Deloitte Management & ICT Consultants B.V. Laan van Kronenburg 2 1183 AS Amstelveen Postbus 300 1180 AH Amstelveen Tel: (020) 454 7500 Fax: (020) 454 7555 www.deloitte.nl

Deloitte Management & ICT Consultants B.V. is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel en Fabrieken te Amsterdam. Member of

Deloitte Touche Tohmatsu

Floriade 2012

Drechtsteden

Oplegnotitie bidbook

5 oktober 2004

Een overzicht van de beleidsmatige en de financiële aspecten

2/25 5 oktober 2004

Inhoud

1. Inleiding 3

2. Korte beschrijving van het concept 4

3. Beleidsmatige voordelen 6

4. Spin off Floriade 10

5. Financieel onderzoek begroting en analyse financiële risico's 16

3/25 5 oktober 2004

1. Inleiding

De Drechtsteden hebben gezamenlijk de ambitie geformuleerd de Floriade 2012 te willen organiseren. De verwachte voordelen voor de regio zijn bijzonder groot. Daartegenover staat echter dat de hiermee gepaard gaande kosten ook aanzienlijk zullen zijn. De zorgvuldig opgestelde begroting laat, net als bij eerdere Floriades, een tekort zien dat in dit geval gedekt wordt door de Drechtsteden. Feitelijk dient dit begrotingstekort als een investering ten behoeve van de regio te worden gezien. Hierbij is het van het grootste belang de voordelen van deze investering in kaart te brengen.

Elke investering brengt risico’s met zich mee, zo ook een Floriade tentoonstelling. De achtergebleven bezoekersaantallen van de Floriade 2002 liggen nog vers in het geheugen. Aan Deloitte is gevraagd een overzicht op te stellen van de belangrijkste voordelen en risico’s. Met deze oplegnotitie van het ‘bidbook’ Floriade Drechtsteden voldoen wij aan dit verzoek.

De indeling van deze bondige notitie is als volgt. Na een korte beschrijving van het gekozen Floriade concept wordt de impact geschetst op het beleid van de Drechtsteden. Vervolgens geven wij een indruk van de verwachte spin off effecten als gevolg van de tentoonstelling. Ten slotte wordt nader ingegaan op de begroting en de mogelijke risico’s.

4/25 5 oktober 2004

2. Korte beschrijving van het concept

De Drechtsteden regio bestaat uit zeven gemeenten, die zich van oudsher verbonden weten door de rivieren Oude Maas, Merwede, Dordtse Kil en Noord. Samen zijn ze “stad aan het water”, met een unieke combinatie: de centraal gelegen historische stad Dordrecht gekoppeld aan de onmiddellijke nabijheid van natuurgebieden zoals de Biesbosch, de Alblasserwaard en de Hoekse Waard.

De gezamenlijke ambitie van de Drechtsteden is het gebied aantrekkelijk te maken om te wonen, te werken en te recreëren. Dit houdt enerzijds in de versterking van het stedelijk gebied en anderzijds de verhoging van de kwaliteit van het groen, water en landschap. Er wordt ruimte gecreëerd voor recreatie en toerisme in en rondom de stad en dorpen. Voor de realisering van deze gezamenlijke ambitie is er bij de Drechtsteden al een groot aantal lopende en geplande projecten gedefinieerd.

Het organiseren van de Floriade 2012 biedt voor de Drechtsteden een unieke mogelijkheid om de regionale en lokale doelstellingen versneld en effectief te bereiken en te overtreffen. De Floriade 2012 moet een “tuinbouwthemapark” worden dat de bezoekers van alle leeftijden (opnieuw) bekend zal maken met de regio.

Floriade 2012 Drechtsteden

Het concept van de Floriade 2012 met het tuinbouwpark en alle overige attracties is gebaseerd op een vijftal kernthema’s met het thema Water als bindmiddel.

Mens : bewoners en bezoekers die (opnieuw) een ontdekkingstocht maken door het oude en nieuwe Holland.

Natuur : staat voor alle vormen van plantaardige productie en kwetsbare gebieden als Biesbosch en Sophiapolder.

Cultuur : staat voor de geschiedenis van de Hollandse stad (oude binnenstad Dordrecht), de slimme drooglegging van het polderland (Kinderdijk) en de uitdaging om kunstzinnig (tuinarchitectonisch) met je omgeving om te gaan.

Techniek : staat voor de uitvindingen van mensen om het leven te vereenvoudigen, groeiomstandigheden te simuleren, energie op te wekken en constructieve innovaties te realiseren. De nabijgelegen Rotterdamse haven als mondiale attractie hoort hier ook bij.

Water : is van levensbelang voor elk organisme, maar het staat ook voor het bindmiddel en vervoersconcept achter de Floriade 2012 en daarnaast voor

5/25 5 oktober 2004

een van de grootste ruimtelijke en milieukundige vraagstukken voor Nederland in de toekomst.

De beoogde algemene effecten van de Floriade zijn:

• Het genereren van lang doorwerkende publiciteit voor de regio;

• Het realiseren van een economische impuls voor de regio;

• Het versterken van de samenwerking binnen de Drechtsteden;

• Het profileren van de regio als toeristische trekpleister;

• Het zekerstellen en mogelijk versnellen van regionale projecten;

• Het bespoedigen van infrastructurele projecten in de regio;

• Het duurzaam ontwikkelen van de Sophiapolder voor natuur na 2012;

• Het benutten en uitbreiden van het personenvervoer over water (waterbussysteem);

• Het blijvend verhogen van de inkomsten via bezoekers aan de regio.

6/25 5 oktober 2004

3. Beleidsmatige voordelen

Het organiseren van de Floriade 2012 in de Drechtstedenregio is van invloed op diverse beleidsterreinen. De consequenties voor het beleid is op hoofdlijnen besproken tijdens een gezamenlijke bijeenkomst met vertegenwoordigers van de betrokken gemeenten.

In genoemde bijeenkomst is de impact op het staande beleid geanalyseerd door een overzicht te maken van de relevante hoofdbeleidsdoelstellingen van de gemeenten en dit in een tabel uit te zetten tegen de belangrijkste geplande beleidsinitiatieven, zijnde investeringen. Hiervoor is vooral gebruik gemaakt van het Regionaal Meerjaren Ontwikkelings Programma Drechtsteden (MOP 2005 - 2009). Gezamenlijk is vastgesteld in welke mate deze investeringen bijdragen aan de specifieke beleidsdoelstellingen. Al doende leverde deze matrix zicht op de procentuele verdeling en mogelijke versnippering van investeringsmiddelen over bestaande beleidsthema’s.

De ingevulde matrix heeft antwoord gegeven op vragen als:

• Welke beleidsthema’s worden ondersteund door relatief veel investeringsgelden en welke thema’s moeten het met minder doen, de zogenaamde “witte vlekken”?

7/25 5 oktober 2004

• In hoeverre vult de Floriade deze gaten tussen doelen en initiatieven op?

Het accent van het beleid van de Drechtsteden ligt op Wonen en Werken

De voornaamste conclusie is dat de meerderheid van de regionale middelen wordt ingezet ten behoeve van de beleidsthema’s “Wonen” en “Werken”. Ook “Sociale Ontwikkeling” mag rekenen op een herkenbare geldstroom binnen het totaal.

Een aantal beleidsthema’s wordt volgens deze analyse minder ondersteund met financiële middelen. Voorbeelden van “witte vlekken” zijn o.a.: “Groen”, “Toerisme en Cultuur”, “City Marketing” en “Horeca”. Ten opzichte van het totaal van de regionale middelen is de reservering hiervoor beperkt.

De Floriade investering draagt vooral bij aan onderbelichte beleidsdoelstellingen

De deelnemers van genoemde bijeenkomst oordelen dat de Floriade vooral ten goede zal komen aan (in afnemende impact), “Toerisme en Cultuur”, “City marketing”, “Groen”, “Horeca” en “Werk en Scholing”. De conclusie is dus gerechtvaardigd dat de Floriade in hoge mate helpt gaten op te vullen tussen bestaande beleidsdoelstellingen en lopende beleidsinitiatieven. Op basis van deze conclusie kan gesteld worden dat door de Floriade een belangrijk deel van de minder belichte beleidsdoelstellingen op regionaal niveau een sterke financiële impuls mag verwachten. Uitgaande van de matrix neemt de geldstroom richting minder belichte beleidsdoelstellingen door de Floriade toe.

Benutten sterktes, inspringen op kansen, reageren op bedreigingen, wegnemen zwaktes

De compenserende werking van de Floriade komt tevens tot uiting, indien de Sterkte/Zwakte-analyse van de regio Drechtsteden in ogenschouw wordt genomen. Deze SWOT-analyse heeft onder meer als basis gediend voor het Meerjaren Ontwikkelings Programma Drechtsteden.

De Floriade is bij uitstek een voorbeeld van een initiatief dat profiteert van als Sterk benoemde aspecten als de historische binnenstad Dordrecht en de ligging aan water en groen. Daarnaast speelt de Floriade nadrukkelijk in op specifiek benoemde Kansen als groeipotentie toerisme, uitbreiding vervoer over water en regionale samenwerking.

Nog waardevoller is dat de Floriade een aantal in het oog springende regiokenmerken, die als Zwak of Bedreiging in de SWOT-analyse zijn opgenomen, expliciet compenseert. Zo zal de Floriade onder meer gunstig uitwerken op:

• Relatief hoge werkeloosheid;

• Matig imago;

8/25 5 oktober 2004

• Beperkte differentiatie voorzieningen;

• Bereikbaarheid;

• Concurrentie ten opzichte van omliggende regio’s op de gebieden cultuurhistorie, winkels, horeca en cultuur.

Hefboomwerking, relatief beperkte verhoging van investeringsniveau met veel resultaat

Uit het voorgaande blijkt dat het organiseren van de Floriade voor de Drechtsteden regio naar verwachting beleidsmatig grote voordelen biedt. Het investeringsbedrag van de Floriade (het begrote tekort) is, in verhouding tot de totale regionale investeringen op middellange termijn, relatief beperkt. De grote beleidsmatige voordelen komen bijna volledig ten goede van belangrijke beleidsthema’s, waarop tot op heden minder werd geïnvesteerd. De Floriade zal daarmee een sterk complementaire werking c.q. impact hebben op het gezamenlijke Drechtstedenbeleid.

De regio heeft grote behoefte aan publiciteit en versterking van het imago

De voordelen van de Floriade concentreren zich dus rond “Toerisme & Cultuur” en “City marketing”. Dit zijn bij uitstek thema’s, die de positie van de regio ten opzichte

9/25 5 oktober 2004

van de omgeving kunnen verbeteren. Uit onderzoek van Nijfer (Atlas voor Gemeenten 2003) blijkt dat de stad Dordrecht een positieverbetering op deze thema’s zeer goed kan gebruiken. Op de zogenaamde sociaal/economische index bekleedt Dordrecht van de in totaal 50 gemeenten de 43e plaats. Op de aantrekkelijkheidsindex is dit de 27e positie. Deze specifieke positie zou aanzienlijk kunnen verbeteren, indien de component “cultureel aanbod” zou verbeteren. Op dit aspect neemt Dordrecht in 2003 ten opzichte van de anderen de 38e positie in.

Het bovenstaande illustreert het belang van het geformuleerde streefbeeld van de Drechtsteden. Nog belangrijker is de wetenschap dat het streefbeeld door de Floriade veel completer wordt ingevuld. Het beter bekendmaken van de aantrekkelijkheid van de Drechtstedenregio bij een breed publiek staat hierbij centraal.

City marketing of regio marketing als essentiële aanjager van ontwikkelingen

Een veelgehoorde verzuchting van bestuurders en ambtenaren uit deze regio is:

“We hebben de voorzieningen, maar de mensen komen niet!”

“City marketing” (lees in dit geval steeds Regio marketing) met de Floriade als grote katalysator, kan vraag en aanbod bij elkaar brengen. Hier zijn in binnen- en buitenland veel aanspreekbare voorbeelden van bekend. Een goed voorbeeld is Baltimore, waar vanaf 1997 de “Live Baltimore”-organisatie een zeer succesvolle campagne heeft gevoerd tegen de terugloop van het aantal inwoners en de negatieve perceptie over “City Living”. Voor het bereiken van sterk financieel georiënteerde doelen (zie insert) zijn professioneel uitgewerkte strategieën en implementatieprogramma’s opgezet.

Make Baltimore City a preferred living destination Goals: • Find and deliver consumers for city living. • Increase residential tax base. • No net loss in annual population. • Promote positive attributes of Baltimore City living to influence public perceptions. • Maintain a thriving Live Baltimore as the leading source for information about city living.

Ook de stad Lille is een mooi voorbeeld van succesvolle “City marketing”. Bekend is dat het aantal toeristen als gevolg van gecoördineerde inspanningen in twee jaar tijd is gestegen met 30%. Lille is nu de culturele hoofdstad van Europa. Het stadsbestuur van Lille heeft dit direct na de bekendmaking hiervan als volgt bestempeld:

To be named Cultural Capital of Europe represents an unparalleled opportunity to assert the city's identity on the European cultural map, as well as generating important media and tourism interest.

10/25 5 oktober 2004

4. Spin off Floriade

De effecten, die verwacht worden als gevolg van de Floriade hebben een forse impact op de regio Drechtsteden. Denk alleen al aan de publiciteit, de ontwikkeling van het toeristische bedrijfsleven, de versterking van het imago en de economische meerwaarde.

De voordelen zijn merkbaar vóór, tijdens en ná het Floriadejaar

Het zal zeker niet zo zijn dat de effecten zich zullen beperken tot het Floriadejaar 2012. Ook in de jaren voorafgaand aan de tentoonstelling zal de regio al kunnen profiteren van toenemende bezoekersaantallen. Het publiek zal worden verleid met diverse attracties in het kader van “the making of” van de Floriade.

11/25 5 oktober 2004

De voordelen zijn deels tijdelijk en deels blijvend

Ook na 2012 zal de regio blijvend kunnen profiteren van voordelen. Dit wordt onder meer zekergesteld via het verbindende regionale marketingconcept ‘Hollands Glorie’. Met het concept ‘Hollands Glorie’wordt de optelsom van attracties als toeristisch product, die kenmerkend is voor de aantrekkelijkheid van de regio, in de markt gezet.

Naast deze toeristische ontwikkeling dient de Floriade als ‘katalysator’ voor de ontwikkeling/realisatie van overige stedelijke/fysieke projecten.

12/25 5 oktober 2004

De voordelen kunnen zowel algemeen/regionaal als specifiek/lokaal zijn

Als gevolg van de Floriade zullen vele regionale en lokale projecten gestart, zekergesteld of versneld worden uitgevoerd. Wij noemen enkele saillante voorbeelden:

1. Verbetering Dordtse binnenstad en stadshavens

2. Ontwikkeling Sophiapolder

3. Herontwikkeling Noordoevers Via onder meer een vaste oeververbinding met de Sophiapolder, de kernmodule van de Floriade 2012, alsmede de realisatie van hoogwaardige woonlokaties en een jachthaven zal de aantrekkelijkheid van de regio voor wonen en recreëren aanmerkelijk toenemen.

4. Dordtse stadswerven

5. Ontwikkeling Mercon Kloos tot entree van Kinderdijk De Floriade zal als katalysator dienen voor de realisatie van de algemene doelstellingen van de stichting Werelderfgoed Kinderdijk. Met zo’n 200.000 bezoekers per jaar is Kinderdijk een attractie van belang. Door het oude industriegebied Mercon Kloos een transformatie te laten ondergaan wordt een sterke relatie gelegd tussen de molens van Kinderdijk en de Dordtse binnenstad, hetgeen onder meer zal leiden tot hogere toeristisch-recreatieve bestedingen, een impuls voor verblijfstoerisme in de regio en extra werkgelegenheid voor met name laaggeschoolden.

6. Oever ontwikkeling Drechtsteden

7. Transformatie Galgenplaat

8. Promotie Biesbosch en Kinderdijk

9. Ontwikkeling Noordpark en Slobbegors

10. Ontwikkeling Hoogwaardig OV Drechtsteden De prognoses zijn dat de mobiliteit in de Drechtsteden de komende jaren nog flink zal blijven toenemen. Voor de vereiste verbeteringen van het Openbaar Vervoer van de Drechtsteden zijn structurele langlopende investeringen noodzakelijk. De Floriade 2012 kan het realisatieproces hiervan zekerstellen en mogelijk versnellen.

11. Railstation Bakestein

13/25 5 oktober 2004

12. Verbetering ontsluiting over weg en water

Bezoekers besteden zo’n € 85 miljoen buiten de Floriade om

De Floriade heeft significante economische effecten op de regio. De spin off is sterk gerelateerd aan de bezoekers aantallen. Het plan gaat uit van 2,6 miljoen bezoekers in 2012, dit is hoger dan het aantal van de Haarlemmermeer (2,3 miljoen), maar lager dan dat van Zoetermeer (3,3 miljoen). Een hoger aantal bezoekers dan bij de Haarlemmermeer is mogelijk, omdat is gekozen voor de inbedding van een eigentijdse Floriade in een stedelijke, attractieve, recreatie- en toeristische omgeving met vele nog onderbenutte mogelijkheden. Anders dan bij de Haarlemmermeer is het hierdoor mogelijk om een breder publiek aan te trekken (waar onder jonge gezinnen en jongeren). De vorige Floriades hadden een sterke focus op tuinbouw en bereikten daarmee dispropotioneel veel ouderen. Het ‘Hollands Glorie’ concept appelleert nadrukkelijk ook aan families en jongeren.

De Drechtsteden ontvangen jaarlijks al circa 1,4 miljoen bezoekers (gegevens 2004). Een aantal dat de komende jaren aanzienlijk zal stijgen dankzij marketing van de regio rond het thema ‘Hollands Glorie’. Voorzichtigheidshalve wordt daarom aangenomen dat niet alle van de 2,6 miljoen bezoekers van de Floriade speciaal voor dit evenement naar de regio komen, maar ‘slechts’ 2,0 miljoen. Van de resterende groep van circa 600.000 mensen wordt aangenomen dat ze toch al zouden komen. Hun bestedingen buiten het Floriadeterrein zijn daarom te beschouwen als indirect uitvloeisel van de Floriade.

De bestedingen zijn onder te verdelen in logies en verblijf, winkelen en horeca

Uit een enquete onder bezoekers van de Floriade in Haarlemmermeer blijkt dat destijds 40% uit het buitenland kwam. Deze buitenlanders verbleven gemiddeld 6,9 dagen in Nederland en besteedden € 90 per persoon per dag aan logies (€40) en verblijf (€ 50). Van de 2 miljoen extra bezoekers die de Floriade aantrekt is het aantal buitenlanders aanzienlijk hoger dan 40% (in de 600.000 reguliere bezoekers zitten immers relatief veel Nederlanders). Op basis van 50% buitenlanders in 2 miljoen extra bezoekers zijn de bestedingen aan logies 50% x 2 mln. x 6,9 dagen x € 40 = € 275 miljoen en aan verblijf 50% x 2 mln. x 6,9 dagen x € 50 = € 345 miljoen, samen € 620 miljoen.

De meeste buitenlandse bezoekers aan de Floriade in Haarlemmermeer verbleven in Amsterdam. Slechts 10% verbleef het merendeel van hun bezoek in de directe omgeving van de Floriade. In het geval van de Drechtsteden zal een groot aantal bezoekers kiezen voor Rotterdam of den Haag. De lokale hotelomzet wordt daarom geschat op ruim € 25 miljoen (10% van € 275 miljoen).

14/25 5 oktober 2004

Uitgaande van een bezoek van één dag aan de Floriade bedragen de extra bestedingen aan winkelen en horeca in de regio zo’n € 50 miljoen (€ 50 voor 1 miljoen mensen).

Het restant van de 2 miljoen extra bezoekers is Nederlands. Zij gaven tijdens de vorige Floriade buiten het terrein nog € 10 per persoon uit aan winkelen (€ 2) en horeca (€ 8). Dit levert de regio dus € 10 miljoen aan additionele inkomsten op.

In totaal bedragen de additionele inkomsten voor de regionale economie dus zo’n € 85 miljoen. Voor Nederland als geheel is de impact € 630 miljoen.

Tabel: Uitgaven van bezoekers buiten de Floriade in 2012

€ mln. Buiten-landers

Neder-landers Totaal

Drecht-steden 75 10 85

Rest Nederland 545 -- 545

Totaal 620 10 630

De investeringen hebben een doorwerking tot na het Floriadejaar 2012

Naast dit eenmalige effect is ook een blijvende toename van het aantal bezoekers aan de regio te verwachten.

Het Hollands Glorie concept is blijvend. Dit betekent dat de Floriade leidt tot een structurele stijging van het aantal toeristen dat de regio bezoekt. In 2004 bezochten 1,4 miljoen mensen reeds de regio. De plannen gaan uit van een structurele toename met circa 1 miljoen bezoekers tot 2,4 miljoen in de jaren na de Floriade.

Uitgaande van een mix 40% buitenlanders en 60% Nederlanders betekent dit bijna € 30 miljoen aan extra inkomsten per jaar. Hierbij is er van uitgegaan dat de bestedingen

15/25 5 oktober 2004

aan winkelen en horeca voor de Nederlanders € 10 per persoon bedragen (samen 600.000 x € 10 = € 6 miljoen) en voor de buitenlanders € 50 (samen 400.000 x € 50 = € 20 miljoen). Daarnaast verblijft 10% van de buitenlanders in de regio à € 50 per nacht. Dit levert daarmee € 400.000 x 10% x € 50 = € 2 miljoen op.

Significante werkgelegenheidseffecten

De € 85 miljoen die de bezoekers tijdens de Floriade besteden geven een een impuls aan de lokale economie en leiden daarmee onder meer tot extra werkgelegenheid. Daarnaast zal een groot deel van de € 45 miljoen aan investeringen in het terrein ten goede komen aan het lokale bedrijfsleven.

Verder biedt de expositie zelf directe werkgelegenheid aan, naar analogie van de Haarlemmermeer, zo’n 1.000 mensen over een periode van zes maanden. Het aantal uitkeringen zal hierdoor, in elk geval gedurende deze zes maanden, merkbaar verminderen. Het beroep dat wordt gedaan op de gemeentelijke budgetten Wet Werk en Bijstand (WWB) neemt hiermee substantieel af. Indien 50% van de 1000 personen vanuit een uitkeringssituatie aan het werk gaat en er tevens wordt uitgegaan van een gemiddelde kostenpost van € 750 per persoon per maand (exclusief uitvoeringskosten), dan is de eenmalige besparing voor de gemeenten 1000 x 1/2 x 6 x € 750 = € 2,25 miljoen.

Ten slotte, na afloop van de Floriade wordt gerekend op extra bestedingen in de regio van bijna € 30 miljoen per jaar als gevolg van een structureel hoger bezoekersaantal, hetgeen permanente positieve werkgelegenheidseffecten zal teweegbrengen..

16/25 5 oktober 2004

5. Financieel onderzoek begroting en analyse financiële risico’s

5.1 Begroting

5.1.1 Algemeen

Drechtsteden is kandidaat voor de Internationale Tuinbouwtentoonstelling Floriade 2012. In het kader van de mogelijke toekomstige organisatie door Drechtsteden is een begroting opgesteld van de verwachte uitgaven en inkomsten die hiermee gepaard gaan.

De begroting met inbegrip van de veronderstellingen waarop deze is gebaseerd (opgenomen in de Financiële paragraaf bidbook Floriade 2012) is opgesteld onder verantwoordelijkheid van de Stuurgroep Floriade Drechtsteden.

Deloitte heeft op verzoek van de Stuurgroep Floriade Drechtsteden de in de begroting opgenomen financiële informatie onderzocht. Ons onderzoek hebben wij gericht op de veronderstellingen waarop de begroting is gebaseerd en op de ons bekend zijnde belangrijkste financiële risico’s. Overigens wordt ook in het bidbook op diverse plaatsen ingegaan op diverse risico’s, waaronder ook de financiële risico’s.

De begroting is opgenomen in het bidbook onder hoofdstuk 6 paragraaf 1. Wij hebben niet de in dit hoofdstuk beschreven informatie over de “Omgevingsprojecten Floriade 2012”, “Binnenstad Dordrecht” en “Stadswerven” onderzocht. Tevens merken wij op dat in ons onderzoek geen rekening is gehouden met juridische en fiscale aspecten. Overigens wordt in het bidbook wel beknopt ingegaan op fiscale aspecten.

Het is niet mogelijk een oordeel uit te spreken of de uitkomsten zoals weergegeven in de begroting daadwerkelijk behaald zullen worden. De reden hiervan is dat de in de begroting opgenomen financiële informatie toekomstgericht is en is gebaseerd op gegevens die speculatief van aard zijn. Zelfs als de gebeurtenissen waarvan in de begroting is uitgegaan zich daadwerkelijk voordoen, zullen de werkelijke uitkomsten waarschijnlijk toch afwijken, omdat andere veronderstelde gebeurtenissen zich veelal niet op gelijke wijze zullen voordoen als hier is aangenomen. De hieruit voorvloeiende afwijkingen kunnen van materieel belang zijn.

5.1.2 Uitgangspunten

De begroting is opgesteld in het kader van de kandidaatstelling voor de organisatie van de Floriade 2012 door de Drechtsteden. Van de Drechtsteden doen vooralsnog de volgende gemeenten mee: Dordrecht, ’s Gravendeel, Zwijndrecht, Alblasserdam en Hendrik Ido Ambacht.

17/25 5 oktober 2004

De begroting is te beschouwen als toekomstgerichte financiële informatie. Hieronder wordt verstaan: financiële informatie welke is gebaseerd op schattingen, hypotheses en verwachtingen omtrent toekomstige gebeurtenissen en mogelijke acties van de nog op te richten Floriade-organisatie, waarvan niet vaststaat dat ze daadwerkelijk zullen plaatsvinden. Deze informatie is naar zijn aard uiterst subjectief waarbij het maken van afwegingen een belangrijke rol speelt. Derhalve wordt de lezers er opgewezen dat de begroting niet bruikbaar is voor een ander dan het aangegeven doel.

De begroting is gesplitst in de investeringen Floriade en de exploitatie Floriade. De investeringen zijn gebaseerd op een berekening opgesteld door het hiervoor ingeschakelde bedrijf Grontmij en de eigen inschattingen van de leden van de Stuurgroep Floriade Drechtsteden. De exploitatie uitgaven en inkomsten zijn gebaseerd op basis van ervaringscijfers die zijn ontleend aan de financiële uitkomsten Floriade 2002 en inschattingen van de leden van de Stuurgroep Floriade Drechtsteden. Gedetailleerde overzichten van de geraamde bedragen zijn nog niet opgesteld.

De begroting sluit met een tekort van € 19.666.966. Dit bedrag is als bijdrage van de Drechtsteden benodigd om de begroting sluitend te krijgen.

Op grond van ons onderzoek van de gegevens waarop de veronderstellingen zijn gebaseerd is ons met uitzondering van de bijdragen niets gebleken op grond waarvan wij zouden moeten concluderen dat de veronderstellingen geen redelijke basis vormen voor de begroting.

Met betrekking tot de bijdragen merken wij het volgende op:

In de begroting is rekening gehouden met een aanzienlijk bedrag aan bijdragen. In totaal is aan bijdragen € 45,8 miljoen inclusief de bijdrage Drechtsteden voorzien. Bij Haarlemmermeer was dit inclusief de bijdrage Haarlemmermeer € 19,5 miljoen. Voor geen van de bijdragen zijn toezeggingen voorhanden. Het risico is dat een dergelijk bedrag aan bijdragen niet zal worden ontvangen. Het sluiten van overeenkomsten is overigens pas mogelijk na toewijzing van de Floriade.

De specificatie van de begrote bijdragen is als volgt:

Bijdragen floriade 2012 floriade 2002Drechtsteden Haarlemmermeer

Overheid: ministeries/provincie 12.000.000€ Sponsor paviljoen museumpark 927.360€ Sponsor entreegebouw 5.796.000€ Delta natuur 7.404.309€ Drechtsteden 19.666.966€

45.794.635€ 19.485.000€

18/25 5 oktober 2004

Wij merken op dat de cijfers van Haarlemmermeer zijn ontleend aan de jaarrekening Haarlemmermeer en een specificatie ontbreekt. Niet bekend is of sponsorbijdragen in bijvoorbeeld het entreegebouw in dit bedrag (€ 19.485.000) zijn opgenomen of gesaldeerd met de investeringen zijn verwerkt.

Voor de bijdrage Deltanatuur geldt dat het uitgangspunt is dat deze bijdrage ad € 7.404.309 rechtstreeks samenhangt met de investeringen die Deltanatuur zou hebben verricht als de Floriade niet zou plaatsvinden. Deze investeringen zijn nu opgenomen in de investeringen Floriade. Ons is medegedeeld dat wanneer Deltanatuur niet in staat is deze bijdrage te verrichten, de investering ook niet zal worden verricht in het kader van de organisatie van de Floriade.

Feitelijk wordt hierdoor alleen risico gelopen tot het bedrag van de resterende bijdragen (exclusief de bijdrage Drechtsteden) ad € 18.723.360.

5.2 Risico’s

5.2.1 Algemeen

De bijdrage van Drechtsteden is gelijk aan het tekort in de begroting. Om tot een voor de Drechtsteden aanvaardbare bijdrage te komen is naar inzicht van de Stuurgroep een krappe begroting opgesteld. In deze krappe begroting is slechts ruimte voor tegenvallers, voor zover deze kunnen worden opgeheven door meevallers of de post onvoorzien.

Het risico van een tekort hoger dan € 19.666.966 is op dit moment niet geregeld. Om te voorkomen dat de deelnemende Drechtsteden dit risico dragen wordt conform de informatie in het bidbook overwogen een organisatie op te richten met behulp van nog te vinden partners die bereid zijn de risico’s mee te willen dragen in de toekomst.

Gezien het gegeven dat de begroting voorafgaand aan de definitieve toewijzing is opgesteld en gedetailleerde berekeningen, overeenkomsten, toezeggingen, et cetera nog ontbreken is een inherent risico van de begroting dat het tekort hoger of lager kan uitvallen dan thans begroot. Overigens is het aangaan van overeenkomsten pas mogelijk na toewijzing van de Floriade.

19/25 5 oktober 2004

De begroting is als volgt opgebouwd:

Investeringen € 44.184.350

Exploitatie-uitgaven € 64.429.369

Totaal uitgaven €108.613.719

Inkomsten € 88.946.753

Tekort € 19.666.966

Bijdrage Drechtsteden € 19.666.966

Saldo € 0

Voor de uitgaven en inkomsten behandelen wij postgewijs de belangrijkste risico’s.

5.2.2 Inkomsten

Het risico van inkomsten in het algemeen is dat opbrengsten pas zeker zijn als deze zijn gerealiseerd. Per opbrengstsoort geven wij de belangrijkste risico’s hieronder weer.

1. Opbrengsten kaartverkoop.

De opbrengsten kaartverkoop zijn gebaseerd op 2,6 miljoen betalende bezoekers tegen een gemiddelde prijs per toegangskaart ad € 20,00 (inclusief BTW). Totaal is dit exclusief BTW € 43,7 miljoen. Bij de vorige Floriade is het aantal van 2,6 miljoen betalende bezoekers niet gehaald. Bij Haarlemmermeer was het uitgangspunt voor de begroting 2,7 miljoen betalende bezoekers. Uiteindelijk werden er 2,1 miljoen bezoekers gerealiseerd, waardoor een tekort van circa € 6,6 miljoen is ontstaan. Bij de Floriade Zoetermeer in 1992 was het aantal bezoekers echter 3,3 miljoen.

Uitgangspunt is dat het Floriade-concept Drechtsteden voldoende potentie heeft om de eisen van de Tuinbouwraad van minimaal 2,5 miljoen bezoekers te overtreffen. Van de Floriade 2002 kan lering getrokken worden en de Floriade Zoetermeer in 1992 toont aan dat een aanzienlijk hoger aantal dan 2,6 miljoen bezoekers mogelijk is.

Door verschillende calamiteiten is het mogelijk dat de begrote bezoekersaantallen niet gerealiseerd worden. In gesprekken tussen de Stuurgroep en Interpolis is de intentie door Interpolis uitgesproken dit risico samen met diverse andere risico’s te verzekeren tegen een acceptabele prijs die past binnen de opgestelde begroting. In de gesprekken met Interpolis is volgens de leden van de Stuurgroep ook gebleken dat de gevolgen van een overstroming voor de bezoekersaantallen onder de gedekte risico’s vallen. Omdat

20/25 5 oktober 2004

de Floriade op een eiland ligt in een gebied dat in het verleden vaker onder water heeft gestaan, is het zaak dit risico te onderkennen en hierop maatregelen te nemen. In hoofdstuk 4 paragraaf van het bidbook wordt nader op dit risico ingegaan en staat vermeld dat het overstromingsrisico kan worden weggenomen door middel van een beperkte dijkophoging.

Het algemene risico van lagere bezoekersaantallen doordat bijvoorbeeld het concept niet aanslaat is waarschijnlijk te verzekeren, echter gezien de gerealiseerde bezoekersaantallen bij de Haarlemmermeer is de verwachting dat de premie van een dergelijke verzekering dermate hoog zal zijn, dat deze te duur wordt en een dergelijk bedrag beter aangewend kan worden voor bijvoorbeeld extra acties om bezoekers te trekken. Overigens is het uitgangspunt van de Stuurgroep dat ook het algemene risico van lagere bezoekersaantallen ondergebracht wordt in de nog op te richten Floriade-organisatie, zodat de financiële tegenvaller als gevolg van lagere bezoekersaantallen niet wordt afgewenteld op de deelnemende Drechtsteden.

Wij geven een indicatie van de gevolgen van 500.000 minder bezoekers. Wanneer circa 500.000 personen minder dan begroot de Floriade zullen bezoeken, zal dit binnen de huidige begroting tot een tegenvaller leiden van circa € 7 miljoen, inclusief lagere parkeergeldopbrengsten en rekening houdend met lagere kosten kaartverkoop en verstrekte kortingen.

2. Bijdragen derden.

Onder het hiervoor behandelde onderdeel “Uitgangspunten” hebben wij reeds het risico van de inkomsten bijdragen derden behandeld. Wij verwijzen hiernaar.

3. Sponsorbijdragen

In de begroting is rekening gehouden met € 12,7 miljoen aan sponsorinkomsten. Dit is rekening houdend met prijseffecten vergelijkbaar met de Floriade Haarlemmermeer. Voor de sponsorinkomsten geldt feitelijk hetzelfde als bijdragen derden, namelijk dat zolang toezeggingen ontbreken niet zeker is dat dit bedrag gerealiseerd zal worden. Gezien het gegeven dat het begrote bedrag vergelijkbaar is met de vorige Floriade is het niet onrealistisch een dergelijk bedrag aan sponsorinkomsten te begroten.

4. Inkomsten overige exploitaties

In de begroting is rekening gehouden met een bedrag van € 3,2 miljoen inkomsten overige exploitaties. Dit bedrag is vergelijkbaar met de vorige Floriade en bestaat uit inkomsten merchandising, huur en pacht.

Met betrekking tot deze inkomsten dient er rekening mee te worden gehouden dat in het Floriade-concept ook de binnenstad van Dordrecht is opgenomen. De positieve invloed

21/25 5 oktober 2004

van de Floriade op de omzet van de middenstand in de binnenstad kan als negatief bijeffect hebben dat de inkomsten op het Floriadeterrein Sophiapolder tegenvallen.

5. Parkeerinkomsten

De parkeerinkomsten zijn exclusief BTW op € 3,2 miljoen begroot. Het begrote bedrag is voorzichtig bepaald, zowel qua aantallen auto’s als het gehanteerde tarief ad € 7,50 en door rekening te houden met BTW-afdracht over deze inkomsten. Afhankelijk van de nog uit te werken fiscale en juridische constructies is niet uitgesloten dat BTW niet behoeft te worden afgedragen. Het tarief ad € 7,50 is niet kostendekkend. Mogelijk dat extra inkomsten gegenereerd kunnen worden door een hoger tarief of hogere aantallen auto’s.

5.2.3 Uitgaven

Het algemene risco van uitgaven is dat deze hoger uitvallen dan begroot. Echter, uitgaven zijn pas een feit op het moment dat deze ook zijn verricht. Dit heeft als voordeel dat bij dreigende overschrijdingen, mits tijdig onderkend, kan worden bijgestuurd. Hiervoor is een voldoende sterke planning & controlfunctie nodig.

Ter afdekking van de mogelijke tegenvallers is bij de bepaling van het tekort ad € 19.666.966 rekening gehouden met een post onvoorzien ad € 2,9 miljoen (5 procent van de exploitatiekosten, exclusief rente) en bij de investeringen met een relatief hoog percentage van 15 procent onvoorzien.

1. Investeringen

• Investeringsbegroting

De investeringen zijn begroot op € 44,2 miljoen. Hierbij is geen rekening gehouden met de bouwkosten (drijvende) paviljoenen van de inzenders en exploitanten. Uitgangspunt is dat deze kosten betaald worden door de inzenders en exploitanten zelf. De Floriade is verantwoordelijk voor het opleveren van het terrein en “eigen gebouwen”, zoals het entreegebouw en paviljoenen voor de organisatie en de deelnemende Drechtsteden.

Door Grontmij is op verzoek van de Stuurgroep een investeringsbegroting opgesteld, waarbij het berekende bedrag te beschouwen is als een globale indicatie. Een gedetailleerde calculatie kan pas worden opgesteld, wanneer de Floriade is toegewezen en opdracht kan worden verstrekt. Een risico hiervan is dat de investeringskosten hoger kunnen uitvallen. Hierin is voorzien door in de berekeningen uit te gaan van een hoog percentage onvoorzien van 15 procent. In de begroting is tevens rekening gehouden met de kosten na afloop van de Floriade, bestaande uit het “verwijderen” van de Floriadetentoonstelling en de kosten van het geschikt maken voor de eindbestemming.

22/25 5 oktober 2004

• Beschikbaarheid eiland en toegang tot het eiland

Bij de investeringen is op basis van mondelinge toezeggingen als uitgangspunt genomen dat het eiland “om niet” door de eigenaar ter beschikking wordt gesteld. Zolang een en ander niet contractueel geregeld is, is er een risico dat het eiland niet ter beschikking komt of tegen kosten die in de begroting niet zijn voorzien. Ter voorkoming van deze risico’s is het van belang de afspraken met de eigenaar over de tijdelijke beschikking van het eiland vast te leggen.

Een ander risico is dat hoge eisen aan de bereikbaarheid van het eiland tot tegenvallers kan leiden. In de begroting is rekening gehouden met één brug voor in totaal circa € 3 miljoen. Aanvullende eisen van hulpdiensten en/of de overheid rekening houdend met de omvang van de mensenmassa’s op het eiland kunnen leiden tot voorzieningen die meer kosten dan het begrote bedrag van € 3 miljoen.

2. Kosten begeleiding inzenders en kosten begeleiding exploitatie derden

De kosten van begeleiding inzenders en exploitatie derden zijn in totaal begroot op € 6 miljoen. Dit is vergelijkbaar met Haarlemmermeer. Van deze kosten is alleen het ervaringscijfer van de vorige Floriade voorhanden. Berekeningen vallen in dit stadium van het traject nog niet te maken. Uitgangspunt is dat getracht wordt de betreffende begeleidingskosten zoveel mogelijk door te berekenen aan de inzenders en exploitanten.

3. Beheer en onderhoud

Voor de kosten van beheer en onderhoud is een vergelijkbaar bedrag aangehouden als bij de Haarlemmermeer. Uit ervaring van eerdere Floriades blijkt dat door allerlei omstandigheden niet door de verzekering gedekte schades ontstaan aan inzendingen, paviljoens et cetera. Hiervoor zal naar verwachting een belangrijk beroep op dit budget worden gedaan. De aard van de post leent zich niet voor een calculatie.

4. Kosten aanleg parkeerplaatsen, vervoer en verkeersmaatregelen

Het totaal van de kosten verkeer, parkeren en vervoer is op € 11,2 miljoen begroot. Deze post is als volgt opgebouwd:

• Aanleg parkeervoorzieningen € 5 miljoen

• Verkeersmaatregelen € 1,3 miljoen

• Vervoer over water en pendelbussen € 4,9 miljoen

Met betrekking tot de beschikbaarheid van de parkeerlocaties geldt dat rekening is gehouden met locaties waarbij de investeringen zo laag mogelijk zijn. Op basis van de

23/25 5 oktober 2004

onderliggende informatie is er een risico dat de voorgestelde locaties niet inzetbaar zijn, waardoor de kosten van alternatieve locaties tot fors hogere investeringen kunnen leiden. Wij adviseren nader onderzoek te verrichten naar de parkeermogelijkheden en bijbehorende investeringen met als doel vast te stellen of het huidige scenario realiseerbaar is en of scenario’s realiseerbaar zijn waarbij de investeringen volledig gedekt kunnen worden door de parkeerinkomsten. Overigens is de oorspronkelijke raming inmiddels met € 2 miljoen verlaagd door de aanvankelijk voorgestelde capaciteit te verminderen en meer gebruik te maken van reeds bestaande parkeervoorzieningen. Thans staat tegenover de investeringen parkeervoorzieningen € 3,2 miljoen aan inkomsten geraamd.

De kosten van vervoer zijn een belangrijk onderdeel van het concept en maken het concept op dit onderdeel duurder dan de Floriade Haarlemmermeer. De kosten vervoer over water en pendelbussen zijn begroot op basis van de bestaande kennis over tarieven inzet materieel en de verwachte aantallen bezoekers, hetgeen een aanvaardbare basis is. De kosten kunnen in een vroeg stadium via contracten met vervoerders vastgelegd worden. Er zijn geen ervaringscijfers voor handen van een dergelijke omvang van te vervoeren mensen over water gedurende een periode van een half jaar. Een risico is dat de capaciteit niet op alle momenten van de dag toereikend is om de bezoekers te vervoeren en dat extra materieel ingehuurd dient te worden tegen extra kosten. Een ander risico is dat door de verspreiding van de bezoekers over de binnenstad van Dordrecht, Sophiapolder en Kinderdijk in de avonduren meer materieel ingezet dient te worden dan voorzien om alle bezoekers terug te kunnen laten keren naar de parkeerplaatsen of het station.

5. Kosten kaartverkoop

De kosten van kaartverkoop zijn bepaald op basis van bestaande kengetallen en de ervaringen van Haarlemmermeer. De kosten hebben een variabel karakter en fluctueren al gelang de omzet kaartverkoop fluctueert. Hogere opbrengsten kaartverkoop zal tot hogere kosten kaartverkoop leiden en andersom. De kosten worden voor een belangrijk deel bepaald door gebruikelijke afspraken over kortingen binnen de evenementenbranche. Rekening houdend met de snelle ontwikkelingen op het gebied van betalingsverkeer (internet, chipcard) zal gestreefd worden besparingen te realiseren op de kosten van kaartverkoop.

6. Organisatiekosten

De totale organisatiekosten zijn begroot op € 17 miljoen. Dit is vergelijkbaar met Haarlemmermeer. Onder de organisatiekosten vallen naast typische organisatiekosten, waaronder salarissen en huisvesting, ook de kosten van verzekeringen en beveiliging. Het is aan te bevelen in de vervolgbegrotingen het begrote bedrag taakstellend naar

24/25 5 oktober 2004

beneden bij te stellen ten einde besparingen te realiseren en ruimte te creëren voor eventuele tegenvallers op andere onderdelen.

7. Kosten marketing en communicatie

De kosten marketing en communicatie worden op € 7 miljoen begroot. Ook voor deze kostenpost zijn met name voor het onderdeel marketing kengetallen uit de evenementenbranche voorhanden. Echter, de kosten worden mede bepaald door de mate van succes van de Floriade. Indien de bezoekersaantallen achterblijven, zullen naar verwachting meer kosten marketing en communicatie gemaakt worden om de Floriade te promoten.

8. Rente

De rentelasten zijn berekend op circa € 2,7 miljoen. Bij de Haarlemmermeer was dit circa € 1,2 miljoen. Bij de Floriade 2002 is echter geprofiteerd van een historisch lage rente. In de berekeningen van Drechtsteden is uitgegaan van een rente van 4 procent. Tevens is uitgegaan dat bijdragen van de Drechtsteden zelf geleidelijk over de periode 2005 tot en met 2012 zullen worden ontvangen en de investeringen ten behoeve van Delta niet worden voorgefinancierd. Wanneer dergelijke afspraken niet mogelijk zijn, zal het directe gevolg zijn dat de rentelast hoger wordt. De rentelast kan nog hoger uitkomen, als het rentepercentage stijgt.

Op dit moment kan op geen enkele wijze nog worden voorzien hoe hoog de rente daadwerkelijk zal uitvallen. Wij geven in het kader van het renterisico enkele scenario’s:

Rente 4 %, bijdrage Drechtsteden betalen pas in 2012. Rente stijgt van € 2,9 miljoen naar € 6,3 miljoen.

Rente 6 %, Drechtsteden betalen jaarlijks gelijk deel. Rente stijgt van € 2,9 miljoen naar € 4,4 miljoen.

Rente 8 %, Drechtsteden betalen jaarlijks gelijk deel. Rente stijgt van € 2,9 miljoen naar € 6,0 miljoen.

5.2.4 Conclusie risico’s

De hiervoor beschreven risico’s zijn niet limitatief. Zoals eerder beschreven is het inherent aan toekomstgerichte informatie dat door wijzigende omstandigheden de realisatie van de financiële cijfers zal afwijken. Uitgangspunt in het bidbook is dat de Drechtsteden maximaal een bijdrage doen ter hoogte van € 19.666.966 en dat alle financiële risico’s ondergebracht zullen worden in een hiertoe nog op te richten organisatie.

25/25 5 oktober 2004

Naar ons inzicht is één van de belangrijkste risico’s dat ter dekking van de uitgaven de begrote inkomsten niet worden gerealiseerd. In de begroting van Drechtsteden wordt uitgegaan van € 109 miljoen aan inkomsten, inclusief de bijdrage Drechtsteden. Ter vergelijking: volgens het jaarverslag 2002 Floriade 2002 Haarlemmermeer waren de gerealiseerde inkomsten destijds circa € 71 miljoen inclusief de bijdrage van Haarlemmermeer. Bij deze inkomsten was er een tekort van € 6,6 miljoen. Het verschil in inkomsten wordt voornamelijk veroorzaakt door hoger geraamde opbrengsten kaartverkoop (€ 11 miljoen) en hogere bijdragen (€ 26 miljoen).

Uit deze cijfers blijkt dat het ontbreken van toezeggingen voor de hoog geraamde bijdragen in combinatie met het ondernemersrisico van lagere bezoekersaantallen het grootste risico vormt voor een tekort dat kan oplopen tot vele miljoenen. Op zo’n kort mogelijke termijn zal dan ook duidelijkheid moeten zijn over de bijdragen derden middels schriftelijke toezeggingen en over de op te richten Floriade-organisatie waarbinnen de financiële risico’s worden afgedicht. Als aandachtspunten voor de op te richten Floriade-organisatie noemen wij dat deze bereid dient te zijn alle financiële risico’s te accepteren en dat maatregelen genomen dienen te zijn om in geval van bijvoorbeeld faillissement te voorkomen dat de Floriade zowel in de voorbereidingsfase, gedurende de opening in 2012 als in de periode daarna in de problemen komt en de Drechtsteden in een positie komen waarbij aanvullende bijdragen noodzakelijk zijn.

Op het moment dat Drechtsteden daadwerkelijk de Floriade 2012 krijgt toegewezen is het van belang alle relevante aspecten met betrekking tot de Floriade, zoals de organisatievorm, fiscale en juridische constructies, meerjarenbegroting, wijze van risicobeheersing, et cetera te verzamelen en gestructureerd vast te leggen. In het verlengde van de financiële risico’s behandeld in dit rapport en vooruitlopend op deze vastleggingen noemen wij beknopt en niet limitatief enkele aanbevelingen om de risico’s te beperken:

• Het op zo’n kort mogelijke termijn verkrijgen van toezeggingen bijdragen derden en sponsorbijdragen.

• Het vanaf de start van de voorbereidingen Floriade creëren van een zware planning & controlefunctie binnen de Floriade-organisatie.

• Het verkrijgen van duidelijkheid over de beschikbaarstelling en tegen welke kosten van de Sophiapolder, parkeerterreinen, capaciteit vervoer over water en vereiste oeververbindingen tussen het vaste land en het eiland rekening houdend met de bezoekersaantallen en eisen van overheidswege (hulpdiensten).