Om meer te weten te komen over

het verleden, gaan we naar het

Openluchtmuseum in Arnhem,

bezoeken we een archief of bekijken

we tentoonstellingen van archeolo-

gische vondsten. Toch kunnen we

ook dichter bij huis overblijfselen

uit het verleden tegenkomen.

Op de Bossche warenmarkt in het

centrum bijvoorbeeld.

Zowel in het Bossche dialect als inhet dialect uit omliggende dorpendat we aan de kramen horen ofzelf spreken, zijn nog altijd mid-deleeuwse kenmerken te horen.Dat lijkt opmerkelijk, want dialec-ten, dus ook het Bosch, zijn in deloop der jaren erg veranderd.Onder andere doordat we steedsmeer contacten buiten onze eigenstreek hebben, wringt de stan-daardtaal zich steeds meer het dia-lect binnen. Verder wordt hetStandaardnederlands als voertaalop scholen gebruikt, waardoorvooral jongeren steeds meer vandeze taal door hun dialect men-gen. Gaandeweg verliezen dialec-ten zo steeds meer van hun ver-schillen met de standaardtaal.1

Dat begint met het verdwijnen vanwoordenschat,2 maar krijgt pasecht vorm, als ook de grammatica(klankregels, woordvorming enzinsbouw) wordt aangetast.

Middeleeuws juweeltjeEen mooi voorbeeld van een gram-maticale constructie die de tanddes tijds heeft doorstaan, is eenmiddeleeuws juweeltje in Bra-bantse dialecten zoals het Bosch.Het komt voor in zin (1) en (2). De

letterlijke vertaling staat eronder.De vertaling van -de is open-gelaten. (1) Wè doede-gij nou?

Wat doe-(?)-jij nou?Wat doe jij nou?

(2) Wè doede nou?Wat doe-(?) nou?Wat doe je nou?

Als er geen nadruk is, zoals in zin (2), valt gij blijkbaar weg. Inhet meervoud geldt hetzelfdevoor gullie. Dat is raar. We kun-nen zowel in het Bosch als inhet Standaardnederlands bestwoorden weglaten, maar normaalgesproken alleen het eerste zins-deel van een zin:(3) Ben zô trug.

Ben zo terug.Ik ben zo terug.

(4) Makt niks uit.Maakt niets uit.Dat maakt niets uit.

Hoe is nu dat raadselachtige -deachter de persoonsvorm in zin(1) en (2) het beste te vertalen?Weijnen neemt aan dat -de isontstaan doordat ge is opgegaanin de t-uitgang van het werk-woord.3 Ondersteuning voordeze aanname vond ik bij VanGestel e.a.4 Zij analyseren deMiddelnederlandse vorm van wil-len wildi als een versmelting vande persoonsvorm wildet (wilt) methet persoonlijk voornaamwoordvan de tweede persoon meervoudghi (gij). Daarom lijken de Bos-sche zinnen (1) en (2) het resultaatvan achtereenvolgens twee taal-kundige verschijnselen: clitisatie(hechting) gevolgd door versmel-ting, waardoor het persoonlijk voor-naamwoord zo in het werkwoordopgaat, dat het met het blote oor

niet meer te horen is.5 Ook Vanden Berselaar6 is van mening dathet persoonlijk voornaamwoordvan de tweede persoon sterk ver-stopt zit in persoonsvormen alshedde, madde en witte (heb-je, mag-je en weet-je).Van Gestel e.a. bespreken clitisatieen versmelting in het Middelneder-

17

Spaanse invloeden – een Bodega – en veel

dialecten op de markt, ca. 1930. (Stadsarchief,

ansicht in Historisch-Topografische Atlas)

Wordt er anno 2000 nog dialect gesproken

tussen de geraniums? (Stadsarchief, ansicht

in Historisch-Topografische Atlas)

M o e r s t a a l

Openluchtmuseum ’s-Hertogenbosch

‘Goegelde gij ok al?’

Gerlaine Piters-Jansen

den zelfs zinnen als (8) en (9) noggeen garantie voor het voortbe-staan van de Brabantse dialectenin het algemeen en het Bosch inhet bijzonder. Dialecten wordennamelijk ook bedreigd, doordat zesteeds lager gewaardeerd worden.Het Bosch heeft daar met namelast van, omdat stadsdialecten overhet algemeen het laagst gewaar-deerd worden.7 De standaardtaaldaarentegen heeft juist een hogerestatus.8 Daarom wordt ook hetBosch steeds minder vaak gebruikten aan de volgende generatie door-gegeven.9 ‘Goegelde gij ok al?’mag op het eerste gehoor dan bij-zonder eigentijds klinken, het zouzo maar eens kunnen eindigen alsmuseumstuk. nnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn

Noten1 C. Hoppenbrouwers, Het regiolect; van

dialect tot Algemeen Nederlands (Muider-berg 1990).

2 H. van den Berselaar, ‘ n vèldbonk op n werk ndag’. Twee Bossche gram-

matica’s (slot)’, in: Bossche Bladen 8(2006) nr.3, p. 121-123.

3 A. Weijnen, Onderzoek naar de dialect-grenzen in Noord-Brabant, in aansluitingaan geographie, geschiedenis en volksleven(Fijnaart 1937). Over de precieze stap-pen binnen deze assimilatie wordt nietsgezegd.

4 F. van Gestel e.a., Oude zinnen (Leiden/ Antwerpen 1992).

5 G. Jansen, Kun je door de bomen het Boschnog zien; een onderzoek naar de linguïsti-sche en sociolinguïstische status van hetBosch dialect (doctoraalscriptie Universi-teit Utrecht 1997)

6 H. van den Berselaar, Wè zeet uwes? (’s-Hertogenbosch 2003).

7 A. van Gaalen, Stadsplat; zes stadsdialec-ten (Groningen 1989).

8 J. de Vries, R. Willemyns en P. Burger, Het verhaal van een taal (Amsterdam1993).

9 Zie bronvermelding noot 5.

lands. Bij clitisatie hecht een voor-naamwoord zich vast aan een werk-woordsvorm. Het onbeklemtoondepersoonlijk voornaamwoord ge isvolgens het regelsysteem van hetMiddelnederlands zoals in de zin-nen (1) en (2) zelfs verplicht zich tehechten aan de achterkant van hetwerkwoord dat het tweede zins-deel van de zin is. Tegenwoordigzouden de t en de g in het Boschniet meer kunnen versmelten, maarin de Middeleeuwen kon dit nognet zo gemakkelijk als we nu zad-doek kunnen maken van zakdoek.

OverlevenOmdat de voornaamwoorden voorde tweede persoon uit het Middel-nederlands nagenoeg hetzelfde zijnals in het Bosch en de Brabantsedialecten in het algemeen, is hetlogisch om aan te nemen dat dieverplichting om aan elkaar tegroeien in deze dialecten kon over-leven. In het Standaardnederlands,waar gij vervangen is door jij, isdeze verplichting tegelijkertijd metgij verdwenen. Wat wel vreemd lijkt, is dat in zin(1), hieronder herhaald als zin (5),volgens deze analyse twee onder-werpen zouden staan. De is nu welvertaald, met de afkorting voor‘geclitiseerd voornaamwoord in detweede persoon enkelvoud’: cl2pev.

(5) Wè doe-de gij nou?Wat doe-cl2pev jij nou?Wat doe jij nou?

Toch komt een verdubbeling vaneen zinsdeel om nadruk te geven,wel vaker voor. Bijvoorbeeld in deSpaanse zin (6), waar een verdub-beld meewerkend voorwerpnadruk aangeeft.(6) El libro le doy a el.

Het boek hem ik-geef aan hem.Ik geef het boek aan hem.

Zonder nadruk gebruiken Spaans-taligen een zin als (7).(7) Le doy el libro.

Hem ik-geef het boek.Ik geef hem het boek.

MuseumstukDe zinnen (1) en (2) herbergendus blijkbaar een eeuwenoud ver-schijnsel dat zich ook moeiteloosmanifesteert in moderne zinnenals (8) en (9).(8) Goegelde gij oew sollicitante ok?

Googel-je jij jouw sollicitanten ook?Googel jij jouw sollicitanten ook?

(9) Goegelde oew sollicitante ok?Googel-je jouw sollicitanten ook?Googel je jouw sollicitanten ook?

Helaas voor dialectliefhebbers bie-

18

Jan Zondag … die naast me zit in ‘de Zwaan’

en zegt: ’t gé vlug, meneer … p(o)rtegrefeer-

de van oe vak? Tekening met ‘krabbels’ van

Herman Moerkerk.

e ee e e