Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

48
Pr ogramma 11 en 12 september 2010 OP E N M O N U ME N T E ND A G de smaak van de 19 e eeuw

description

Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Transcript of Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Page 1: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Programma 11 en 12 september 2010

OPEN MONUMENTENDAG

de smaak van de 19e eeuw

Page 2: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

DankOpen Monumentendag is alleen mogelijk door de bereidwilligheid vanparticulieren en organisaties om hun pand open te stellen.Bovendien hebben wij ook dit jaar weer veel mensen bereid gevonden hun medewerking te verlenen.Het comité dankt hen allen hartelijk voor hun inzet.

ColofonTeksten: Adriane Colenbrander en Comité Open Monumentendag Rheden-RozendaalBron: Gemeente Rheden, Erfgoedplan, 2008Foto’s: Leo Bakker, Theo van der Hoeven Ontwerp en realisatie: Diepenmaat Uitgeverij & Ontwerpbureau, DierenUitgave: Comité Open Monumentendag Rheden-RozendaalOplage: 2500, augustus 2010

ROZENDAAL

VELP

RHEDEN

DE STEEG

ELLECOM

DIEREN

SPANKEREN

LAAG SOEREN

Page 3: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Voorwoord1

De Smaak van de 19e eeuwWat is er leuker dan een kijkje nemen achter deuren die normaal gesloten blijven, of op eententoonstelling of wandeling meer te weten te komen over de historie van je eigen dorp?Tijdens Open Monumentendag kan dat.

De smaak van de 19e eeuw in de gemeente Rheden is terug te vinden in statige villa's waar-van de deuren open gaan en op een aantal te bezichtigen landgoederen die in de 19e eeuwhun huidige aanzien kregen. Zo is in Velp voor het eerst een aantal villa’s rond het stationsge-bied opengesteld en is er een 19e eeuwse kruidenierswinkel te zien met nog deels origineleinventaris. In Rheden is het ‘Mooiste pand van Nederland’ te bekijken, het nog authentiekelandgoed Rhederhof. In De Steeg kan men naar het idyllische Rhederoord met zijn prachtigpark. Zeer de moeite waard is de mogelijkheid het landgoed De Gelderse Toren in Spankeren vandichterbij te bekijken.

De kerk in Ellecom laat zien wat voor veranderingen deze eeuw heeft gebracht en in Dierenis aandacht voor de manier waarop park- en landschapsarchitectuur zich ontwikkelde. Daar isbovendien in de Dierense Toren informatie over het Carolinapark en de ontwikkeling vanDieren-Zuid te vinden.

Tenslotte is in verschillende monumenten in de gemeente de smaak van de 19e eeuw ookletterlijk te proeven, in de vorm van speciale hapjes en menu’s.

Het dorp Rozendaal heeft een wel heel bijzondere band met de 19e eeuw omdat het dorppas vanaf 1850 ontstaan is. Tot die tijd was er vrijwel uitsluitend het kasteel met het omlig-gende park en landbouwgronden. Daarnaast was het vooral natuur: bos, heide en zandverstui-vingen. De toenmalige baron heeft na 1850 als burgemeester van Rozendaal 45 jaar lang zichmet succes beijverd om een dorp te laten ontstaan.Tijdens Open Monumentendag is er een tentoonstelling waarop men kan zien hoe deze ont-wikkeling is gegaan. Ook wordt er tijdens een wandeling met gidsen door het dorp dieperingegaan op de uitzonderlijke geschiedenis van het ontstaan van Rozendaal.

Wij wensen u een boeiend en plezierig monumentenweekend!Het comité Open Monumentendag Rheden – Rozendaal

Page 4: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

19e eeuw: De grote veranderingOpen Monumentendag 2010 staat in het teken van de 19e eeuw. Een eeuw met tweegezichten: dat van de technologische vernieuwingen van de industriële revolutie ener-zijds, en dat van een teruggrijpen naar eerdere bouwstijlen anderzijds.In deze periode is het aanzicht van Nederland door stormachtige ontwikkelingen volle-dig veranderd. Alleen al de term ‘industriële revolutie’ geeft aan dat er van alles gebeurde.Overal in het land verschenen er civiele werken zoals de spoorwegen, stoomgemalen,kanalen en bruggen als ook nieuwe industriële bouwwerken. Ingenieurs en constructeurs ontwierpen deze gebouwen en maakten daarbij gebruik vangietijzer, staal en gewapend beton.

Toen in 1874 de Vestingwet werd aangenomen kregen ook de steden in een snel tempoeen ander aanzicht. Middeleeuwse vestingmuren werden op grote schaal afgebroken omstadsuitbreidingen mogelijk te maken. Dit was geen overbodige luxe omdat de stedenovervol raakten door de snel groeiende bevolking, wat zeer gebrekkige hygiënischeomstandigheden tot gevolg had. Op de plek van de oude wallen en muren ontstondenveelal de stadsparken als tegenhanger van de intensieve bebouwing. Buiten deze groen-singels werden de nieuwe woonwijken volgens een stedebouwkundig plan aangelegd. Inde binnensteden werden oude krottenwijken afgebroken om te worden vervangen doornieuwbouw of om ruimte te creëren voor het verkeer. In de 19e eeuw was het al nietanders dan tegenwoordig.

Met de afschaffing in 1808 van het gildenstelsel komt in Nederland het beroep vanarchitect van de grond. Voor de architecten was de taak weggelegd om te zoeken naar degewenste verschijningsvormen voor al de nieuwe bouwwerken. Niet alleen de civielegebouwen zoals stations moesten worden ontworpen, de groeiende samenleving met haarnieuwe burgelijke verworvenheden vroeg eveneens om een geheel nieuwe typologie vangebouwen. Er kwamen bijvoorbeeld postkantoren, warenhuizen, maar ook musea entheaters.

2

Inleiding

Page 5: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Inleiding3

Page 6: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

4

Inleiding

Nog ver in de 20ste eeuw werd over de bouwkunst van de 19e eeuw gesproken als ‘delelijke tijd’. Het bezwaar was vooral de manier waarop de verschillende historische stijlenwerden gebruikt en met elkaar werden gecombineerd waardoor er geen eigen bouwstijlzou zijn ontwikkeld.Daar komt nog bij dat de industriële revolutie er voor zorgde dat meubels en allerleivoorzieningen zoals verlichting, verwarming enz. beschikbaar kwamen voor een grotegroep burgers. Wonen werd voor het eerst massaconsumptiegoed. Maar ook hier moestmen, vanwege de enorme vraag, teruggrijpen naar meubelstijlen en gebruiksvoorwerpendie tot dan maar voor weinigen waren weggelegd.

De neostijlenNeoclassicisme 1800 – 1880Neogotiek 1830 – 1910Neorenaissance 1870 – 1915Eclecticisme 1850 – 1900

Zoals gezegd had de 19e eeuw in de architectuurgeschiedenis geen beste naam. Dezeeeuw bracht namelijk, anders dan in de voorgaande eeuwen, geen eigen dominante enalles omvattende bouwstijl voort. Integendeel, op basis van de stijlen van de voorbijeeeuwen kopieerde men er lustig op los. Hoewel er aan het eind van de 18e eeuw aanzet-ten werden gegeven (in Frankrijk en Engeland) die erop leken dat er sprake was van eenwerkelijke vernieuwing in de architectuur, zou het toch nog zo’n 100 jaar duren voordateen originele en moderne bouwstijl een feit werd.

Wat is de reden dat dit zolang heeft geduurd? Het laatste wat men van de 19e eeuw ver-wachtte is n.l. gebrek aan zelfvertrouwen en daadkracht. Er werden immers revolutionai-re triomfen gevierd op het gebied van industrie en techniek. Toch bleek het Victoriaanse

Page 7: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

5

Inleiding

tijdperk – hoe vooruitstrevend ook op materieel en technisch gebied – zeer aarzelend ophet terrein van de architectuur. Was de snelheid waarmee alles veranderde de oorzaak vande aarzelende houding en ontbrak het bij deze bouwexplosie aan tijd om zich druk temaken over een eigen architectuurstijl? Of was er een sterke behoefte om in de zeer snelveranderende maatschappij nog iets van de vertrouwde omgeving te behouden door hetteruggrijpen naar bekende vormen en stijlen?

Het ‘gemaskerd bal van stijlen’, zoals het eens door een bouwhistoricus is genoemd, werdgeopend door het neoclassicisme, gevolgd door de neogotiek. Overigens koos men niet‘zomaar’ voor een bepaalde stijl. Het neoclassicisme werd bijvoorbeeld heel populair doorde belangrijke archeologische vondsten in Griekenland en het Nabije Oosten. Hier wasvooral de Griekse tempel met de kenmerkende zuilen en het timpaan een belangrijkeinspiratiebron. Met name overheidsgebouwen die gezag moesten uitstralen werden indeze stijl ontworpen.De neogotiek werd gebruikt vanwege de hernieuwde belangstelling voor het katholicis-me en de eigen kerken die na het midden van de 19e eeuw weer in Nederland mochtenworden gebouwd. Men keek daarvoor naar de periode van de Franse kathedraalbouw: degotiek uit de Middeleeuwen. Een uitzondering werd gemaakt door de ingenieurs vanRijkswaterstaat die, om de vraag naar kerken te kunnen bijbenen, in allerlei stijlen ont-werpen maakten, waaronder de neoclassicistische z.g. waterstaatskerk met het kenmer-kende houten torentje. In onze gemeenten is dit type kerken nog te zien in Velp enDieren.Ondertussen werd door de komst van het koningshuis een nationaal besef aangewakkerd.Het lag dan ook voor de hand dat er een stijl werd gezocht die daarbij aansloot. En watkon men beter doen dan teruggrijpen naar de Renaissancestijl uit de glorierijke GoudenEeuw? Deze stijl werd aan het eind van de 19e eeuw de nieuwe stijl van de overheidsge-bouwen. Naast de al genoemde stijlen werd sinds 1850 bovendien de eclectische stijl toegepast. De

Page 8: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

6

Inleiding

Page 9: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Inleiding

naam komt van het Griekse woord ‘eklegein’, wat ‘uitkiezen’ betekent. Men combineerdein deze bouwstijl allerlei elementen uit andere stijlen. Een belangrijk kenmerk was hettoepassen van geprefabriceerde onderdelen, zoals de zogenaamde ‘Lodewijkkuiven’ vanterracotta, hekwerken van gietijzer en zinken onderdelen. Deze ornamenten werdendoor opdrachtgevers en ontwerpers gekozen uit de voorbeeldboeken en catalogi vanbouwmaterialen. De massaproductie had zijn intrede gedaan.

Afgezien van het moeten kiezen voor de juiste bouwstijl had men in de 19e eeuw echterveel grotere problemen op te lossen. Men diende namelijk gebouwen te ontwerpen voormaatschappelijke functies die tot dan nog volledig onbekend waren.Tot 1800 waren de enige openbare gebouwen de stadhuizen, gildehuizen en beurzennaast de zeer vele religieuze bouwwerken. Maar in de 19e eeuw werd deze reeks sterkuitgebreid. Er moesten ontwerpen komen voor bijvoorbeeld bankgebouwen, gevangenis-sen, ziekenhuizen, postkantoren, bibliotheken, schouwburgen en concertgebouwen, stati-ons, bruggen, hotels enz. enz. We hebben hier te maken met een reeks van nieuwe func-ties, waarin de dynamiek van deze periode zich weerspiegelde en waarbij de maatschap-pelijke verschuivingen en de veranderende sociale structuren tot uiting kwamen.

De 19e eeuw in Rozendaal en Rheden De gemeenten Rheden en Rozendaal bestonden in het begin van de 19e eeuw uit achtrustige dorpen, agrarische nederzettingen van bescheiden omvang. Tussen de boerderijenin het dorp lagen vaak uitgebreide moestuinen en kleine akkers. Langs de doorgaandewegen stonden de logementen en hier en daar een groot burgerhuis. Pas later kwamende villa’s, de middenstand en de nijverheid.

Vrijwel alle dorpen hebben geprofiteerd van de kastelen en landgoederen waaraan dezestreek zo rijk is, want het personeel kwam veelal uit de directe omgeving. Overigens

7

Page 10: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

8

Inleiding

heeft de directe nabijheid van de kastelen, behalve in Rozendaal, weinig invloed gehadop de structuur van de verschillende dorpen. Zo was de oriëntatie van De Steeg enDieren hoofdzakelijk gericht op de al zeer oude doorgaande wegen.

De gehele streek rondom Arnhem heeft eeuwenlang een bijzondere aantrekkingskrachtuitgeoefend op de adel die hier eerst de versterkte kastelen bouwde en later de grotelustoorden en buitenplaatsen. Na de Franse tijd is deze regio opnieuw in trek omdat het landschap naadloos aanslootbij het ideaalbeeld zoals men zich dat in de romantiek voorstelde: weidse vergezichten,brede rivieren en lommerrijke parken en lanen. Het was in de mode een kleine buiten-plaats op het land te bezitten. Bovendien kon men toen vrij gemakkelijk aan de benodig-de grond komen. Juist in de 19e eeuw veroorzaakte het gebruik van kunstmest een revolutie op het gebiedvan het meer productief maken van de landbouwgrond. De boeren hoefden niet meer dehei op om plaggen te steken maar ze beperkten zich tot het bewerken van de landerijendie dichter bij huis lagen. De in onbruik geraakte gronden werden aan een nieuwe gene-ratie landgoedeigenaren verkocht.Voorbeelden van neoclassicistische buitenplaatsen zijn in Rheden de Rhederhof (1855)en het huis Hofstetten (1835). Dit laatste huis was onderdeel van een hele reeks buiten-verblijven in Ellecom zoals Dalsteijn, Buitenzorg, Ellinchem, Avegoor en Bernhalde,inmiddels vrijwel allemaal verdwenen. In Dieren ligt aan de Hogestraat de kleine buiten-plaats Carolinapark waarvan het hoofdhuis nu tot politiebureau is verbouwd.Deze buitenplaatsen met hun uitgebreide tuinen verdringen de agrarische functie in dedorpen. Hierdoor veranderde met name het karakter van dorpen als Velp, De Steeg enEllecom.

Dat ook op de kastelen als Rosendael, Biljoen, en het Hof te Dieren de tijd niet stilstondblijkt vooral uit de wijze waarop men de geometrische Franse tuinen moderniseerde in

Page 11: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

9

Inleiding

romantische parken in de Engelse landschapsstijl. Verschillende belangrijke landschapsar-chitecten zoals Zocher en Petzolt hebben hieraan hun naam verbonden. De nieuwe tui-nen van Middachten hebben dat formele aspect, op basis van een ontwerp vanPoortman, echter wel vast gehouden.

Natuurlijk kon niet iedereen zich een buitenhuis permitteren Om toch te voldoen aande wens de overvolle steden in de zomer te verlaten werden er in de tweede helft van de19e eeuw grote hotels gebouwd en kwamen de eerste pensions. Het toerisme had daar-mee de Veluwezoom bereikt. Door hier de zomer door te brengen konden de gasten, deschilders en de dichters zich volledig overgeven aan de schoonheid van het landschap. Dehotels Quinsisana en De Engel in De Steeg en Hotel Brinkhorst in Ellecom waren inhun tijd beroemd.

Aan het eind van de 19e eeuw worden de percelen en de huizen bescheidener vanschaal. Ook de stijl waarvoor men koos veranderde. We zien nu het neoclassicisme en deneorenaissance naast elkaar. Er werd daarbij meer en meer afgeweken van de streng sym-metrische gevelindeling. In de neorenaissance waren bovendien torentjes, balkons, dakka-pellen met pinakels e.d. populair en er bleef geen muur onversierd. Het geheel maakt een‘schilderachtige’ en rijke indruk. Dit is nog steeds goed te zien aan de groep villa’s date-rend uit ca 1894 aan de Zutphensestraat in Dieren, ondanks het feit dat veel ornamentenen balustrades in de loop der tijd zijn verdwenen. De groep villa’s in de Hoflaan in Dieren uit de zelfde tijd (1892), is rustiger van opzet.Hier is de basisvorm van het neoclassicisme veel duidelijker, terwijl de horizontalegepleisterde banden, de zg ‘speklagen’, en de pilasters typische elementen van de neore-naissance zijn. Het aardige van dit huizenblok is dat men de panden optisch tegen elkaarkan schuiven, zodat ze als één ‘stadspaleis’ gezien kunnen worden. De opdrachtgever, dieer tegenover woonde en die zijn kapitaal in Indië had verdiend, is met dit complex eenprojectontwikkelaar avant la lettre.

Page 12: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

10

Inleiding

Als laatste belangrijke stijlperiode van de 19e eeuw komt de eclectische stijl naar voren.De vaak wit gepleisterde villa’s vallen op door hun harmonieuze gevels met grote ramenmet afgeronde bovenhoeken en terracotta versieringen. Ze waren bovendien altijd voor-zien van persiennes (jaloezieluiken) en van serres en veranda’s. Voorbeelden hiervan zijnte vinden in Rozendaal, Velp, Ellecom en Dieren.

Industriële revolutie en toerismeLangzamerhand werden in deze streek de gevolgen merkbaar van de industriële revolutiedie eind 18e eeuw vooral in Engeland op gang kwam. In 1865 reed de eerste trein tussenArnhem en Zutphen. De weg tussen deze beide steden was toen al enige tijd bestraat.Dit op initiatief van Koning Willem I die het belang inzag van goed georganiseerd trans-port en communicatie. Daarnaast komt in 1881 ook de stoomtramverbinding tussenArnhem en Doetinchem via Dieren tot stand. De tram stopte zo ongeveer bij elke dikkeboom, als je de beschrijvingen van de hotels en pensions langs de route mag geloven. Datbetekende dat de dorpen langs de Veluwezoom heel goed en met de modernste ver-voersmiddelen te bereiken waren, wat de aantrekkelijkheid van deze regio alleen maarverhoogde.

Omdat deze omgeving als rustgevend en gezond werd gezien én omdat er sprengen tevinden zijn met helder en heilzaam water ontstond er al in 1849 een kuuroordcomplexin Laag-Soeren. Rond 1900 stond het zo goed bekend, dat heel rijk en beroemdNederland er rust zocht en verlichting voor zijn kwalen. Overigens is de regio ook erg in trek geweest bij renteniers en repatriërendeIndiëgangers die hier vaak maanden lang in een hotel verbleven of een huis betrokken alsze met pensioen gingen. Het is ook opvallend hoeveel huizen er serres en veranda’s heb-ben gekregen als herinnering aan de huizen in Indië. Een latere advertentie (1920) prijstde ‘door de heuvels beschutte dorpen’ aan als: ‘ideaal voor Indische families en een dora-do voor gepensioneerde ambtenaren en officieren’.

Page 13: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

11

Inleiding

Page 14: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

12

Inleiding

Ook het aantal pensions nam zeer snel toe. Rond 1900 waren er bijvoorbeeld alleen al inDieren ca 10 pensions bekend. Toch werden de belangrijkste en populairste toeristendor-pen Ellecom en De Steeg. Velp was vooral in trek vanwege de directe nabijheid vanArnhem.

Dit alles gold hoofdzakelijk de rijken en welgestelden. Maar ook het sociaal en maat-schappelijk leven van de gewone man veranderde aanzienlijk: de handel werd enorm uit-gebreid, de industrie ontwikkelde zich sterk en de boerenstand in de dorpen liep terug.Deze omgeving kende al vroeg industrie, zoals de wasserijen in Rozendaal en de velesteenfabrieken langs de IJssel die hier op basis van de plaatselijke grondstoffen -schoonbeekwater en rivierklei- waren ontwikkeld.Maar daarnaast komt er langzaam maar zeker een enorme bedrijvigheid op gang. Dierenkreeg al in 1866 een sigarenfabriek waar maar liefst 150 sigarenmakers werkten. Het is deeerste van een hele serie van fabrieken en bedrijfjes. Wie kent niet de Gazelle fietsfa-briek. Er kwamen gasfabrieken in Velp en Dieren. De Meteoor en Thomassen vestigdenzich in Rheden. De bedrijvigheid concentreerde zich hoofdzakelijk in Velp, Rheden enin Dieren. De komst van de goederentrein van Apeldoorn naar Dieren zal daarvoor zekereen behoorlijke stimulans zijn geweest, evenals de mogelijkheid om de goederen perboot te vervoeren over het Apeldoorn-Dierens kanaal dat in 1868 in gebruik werd geno-men.

Al deze veranderingen en ontwikkelingen vroegen om nieuwe overheidsvoorzieningenen om gebouwen die speciaal werden ontworpen voor de nieuwe functies; bijvoorbeeldde stations en seinhuisjes,of de bruggen met de brugwachtershuisjes. Naast goed transport was ook de communicatie toen al van groot belang; de gemeenteRheden kent nu nog twee belangrijke postkantoren die daarvan getuigen. Zowel in Velpals in Dieren staan de door de bekende bouwmeester C.H. Peters in de z.g. ‘postkanto-rengotiek’ gebouwde kantoren uit 1910 en 1916. Maar in het begin van de 19e eeuw

Page 15: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

13

Inleiding

waren er in deze dorpen al distributiekantoren die ressorteerden onder Arnhem. Hoeveel belang er werd gehecht aan het postkantoor blijkt uit het feit dat graaf Bentinck in1905 – op eigen initiatief – een officieel postkantoor in De Steeg laat bouwen. Maar ookhier was toen al lang sprake van een hulpkantoor even als in Rozendaal waar op deRozendaalselaan op nummer 6 nog het oude loket aanwezig is. In Dieren staat boven-dien nog het oude telefoonbureau, een monument uit 1905, al gebouwd toen er nogmaar enkele telefoonaansluitingen waren aan de noordkant van de gemeente Rheden.

De geschiedenis van onze gemeenten laat twee geheel verschillende ontwikkelingenzien. Aan de ene kant het beeld van de rustige dorpen die een grote bedrijvigheid ken-den door de opkomende nijverheid. en waarbij de boeren uit de dorpen verdwenen. Aande andere kant bleek deze omgeving een grote aantrekkingskracht te hebben voor deadel en de welgestelden uit het land die er hier een redelijk mondain leven op na hiel-den of rust zochten en genoten van de prachtige omgeving.Twee werelden die langzaam maar zeker samenvloeiden en waarbij dorpen ontstondenmet de karakteristieken zoals we die vandaag de dag nog kennen.

Het thema van Open Monumentendag 2010 ‘De smaak van de 19e eeuw’.Uit de titel blijkt al dat er op verschillende manieren wordt gedacht over datgene watdeze eeuw heeft voortgebracht op het gebied van architectuur als ook meubilair enkunstnijverheid.Vooral de twee laatste categorieën hebben er mede voor gezorgd dat men vond dat dedeze eeuw een ‘slechte smaak’ heeft gehad. Dit is te verklaren vanuit de massaproductiedie op gang kwam. Steeds meer mensen konden zich bezittingen permitteren die voor-dien alleen voor de adel en een kleine groep burgers was weggelegd. De selfmade-mankeek echter niet vanuit de traditie naar de kunst maar als individualist die opdrachten gaf

Page 16: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

14

Inleiding

Page 17: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

15

Inleiding

voor datgene wat hij mooi vond. Bovendien was er de invloed van de bouwcatalogiwaaruit men vrijelijk kon kiezen. De keuze werd bepaald door de nieuwe massaproduc-ten; symbolen van de vooruitgang. Deze producten waren echter vaak een niet al tebeste imitatie van het origineel dat ooit door een kunstenaar of handwerksman wasgemaakt Daar komt bij dat de indruk ontstaat dat men – met de nieuwe verworvenheden binnenhandbereik - met een inhaalslag bezig was. Het adagium daarbij was ‘hoe meer hoe lie-ver’.

Inmiddels ligt er meer dan een eeuw tussen de 19e eeuw en ons eigen tijd. De 19e eeuwis geschiedenis geworden en wij hebben voldoende afstand kunnen nemen tot datgenewat er tot stand is gekomen om het in de juiste context te plaatsen. Langzamerhandblijkt dat de aanvankelijke kritiek wordt omgebogen naar een welgemeende bewonde-ring voor alles wat er in de 19e eeuw tot stand is gebracht. Zonder techniek werkt er n.l.niets meer. Nog dagelijks genieten we van de prachtige landgoederen en de 19e eeuwsevilla’s zijn zeer in trek als confortabel woonhuis. Denk ook aan de totstandkoming vanhet Burgerlijk Wetboek, het Wetboek van Strafrecht, het Kadaster, het ambtelijk apparaaten – ook niet onbelangrijk in deze context – de eerste aanzet tot monumentenzorg.

Genoeg redenen om met Open Monumentendag aandacht te besteden aan de 19e eeuw.

Page 18: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

16

Rozendaal programma

Page 19: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

17

Rozendaal programma

ROZENDAAL

In de tuinkamer van de kerk, Kerklaan17, is op 11 en 12 september een kleinetentoonstelling te zien over de ontwikke-ling van het dorp Rozendaal in de tweedehelft van de negentiende eeuw. Tot die tijd was Rozendaal nog nauwelijkseen dorp te noemen; het bestond vrijweluitsluitend uit het kasteel met het omlig-gende park, bosschages en bijbehorendelandbouwgronden met enkele gebouwendie alle iets met het kasteel te maken had-den. En natuurlijk de uitgestrekte heidevel-den en zandverstuivingen rondom. Wel washet na de Napoleontische tijd een zelfstan-dige gemeente geworden. Vanaf ongeveer 1850 veranderde de situatieingrijpend. De baron die in het kasteelwoonde, liet zich tot burgemeester benoe-

men en heeft vijfenveertig jaar lang zichmet success beijverd om bij het kasteel eendorp te laten ontstaan. De tentoonstellinglaat zien hoe dat in zijn werk is gegaan.

Op zondag 12 september vindt vanuitde tuinkamer een wandeling plaats onderleiding van J.A. Hendrikx en N.van Raaltein het oudste deel van het dorp om te latenzien hoe de ontwikkeling daarvan in denegentiende eeuw zijn beslag heeft gekre-gen. Verzamelen in de tuinkamer tussen 13.00uur en 13.30 uurDe wandeling start om 13.30 uur en eindigtom 15.00 uur in de Orangerie van het kas-teel Rosendael

Page 20: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

18

Velp programma

Page 21: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

19

Velp programma

StationsgebiedNa de aanleg van de spoorlijn van Arnhemnaar Zutphen rond 1865, is er bij het stati-on een woongebied ontstaan met velemonumentale panden. Een aantal stelt zijndeuren open.

Villa Mignon, Stationsstraat 1De villa werd rond 1868 gebouwd in eeneclectische stijl met invloeden van het neo-classicisme, in de zichtas van de HendrikusAvelinghstraat. Het interieur heeft ondermeer nog enkele stucplafonds en marmerenvloeren.Open: zondag van 12.00 tot 17.00 uur

Villa Sperata, Stationsstraat 42Het pand werd rond 1830 gebouwd enbestond toen uit één bouwlaag. De tweedebouwlaag is er rond 1890 opgezet. De villa

in de stijl van het eclecticisme ligt naast despoorlijn. Het interieur van het pand isgoed bewaard gebleven, met name de bete-geling is heel bijzonder.Open: zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur

Villa, Kastanjelaan 7 - 7aDe blokvormige villa is ca 1885 gebouwdin de trant van het voor deze jaren karakte-ristieke, nog sterk in de neoclassicistischetraditie staande, sobere Eclecticisme.In de villa is de galerie ‘de ZevendeHemel’ gevestigd waar een expositie zalzijn van het werk van kunstenaresAnnemieke Berning. Tevens zal er getoondworden hoe je met behulp van elektroni-sche boeken (zgn e-boeken) een portretschildert.Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Page 22: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

20

Velp programma

Woonhuis – winkel, Kerkstraat 38Het pand werd gebouwd rond het middenvan de 19e eeuw en had toen één bouw-laag. Aan het eind van de 19e eeuw werdde verdieping toegevoegd en werden dewinkelpuien en de detailleringen met speklagen en boogvelden aangebracht. Destijl is van de neorenaissance. Het pand isvan 1854 tot 1972 in gebruik geweest alskruidenierswinkel. Delen van de winkelin-ventaris zijn nog aanwezig.Open: zondag van 10.00 tot 17.00 uur

Grote Kerk, Kerkstraat 32De kerk is gebouwd in de neoclassicistischestijl, geïnspireerd op de voorbeelden van deklassieke tempels. Deze zogeheten water-staatskerk uit 1841, ontworpen door dearchitect Jeni, heeft prachtige toegangsdeu-ren met een met bladmotief versierde lijst.

Toelichting op de geschiedenis enbespeling van het monumentale Hessorgel uit 1772. Open: zaterdag 10.00 tot 17.00 uur

Kerk ‘Oude Jan’, Kerkstraat 56Een éénbeukige Romaanse kerk uit de 12eeeuw met tufstenen muren en een kleinrechthoekig koor. Aan de westkant is eentoren gebouwd in tufsteen, die later metbakstenen is verhoogd.In de kerk is een expositie van uurwerkenwaaronder ook enkele kerktorenuurwer-ken. De expositie is ingericht met materi-aal van Theo van Kempen, klokkenmakerin Velp, en met materiaal van ToineDaelmans, uurwerkrestaurateur. Open: zaterdag 10.00 tot 17.00 uur

Page 23: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

21

Velp programma

Begraafplaats, Reinaldstraat 18bDe oude begraafplaats van de HervormdeGemeente werd in 1834 aangelegd. Op hetterrein bevindt zich rechts een eenvoudigin eclectische trant opgetrokken gepleisterdgebouwtje, dat mogelijk als lijkenhuisjeheeft gediend. Verder zijn er verschillendeoude grafkelders en monumentale grafste-nen.Open: zaterdag 10.00 tot 17.00 uur

Van Lennep Watermolen,H.Avelinghstraat 154Reeds in 1391 stond op deze plaats eenwatermolen, die zijn naam heeft gekregenvan de familie Van Lennep. Na een ver-woestende brand in 1961 is de molengerestaureerd. Het drijfwerk van de water-molen bevindt zich in een afgescheidengedeelte van het molengebouw, dat verder

als taveerne is ingericht.Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur; Vanaf 17.00 uur: Diner 3-gangen-menu met gerechten uit de 19e eeuw

R.K. Kerk, Emmastraat 18aDe neogotische Onze Lieve Vrouw Visitatiekerk werd op 8 juni 1885 ingewijd. Hetwas de eerste kerk van de architect J.W.Boerbooms, geïnspireerd op de lateNederrijnse gotiek.Er wordt wetenswaardig materiaalover het verleden tentoongesteldOpen: zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur

Page 24: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

22

Velp programma

Oude buitenplaatsSchoonenberg In het begin van de 19e eeuw is de buiten-plaats Schoonenberg ontstaan aan deArnhemsestraatweg tussen deDaalhuizerweg en de Bergweg. In 1874 ishet oostelijke deel van het landgoed afge-splitst en bebouwd. Een deel van debebouwing is te bezichtigen.

R.K. Begraafplaats, Bergweg 19De inzegening vond plaats op 11 januari1874 door pastoor Koene. Er kwam eenhek om de begraafplaats en er werden eenlijkenhuisje en een woning voor doodgra-ver/tuinman M. Egberts gebouwd. Dezegebouwtjes zijn inmiddels verdwenen. De begraafplaats dankt zijn bekendheid aan‘het gat in de heg’, dat beschreven wordt inhet boek ‘Knielen op een bed violen’ vanJan Siebelink.

Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Villa Breijthove, Bergweg 3Deze neoclassicistische villa, waarvan dearchitect onbekend is, dateert uit 1875. Aande voorzijde houden twee statige rode beu-ken de wacht. De gevel is versierd met rijkgeornamenteerde kuifstukken, kroonlijstenen friezen, elementen van de eclectischestijl. Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Stalhouderij van Middelkoop,PoortstraatHet historische stalhouderijcomplex bestaatuit diverse kleine woningen en stallen. Dedoodlopende straat heeft haar oorspronke-lijke karakter zeer goed bewaard. Het pandop nummer 5 is een voormalige boerde-rij/woonhuis. Naast het pand op nummer8 staat een stalling met vele historischekoetsen.Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Page 25: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

23

Velp programma

Villa, Gravin Adalaan 2De villa is rond 1907 gebouwd in de neo-renaissancestijl, met invloed van de chalets-tijl. Het interieur heeft nog veel oorspron-kelijke elementen.Expositie: ‘Impressionistische landschap-pen en hedendaagse portretten’ van AnnekeBoot. Tevens gouaches van Velp enRozendaal.Open: zaterdag en zondag van 11.00 tot17.00 uur

Woon-winkelpand, Hertogstraat 31Ten NO van de voormalige buitenplaatsSchoonenberg is in de jaren ‘20 van de 20eeeuw een wijk met middenstandswoningengebouwd, met kenmerken van deAmsterdamse School. Het pand is ontwor-pen door H. A. Pothoven, in opdracht vande heer van der Meyden, die hier eengroentewinkel in heeft gevestigd. Achter dewoning is een grote bergplaats met paar-denstal gebouwd. De huidige bewonershebben het pand grondig opgeknapt in deoorspronkelijke stijl, en het pand is nuopgenomen op de lijst van gemeentelijkemonumenten.

Open: zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur enzondag van 12.00 tot 17.00 uur

Landgoed Larenstein,Larensteinselaan 26aHet voormalige landgoed met o.a. eenkloosterkerkhof en waterpartijen is vrijtoegankelijk.In de Hogeschool Van Hall Larenstein is inde oude kapel een expositie ingericht vande Gelderse Schilderschool TerpenTijn.Open: zaterdag en zondag van 11.00 tot16.00 uur

Muziektent, VijverlaanDe rechthoekige muziektent is gebouwd inde Gooise landhuisstijl op een eilandje inde vijver tussen de Vijverlaan en deOverbeeklaan. De Alliantie, de Rhedense Stichting voorKunst & Cultuur, presenteert eenGeërfdenconcert door De BeeezzztyBigband.Zondag vanaf 16.00 uur

Page 26: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

24

Rheden programma

Page 27: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

25

RHEDEN

Landgoed Rhederhof,Arnhemsestraatweg 54Dit in verval geraakte landgoed werd in ca1855 aangekocht door Johanna HenriettaEngelen die er een landhuis in neoclassicis-tische stijl liet bouwen met koetshuis entuinmanswoning . Het landgoed bestonduit park, ommuurde moestuin, boomgaarden bossen plus landerijen.De zuidgevel met symmetrische verdelingen driehoekig timpaan( met klok; toege-voegd door jonkvrouw Brantsen) zijn eengoed voorbeeld van het neoclassicisme.Het huis werd grondig gemoderniseerd enverfraaid in 1878. De ingang werd ver-plaatst naar de achtergevel en in het huiswerd de symmetrische indeling doorbro-ken. Zeer veel van het oorspronkelijk inte-

rieur is bewaard gebleven zoals de georna-menteerde stucplafonds, schoorsteenman-tels, vensterzitbanken en een keuken.Huis en park zijn te bezichtigen.Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Uitvaartcentrum Iris,Arnhemsestraatweg 67Oorspronkelijk gebouwd als woonhuis ca1880. In 1917 werd het verbouwd. Hetpand maakt deel uit van de villabebouwingaan deze weg die na 1880 tot stand kwam.In de 30-jaren van de vorige eeuw werdhet huis een hotel met de naam‘Zijpenberg’. Na de oorlog heeft het huisgeruime tijd als rusthuis gefungeerd. Hetpand is van architectuurhistorische waardevanwege de gaaf bewaarde hoofdvorm, dedetaillering zowel binnen als buiten en het

Rheden programma

Page 28: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

26

Rheden programma

materiaalgebruik. Het interieur uit ver-schillende perioden is goed bewaard. Hettrappenhuis en de hal zijn gelambriseerd (ca1917). In het trappenhuis een fraaigekleurd glas-in-lood raam met voorstel-ling van een jachttafereel.In de aan weerszijden van de hal gelegenkamers diverse in marmer uitgevoerdeschoorsteenmantels en stucplafonds in artnouveaustijl. De bovenlichten in de serrehebben gekleurd glas-in-lood in de over-gangsstijl tussen art nouveau en art deco.De serre en keuken zijn voorzien vantegelwanden. De tochtdeur naar de halheeft een fraai geëtste glasruit.Open: zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur

Dorpskerk, Dorpsstraat 51De romaanse toren van deze kerk stamt aluit de 12e eeuw. Het driebeukig schip metnetgewelf is gotisch. Vanaf 1904 tot 1909heeft een grote restauratie plaatsgevondenonder leiding van Jos Cuypers, de zoon vande bekende Pierre Cuypers, waarbij ondermeer rechts van de ingang een dominees-kamertje is gebouwd. Er zijn twee Meere-orgels uit 1816. Op panelen is de beschrij-ving van de kerk te lezen en worden dedoor de eeuwen heen aangebrachte veran-deringen duidelijk.Het giet- en smeedijzeren hekwerk rondde kerk stamt uit de tweede helft van de19e eeuw.

Page 29: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

27

Rheden programma

Expositie: Schilderijen ‘vrouwen uit deBijbel’Foto’s van Rheden en omgeving uit de 19eeeuw.Vrijwilligers leiden u - op verzoek - rondin en om de kerk, om de sporen van veran-dering te laten zien.Open: zaterdag van 10.00 tot 17.00 uurzondag van 12.00 tot 17.00 uur

Page 30: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

28

De Steeg programma

Page 31: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

29

De Steeg programma

DE STEEG

Conferentiehotel Landgoed RhederoordParkweg 19

Vanaf 1657 is het landgoed Rhederoordgeleidelijk tot stand gekomen. Aanvankelijkbestond dit uit een verbouwde boerderijmet theekoepel. Het werd aangekocht doorde Arnhemse burgemeester Everwijn. In1701 komt het landgoed door vererving inhanden van de familie Brantsen. In 1746wordt de bouw van een sober landhuis vol-tooid. In 1850 is het huis gemoderniseerdwaarbij onder meer een driezijdige erker-bouw aan de achterzijde ontstond. In 1912werden zijvleugels aan het huis gebouwd.Willem Reynier Brantsen, een van debelangrijkste bosbouwers van Nederland,

liet een, door Jacob Marot ontworpen, for-mele Franse tuin aanleggen met geometri-sche vormen. Omstreeks 1832 worden ver-anderingen aangebracht in de Engelselandschapsstijl. Door de komst van despoorlijn Zutphen-Arnhem kwam in detweede helft van de 19e eeuw een herzie-ning tot stand naar ontwerp van tuinarchi-tect Petzhold. Er kwamen slingerpaden ener ontstond een open karakter met eengroot aantal boomgroepen. Nu nog zijn erveel elementen van de verschillende perio-den terug te vinden in het landgoed waar-bij een aantal exotische bomenzijn te bewonderen.Bezichtiging van het huis en wandelin-gen door het park aan de hand van histo-rische kaarten olv de parkbeheerder. WilmaNijenhuis zal aanwezig zijn om desge-vraagd uitleg te geven over het landgoed

Page 32: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

30

De Steeg programma

aan de hand van haar boek: ‘Het landgoedRhederoord, vooraanstaand Gelders cultu-reel erfgoed’ Beeldend kunstenaar Pieter Kortekaas heeftin het park een beeldenexpositie.Mogelijkheid voor inschrijving diner in19e eeuwse stijl dat na 17.00 uur geser-veerd gaat worden.Tijdens het diner zalprofessor Frits Muskiet een lezing houdenover eetgewoontes in de 19e eeuw.Open: zondag van 10.00 tot 17.00 uur

‘t Oude Raadhuis, Hoofdstraat 4Het oudste voormalige gemeentehuis vanRheden is gebouwd rond 1840 in neoclas-sicistische stijl. Door toepassing van ver-schillende zadeldaken kreeg het pand eenminder streng karakter waardoor het beterpaste in de landelijke omgeving.De voorgevel heeft een symmetrische

indeling waarbij vier Toscaanse zuilen hetbalkon, waarvan de balustrade is verdwe-nen, dragen. In het interieur zijn nog ver-schillende oorspronkelijke elementenbewaard gebleven, waaronder de marmerengang en houten trap met rijk gesnedeneindbaluster. In het trappenhuis bevindtzich een glas-in-lood raam in art nouveau,gedateerd rond 1910.Expositie: Schilderijen van de bewoon-ster: Charlotte ArendsOpen: zondag van 10.00 tot 17.00 uur

R.K.Parochiekerk, Maria tenHemelopneming, Hoofdstraat 15 De SteegDe kerk uit 1927 is een ontwerp van dearchitekt J.Stuyt en karakteristiek voor zijntijd. Het bakstenen gebouw is opgetrokkenop een kruisvormige plattegrond, die aan

Page 33: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

31

De Steeg programma

de achterkant met een absis is afgesloten.De ramen van het vier traveeën tellendschip zijn voorzien van glas- in- lood.Doorlopende powerpoint presentatiemet oude foto’s van De Steeg.Open: zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur

Kasteel Middachten, SmidsalleeDit jaar zijn zowel tuin als kasteel op zon-dag te bezichtigenTuin open: van 10.30 tot 16.30 uurKasteel open: van 13.00 tot 16.00 uurOm 11.30 concert door de Big BandEntreeprijs gereduceerd

Villa ‘Rhederdal’Hoofdstraat 48Deze villa dateert waarschijnlijk uit hetbegin van de 19de eeuw en was tot ver inde 20ste eeuw een pension. In 1898 is hetgrondig verbouwd waarbij aan de rechter-zijde een serre en aan de achterzijde eenuitbouw zijn gekomen. De oorspronkelijke,symmetrische voorgevel heeft een in hetmidden opgetrokken dakhuis met schild-dak. De entree, trappenhuis, serre en veran-da en de naastgelegen winkel zijn tebezichtigen. Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Voormalig postkantoorHoofdstraat 21Dit voormalig postkantoor, in Duitse vak-werkstijl, is door de Dierense architect G.J.Uiterwijk ontworpen in opdracht van graafBentinck ter gelegenheid van het bezoekvan de Duitse Keizer Wilhelm II in 1909aan kasteel Middachten.In 1838 had De Steeg al een distributie-kantoor en vanaf 1850 een hulppostkan-toor. Door de groei van het dorp ontstondbehoefte aan een modern kantoor dat ooktelegraaf- en telefoonwerk kon regelen.Aan de buitenkant is het gebouw vrijwelintact gebleven. Voorheen stond er eentorentje op de nok voor de telegraafinstal-latie. Het exterieur en de traiteurwinkel met‘Eten in de stijl van de 19de eeuw’ zijn tebezichtigen.Open: zaterdag en zondag van 10.00 tot17.00 uur

Page 34: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

32

Ellecom programma

Page 35: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

33

Ellecom programma

ELLECOM

Dorpskerk EllecomIn het kader van het thema van dit jaarwordt aandacht besteed aan veranderin-gen aan de kerk in de 19e eeuw waarbijde specifieke smaak van die eeuw een rolheeft gespeeld en ook aan de gevolgenvoor het kerkgebouw van de latere vergui-zing van die smaak.In het koor van de kerk wordt een kleineexpositie ingericht die aan de hand vanbeeldmateriaal van vooral het Ellecom vannu de smaakontwikkeling in de 19e eeuwop bouwkundig gebied laat zien.Voor bezoekers die deze en andere voor-beelden van typisch 19e eeuwse bouwstij-len in Ellecom in het echt willen zien is ereen handleiding met een route door hetdorp beschikbaar.

Ook kunnen bezoekers op beide dagen om14.30 uur deelnemen aan een rondjerond de kerk, een korte wandeling vanca. een half uur langs monumenten in dedirecte nabijheid van de kerk.Voor kinderen van ca. 8 tot 12 jaar is eener monumentenspeurtocht gericht ophet zoeken van onderdelen van huizenzoals een deur met een timpaan. De zoe-kopdrachten bestaan uit een aantal afbeel-dingen van zulke onderdelen. Wie ze alle-maal weet te vinden krijgt ‘iets leuks’.Op zondag is er om 13.30 uur in de kerklevende muziek uit de 19e eeuw in devorm van zang met pianobegeleiding. AlieHadders zingt, begeleid op de piano doorFrank Leurs, liederen van componisten uitde 19e eeuw: 13.30- 13.50 uur, daarna twin-tig minuten pauze en tot slot nogmaalstwintig minuten optreden.

Page 36: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

34

Ellecom programma

Open op zaterdag 11 en zondag 12 septem-ber van 11.00 tot 17.00 uurOp beide middagen kan vanaf 13.00 uur detoren beklommen worden

Voormalige boerderij, Binnenweg 32Deze 18e eeuwse boerderij, een rijksmonu-ment, heeft nog veel originele elementen,ondanks het feit dat het huis de afgelopenjaren volledig is verbouwd.De huidige bewoners laten u graag zienhoe er tegenwoordig wordt gewoond engewerkt.Deze keer is er gezien het thema, extraaandacht voor voedsel en voedselplantenvan de 19e eeuw.Open: zaterdag van 12.00 tot 17.00 uurzondag van 12.00 tot 17.00 uur

Page 37: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

35

Ellecom programma

Page 38: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

36

Dieren programma

Page 39: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

37

Dieren programma

DIEREN

Synagoge, Spoorstraat 34De 19e eeuw was voor de Joden inNederland de periode waarin zij als gelijk-berechtigde burgers aan de Nederlandsesamenleving konden gaan deelnemen.Hoewel er al eeuwenlang Joden inNederland leefden en werkten waren passinds de burgerlijke gelijkstelling in 1798de formele beperkingen t.a.v. vestiging enberoepsuitoefeningafgeschaft. De meeste Nederlandse synagoges zijn danook in de 19e eeuw tot stand gekomen. Ook de Dierense Sjoel werd eind 19eeeuw gebouwd. De inwijding vond plaatsop 22 januari 1884.Later, begin 20ste eeuw werd er een leslo-kaal en een ritueel bad bijgebouwd.Tot 1943 is het gebouwtje als synagoge in

gebruik geweest.Na WOII is heeft het uiteenlopende bewo-ners gekend, maar sinds 7 maart 2010 is hetweer als synagoge (her)ingewijd; de LiberaalJoodse Gemeente Gelderland heeft hier zijneigen huis gevonden voor het houden vandiensten en het vieren van de joodse fees-ten. Daarnaast is het beschikbaar voor cultureleactiviteiten.

Eind 19e eeuw kampte de Joodse GemeenteDieren met teruglopend synagogebezoek.Het bestuur stelde daarom boetebedragenvast:-voor afwezigheid op sabbat-ochtend: 25 ct.-voor afwezigheid op sabbat-middag: 10 ct.Ook waren er zorgen over de kleding: deleden werd verzocht op sabbat en op defeestdagen met hoed ter kerke te verschij-

Page 40: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

38

Dieren programma

nen en niet met pet en klompen aan. (uit de notulen van de Joodse GemeenteDieren)Open: zondag van 10.00 tot 17.00 uurTijdens de openstelling wordt er allerleiinformatie gegeven over het gebruik vande sjoel door de tijd heen.

Park Hof te DierenHet parkgedeelte van het Hof te Dieren,eigendom van de Stichting Twickel, isopengesteld.U kunt met behulp van de folder die u bijde ingang krijgt, langs opgestelde panelenwandelen. Bovendien is er een activiteitvoor de kinderen.Open: zondag van 10.00 tot 17.00 uur

Dierense Toren en Carolinapark,HogestraatOm wat meer te weten te komen over deveranderingen die Dieren in de 19e eeuwheeft ondergaan kunt u in de DierenseToren een powerpoint presentatie bekij-ken. Daarbij zal vooral de directe omge-ving van het Carolinapark worden beke-ken.Het is mogelijk om aan te sluiten bij éénvan de vier rondleiding die vooral aandachtgeven aan de geschiedenis van het park enaan de verschillende bouwstijlen die er inde 19e eeuw werden gebruikt bij de bouwvan de villa’s in de aanliggende straten.Enkele huizen zijn te bezichtigen.De Dierense Toren is open: zondag van11.00 tot 17.00 uur

Page 41: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

39

Dieren programma

Page 42: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

40

Spankeren programma

Page 43: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

41

Spankeren programma

SPANKEREN

Herberg De LuchteAl in de Middeleeuwen liep er een wegtussen Arnhem en Zutphen, die in grotelijnen gelegen was op de zelfde plaats waarde weg nu ook ligt. Al sinds 1645 staat opde plaats van de huidige Herberg deLuchte een uitspanning, die eerst Lugt endaarna Logt en uiteindelijk Luchtegenoemd werd. De herberg dankte zijnnaam aan een lantaarn boven de ingang. Intijden dat er nog geen straatverlichting was,was dat al van verre te zien en een goedemanier om reizigers op de aanwezigheidvan een herberg te wijzen. De ingang heeftin de loop der jaren een andere plaatsgekregen, maar de lantaarn is nog steeds tezien op de plaats waar ze altijd geweest is.

Gelegen op een strategische plaats aan destrategische weg van Arnhem naar Zutphenwas het een prima plek voor de vestigingvan een uitspanning of herberg. Omstreeks1820 werd de grindweg van Dieren naarZutphen bestraat en omdat veel van hetdoorgaande verkeer toch al bij De Luchtestopte was het logisch om hier ook eentolhuis te vestigen. Het tolhuis kwam rechttegenover De Luchte te staan. In 1880werd de tol opgeheven en werd het tolhuisgesloopt.De Luchte is in 2002 in handen gekomenvan de huidige eigenaren. Zij hebben DeLuchte van binnen ingrijpend verbouwden nieuw ingericht.

Herberg De Luchte is beide dagen geopendvanaf 11.00 uur tot aan sluitingstijd. In DeLuchte is een tentoonstelling ingericht

Page 44: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

42

Spankeren programma

met enkele historische foto’s en prentenvan zowel De Luchte als van De GelderseToren. Om de smaak van de 19e eeuw let-terlijk te kunnen proeven kan er een 19e eeuws menu worden opgediend. Om 14.00 uur komt er een gids, die overde historie van zowel De Luchte als vanDe Gelderse Toren vertelt. Na dit praatje iser 19e eeuws vervoer per paardentramnaar De Gelderse Toren, waar rondgelopenkan worden en waar de gids uitleg zalgeven.

De Gelderse TorenEen beetje verscholen in de uiterwaardenvan Spankeren ligt landgoed De GelderseToren. Door twee toegangswegen verbon-den met de provinciale weg. De langeoprijlaan is bijna een kilometer lang enomzoomd door oude eikenbomen. De laan

is gericht op de toren van de Spankerensekerk. De korte oprijlaan staat haaks op deN348 en is, doordat ze hoger is gelegen, bijhoge IJsselstanden meestal watervrij. Delange oprijlaan is bij hoog water al gauwniet meer te gebruiken.

Over de oorsprong van de toren gaan ver-schillende verhalen. Zo wordt er verteld datde Romeinen hier al een wachttoren had-den van waaruit ze het verkeer over devlakbij gelegen IJssel konden controleren.Historische gegevens hierover ontbrekenechter. Bij de toegang van het voorpleinstaat een door de ANWB geplaatst bordmet de tekst ‘De Gelderse Toren, oorspron-kelijk 12e eeuwse wachttoren van deGraven van Zutphen, later van Gelre. Sinds1535 woontoren, kelder ± 12e eeuw, par-terre 1535, bovenbouw 1868’.

Page 45: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

43

Spankeren programma

In 1868 besloot Alexander van Rhemen totvergaande restauratie van De Toren, in feitetot bouw van een nieuwe woontoren opde oude fundering. Jan Brink Evers aanne-mer/architect uit Ellecom kreeg deopdracht en hij herbouwde de GelderseToren, naar de smaak van de 19e eeuw, inneogotische stijl. Bij de sloop bleek hetoude gebouw toch degelijker dan verwachten werd uiteindelijk besloten de beneden-verdieping te laten zoals hij was.

De Gelderse Toren is niet vrij te bezichti-gen. Beide dagen om 14.00 uur komt er bijHerberg De Luchte een gids, die over dehistorie van zowel De Luchte als van DeGelderse Toren vertelt. Na dit praatje is er19e eeuws vervoer per paardentram naarDe Gelderse Toren, waar rondgelopen kanworden en waar de gids nog het een enander zal vertellen. Voor het vervoer per paardentram zal eenkleine bijdrage gevraagd worden.

De BurgershoeveSpankeren is al een heel oude nederzetting,dat getuigen de archeologische vondsten,die tijdens het archeologisch vooronder-

zoek in 2006 zijn gevonden. In een oudeplaats kun je oude boerderijen verwachten.Boerderij De Burgershoeve is daar één van.Uit de muurankers in de achtergevel kun jeopmaken dat de boerderij in 1792gebouwd is. Maar er bestaat een kaart uitde 16e eeuw waar deze boerderij al opvoorkomt. Waarschijnlijk is de boerderij in1792 herbouwd na brand, bij de verbou-wing in 1974 zijn sporen gevonden diedaar op duiden.

In het jaar 1800 heeft Teunis Evert Burgers,als eerste van dit geslacht, de boerderijgepacht. De boerderij hoorde tot 1905 bijhet landgoed De Gelderse Toren, daarna ishet eigendom van de familie geworden enwaarschijnlijk is toen ook de naam DeBurgershoeve ingevoerd. In 1967 heeft de toenmalige Rijksdienstvoor Monumentenzorg de boerderij totrijksmonument uitgeroepen. Dit gebeurdeomdat sloop dreigde in verband met groot-schalige bouwplannen in Spankeren. In1974 is de woning grondig gerenoveerd enaan de eisen van de tijd aangepast. Dit isgebeurd zonder dat het aanzien van deboerderij gewijzigd is en ook de indeling

Page 46: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

44

Spankeren programma

van de woning is niet wezenlijk veranderd.

De boerderij is van het Hallehuis type. Bijdit type zijn woon-, stal-, werk- en opslag-ruimten onder één dak gelegen. Nog heelmooi is de eiken gebintconstructie te zien.Thans is in het bedrijfsgedeelte een prak-tijk voor paardenosteopathie.

Boerderij De Burgershoeve is beide dagengeopend van 10.00 uur tot 17.00 uurOp de deel is een tentoonstelling inge-richt over de marke van Spankeren. Na eeneeuwenlang bestaan is de marke in hetmidden van de 19e eeuw opgeheven enverdeeld. Ook zullen er wat archiefstukkenvan de familie tentoongesteld worden.

Page 47: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

45

Spankeren programma

Page 48: Open Monumentendag Rheden Rozendaal 2010

Uitgebreide informatie is te vinden op www.openmonumentendag.nl

Hier staan de afbeeldingen van de opengestelde monumenten van

zowel de gemeenten Rheden en Rozendaal als van heel Nederland.