2 3

Mobiele applicatie UAR – 4

Informatie en vervoer – 5

CentrumPlattegrond – 6

Grote Toren – 8

‘t Hofhuys van Van Aalst – 9

Koningin Wilhelmina Paviljoen – 10

Huis van Brecht – 11

Park Valkenberg – 12

Voormalige directeurswoning – 13

Begijnhof – 14

St. Catharinakerk – 15

Willem Merkxtuin – 16

Bisschoppelijk Paleis – 17

Huis Ocrum – 18

Uitgeverij De Geus – 19

Stadsarchief Breda – 20

Concordiastaete – 21

Kloosterkerkhof Kapucijnen – 22

Princenhage Plattegrond – 23

Princenhaags Museum – 24

Begraafplaats Haagveld – 25

Villa De Haghe – 26

Villa Meertensheim – 27

Ginneken & Ulvenhout Plattegrond – 28

Ginnekenmarkt – 29

Protestantse Laurentiuskerk – 30

Begraafplaats Laurentiuskerk – 31

Kasteel Bouvigne – 32

Mastbos – 33

Markdal – 34

Begraafplaats De Bieberg – 35

Villa Valkrust / Valkrustpark – 36

Voormalige elektriciteitscentrale – 37

Sint-Laurentiuskerk Ulvenhout – 38

Grimhuysenpark – 39

De Pekhoeve – 40

Molen de Korenbloem – 41

Museum Paulus van Daesdonck – 42

Landgoed Wolfslaar – 43

Duik in het Duister – 44

Tips/notities – 46

Colofon –47

inhoudsopgave

3

Op Open Monumentendag gaan we

doorgaans naar binnen. Maar dit jaar

gaan we ook naar buiten. Met het thema

‘Groen van Toen’ staat de relatie tussen

monumenten en de omgeving waarin ze

liggen centraal. Vrijwel alles wat we aan

groen hebben, is immers door mensen

bedacht en aangelegd in verband met

wat er gebouwd is. Dat thema spreekt

me sterk aan, omdat ik als wethouder

niet alleen verantwoordelijk ben voor

cultuur en erfgoed, maar ook voor groen

en milieu.

Aanleiding om dit jaar voor het thema

‘Groen van Toen’ te kiezen was het gege-

ven dat 2012 uitgeroepen is tot het Jaar

van de Historische Buitenplaats. Open

Monumentendag beperkt zich echter

niet tot buitenplaatsen en landgoederen.

Alle groene monumenten in Breda komen

op zaterdag 8 september aan bod. Denk

daarbij bijvoorbeeld aan verborgen

tuinen, de kruidentuin in het Begijnhof,

monumentale bomen in de stad, groene

gebieden zoals het Mastbos en het Mark-

dal, hofjes, plantsoenen en begraafplaat-

sen. Door deze aandacht voor groene

monumenten of monumenten in het

groen komen we niet alleen in het

centrum, maar ook daarbuiten, zoals

in Princenhage en Ulvenhout.

Breda heeft erfgoed naast beeldcultuur

hoog in het vaandel staan. Het zijn twee

speerpunten van ons cultuurbeleid,

waarmee we de komende jaren een

belangrijke inbreng leveren aan het

programma om samen met vier andere

Brabantse steden en de provincie

Culturele Hoofdstad van Europa te wor-

den in 2018. Op Open Monumentendag

willen we met behulp van ons erfgoed

het verhaal vertellen van Breda en zijn

rijke geschiedenis. Dat betekent dat

we niet alleen aandacht hebben voor

onze monumenten zelf, maar ook voor

de verhalen eromheen. Op die manier

leren we monumentaal Breda nog beter

kennen: van binnen én van buiten.

Er is op 8 september weer veel te bele-

ven. Maak uw keuze en geniet ervan!

Ik wens u heel veel plezier.

Wilbert Willems

Wethouder Mobiliteit, Duurzaamheid

en Cultuur

voorwoord

4 5

Speciaal voor de Open Monumentendag

Breda wordt een start gemaakt met het

gebruik van de digitale Architectuurgids

UAR Breda (Urban Augmented Reality),

een initiatief van Gebouw F - het architec-

tuurcentrum in Breda - en het Nederlands

Architectuurinstituut. UAR Breda wordt

eind 2012 in gebruik genomen. Daarop

vooruitlopend wordt de applicatie UAR

Breda nu als eerste ingezet voor de Open

Monumentendag-route door Stichting

BLIKsum in samenwerking met Gebouw F.

Door je smartphone te richten op het

monument, kun je daarop informatie zien

en horen over de monumenten, maar óók

over wat vroeger op die plek stond of wat

de toekomstplannen daarvoor zijn.

UAR Breda is te gebruiken op een iPhone

of Goole Android toestel. Om de app te

downloaden ga je naar de App Store

(Apple) of Android Market. Richt daarna

je mobiele telefoon op de gebouwen die

in de speciale route genoemd worden.

Met behulp van Augmented Reality,

tekst, beeld, archiefmateriaal en film

krijg je informatie over het monument.

mobiele applicatie UAR

5

VVV Informatiepunt

Grote Markt 38

te doen

Laat je verleiden om niets te missen

van de Open Monumentendag Breda.

Theatermaker Joris van Veldhoven zorgt

ervoor dat je al je andere plannen links

laat liggen en staat te trappelen om

zoveel mogelijk te gaan zien en beleven!

Bij de VVV op de Grote Markt vind

je alle informatie over de Open

Monumentendag die je nodig hebt.

Hier liggen programmaboekjes en

worden al je vragen beantwoord.

Varen

Haven - Bieberg

Het centrum van Breda wordt omgeven

door een singelring, het grootste groene

monument van Breda. Beleef de stad

vanaf het water en luister naar de ver-

halen over bijzondere monumenten.

Leer meer over ontwerp en functie ervan

tegen de achtergrond van spannende

ontwikkelingen in de stad. De bootjes

varen naar de Bieberg; vandaar uit

ga je naar prachtige monumenten in

Ulvenhout of maak je een onvergete -

lijke wandeling door het Markdal.

Een boottocht duurt 30 minuten.

Elk kwartier vaart de boot. Per boot

kunnen er tien mensen mee. Zorg dat

je op tijd je vaarbewijs reserveert. Voor

de heenweg doe je dat bij de boot ‘Thor’

die aan de afvaartsteiger bij de Hoge

Brug aan de Haven ligt en voor de terug-

weg bij de aanlegplaats bij de Bieberg.

Mocht de boot vol zitten, dan kan je ook

met de speciale Open Monumentendag-

bus terug, halte Bieberglaan.

Fietsen

Dat fietsen groen, gezond en voordelig

is, weten we allemaal. Dat het een

uitstekende manier is om de Open

Monumentendag Breda te verkennen,

ontdek je vandaag.

Wil je een fiets huren? Dat kan bij De

Klein Fietsen (Markendaalseweg 38) of

bij Rijwielshop Breda (Stationsplein 16).

Paardentram

Tussen 1884 en 1925 reed tussen

het Ginneken en het Bredase station

de paardentram. Het waren geen snel-

heidsduivels, maar gezien de staat van

de wegen in die tijd was het in de tram

al een stuk aangenamer dan lopend.

Tijdens Open Monumentendag laat je

je (gratis) vervoeren vanaf de Ginneken-

markt naar Bouvigne.

Historische bussen

Jarenlang waren ze een vertrouwd

beeld in de stad. Onopgemerkt deden ze

hun rondes en brachten ze duizenden

passagiers op de plaats van bestemming.

Tijdens de Open Monumentendag doen

de oude stadsbussen van weleer dat

opnieuw, maar nu als pronkstukken uit

de collectie van de Stichting Veteraan

Autobussen. Hersteld in hun oude glorie

brengen de voormalige BBA stadsbussen

je naar je bestemmingen in Ginneken

en Ulvenhout.

informatie en vervoer

i

7

Centrum~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Park Valkenberg

43

5

1 9

11

12

2

15

13

14

6

i

1 4

Boschstra

at

Veemarktstraat

10

Catharinastr. 7 8

Keizerstraat

Prin

senk

ade

Claudius Prinsenlaan

Informatiepunt

Monumentaal pand / buitenlocatie

Busroute en haltes

Bootroute en in- uitstaplocatie

Fietsroute

Vertrekpunt Duik in het Duister

i

7

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

muziek

tentoonstelling

dans

leuk voor kinderen

rondleiding met gids

wandelroute

verhalenverteller

zelf doen

eten/drinken

halte

Oud

e Ve

stha

lte V

iand

enla

anha

lte U

lven

hout

sela

an -

tege

nove

r Lau

rens

park

halte

Ulv

enho

utse

laan

- te

geno

ver n

r 85

halte

Ulv

enho

utse

laan

- Bi

eber

gaan

halte

Dor

pstr

aat -

Dor

pspl

ein

halte

Dor

pstr

aat -

De

Pekh

oeve

halte

Mol

enst

raat

halte

Pen

nend

ijkha

lte D

orps

traa

t - D

e Pe

khoe

ve

halte

Dor

pstr

aat -

Dor

pspl

ein

halte

Cha

rlott

e Cu

yper

sdre

ef

halte

Via

nden

laan

halte

Oud

e Ve

st

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

1 Grote Toren

2 ’t Hofhuys van Van Aalst

3 Koningin Wilhelmina Paviljoen

4 Huis van Brecht

5 Park Valkenberg

6 Voormalige directeurswoning

7 Begijnhof

8 St. Catharinakerk

9 Willem Merkxtuin

10 Bisschoppelijk Paleis

11 Huis Ocrum

12 Uitgeverij De Geus

13 Stadsarchief Breda

14 Concordiastaete

15 Kloosterkerkhof Kapucijnen

16 Princenhaags Museum

17 Begraafplaats Haagveld

18 Villa De Haghe

19 Villa Meertensheim

20 Ginnekenmarkt

21 Protestantse Laurentiuskerk

22 Begraafplaats Laurentiuskerk

23 Kasteel Bouvigne

24 Mastbos

25 Markdal

26 Begraafplaats De Bieberg

27 Villa Valkrust / Valkrustpark

28 Voormalige elektriciteitscentrale

29 Sint-Laurentiuskerk Ulvenhout

30 Grimhuysenpark

31 De Pekhoeve

32 Molen de Korenbloem

33 Museum Paulus van Daesdonck

34 Landgoed Wolfslaar

busroute

8 9

Grote TorenDe Toren van de Grote Kerk fungeert als

hét oriëntatiepunt voor het centrum van

Breda. De eerste steen voor de huidige

Grote Toren werd gelegd in 1468. De oude

toren zou begin 1457 zijn ingestort.

Archeologische opgravingen hebben

aangetoond dat men maximaal gebruik

maakte van vrijgekomen bouwmaterialen

en dat zelfs puin opnieuw werd verwerkt.

Dat is nog eens een groene methode! Het

metselwerk werd in 1507 voltooid, zodat

twee jaar later het kruis en de haan op

de torenspits geplaatst konden worden.

Grote Toren

Kerkplein 2

1 te doen

11.45 uur: het Klokkenluiders Gilde

Breda (KGB) luidt de grote Nassau-klok.

12.00 uur: opening door de stads-

beiaardier en de Torenblazers Breda.

13.00, 14.00 en 15.00 uur: toren-

beklimming. Minimumleeftijd 12 jaar,

maximaal 25 personen per rondleiding.

Kaartjes af te halen aan de balie

van de Grote Kerk (een kwartier

voor aanvang beschikbaar).

Ook te zien: in de Grote Kerk is

het Stripfestival Breda. Kinderen

gratis toegang.

Tot ver in de 19e eeuw had de toren-

wachter een kamertje met een bed-

stee hoog in de toren, net onder het

uurwerk. Hij waakte dag en nacht

over Breda. Elk uur liep hij zijn

ronde. Was het veilig, dan blies hij

op zijn hoorn. Was er brand, dan

luidde hij de grote klok en stak een

rode vlag uit aan de kant waar de

brand woedde. De toren vervulde

een belangrijke functie op het

gebied van veiligheid voor de

Bredanaars. Precies om die reden

werd de toren in 1798 bij wet los-

gekoppeld van de kerk en daarmee

het eigendom van de gemeente.

Dat is nog steeds zo.

9

’t Hofhuys van Van Aalst

Catharinastraat 14

2

te doen

13.00 - 15.00 uur: Klassieke gitaar-

muziek door Anneloes van Hout.

Doorlopend: verhalen over ’t Hofhuys

door verhalenvertellers en mevrouw

Van Aalst.

De eerste bebouwing op deze locatie stond

midden in het groen: de 14e-eeuwse hoeve

had de ruimte en akkers eromheen. Later

werd het verkaveld en bouwde men in

blokken; nummer 14 en 16 vormden samen

vanaf 1531 het ‘Hofhuys’. Het bestond

uit een vierkante binnenplaats met erom-

heen de vertrekken met gewelfjes en

traptorentje. De ligging, destijds direct

aan de groen voorziening van het Valken-

berg, en de historische relatie met het

Kasteel zorgen ervoor dat het van grote

cultuurhistorische waarde is. In de loop

der eeuwen werd het pand verbouwd van

renaissancestijl, via classicisme en neo-

classicisme tot een ingrijpende verbou-

wing in de jaren zestig van de 20e eeuw.

’t Hofhuys van Van Aalst

In ‘t Hofhuys hebben belangrijke

figuren gewoond. Bewoners die

aan de Nassau’s verbonden waren,

maar ook een ridder, belangrijke

militairen en de burgemeester van

Breda. In het koetshuis heeft zelfs

een lekkernijenfabriekje gezeten.

Sinds 1969 is de het pand in eigen-

dom van de familie Van Aalst, hof-

leverancier van exclusieve tapijten.

10 11

Koningin Wilhelmina Paviljoen

Kasteelplein 10

3 te doen

Doorlopend: De tentoonstelling

‘Kasteelgroen van toen’ vertelt je alles

over de historie van het Valkenberg en

de aansluitende wallen met bastions

die het kasteel beschermden. Met foto’s,

kaarten en afbeeldingen die je niet eerder

zag! Het gebied dat nu als een groene

oase in het centrum van de stad ligt,

vormde tot eind 19e eeuw de noordflank

van de vesting Breda. De wallen rond

de stad en bastions zijn verdwenen,

op een enkele na op het KMA-terrein.

12.00, 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur:

rondleiding langs historische plekken in

het Valkenberg, met beeldmateriaal van

verdwenen objecten. Door Gilde de Baronie.

Het Koningin Wilhelmina Paviljoen werd

in 1866 door de Bredase stadsarchitect

A.F.J. Cuypers gebouwd als HBS. Het

blokvormige herenhuis in eclectische

stijl werd in 1902 onderdeel van de KMA.

Sinds 2008 is de Stichting Historische

Verzameling KMA hier gevestigd.

Koningin Wilhelmina Paviljoen

11

Luitenant-kolonel Chombach en

zijn vrouw Cornelia Vereyck woon-

den van 1758 tot 1791 in het Huis

van Brecht. Tussen 1749 en 1791

waren zij ook eigenaar van land-

goed Wolfslaar. In het voorjaar

laadden zij hun wagen vol met

hun bezittingen. Gedurende

de zomermaanden genoten zij

van hun buitenhuis in het groen,

aan de rand van het bos.

Huis van Brecht

Kraanstraat 4

4 te doen

Doorlopend: bekijk in de prachtige

Puffiuszaal de onlangs gerestau-

reerde schilderijen van de Tien-

daagse Veldtocht.

Huis van BrechtHet Huis van Brecht is een van de oudste

stenen huizen van Breda en werd na de

grote stadsbrand (1534) in laatgotische

stijl opgetrokken in opdracht van jonker

Godevaart van Brecht, tevens eigenaar

van Kasteel Bouvigne. Het werd op de

locatie van het oorspronkelijke huis uit

de 14e eeuw gebouwd. Het huis heeft

diverse bewoners en gebruikers gekend,

meestal officieren. Van 1794 tot 1940

heeft het dienst gedaan als het Garni-

zoenshospitaal van Breda. Tegenwoordig

is de bibliotheek van de KMA erin onder-

gebracht.

12 13

Park ValkenbergPark Valkenberg

Ingang via Kasteelplein,

Kennedylaan of Catharinastraat

5

te doen

12.30, 13,30, 14,30, 15,30 en 16.30 uur:

wandelingen door het park met

boomdeskundige Diederik Zandee.

Doorlopend: luister naar prachtige

groene gedichten. Geïnspireerd geraakt?

Laat je bijstaan door Pien Storm van

Leeuwen en Frans Rookmaaker om er

zelf een te schrijven.

Doorlopend: workshop (groene)

foomps maken met beeldend kunste-

naar Mieke Driessen.

Wie aan Bredaas groen denkt, kan niet

anders dan het Valkenberg voor zich zien.

Als stadspark is het uniek te noemen: in

de loop der jaren is het alleen maar groter

geworden. Het kent een rijke geschiede-

nis. Van jachtgebied van de Heer van

Breda naar de groene ruimte rondom het

Kasteel en van de hoftuin van de Oranjes

naar een stadspark voor de gehele bevol-

king: het is een fantastisch voorbeeld van

parkontwikkeling in Europa. Het Valkenberg

is het kloppende groene hart van Breda!

Het Valkenberg werd in 1882 openbaar bezit. Al verstond men daar onder toen wel iets anders

dan nu: het park was verboden terrein voor “dienstboden met wagentjes zonder vergezeld te zijn

van hunne meesters, die hun gedrag zorgvuldig hebben gade te slaan, en oppassen dat zij zich

niet van de gewone wandelpaden of buiten hun gezicht verwijderen.”

13

Voormalige directeurswoning De monumentale Art-Nouveau villa werd

begin 20e eeuw gebouwd in opdracht van

de familie Jansen, de oprichters van de

Hero in Breda. De stijl Art-Nouveau wordt

voornamelijk gekenmerkt door natuur-

lijke vormen. Deze directeurswoning valt

op door de kleur (felrode baksteen tegen-

over grijs natuursteen), de detailleringen

(tegeltableaus) en de verdiepte gevel-

velden en boogvelden. Let op de peren,

druiven en appels die in de voorgevel

staan afgebeeld.

foto: Piet den Blanken

Voormalige directeurswoning

Academiesingel 9

6 te doen

12.00 - 17.00 uur: indringende foto-

tentoonstelling van documentaire foto-

graaf Piet den Blanken. Onderwerp is

Fien Jansen (1915-2011), de op een na

jongste dochter van Reinier Jansen,

oprichter van de Hero. Fien is haar hele

leven in het ouderlijk huis aan de Acade-

miesingel blijven wonen, waar ze voor

haar ouders zorgde. De tentoonstelling

is tot stand gekomen in samenwerking

met het Breda’s Museum.

14 15

BegijnhofTot 1990 het laatste bewoonde begijnhof

in Nederland. Een begijnhuisje bestond

uit twee vertrekken; een voorkamer

en een onderkelderde opkamer op de

begane grond. Halverwege de 18e eeuw

is er een verdieping bovenop gebouwd.

In de 19e eeuw beleefde het zijn laatste

opbloei. Toen werd de St. Catharinakerk

gebouwd en werd een buitenhof met

negen nieuwe huisjes en een gemeen-

schappelijke zaal aangelegd. De kruiden-

tuin werd aan het eind van de 19e eeuw

aangelegd. Er groeien maar liefst drie-

honderd verschillende kruiden.

De Groene Fee was een populair drankje onder kunstenaars in de 19e eeuw.

Misschien ken jij het beter onder de naam absint? Dit groene drankje wordt

gemaakt met o.a. het kruid absintalsem, dat ook in de tuin van het Begijnhof

groeit. Artsen prezen de plant om haar geneeskracht. De likeur absint staat

echter ook bekend om zijn hallucinerende en verslavende werking.

Begijnhof

Catharinastraat 23-81

7

te doen

Doorlopend: proef en ruik ondeugende

kruiden in de Begijnenzaal. Verstands-

huwelijken uit de Middeleeuwen konden

vaak wel een oppeppertje gebruiken.

Het groen van toen werkt nog steeds!

Doorlopend: toelichting op de kruiden-

tuin door Nico Sprangers, voormalig

tuinman van het Begijnhof.

Doorlopend: Begijnhofmuseum, geves-

tigd in huisje 29. Krijg inzicht in de leef-

wereld van de Bredase begijnen.

15

St. Catharinakerk (Begijnhof )

Gebouwd tussen 1836 en 1838 door

Adr. van der Aa. Het gebouw is een een-

beukig kerkje met classicistische details

in het stucwerk. In 1888-1891 kwamen

er twee series glas-in-lood ramen van

de twee patroonheiligen Sint-Catharina

en Sint-Begga in.

St. Catharinakerk (Begijnhof )

Catharinastraat 45

8

16 17

Willem Merkxtuin

Te bereiken de Annastraat of

Catharinastraat

9

te doen

12.30 en 15.30 uur: wandeling Merkx-

tuin, Begijnhof en Valkenberg langs

bomen en andere groene monumenten.

Doorlopend: loop met tuin- en land-

schapsarchitect Bert Voeten door

de Merkxtuin en ontdek de historie

van de Nederlandse tuinarchitectuur.

Wie een kleine groene oase in het mid-

den van de stad zoekt, mag de Merkxtuin

niet overslaan. Het is een zeer bijzondere

plek, gelegen achter de voormalige hof-

huizen in de Catharinastraat. In de tuin

staat een aantal beeldhouwwerken.

De tuin is een ontwerp van tuin- en land-

schapsarchitect B. Bransma.

Willem Merkxtuin

Van 1967 tot 1983 was Willem

Merkx burgemeester van Breda.

Toen hij afscheid nam, wilde

de Bredase bevolking hem een

geschenk aanbieden. Het werd een

stadstuin, naar hem vernoemd.

De tuin werd in 1985 geopend.

17

Bisschoppelijk Paleis

Veemarktstraat 46

10 te doen

Aan de voorzijde van het huis staat

Charlotte Storm-Cuypers klaar om

naar Landgoed Wolfslaar te vertrek-

ken. Gordijnen dicht en deur op slot.

De sleutel klaar om overdragen te

worden aan de nieuwe huiseigenaar.

Dag huis, dag tuin, dag centrum!

Bisschoppelijk Paleis

De enorme tuin achter het Bisschoppelijk

Paleis is eigenlijk verborgen groen, want

het bisschopshuis zelf is vandaag niet

geopend voor publiek. Het huidige bis-

schopshuis werd waarschijnlijk gebouwd

in 1513 of 1514 door Hendrik Montens,

rentmeester van graaf Hendrik III van

Nassau. In 1534 is het huis verbrand in

de grote stadsbrand en in 1534, 1535 en

1537 in gedeelten weer opgebouwd.

Het huidige uiterlijk is grotendeels van

1723. Het huis oogt nu als een 18e-eeuws

herenhuis. In het paleis bevindt zich nog

een gotisch trappenhuis uit de 16e eeuw.

Het huis diende tot 1869 als stadshuis

van Charlotte Storm-Cuypers die in de

zomer op landgoed Wolfslaar verbleef.

18 19

Huis Ocrum / Nieuwe VesteHuis Ocrum / Nieuwe Veste

St. Janstraat 18

11te doen

16.00 uur: film Die Farbe. Sfeervolle

zwart/wit film met enkele kleuren,

in het kader van het BUT festival.

Duur: 85 min.

Huis Ocrum, waarin Nieuwe Veste

gehuisvest is, diende lange tijd als hof-

huis. Na de grote stadsbrand van 1534

werd het complex in een paar jaar enkele

keren uitgebreid en omvatte uiteindelijk

drie vleugels rond een binnenplaats,

een traptoren met een vroegrenaissance

stenen trap en een poort naar de straat.

De huidige symmetrische gevel werd

voor het katholieke weeshuis (1848-

1951) ontworpen. De glazen ingangspui

vormt sinds 1996 de zijingang van de

bibliotheek. De prachtige binnentuin met

de zwarte moerbeiboom is te zien vanaf

de stalen brug in het gebouw. Rondom

deze tuin zijn de bibliotheek en Nieuwe

Veste gelegen.

De bouw van Huis Ocrum werd gerealiseerd door twee edellieden

aan het hof van Hendrik III: Jean de Hocron en Nicolaes

d’Aubermont. Het huis werd ‘Huis Hocron’ genoemd, maar

werd later verbasterd tot Ocrum.

19

De Heer Wijnaendts van Stein’s Fundatie De Heer Wijnaendts van Stein’s Fundatie

(thans Uitgeverij De Geus)

Oude Vest 9

12

te doen

12.30, 13.30, 14.30, 15.30 en 16.30 uur:

bekroond schrijver, dichter en theater-

maker Jaap Robben leest voor uit zijn aller-

nieuwste poëziebundel ‘Als iemand ooit

mijn botjes vindt.’ Wel eens van een Vijst,

Zefiertjes of de Ponjaard gehoord? Enig

idee waar ze leven? Misschien verstop-

pen ze zich wel achter een struik of in het

ongemaaide gras... Nieuwsgierige kinde-

ren en volwassenen komen het te weten.

12.00, 13.00, 14.00, 15.00 en 16.00 uur:

spannende verhalen en mythen over

de oeroude moerbeiboom.

12.15, 13,15, 14.15, 15.15 en 16.15 uur:

Eloi Koreman leest uit zijn werk ‘Een twijg

van duizend jaar’, waarin het steeds

weer ontluikende groen in de oude stad

centraal staat.

Het huidige pand aan de Oude Vest ont-

stond in 1763 door samenvoeging van

twee panden. In 1873 huisde er een

gesticht voor oude protestante vrouwen.

Naast nummer 13 bevindt zich een poort

uit de periode 1590-1625, die gediend

heeft als achteruitgang van Huis Ocrum.

Het pand heeft een bijzonder gave

19e-eeuwse tuin in Engelse landschaps-

stijl. Het is een unicum dat de originele

tuinaanleg is behouden. In de tuin is nog

steeds een Zwarte Moerbeiboom te

bewonderen. De boom is een van de

oudste moerbeibomen van Nederland.

Volgens de legende verteld door

de Romeinse dichter Avidius was

de vrucht van de Zwarte Moerbei eens

wit. Ze kleurde echter rood door

het bloed van de tragische geliefden

Pyramus en Thisbe.

20 21

Stadsarchief BredaStadsarchief Breda

Parade 10 (ingang via de Keizerstraat)

13 Het Stadsarchief Breda biedt op de stu-

diezaal een overzicht van de voor ieder-

een toegankelijke archieven over

buitenplaatsen, de aanleg van parken

in de stad en allerlei andere zaken met

betrekking tot groen. Een deel van die

archieven ligt klaar om te worden inge-

zien. Verder is een aantal afdrukken

te zien van oude foto’s van het Chassé-

terrein en worden er kaarten van parken

en tuinen getoond.

21

ConcordiastaeteConcordiastaete

Van Coothplein 35 - ingang van de tuin:

poortje naast Restaurant Charelli

14

Sommige mensen kennen het genot

dagelijks in verborgen groen te kunnen

verblijven in de stad. De tuin van Concor-

diastaete is zo’n verborgen paradijs in

de binnenstad van Breda: de stadstuin

met oude platanen en kastanjebomen

is ongeveer 1.200 m2 groot. Hij laat zich

het beste omschrijven als een formele

vakkentuin met veel vaste planten en

heesters.

22 23

Kloosterkerkhof KapucijnenKloosterkerkhof Kapucijnen

Schorsmolenstraat 13

15

te doen

13.00 - 15.30 uur: Tai-Chi workshops &

demonstraties. Geschikt voor alle leeftijden.

Het was 1889 toen de paters Kapucijnen

hun nieuwe klooster aan de Schorsmolen-

straat betrokken . Het kleine hof van

het pand mocht in Tweede Wereldoorlog

worden ingericht als kerkhof, aangezien

het vervoer van lijken onmogelijk werd

gemaakt. Vermoedelijk werd de eerste

broeder er in 1943 begraven. Voor die tijd

was het ingericht als tuin, met in het

midden symmetrische bloemperken.

De begraafplaats is nog steeds in

gebruik. De tuin met de hoge muur,

kenmerkend voor kloostertuinen,

is een oase van rust.

In het begin van de 16e eeuw namen enkele volgelingen van Franciscus van Assisi het initi-

atief om aan hun leven een nieuwe draai te geven. Ze schaften nieuwe kleding aan: een pij

met een driehoekige puntige kap, precies zo een als Franciscus droeg. Kapmannen, noemde

men hen. ‘Cappuccini’ in het Italiaans. En zo noemden zij zich voortaan: Kapucijnen.

23

Princenhage

Haagweg

EttensebaanTuinzigtlaan

Nieuwe Heilaarstraat

Zuile

nstra

at

Haagse Markt Laan van Mertersem

17

1619

18

Monumentaal pand / buitenlocatie

Fietsroute

24 25

Princenhaags Museum

Haagweg 334 bis

16 te doen

Doorlopend: maak kennis met de vrije-

tijdsbeleving van jonge boeren in West-

Brabant. Jeugdige boeren werden tussen

1922 en 1966 gevormd en opgeleid

binnen het katholieke jeugdwerk van

de Rooms Katholieke Jonge Boerenstand.

Naast godsdienstige en sociale vorming

kwam ook sport, culturele vorming en

technische ontwikkeling aan bod.

Wie interesse heeft in de cultuur,

geschiedenis en leefgewoonten van

Princenhage moet een bezoek brengen

aan het Princenhaags Museum. In de

voormalige aula van de begraafplaats

Haagveld zijn prenten, foto’s en bijzon-

dere documenten te zien.

Princenhaags Museum

25

Begraafplaats HaagveldBegraafplaats Haagveld

Haagweg 334

17

te doen

12.00 - 17.00 uur: ‘Beroemde buren’,

rondleiding langs bekende Bredanaars

die op Haagveld begraven liggen.

12.00 - 17.00 uur: beeldende kunst.

Geniet van het gedicht van Nick J. Swarth

‘Liefje, laaf je, leef je leven’, met bloemen

in de haag gestoken. Ook te zien: zak-

doekproject ‘WAS’ van Diana Nooten.

Een ode aan het gemis. ‘When I become

was and we become were. Will there

be any sign or trace of th’lovely contour

of your face?’

Bemiddelde Bredanaars die de drukke

stad wilden ontvluchten, hadden buiten-

huisjes of zomerhuisjes. Langs de Haag-

weg stond een groot aantal van deze

koepeltjes. Nadat de Rooms-katholieke

parochies van Breda gezamenlijk een

tuin met koepel kochten om hun kerkhof

in aan te leggen, volgde de Hervormde

gemeente van Breda hun voorbeeld in

1829. Vele oude, bekende graven en

grafmonumenten zijn hier te vinden,

zoals die van de familie van Vincent

van Gogh en de Bourbons uit Frankrijk.

De begroeiing op de begraafplaats is

historisch te noemen, geheel in overeen-

stemming met de uitstraling van de oude

percelen. Er staan monumentale bomen

van meer dan 200 jaar oud.

De kunstwerken maken deel uit van

een kunstproject: ALLERZIELEN.NU.

Stichting Electron organiseert dit jaar-

lijks terugkerende kunstproject in Breda

en regio waarmee kunstenaars hun

visie verbeelden op het herdenken van

het leven. Ook op begraafplaats De Bie-

berg zijn tijdens Open Monumentendag

kunstwerken te zien.

26 27

Villa De HagheHet perceel waarop Villa De Haghe is

gebouwd, werd door gepensioneerd

kapitein te Breda G.B. Becking in 1856

gekocht. Twee jaar later bouwde hij daar

een huis. Vermoedelijk heette het Villa

Sophia, dat is althans de naam waarmee

het in de adresboekjes van 1891 tot 1898

aangeduid werd. Dat pand werd later

afgebroken en vervangen door een nieuw

huis: De Haghe. De tuin dateert uit 1907

en is aangelegd als Engelse landschaps-

tuin. De gigantische beuk is overwel-

digend. Verrassende doorkijkjes in het

parkachtige landschap zijn afgestemd

op het huis.

Het was 1905 toen de Princenhaagse burgemeestersfamilie Dommer van Poldersveldt in Zwitser-

land op vakantie was. Ze verbleven aan het Meer van Neufchâtel in een chalet met vakwerkbouw.

Toen de eigenaar tijdens de vakantie stierf, wilde de familie het huis graag kopen. Maar dan moest

het wel eerst gedemonteerd en overgebracht worden naar Princenhage. Zo geschiedde...

Villa De Haghe

Haagweg 339

18

te doen

13.00, 14.00 en 15.00 uur:

harpmuziek door Ria de Wolf.

Doorlopend: rondleiding door

de tuin door de huiseigenaar.

27

Villa Meertensheim

Haagweg 356

19

te doen

Doorlopend: wandeling door de tuin met

talloze kunstwerken. Onder begeleiding

van de huiseigenaar kan een deel van

het huis bezocht worden.

Villa Meertensheim werd vernoemd

naar de vroegere naam van Princenhage,

in de middeleeuwen ook wel Hage of

Mertersheim genoemd. In 1878 of 1879

gebouwd door architect J.J. van Lange-

laar, door hemzelf en zijn vrouw be woond

tot hun dood. Door de toepassing

van zowel rondbogige als spitsbogige

boogtrommels boven de vensters toont

de villa een combinatie van neogotische

en neo-renaissancistische bouwstijl.

Villa Meertensheim

29

Informatiepunt

Monumentaal pand / buitenlocatie

Busroute en haltes

Bootroute en in- en uitstaplocatie

Koetsroute en in- en uitstaplocatie

Fietsroute

Wandelroute

i

i22

21

27

23

24

25

26

3029

31

33

32

GinnekenUlvenhout

Bouvignelaan

Ulvenhoutselaan

Bieberg

Dillenburgstraat

34284

5

12

611

9

8

Gald

ersew

eg

Wolfslaardreef

Bavelselaan

Bouvignedreef

3

213

710

laan

20

29

GinnekenmarktGinnekenmarkt

Ginnekenmarkt

20

te doen

12.00 en 15.00 uur: start wandeltocht

met verhalen, muziek en dans naar

Kasteel Bouvigne. Met dansvoorstelling

‘Trottoir’ van Dansnest.

Doorlopend: ontmoetingen met

historische figuren van ‘De Bakkerij’.

Voordat het Ginneken in 1942 door Breda

werd geannexeerd, heette het Ginneken-

marktje nog Markt. Het is van oudsher

het middelpunt van dit gebied. De panden

die grenzen aan het plein staan op de

Rijksmonumentenlijst. De dorpspomp is

meer dan 200 jaar oud.

Stap hier op paardentram richting Kasteel Bouvigne. Wil je nog een programmaboekje

hebben of meer informatie over de Open Monumentendag Breda? Op de Ginnekenmarkt is

een informatiepunt!

i

30 31

Protestantse LaurentiuskerkGinneken werd in 1317 een zelfstandige

parochie, terwijl in 1261 al een eerste

vermelding van de kerk werd gemaakt.

De oudste delen van de huidige kerk

zijn echter laatgotisch en stammen uit

het midden van de 15e eeuw. Het is een

éénbeukige kruiskerk met westtoren.

In 1625 brandde een deel van de kerk

af. Het 15e-eeuwse dwarspand en koor

bleven gelukkig gespaard. De kerk werd

gerestaureerd in 1928 en in 1940 werd

het schip herbouwd. De ingebouwde

toren stamt uit de 14e eeuw en is veran-

derd in 1649. Tijdens de Tweede Wereld-

oorlog werd de kerk opnieuw zwaar

beschadigd en moest opnieuw gerestau-

reerd worden. Het interieur beschikt over

een kansel uit de tweede helft van de 17e

eeuw. In de kerk liggen ook enkele zer-

ken, waarvan de oudste uit 1411 stamt.

De kerk was oorspronkelijk gewijd aan St. Laurentius. De diaken Laurentius weigerde de rijkdom-

men van de kerk (kostbare gouden en zilveren vaten en schriftrollen) uit te leveren aan de Romeinse

keizer. In plaats van daaraan te gehoorzamen, deelde hij alles uit aan de armen. Met lege handen,

maar met een grote groep armen, keerde hij terug en sprak de woorden: “Zie daar de schatten van

de kerk”. Een foltering op een rooster boven het vuur volgde. Voordat hij daarna onthoofd werd,

zou hij volgens de legende gezegd hebben: “Ik ben al gaar, keer mij om en eet me op.”

Protestantse Laurentiuskerk

Duivelsbruglaan 1

21

te doen

Doorlopend: tentoonstelling

met beeldhouwwerken van

Ludovicus van Eijnatte.

Doorlopend: rondleidingen

door de kerk.

31

Begraafplaats Protestantse

Laurentiuskerk

Duivelsbruglaan 1

22

te doen

Doorlopend: geluidsfragment bij

de gedenknaald van Dokter Colson.

De vorm van het kerkhof bij de kerk zou

verkregen zijn na een paar pestepide-

mieën tussen 1666 en 1669. Ooit werd

aan de noordzijde van de kerk begraven.

Na de overname van de kerk door de

protestanten diende de zuidzijde als

begraafplaats. In de noordoostelijke

hoek staat het grafmonument voor

generaal Chassé (1765-1849). Ook te zien:

het in neoclassistische stijl opgerichte

monument voor H.G. Seelig, gouverneur

van de KMA tussen 1836 en 1852. De ver-

zameling grafmonumenten kent een

grote diversiteit aan soorten en stijlen.

Veelal hardsteen, maar ook marmeren

zuilen of omgeven door hekjes. De adel

is hier goed vertegenwoordigd. De tijd

lijkt hier stil te hebben staan.

Wonderdokter Colson (1878-1911) kon iedereen van Ulvenhout tot het Ginne-

ken genezen. Zijn kennis van kruiden en hypnose zorgde ervoor dat onbekende

kwalen van talloze patiënten verholpen werden. Helaas werkten zijn krachten

niet toen hij zelf ziek werd. Tijdens een operatie liet hij het leven. Zijn voor-

malige patiënten legden geld bijeen en plaatsten uit dankbaarheid een gedenk-

naald. Naast de obelisk groeit een indrukwekkende treur-es.

Begraafplaats Protestantse Laurentiuskerk

32 33

Kasteel BouvigneLandgoed ‘Boeverijen’- dat vermoedelijk

‘lage weide’ betekent- wordt voor het

eerst in een officiële akte genoemd in

1554. Dat was het testament van Jacob

van Brecht (zie ook Huis van Brecht) die

tot een van de voornaamste families van

Breda in de 16e eeuw behoorde. Tussen

1611 en 1614 werd op het toenmalige slot

een verdieping gezet en een zevenhoe-

kige toren aangebracht. Het wisselde

vaak van eigenaar. Na de dood van prins

Willem III bleef het tot 1775 eigendom

van de Oranjes. De Franse tuin rond

het kasteel is symmetrisch van vorm.

De Duitse tuin heeft hoge bomen,

een kronkelpad en een smal gazon,

terwijl de Engelse tuin zich juist onder-

scheidt door zijn grote open ruimte en

bastionvormige hoeken. Aan de zuidzijde

van het kantoor (sinds 1972 in eigendom

van de Brabantse Delta) is de boomgaard

met walnootbomen opnieuw aangelegd.

Om eeuwig te kunnen blijven leven, verkocht de Zwarte Ridder zijn ziel aan een boze

geest. Arme molenaarskinderen, want nu moest de ridder zich voeden met de zieltjes

uit hun kinderlijfjes. Toen het dorp uitliep om de kinderen te zoeken, zagen ze plotse-

ling een kasteel van twee verdiepingen in het moeras langs de Mark. Dat had er nog

niet eerder gestaan! Het water stond in brand en een zwart paard met enorme vleugels

stond op de ophaalbrug klaar om ze aan te vallen...

Kasteel Bouvigne

Bouvignelaan 5

23

te doen

12.45, 14.30 en 15.45 uur: Bianca

Bongers, celliste

13.15 en 16.15 uur: dansvoorstelling

van het internationaal bekende dans-

gezelschap LeineRoebana.

Doorlopend: rondleidingen door het kas-

teel en de Engelse, Duitse en Franse tuin.

Doorlopend: Afternoon (Green) Tea in

de Engelse tuin.

33

Mastbos

Grenzend aan de zuidrand van Breda

24 te doen

Doorlopend: in het Speelbos rust

je even uit aan de grote picknicktafel.

Neem wat lekkers mee en geniet van de

spannende legendes over het Mastbos

die verhalenvertellers je influisteren…

Voor jong én oud!

Het Mastbos is het oudste cultuurbos van

Nederland. Het werd in 1515 in opdracht

van graaf Hendrik III aangelegd om te

kunnen jagen op herten, wilde zwijnen,

wolven en vossen. Het leverde tevens

hout voor de bouw van het Kasteel van

Breda en de schepen van de Spaanse

vloot. Bijna vijfhonderd jaar later is

het voornamelijk een recreatiebos, dat

gesierd wordt door eeuwenoude grove

dennen en imposante eiken, kastanjes

en beuken. Vogels als de zwarte specht

en de blauwe reiger verblijven er graag,

net als vele soorten amfibieën.

Staatsbosbeheer had in de vorige eeuw bosarbeiders in dienst. Een ervan kon

zelfs aan een boom voelen of deze gezond was. Voelde de stam koel aan, dan was

het goed. Was de stam echter warm, dan was het niet best. Bij een gezonde boom

stroomt het koele grondwater namelijk vanuit de wortels omhoog: dat veroor-

zaakt de koele stam. Bomen knuffelen is dus niet alleen goed voor je eigen

gezondheid, maar komt soms óók de boom ten goede!Mastbos

34 35

MarkdalDe geschiedenis van het Markdal gaat

miljoenen jaar terug. De Mark stroomde

al lang door dit gebied voordat er sprake

was van de moderne mens. Bewoon baar

werd het pas rond het jaar 1000. Op

slechts enkele plekken, want de rest was

waarschijnlijk nog te nat. In de vroege

Middeleeuwen ontstond het cultuur-

landschap, dat nu nog zichtbaar is.

Dit landschap van akkertjes, beemden

houtwallen, heidevelden en bos hield

tot diep in de 19e eeuw stand. In 2004

werd de natuurlijke loop van de Mark

hersteld. Het Markdal is een groen

paradijs voor zowel natuurliefhebbers

als recreanten.

Markdal

25

te doen

Doorlopend: verrassingstocht langs

verborgen plekken door het Markdal,

door Anton van Gastel. Dichte schoenen

aanbevolen. Duur: 20-40 minuten.

Verzamelen bij de witte brug bij

de Bieberg, naast de aanlegsteiger.

Doorlopend: excursie door het

Markdal, o.a. langs afgesneden

meander, door Staatsbosbeheer.

Duur: ongeveer 20 minuten. Verzame-

len bij de witte brug bij de Bieberg,

naast de aanlegsteiger.

35

Begraafplaats De Bieberg

Begraafplaats De Bieberg

Bieberglaan

26 te doen

Doorlopend: een ‘plekgedicht’

van bloemen van Nick J. Swarth en

Sander Neijnens.

Ook te zien: ‘Klinkende woorden’ van

Marije Korthof en Quinten Smith. Honderd

klokjes met wapperende briefjes, vol

geschreven herinneringen. Iedere klok

heeft zijn eigen identiteit. Groot en zwaar

voor de diepe herinnering, klein en licht

voor een kusje of een geheim. Lang en

dun voor een nieuwe stap. Luister, lees

en schrijf je eigen boodschap.

De protestantse begraafplaats De Bieberg,

ingesloten door enerzijds het Markdal

met de rivier de Mark en anderzijds

bebouwing, bestaat uit twee verschil-

lende delen. De oorspronkelijk aan-

leg van rond 1919 door tuinarchitect

J.J. Denier van Don had een sterk bos-

karakter met slingerende paden, loof-

bomen en passende begroeiing als taxus,

liguster en hulst. De uitbreiding uit 1946

van J.T.P. Bijhouwer kent sterke karakte-

ristieken van de Wederopbouwarchitec-

tuur. Er zijn enkele grote open vlakken,

gezamenlijk een Keltisch kruis vormend,

met eromheen een cirkelvormig stelsel

van paden.

De kunstwerken maken deel uit van

een kunstproject: ALLERZIELEN.NU.

Stichting Electron organiseert dit

jaarlijks terugkerende kunstproject

in Breda en regio waarmee kunste-

naars hun visie verbeelden op

het herdenken van het leven. Ook op

begraafplaats Haagveld zijn tijdens

Open Monumentendag kunst-

werken te zien.

36 37

Villa Valkrust & Valkrustpark

De huidige eigenaar van Villa

Valkrust vond in zijn tuin een

mitrailleur met bijbehorende

kogels begraven. Deze zou verant-

woordelijk zijn voor de doden die

tijdens de Tweede Wereldoorlog

bij de Duivelsbruglaan vielen.

Villa Valkrust & Valkrustpark

Ulvenhoutselaan 2

27

te doen

Doorlopend: rondleiding door de

eigenaar door de tuin.

Doorlopend: natuurwandeling van

het Valkrustpark door het Markdal naar

Bouvigne. Verzamelen bij Villa Valkrust.

Het fraaie 18e-eeuwse landhuis dat de

naam ‘Valkrust’ draagt, heeft een hoog

leien dak met dakruiter en een geblokt

grijs gepleisterde gevel met fronton op

de middentravee. In de 19e eeuw stond

het geheel in het water. Het huis was

destijds ingericht voor zowel zomer- als

winterverblijf. Valkrust is een prachtig

voorbeeld van villaontwikkeling in een

adembenemende groene omgeving.

37

Voormalige elektriciteitscentrale annex drinkwaterleidingbedrijf

Voormalige elektriciteitscentrale

annex drinkwaterleidingbedrijf

Ulvenhoutselaan 85

28 te doen

12.30, 14.00 en 16.00 uur: de Bredase

modeontwerpster Rianne de Witte

vervaardigt haar kleding uitsluitend

met behulp van duurzame materialen.

Tijdens een modeshow vertelt ze over

duurzame ontwikkelingen in de mode.

De huiseigenaar vertelt over de duur-

zame wijze waarop het pand en het

gebied er achter herontwikkeld zijn.

Doorlopend: beeldverhaal over de

historie van de voormalige fabriek.

Het gebouw was in 1904 op initiatief van

Jan Meinard Simon, een oud-ritmeester

van de cavalerie, gebouwd met het doel

om het dorp Ginneken, dat toen nog zelf-

standig was, van leidingwater en elektri-

citeit te voorzien. Het water uit de Mark

was de grondstof, de zuivering gebeurde

door ozon, in die tijd een unicum in

Nederland. Later ging men over op grond-

water. Hoewel de fabriek allang gesloten

is, heeft het achterliggende gebied nog

steeds een functie als waterwingebied.

De plek achter de voormalige fabriek is

van een industrieterrein getransformeerd

tot een natuurgebied. Op het erf zelf

staan twee beukenbomen uit de bouwtijd

van de centrale.

38 39

Sint-Laurentiuskerk

Dorpstraat 42, Ulvenhout

29

te doen

Doorlopend: met een verrekijker in de

hand doe je verrassende ontdekkingen over

de gebrandschilderde ramen van de kerk.

Kenners vertellen je er alles over. Zie wat

je met het blote oog niet zou zien...

De Sint-Laurentiuskerk in Ulvenhout

werd gebouwd in 1903 naar het ontwerp

van de Tilburgse architect C.H. van Hoof.

Het kerkterrein wordt geflankeerd door

een R.K. begraafplaats. Het terrein is van

archeologische waarde (zie Grimhuysen-

park). Tussen de kerk en de pastorie is

het oorspronkelijke 17e-eeuwse slot-

poortje opgenomen. De kerk is ontworpen

in neogotische stijl, met in het interieur

een kruiswegstatie, prachtige gebrand-

schilderde ramen en sierlijke muurschilde-

ringen. In de loop der jaren veranderde

het interieur regelmatig. Na verschillende

restauraties werden kleur en decoratieve

elementen geleidelijk teruggebracht.

Sint-Laurentiuskerk

39

Grimhuysenpark

Dorpstraat 40, Ulvenhout

30

te doen

14.00, 15.00 en 16.00 uur: Muziek-

SalonSpronk brengt muziek van

Satie en Poulenc. Piano: Joke Veltman

en Jetje van Wijk.

Doorlopend: rust even uit van je tocht

in Lunchroom de Uitdaging. Kom bij

met een soep van de dag van toen,

koffie met een Grimhuijsengebakje

of lunch met een Grimhuijsenbroodje

met Abdijham.

Doorlopend: luister naar een audio-

fragment over Slot Grimhuijsen bij

het oorspronkelijke slotpoortje.

GrimhuysenparkIn het huidige dorpspark van Ulvenhout

stond in het verleden het omgrachte

slotje Grimhuijsen. De eerst vermelding

dateert van 1474. De pastoor van het Gin-

neken vestigde zich hier in 1699, in 1742

werd naast het gebouw een schuurkerk

gebouwd. Het hele complex werd in 1904

na de bouw van de huidige Sint-Lauren-

tiuskerk en de bijbehorende pastorie

afgebroken. De pastorietuin van de kerk

werd in 2010 heringericht tot dorpspark.

Ook de pastorie vond een nieuwe

bestemming: hier is inmiddels lunch-

room De Uitdaging gevestigd.

40 41

De Pekhoeve - kruidentuinDe Pekhoeve was de voornaamste boer-

derij in het Ulvenhout van begin 18e

eeuw. Oorspronkelijk was de boerderij

van het langgeveltype, waarbij woon-

en stalgedeelten naast en in elkaars ver-

lengde werden gebouwd. Later veran-

derde dit. De dwarsliggende stal is in het

begin van de 19e eeuw tegen het woon-

gedeelte aangebracht. Heel bijzonder

is dat de onderslagbalk uit één stuk is,

wel 16 meter lang. Hierop rust de balk-

laag van de hooizolder. Het hoevecom-

plex werd naar ontwerp van architect

J.P.A. van der Aa tussen 1973 en 1976

gerestaureerd. De Vlaamse schuur

brandde helaas in 1980 af.

De huidige Pekhoeve beschikt over een

prachtige kruidentuin die je niet mag

missen!

De Pekhoeve - kruidentuin

Dorpstraat 92, Ulvenhout

31te doen

Doorlopend: Bezoek de vlooienmarkt

via de Dorpstraat. Entree: € 2,50.

De opbrengst gaat naar het verenigings-

leven in Ulvenhout.

41

Molen De KorenbloemMolen De Korenbloem

Molenstraat 23, Ulvenhout

32

te doen

Doorlopend: geluidskunstwerk

van Dyane Donck. Geïnspireerd op

de geluiden van de molen.

Doorlopend: verhalen verteld door de

molenaarsfamilie Van der Westerlaken.

De beltmolen De Korenbloem werd in

1909 in opdracht van P.J.A. Stoffers

gebouwd. Deze molen was de opvolger

van de afgebrande standerdmolen die in

1835 vanuit Strijbeek naar Ulvenhout was

overgeplaatst. Beltmolens zijn meestal

korenmolens. De Korenbloem heeft

de hoogste molenbelt van Nederland.

De molen is tot 1960 in bedrijf geweest.

Na een grondige restauratie in 1977 kon

het voortbestaan van deze fraaie molen

worden verzekerd.

De patroonheilige van korenmolenaars is Sint-Victor. Hij wordt vaak afgebeeld met molen-

stenen of een korenmolen. Toen hij weigerde zijn geloof af te zweren, werd hij ter dood ver-

oordeeld door verbrijzeling tussen twee molenstenen. Maar het verhaal wil dat er een wonder

geschiedde: zijn lichaam deed de molenstenen breken. Er zat maar één ding op: onthoofden.

42 43

Museum Paulus van DaesdonckMuseum Paulus van Daesdonck

Pennendijk 1, Ulvenhout

33

De langgevel boerderij uit 1903 heeft

cultuurhistorische waarde als getuigenis

van de ontwikkeling in de landbouw in

Midden-Brabant en als voorbeeld van

de typologische ontwikkeling van

de boerderij. Het pand heeft ensemble-

waarde vanwege de samenhang met

de structuur van de dorpskom. Midden

jaren tachtig werd de boerderij verbouwd

tot museum. Hier word je aan de hand

van vele grote en kleine voorwerpen

teruggevoerd naar de eerste helft van

de 20e eeuw.

De Heemkundekring Paulus

van Daesdonck is vernoemd naar

de middeleeuwse edelman die

omstreeks 1350 leefde op een

kasteeltje aan de Mark onder

Galder. Van 1344-1364 was hij

leenman van de Heren van Breda.

43

Landgoed WolfslaarLandgoed Wolfslaar

Wolfslaardreef 102

34

te doen

12.30, 14.00 en 16.00 uur: wandeling

(duur: 30 min.) langs monumentale

bomen en eiken. De verteller Abe

verhaalt over de mythologie, magie

en folklore, veelal vanuit Keltisch per-

spectief. Verzamelen bij Bezoekers-

centrum Wolfslaar.

Doorlopend bij het Kunstpaviljoen:

proef zelf wat voor heerlijke gerechten

je kunt maken van eetbare gewassen

die al eeuwen in het wild te vinden zijn.

Uiteraard met een stukje roggebrood

erbij. Na zinvolle tips weet je precies

hoe je thuis ook kruiden en groenten

verbouwt in eigen tuin. Smaakvolle

recepten ontbreken niet!

De eerste vermelding van Landgoed

Wolfslaar gaat terug tot 1525, maar aan

het eind van de 17e eeuw was er pas echt

sprake van een buitenplaats. Het was

Charlotte Storm-Cuypers die het in 1862

een nieuw aanzien gaf: op de oude

fundamenten liet zij een nieuw ‘kasteel’

Wolfslaar bouwen. Het is een typisch

voorbeeld van de eclectische bouwstijl,

met vermenging van elementen uit

de Lodewijk XV en XVI stijl en Empire

stijl. Het park maakt vandaag de dag

onderdeel uit van de Groene Hoofd-

structuur van Noord-Brabant. Er groeien

en leven talloze planten en amfibieën.

Warmoezerij Wolfslaar is straks dé

proeftuin voor Bredanaars. Als dat geen

groen van nu is! Om in 2013 groenten

en kruiden te verbouwen, is nu alvast

rogge geplant om de grond te bemesten.

Rogge werd veel gegeten door onze voor-

ouders. Wermoes (=groente) niet, dat

vond men niet voedzaam genoeg...

45

http://www.liskeshoeve.nl/uploaded_images/uil-797423.gif

Duik in het DuisterHet Hof van Verleden

Spinolaboot, Spanjaardsgat, Haven

19.00 - 22.00 uur,

laatste start om 20.30 uur

Vroeger, toen er nog Heeren ende

Vrouwen van Breda waren, waren de

stadstuinen en parken slechts voor de

adel. Alleen als je rijk was, mocht je daar

genieten van bloem en kruid, van plant

en struik. Maar wanneer de zon langzaam

ondergaat, klimt het gewone volk door

de heg, worden sloten van hekjes open-

gedraaid en nemen wij een Duik in het

Duister om te genieten van al het groen

dat onze stad rijk is. Alles in het geniep,

want de schaduwmeesters van het Groene

Genootschap staan op wacht, altijd op

zoek naar elf en fee, trol en gnoom!

Kijk en luister mee in deze magische

wereld en beleef spannende avonturen!

Leuk voor kinderen en volwassen!

Start je tocht bij de Spinolaboot aan

de Kraanstraat.

44 45

45

http://www.liskeshoeve.nl/uploaded_images/uil-797423.gif

45

46 47

mijn open monumentendag breda

Monument Activiteit Tijdstip

Tijdens de Open Monumentendag is er van alles doen. Bijna teveel om op te noemen.

Blader het programma daarom nog eens rustig door en noteer op deze pagina waar je

absoluut naar toe wilt en wat je onder geen beding wilt missen. Zo weet je zeker dat

het een Open Monumentendag wordt om nooit te vergeten!

47

Open Monumentendag Breda wordt in opdracht

van Gemeente Breda door Stichting BLIKsum

georganiseerd.

Projectleiding:

B_ in motion (An van Dixhoorn) &

Tedoen kunstprojecten (Isabelle Schol)

Projectondersteuning:

Gemeente Breda (Marc Berends &

Renske Eernisse)

Historische bijdragen:

Gemeente Breda (Gerard Otten)

Vormgeving:

Studio Maaike Klijn (Maaike Klijn)

Fotografie:

René de Wit, Maj-Britta de Ruiter, Dennis Schaap,

Piet den Blanken & Stadsarchief Breda

De foto’s uit deze uitgave mogen niet worden

gekopieerd of worden vermenigvuldigd

zonder nadrukkelijke toestemming van

Stichting BLIKsum.

In samenwerking met:

Bert Voeten Tuin- en Landschapsarchitect, BSW

Bedrijven Breda, Den Guust, Anton van Gastel,

Buro Gat in de Lucht, Gebouw F - het architectuur-

centrum in Breda, Gilde de Baronie, IVN Mark &

Donge, Klokkenluiders Gilde Breda (KGB), MEC

Breda, Nederlands Architectuurinstituut, Staats-

bosbeheer Breda, Stadsbeiaardier Jacques Maas-

sen, Stalhouderij Gebr. Joosen, Stichting Molen

De Korenbloem, Stichting Breda Duursaam,

Stichting Cultuurbehoud Breda, Stichting Electron,

Stichting Veteraan Autobussen, De Bakkerij van

Stichting Worstenbrood, Tai-Chi Breda, Toren-

blazers Breda, Joris van Veldhoven, Vereniging van

Eigenaren Concordiastaete, Verhalenboerderij

Arcadia, Vertelkring Breda, VVV Breda, De Zanderik

(Diederik Zandee), Zukini Woonloods, Zuylen.

‘Kasteel Bouvigne, de buitenplaats als podium’

maakt deel uit van Landkunst en Historische

Buitenplaatsen 2012 en wordt georganiseerd

door bkkc in samenwerking met Waterschap

Brabantse Delta en PodiumBloos.

Bronvermelding:

Cora van Beek, Ommuurd en afgeschermd,

de stille kracht van het Begijnhof in Breda,

Breda 2009Bureau Funeraire Adviezen,

Leon Bok, Quick scan begraafplaatsen Breda,

Amsterdam 2010.

Dr. F.A. Brekelmans, Valkrust, uit: Jaarboek

de Oranjeboom 34, Breda 1981.

Joosje van Geest, Architectuurgids Breda,

Rotterdam 2002.

Gemeente Nieuw-Ginneken, Gemeente Nieuw-

Ginneken in verleden en heden, Breda 1987.

Haverman van Maaskant de Bruijn en Judith

de Valk, Hoogtevrees en diep verlangen,

Breda 2002.

John van Ierland, De legende van de Duivelsbrug

en andere Ginnekense verhalen, Breda 2009.

Peter de Jaeger, Het Valkenberg - van hoftuin

tot stadspark, Breda 1998.

Gerard Otten, Het neo-gotische Princenhage:

ontwikkelingen in Princenhage tussen 1870 en 1890

Sectie D, Zandbergse Boekstichting, Breda

Buiten, Breda 2007.

Hoofdsponsor

colofon