogen inspireren.
Literatuurlijst:
Feuerstein Gunther, Urban Fiction, Axel Menges, Stuttgart / London 2008
Provoost Michelle, , New Towns for the 21st century The planned vs. The unplanned,SUN, Amsterdam 2010
Mallgrave, Harry Francis, Otto Wagner: Reflections on the Rainment of Modernity, Getty Centre, Santa Tonica 1993
Wright, Herbert, Instant Cities, Black Dog , London 2008
Urhan Urban Design, De spontane stad, BIS, Amsterdam 2010
Kant, Immanuel, Kritik der Urteilskraft, Leipzig F. Steiner, Hamburg 1790
Wagner, Otto, Die Grossstadt, Anton Schroll, Wenen 1911
Lynch Kevin, The Image Of The City, MIT Press, Massachusetts 1960
Foxley, Alice, Distance and Engagement, Lars Muller, Baden 2010
More, Thomas, Utopia, 1516
Houellebecq Michel, Elementaire deeltjes, De Arbeiderspers, Amsterdam 1999
Houellebecq Michel, De wereld van makrt en strijd, De Arbeiderspers, Amsterdam 1994
Houellebecq Michel, Mogelijkheid van een eiland, De Arbeiderspers, Amsterdam 2005
Websites:
http://www.wegenwiki.nl/Paris
http://www.soetersvaneldonk.nl/nl/architectuur/werken/zaandam.html#tekst
http://nl.wikipedia.org/wiki/Rem_Koolhaas
http://www.fabrications.nl/general.php
http://powerhouse-company.com/about/vision/
http://en.wikipedia.org/wiki/Almere
http://en.wikipedia.org/wiki/Lelystad
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bijlmermeer_(Amsterdam)
http://nl.wikipedia.org/wiki/Groeikern
8
Otto Wagners Grossstadt Utopie als inspiratieStephan Sliepenbeek , Academie van Bouwkunst 2012