Op zoek naar milieubesef in de 19de

Casus: De Gentse Dierentuin

eeuw

Eindverhandeling voorgelegd tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Geschiedenis

Promotor: Prof. Dr. Jan Art Commissaris: Dr. Christophe Verbruggen

Commissaris: Dr. Tim Soens

Freija Annemans Faculteit Letteren en Wijsbegeerte Vakgroep Nieuwste Geschiedenis

Academiejaar 2006-2007

Dankwoord

Mijn licentiaatsverhandeling had ik nooit tot een goed einde kunnen brengen zonder de hulp,

steun, tips, richtlijnen,... van anderen. Graag had ik hen hier bedankt. Ik denk daarbij aan de

eerste plaats aan mijn promotor Prof. Dr. Jan Art, die mee richting heeft gegeven aan mijn

onderzoek en die steeds klaarstond met tips en raad. Hetzelfde geldt voor mijn commissarissen Dr.

Tim Soens en Dr. Christophe Verbruggen.

Verder wil ik ook graag Heidi Albrecht, die mij haar licentiaatsverhandeling heeft geleend, en Dhr.

Verschelde, conservator van het museum Dierkunde, voor het interview en de tips, bedanken.

Mijn familie en vrienden mag ik ook absoluut niet vergeten. Mijn moeder en vader zijn een heel

grote steun geweest. Hen dank ik ook voor de kansen die ik heb gekregen. Speciaal dank ik ook

mijn lieve zussen voor de liefde en steun. En tot slot richt ik mijn blik naar Ewoud, Frederik,

Joachim, Kirsten, Michael en Willem, die ik bedank voor de hulp en vriendschap.

Dankwoord ................................................................................................................................................ 2A) INLEIDING ......................................................................................................................................... 5

1. Probleemstelling ............................................................................................................................ 52. Methodologie ................................................................................................................................ 8

B) LITERATUURSTUDIE EN CONTEXTUALISERING ................................................................... 111. Het milieu gedurende de 19de-20ste eeuw ................................................................................. 11

1.1 Ecologische geschiedenis, een nieuwe wetenschapstak? .................................................... 111.2 Evolutie gedurende de 19de eeuw en tot aan het begin van de 20ste eeuw. ....................... 14

1.2.1. Natuur en de mens van de 19de en vroege 20ste eeuw ............................................... 141.2.2. Milieubesef in de 19de eeuw ....................................................................................... 241.2.3. Natuurfilosofie in de 19de eeuw ................................................................................. 27

1.3 Besluit .................................................................................................................................. 292. Gent demografisch en sociaal-economisch bekeken: 1850-1914 ............................................... 31

2.1 Inleiding .............................................................................................................................. 312.2 Gent in de periode 1850-1910 ............................................................................................. 312.3 Besluit .................................................................................................................................. 37

3. En de wetgever? .......................................................................................................................... 383.1 Inleiding .............................................................................................................................. 383.2 Wat is milieurecht? .............................................................................................................. 393.3 De 19de-eeuwse hinderwetgeving ....................................................................................... 40

3.3.1. Het decreet van 15 oktober 1810 ................................................................................. 423.3.2. De herzieningen van 1824 en 1849 ............................................................................. 433.3.3. Het KB van 1863, een kind van zijn tijd ..................................................................... 44

3.4 Gent, de provincie, en de wetgeving ................................................................................... 473.5 Andere 19de-eeuwse wetgeving met betrekking tot de natuur ........................................... 483.6 Besluit .................................................................................................................................. 49

4. Groen in Gent .............................................................................................................................. 504.1 Inleiding .............................................................................................................................. 504.2 Gentse parken ...................................................................................................................... 514.3 Besluit .................................................................................................................................. 63

5. Saneren door te urbaniseren ........................................................................................................ 655.1 Inleiding .............................................................................................................................. 655.2 Situatie voor het Zollikofer-De Vigneplan .......................................................................... 665.3 Het Zollikofer-De Vigneplan ............................................................................................... 685.4 Besluit .................................................................................................................................. 69

6. De hygiënisten ............................................................................................................................. 716.1 Inleiding .............................................................................................................................. 716.2 De vooruitgang van de geneeskunde en de hygiënistenbeweging ...................................... 716.3 Besluit .................................................................................................................................. 75

7. Natuurbeschermers ...................................................................................................................... 767.1 Inleiding .............................................................................................................................. 767.2 De Natuurbescherming ........................................................................................................ 767.3 Besluit .................................................................................................................................. 78

8. Dierenbeschermers ...................................................................................................................... 808.1 Inleiding .............................................................................................................................. 808.2 De weg naar de dierenbescherming .................................................................................... 808.3 Dierenbescherming in België en “de Maatschappij voor Bescherming der Dieren van Gent/Oost-Vlaanderen” ............................................................................................................ 818.4 De evolutie mens-dier door de bril van de beeldende kunst ............................................... 85

8.4.1. Inleiding ........................................................................................................................... 858.4.2. Beestachtig Mooi ............................................................................................................... 85

8.5. Besluit ....................................................................................................................................... 889. Het Darwinisme ........................................................................................................................... 90

9.1. Inleiding ................................................................................................................................... 909.2. Het Darwinisme en haar voorgangers ...................................................................................... 919.3. Impact gedurende de 19de en vroege 20ste eeuw in België .................................................... 959.4. Besluit ....................................................................................................................................... 99

C) CASUS: DE MAATSCHAPPIJ VOOR NATUURLIJKE HISTORIE TE GENT .......................... 1011. Inleiding ........................................................................................................................................ 1012. Dierentuinen doorheen de tijd ....................................................................................................... 1043. De Gentse dierentuin ..................................................................................................................... 105

3.1. Totstandkoming ...................................................................................................................... 1053.2. Werking .................................................................................................................................. 1073.3. Algemeen reglement ............................................................................................................... 1123.4. De collectie ............................................................................................................................. 1133.5. De dierentuin en de wetenschap ............................................................................................. 1143.6. De dierentuin en haar educatieve functie ............................................................................... 1173.7. Besluit ..................................................................................................................................... 118

4. De Leden ....................................................................................................................................... 1194.1. Inleiding ................................................................................................................................. 1194.2. Methodologie ......................................................................................................................... 1204.3. De leden en de zoektocht naar hun milieubesef ..................................................................... 1254.4 Besluit ...................................................................................................................................... 133

D) BESLUIT ......................................................................................................................................... 135E) Bronnenoverzicht ............................................................................................................................. 138

A. Bronnen in handschrift ................................................................................................................. 138B. Gedrukte bronnen ......................................................................................................................... 138C. Periodieken ................................................................................................................................... 138

F) Bibliografie ...................................................................................................................................... 139G) Bijlagen ............................................................................................................................................ 145

Bijlage 1 ............................................................................................................................................ 145Bijlage 2 ............................................................................................................................................ 147Bijlage 3 ............................................................................................................................................ 148Bijlage 4 ............................................................................................................................................ 149

Bijlage 5…………………………………………………………………………………………….167

A) INLEIDING

1. Probleemstelling “Milieu en natuur staan zwaar onder druk in Vlaanderen. Door de spreiding van gebouwen en

economische functies is de openbare ruimte zwaar gehavend. Doorheen heel het landsdeel kunnen

er infrastructuren worden aangetroffen, de afvalproductie blijft stijgen, alsook het verbruik van

energie en water. De vervuiling van onze waterlopen, het grondwater de bodem en onze lucht

neemt ook nog altijd toe.”1

Met deze woorden wordt het ‘Milieu –en natuurrapport Vlaanderen”

geopend.

Vandaag de dag is het milieu, ons milieu, een brandend actueel onderwerp. Overal wordt er

gesproken over de opwarming van de aarde, het eindig zijn van de natuurlijke grondstoffen,

vervuiling van het water, enzovoort. Er wordt actie gevoerd om deze problemen in de verf te

zetten en ook de wetgever neemt steeds vaker het woord duurzaamheid in de mond. Er wordt

geschreven en gediscussieerd over oorzaken, er wordt geschreven en gediscussieerd over oplossingen.

Mensen zijn actief bezig met de bescherming van hun leefomgeving en laten hiervan sporen na:

pamfletten, websites, boeken, en dergelijke meer, die ontegensprekelijk duiden op betrokkenheid.

Ze groeperen zich zelfs om aan milieubescherming te doen, men denke aan organisaties zoals

WWF, Greenpeace, etc. De milieuproblematiek is duidelijk een probleem van velen geworden en

niet meer van enkelingen. We zien dat deze veranderende instelling zich voordoet vanaf de jaren

’60 van de vorige eeuw. Sindsdien hebben er grondige verschuivingen plaatsgehad in de relatie

tussen de mens en de natuur. Of zoals Vanhaute2

stelt: een ‘alarmerend - legitimerend ecologisch

discours’ maakt sindsdien betrekkelijke grote delen van de bevolking bewust van de

milieuproblematiek.

1 VERBRUGGEN, A. (red.), Leren om te keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen., Leuven, 1994, p. 9. 2 VANHAUTE, E., ‘Van Malthus tot Rio. Retoriek rond economie en ecologie.’, In: CASTRYCK G. en

DECALUWE M. (red.), Jaarboek voor ecologische geschiedenis 1998., Gent, 1999, p. 80.

Wat we ons in deze scriptie zullen afvragen is of er van deze bewustwording ook sprake was

gedurende de halve eeuw dat de Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent actief was, meer

specifiek tussen 1850 en 1903. Om deze vraag ten gronde te kunnen beantwoorden is het

noodzakelijk eerst een overzicht te geven van de verschillende ontwikkelingen die een bijdrage

kunnen hebben geleverd tot de perceptie van de natuur; en in het bijzonder de perceptie van de

Gentse burger aangaande het milieu in de tweede helft van de 19de

eeuw . Het eerste deel van deze

scriptie zal bijgevolg opgevat worden als een literatuurstudie en een contextualisering.

In een eerste hoofdstuk zal de evolutie in de relatie tussen mens en natuur gedurende de 19de-begin

20ste eeuw worden weergegeven. In dit hoofdstuk zal tevens aandacht worden besteed aan de

opkomende natuurfilosofie en het 19de-eeuwse milieubesef. Vervolgens zal ook een overzicht

gegeven van de historiek van de stad Gent in de periode 1850-1910, politieke en sociaal-

economische structuren creëerden immers het decor waartegen de relatie tussen mens en natuur

geplaatst kan worden. Een derde hoofdstuk wordt gewijd aan de milieuwetgeving en de evoluties

hierin gedurende de 19de eeuw. Zowel het nationale, provinciale als lokale beleid zal onder de loep

genomen worden. Vervolgens wijden we een hoofdstuk aan de groenvoorzieningen in het Gentse;

we zullen vaststellen dat men gedurende de 19de eeuw erg tuk was op groen in de stad. Een vijfde

hoofdstuk houdt een overzicht van de sanering en urbanisatie van de stad Gent in. Een stad diende

immers pas te saneren – letterlijk: gezond maken – als de levensomstandigheden er om vroegen. In

de motieven om tot sanering over te gaan, kunnen aldus sporen worden teruggevonden van een

strijd naar een betere openbare hygiëne. Het zal duidelijk worden dat in het streven naar een

betere hygiëne, vaak maatregelen werden getroffen die vervuiling dienden in te dijken. Het

volgende hoofdstuk ligt dan ook in het verlengde van hoofdstuk vijf, het handelt over de beweging

van de hygiënisten. Zij streden voor een betere openbare hygiëne en zoals Phillips3

3 PHILLIPS, R., `Het ontstaan van het moderne milieubewustzijn', In: Spiegel Historiael, 1985, 3, pp. 179–

184.

stelt was dit een

belangrijke stap in het ontstaan van het moderne milieubesef. We zullen ons de vraag stellen of we

ook in Gent hygiënisten aantreffen en wat hun eventuele invloed was op het lokale beleid.

Aan milieubescherming doen uit zich op verschillende niveaus. We maken in deze scriptie een

onderscheid tussen de natuurbeschermers en de dierenbeschermers, aan beide groepen zal in dit

eerste deel een hoofdstuk worden gewijd. We zullen zien dat de natuurbeschermingsbeweging zich

later heeft ontwikkeld dan de dierenbeschermingbeweging. In de opkomst van de

natuurbescherming kunnen we milieubewustzijn waarnemen bij haar leden, iets wat duidelijk

aantoont dat de relatie tussen mens en natuur aan verandering onderhevig was. In de opkomst van

de dierenbescherming kunnen we dan weer de veranderde houding van de mens ten opzicht van het

dier waarnemen en vermits dieren deel uitmaken van de natuur, dus ook onrechtstreeks een

veranderende houding van de mens ten opzichte van de natuur. Ook de perceptie van het dier in de

beeldende kunst komt kort aan bod.

Zonder twijfel heeft ook de opkomst van de evolutietheorieën een invloed gehad op het

milieudenken, bijgevolg wordt het laatste hoofdstuk van het eerste deel gewijd aan het

Darwinisme en de receptie hiervan in België. De publicatie van ‘On the Origin of species’ in 1859

heeft immers het natuurbeeld ingrijpend veranderd.

Het tweede deel van deze scriptie zal ‘de theorie’ uit het eerste deel toepassen op een specifieke

casus: De Gentse dierentuin en haar leden. We zullen onderzoeken in hoeverre verschillende leden

van ‘de Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ te Gent zich inlieten met het milieu, hoe zij zich

verhielden ten opzichte van de natuur. Allereerst zal de werking van de Maatschappij worden

besproken en worden vergeleken met de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde te Antwerpen.

Daarna zullen we een overzicht geven van de leden van de Gentse Maatschappij voor Natuurlijk

Historie en zoeken naar de gemeenschappelijke of individuele motieven van de respectievelijke

leden. Waren deze Gentse burgers zich gedurende de tweede helft van de 19de eeuw en het begin

van de 20ste eeuw bewust van de milieuproblematiek, hielden ze zich bezig met nadenken over de

invloed van de industrie op het milieu? Zijn er sporen terug te vinden van bezorgde burgers, was er

voeling met ‘het milieu’, kwam men in actie tegen vervuiling en waarom? In hoeverre deed men

aan milieubescherming? En hadden de burgers het beschermen van het eigenlijke milieu in

gedachten of handelden ze uit angst voor de volksgezondheid die werd bedreigd door de vervuiling

van hun leefmilieu. Met andere woorden: een mentaliteitsgeschiedenis waarin door middel van een

steekproef wordt nagegaan wat de verhouding was tussen mens en natuur vanaf het midden van

de 19de eeuw tot de beginjaren van de 20ste eeuw. Het bleek vroeger immers niet rustiger of netter

te zijn dan nu.4

Het is niet zozeer de bedoeling op zoek te gaan naar eigenlijke vervuiling maar

eerder naar de omgang van mensen met (de gevolgen van) deze vervuiling; we willen kijken of, wat

en waarom het hen roerde en of er van enig milieubesef sprake kon zijn bij de leden van de Gentse

Maatschappij voor Natuurlijke Historie.

2. Methodologie Voor het eerste deel van deze scriptie, de literatuurstudie, werd er een brede waaier aan

monografieën en artikels met betrekking tot het milieu en de natuur gedurende de 19de –20ste eeuw

geraadpleegd. Naast de focus op het milieu zal er in de literatuur ook gezocht worden naar andere

relevante thema’s voor het onderzoek naar de relatie tussen mens en natuur in de 19de eeuw. De

eerste fase van de zoekopdracht behelsde dus de taak om een aantal relevante zoektermen te

selecteren die konden worden aangewend voor de zoektocht naar relevante literatuur. De

zoektermen hadden betrekking op alle thema’s die in de inleiding reeds besproken werden. Er

werd specifiek gezocht naar werken waarin de relatie tussen mens, milieu en de 19de

4 POULUSSEN, P., Van burenlast tot milieuhinder. Het stedelijk leefmilieu, 1500-1800., Kapellen, 1987, p.

149

eeuw centraal

stonden. De volgende stap in het zoekproces was logischerwijs het selecteren van de te gebruiken

middelen voor het opzoeken van deze werken. Er werd gebruik gemaakt van zowel de papieren als

de digitale mogelijkheden voor opzoekingen. Bij het zoeken naar literatuur is het belangrijk dat dit

gebeurd met het oog op grondigheid en relevantie, bijgevolg is het ter hand nemen van

gespecialiseerde bibliografieën de uitgelezen weg om te volgen. De gespecialiseerde bibliografieën

werden teruggevonden in een aantal basis –en overzichtwerken voor het ecologisch-historisch veld.

De aangereikte bibliografieën in ‘Het Tijdschrift voor Ecologische Geschiedenis’5, het Jaarboek

voor Ecologische Geschiedenis uit 19996, een deel uit de reeks ‘Hoe schrijf ik de geschiedenis van

mijn gemeente’7 waarin een apart hoofdstuk wordt gewijd aan ecologische geschiedenis en de

bijdrage van Thoen en Verbruggen met uitgebreide literatuurlijst in ‘Inleiding tot de lokale

geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw’8

leverden vele resultaten op. Ook de digitale bibliotheek

werd geraadpleegd. De grootste troef van deze manier van zoeken is dat men de weerhouden

zoektermen kan combineren en dat op deze wijze enkel die artikels en/of monografieën worden

weerhouden waarnaar men in essentie naar op zoek is.

Het tweede deel van deze studie is een bronnenonderzoek. Als basisbronnen reeks voor dit werk

diende de collectie ‘Vliegende Bladen’. De ‘Vliegende Bladen’ zijn een verzameling van losse

documenten die thematisch zijn ingedeeld aan de hand van trefwoorden. Eind negentiende eeuw

lanceerde Ferdinand vander Haeghen een oproep in kranten en tijdschriften om gedrukte of met de hand

geschreven documenten die schijnbaar geen waarde hadden nooit weg te gooien. Want, “na zeven

jaar krijg je er toch interesse voor, na nog eens zeven jaar vind je het document wel belangrijk

genoeg, na nog eens 20 jaar heeft het waarde en een eeuw later is het kostbaar”. Vander Haeghen

verzamelde op die manier ruim 1 miljoen stuks onder de noemer Feuilles Volantes of Vliegende

Bladen. De collectie bevat brochures, catalogen, almanakken, prospectussen, brieven, prenten,

tekeningen, liederen, affiches, programma’s, reclames etc., kortom unieke historische documenten.

5 MANSKI, E.E., ‘Ecologische Geschiedenis en milieugeschiedenis. Een historiografisch literatuuroverzicht.’,

In: Tijdschrift voor Ecologische Geschiedenis., 1996, 1, pp. 5-17.

De ontsluiting van het fonds gebeurt aan de hand van een trefwoordencatalogus die in de

6 CASTRYCK, G. & DECALUWE, M., Economie en ecologie: gisteren, vandaag en morgen., Jaarboek voor ecologische geschiedenis, Gent, 1999, 196 p.

7 ART, J., Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? 3B Hulpwetenschappen., Gent, 1996, 412 p. 8 ART, J. & VANHAUTE, E. (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent,

2003, 416 p.

universiteitsbibliotheek geraadpleegd kan worden, ook de documenten zelf kunnen hier

opgevraagd worden.9 De collecties ‘Vliegende Bladen’ bestaat uit 4 fondsen die elk alfabetisch

gethematiseerd zijn. De index op deze bladen is opgesteld in het Frans maar ook Nederlandse

trefwoorden zijn terug te vinden. Het was noodzakelijk om aan de hand van een aantal gericht

gekozen trefwoorden op zoek te gaan naar informatie die ons mogelijk meer inzicht zou hebben

kunnen geven in het natuurdenken van de 19de

-eeuwse Gentse burgers.

Naast de Vliegende Bladen werden ook de kranten 'Flandre Liberale' en 'De Gazette van Gent'

onderzocht. Uiteraard werden ook de verschillende fichesystemen aan verschillende universitaire

instellingen van deze regio doorzocht. Tevens werd het Gentse stadsarchief geconsulteerd, alsook

het gemeenteblad van de Stad Gent. De gehanteerde methodologie voor het bronnenonderzoek zal

in het tweede deel van deze scriptie echter nog uitgebreid aan bod komen, het lijkt mij immers

relevant om de methodologie te verweven met het feitelijke onderzoek.

9 http://lib1.ugent.be/cmsites/Default.aspx?alias=CO_UB_Bewaar_Museale_VB

B) LITERATUURSTUDIE EN CONTEXTUALISERING

1. Het milieu gedurende de 19de-20ste eeuw

Een klare kijk hebben op iets kan maar wanneer alle factoren die een invloed hebben uitgeoefend

gekend zijn, wanneer er voldoende kapstok is om andere gegevens aan op te hangen. Dit is ook het

geval bij een onderzoek naar de relatie tussen mens en natuur tussen 1850-1914. Daarom zie ik het

als een noodzaak om voor het bespreken van de specifieke casus, - zijn er sporen zichtbaar van

milieubesef bij de leden van de Gentse ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ - , eerst een ruim

overzicht te geven van de tijd waarin zij leefde en de mentaliteit die er toen heerste op vlak van

natuur, milieu en milieuvervuiling. Hiervoor wordt eerst een algemeen beeld gegeven van het

milieu gedurende de 19de en het begin van de 20ste eeuw. We starten dat algemene overzicht met

een schets van de opkomst van de ecologische geschiedenis, want het is deze wetenschapstak

waarin ons onderzoek kadert. We zullen in deze scriptie aan ecologische geschiedenis doen op een

lokaal niveau, we zullen trachten een breder raamwerk te geven voor een meer integrale visie op

het geschiedenisverloop waarbij de interacties tussen de mens en zijn leefmilieu centraal staan. Er

zal dus geen uitgebreide beschrijving van het landschap en het milieu volgen maar eerder een

overzicht van de politieke, sociale, economische en wetenschappelijke ontwikkelingen gedurende

de tweede helft van de 19de

1.1 Ecologische geschiedenis, een nieuwe wetenschapstak?

eeuw die een invloed konden hebben op het milieudenken.

Het milieu behoort nog niet zo lang tot het studiegebied van de historici, pas sinds de jaren ’70

zien we dat historici, onder invloed van de groeiende wetenschappelijke belangstelling voor de

milieuproblematiek en het verhoogde milieubewustzijn, zich gaan interesseren voor hun

ecologische verleden.10 De ecologische geschiedenis is dus een jonge discipline binnen het historisch

onderzoek. Gedurende een geruime tijd is er discussie geweest over wat nu juist het studieobject

van de ecologische geschiedenis was. Wij sluiten ons aan bij de onderverdeling van Donald

Worster11, één van de grondleggers van de ecologische geschiedenis in de Verenigde Staten, en

stellen aldus dat ons onderzoeksthema zich situeert binnen de derde cluster van de ecologische

geschiedenis. Deze cluster kan worden gezien als een onderdeel van de ideeën –en

mentaliteitsgeschiedenis. Binnen deze geschiedenissen zien we dat het onderzoek naar de plaats en

de betekenis van de natuur in de vroegere denkwereld en de gewijzigde blik op de interactie tussen

mens en natuur - met inbegrip van de invloed die dit denken heeft op de wetgeving, ethiek , etc. - ,

centraal staat.12 De andere clusters richten zich respectievelijke meer op de studie van de natuur,

waarmee zowel de organische (fauna en flora) als de anorganische aspecten van de natuur worden

bedoeld en de socio-economische interacties tussen de mens en de natuur. De kritieken van

Cronon13 op deze clusters, namelijk dat deze te eng en te materialistisch zijn, zullen in het

achterhoofd worden gehouden bij het verder verloop van dit onderzoek. In wat volgt zullen we zien

dat ecologie een enigmatisch concept is, dat wijzigt wanneer andere ideeën en ervaringen de kop op

steken.14

De basis van de ecologische geschiedenis werd gelegd in de Verenigde Staten. De grondlegger van

de discipline is Roderick Nash, hoewel L. William Thomas met zijn ‘Man’s Role in Changing the

Face of the earth’ uit 1956 eveneens vaak als pionier wordt aangehaald. Het was echter Nash die

in 1970 de term ‘enviromental history’ introduceerde. Tot in de jaren ’80 werd de ‘enviromental

history’ unilateraal beoefend, enkel de invloed van de mens op zijn fysisch milieu werd bestudeerd. 10 THOEN, E. & MANSKI, E., ‘Ecologische Geschiedenis in Vlaanderen en Nederland.’, In: Leefmilieu., XX,

1997, 1-2, pp. 11-17. 11 WORSTER, D., The ends of the earth., New York,1988, pp. 293 en volgende. 12 HOSTE, I., ‘Lokale ecologische geschiedenis’. In: ART, J. (red.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn

gemeente? Deel 3b Hulpwetenschappen., Gent, 1996 pp. 93-128. 13 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’, In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.)

Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, p. 61. 14 WILLIAMS, M., ‘The end of modern history?’, In: Geographical review, LXXXVIII, 1998, 2, p. 287.

In de jaren ’80 deden er zich verschuivingen voor onder invloed van de eerder vernoemde Donald

Worster en L.J. Bilsky, er was nu sprake van een bilaterale benadering, nu werd er ook rekening

gehouden met de wisselwerking tussen mens en milieu in een historisch perspectief, de enge

milieugeschiedenis werd ‘ecologische geschiedenis’.15 In Europa werd de ‘histoire de

l’environement’ voor het eerst gebruikt in 1974 door de Franse historicus Le Roy Ladurie, bekend

van de Anneles. In de jaren ’80 verloor de Annales school aan prestige en de Duitsers en de

Engelsen werden nu de ‘leading ladies’ van de ‘enviromental history’.16 In Nederland zien we

vanaf de jaren ’70 de ecologische geschiedenis groeien binnen het kader van 2 onderzoeksthema’s.

Langs de ene kant de geschiedenis van de vervuiling en hygiëne, langs de andere kant de

historische geografie. De waterhuishouding neemt in de Nederlandse (ecologische)

geschiedschrijving een belangrijke plaats in. In tal van Nederlandse publicaties staan dan ook

onderwerpen hieromtrent centraal. In Vlaanderen vinden we dezelfde onderzoeksthema’s terug.

Het aantal studies dat in Vlaanderen werd gepubliceerd waarvan er gezegd kan worden dat ze tot

het vakgebied van de ‘ecologische geschiedenis’ behoren is niet zo talrijk als in Nederland. In 1980

werd een eerste geschiedenis van de vervuiling gepubliceerd in het ‘Liber Alumnorum Karel Van

Isacker’ door Devos17. Hierop volgden nog een aantal studies met betrekking tot dit onderwerp, de

belangrijkste zijn deze van Poulussen18 ‘Van burenlast tot milieuhinder’ met betrekking tot de

vervuiling van het stedelijke leefmilieu van 1500-1800 en voor 19de en 20ste eeuw, weliswaar met de

nadruk op het Gentse, de studies van Bogaert19 en Verbruggen.20 Deze laatste studie zal een

belangrijke bijdrage voor deze scriptie.21

15 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’. In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.)

Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, p. 60.

De ecologische geschiedenis is doorheen de jaren

uitgegroeid tot een volwaardig wetenschappelijke discipline met een zeer multidisciplinair

16 Ibidem, p. 62. 17 DEVOS, G., ‘Milieuverontreiniging door de industrie omstreeks het midden van de 19de eeuw.’, In:

Bijdragen tot de geschiedenis: Liber Alumnorum Karel Van Isacker., Antwerpen, 1980, pp. 347-384. 18 POULUSSEN, P., Van burenlast tot milieuhinder. Het stedelijk leefmilieu, 1500-1800.,Antwerpen,1987, 208

p. 19 BOGAERT, D., ‘Over moorkinderen, stinkers en blokrijden, milieuhinder in Gent in de 18de en begin 19de

eeuw’, In: Tijdschrift voor Ecologische Geschiedenis., 1, 1996, pp. 33-42. 20 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2002, 176 p. 21 Ibidem, p. 63.

karakter. Ze ontleent veel aan andere disciplines zoals de biologie, de antropologie en de sociologie.

Haar begrippenapparaat steunt in het algemeen op de biologie, begrippen als ecologie,

energiestroom en ecosysteem werden uit deze wetenschappelijke discipline afgeleid. De

antropologie, zelf beïnvloedt door de biologie, heeft de studie van de menselijke cultuur als

onderzoeksobject. Vanaf het einde van de jaren ’60 ontdekten de historici deze discipline in het

kader vaan een nieuw soort geschiedschrijving dat meer aandacht geeft aan de gewone man. De

sociologie heeft een steeds sterk wordende invloed op de ecologische geschiedschrijving. Drie

verschillende benaderingswijzen van de sociologie op de ecologische geschiedschrijving kunnen

onderscheiden worden. De sociale ecologie, geïnitieerd door Robert E. Park, is hiervan voor ons

het meest van belang. Deze leer stelt namelijk de relatie tussen de mens en zijn fysieke omgeving

centraal. 22

1.2 Evolutie gedurende de 19de eeuw en tot aan het begin van de 20ste eeuw.

1.2.1. Natuur en de mens van de 19de en vroege 20ste eeuw

We weten dat in de 19de en 20ste eeuw een nieuwe natuuropvatting ontstaat in vergelijking met de

periode van de Renaissance tot de 18de eeuw. De mens wordt meer onderdeel van de natuur in de

psyche, dit zien we bijvoorbeeld in de reacties tegen het mechanisme in de Romantiek vanaf circa

1830. Langzaam aan gaat er een zeker idee van duurzaamheid ontstaan bij de elite. Deze

duurzaamheidsgedachte hield in dat economie en respect voor de natuur konden samengaan.23

Deze gedachte groeide echter erg langzaam en werd ook niet door iedereen geïncorporeerd.

Uiteindelijk ging de economie altijd voor op de ecologische gedachte.

22 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’, In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.)

Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, pp. 59 & 60. 23 Nota’s cursus ecologische geschiedenis 2004-2005. Docent Prof. Eric Thoen.

Aanvankelijke geloofde de mens dat hij één was met de natuur, dit impliceerde dat het schaden

van het ene nefaste gevolgen met zich zou meebrengen voor de het andere. Wanneer Ernest

Haeckel, een discipel van Darwin, in 1866 als eerste het begrip ‘ecologie’ definieerde als een web

van correlaties tussen organismen en hun omgeving, sloot dit dus aan bij de heersende gedachte.24

Deze invulling zal echter snel worden verlaten. Er kwam een nieuwe opvatting over de verhouding

tussen mens en natuur, één die een economische ondertoon ging dragen en overlappen met

biologische begrippen, Darwinistische ideeën en de eugenetische leer van de radicale fitheid in de

vroeg twintigste eeuw.25

Door technologische innovaties en grote veranderingen op sociaal-economisch vlak zien we dat

vanaf de 19de eeuw de omvang en de aard van de landschappelijke veranderingen in een

stroomversnelling terecht komen, natuurlandschappen gaan over in cultuurlandschappen.26 Deze

landschappelijke veranderingen zijn een uiting van een dynamische interactie tussen de

natuurlijke en de culturele factoren in de maatschappij. Het uitzicht van het cultuurlandschap in

een bepaalde periode is immers steeds het resultaat van een zekere consecutieve reorganisatie van

de omgeving en de grond ten einde haar gebruik steeds beter af te stellen op de noden van de

samenleving en de groeiende vraag vanuit het maatschappelijk economisch standpunt.27 In

Europa zijn er verscheidene breukmomenten waar te nemen in de ontwikkeling van het

cultuurlandschap. Sommige van deze breukmomenten hebben ertoe geleid dat het bestaande

landschap volledig werd uitgeveegd.28 Er kan in deze niet gesproken worden van zachte in elkaar

overvloeiende veranderingen, het gaat steeds om radicale en resolute breuken met het verleden.29

24 ACOT, P., Histoire de l’ecologie., Paris, 1988, p. 43. 25 WILLIAMS, M., ‘The end of modern history?’, In: Geographical review, LXXXVIII, 1998, 2, p. 287. 26 ANTROP, M., ‘Why landscapes in the past are more important for the future’, In: Landscape and urban

planning, LXX, 2005, 1-2, p. 25. 27 Ibidem, p. 21. 28 Ibidem, p. 24. 29 Ibidem,p. 21.

Belangrijke factoren die de veranderingen van het 19de-eeuwse landschap op gang brachten waren

de urbanisatie, industrialisatie en de groei van de populatie in en rond het stedelijk milieu. Ook in

Gent hebben deze drie factoren een belangrijke rol gespeeld. De balans tussen stad en platteland

was niet meer in evenwicht te houden door een vergrote mobiliteit, die een grotere diffusie van de

technologie over langer afstanden kon waarmaken. Ook het intensifiëren van het landgebruik door

innovatieve landbouwtechnieken en andere gerelateerde landbouwhervormingen zijn belangrijke

bij het eerste breukmoment.30 Ecologische problemen veroorzaakt door de landbouw bestonden al

voor de 19de eeuw maar aanvankelijk werd er nog gestreefd naar een zeker ecologisch evenwicht.

Ondanks de technische innovaties steeg de landbouwproductie ongeveer gelijk met de

bevolkingsgroei en waren er structurele grenzen aan die groei. Hierbij moet er nog rekening worden

gehouden met het steeds kleiner worden van bedrijven in vele regio’s. Gedurende de 19de eeuw was

er in agrarisch Vlaanderen sprake van een extreem lage levensstandaard. Vanaf de tweede helft

van de 19de eeuw, veranderde de structuur van de traditionele landbouw zienderogen. Er werden

nieuwe technologieën geïntroduceerd zoals het gebruik van kunstmest, mechanisering, gebruik van

krachtvoer voor vee en het gebruik van gewasbeschermende middelen31

. Deze innovaties zorgden

voor een spectaculaire resultaten. De opbrengsten van de gewassen stegen fors en het aantal

arbeidsuren daalde. Landbouwbedrijven gingen zich vanaf nu ook meer specialiseren, waar ‘oude

landbouw’ overwegend gemengde landbouw was. Landbouwbedrijven gingen nu ook steeds vaker

voor de markt produceren en niet meer om te ‘overleven. Deze ontwikkelingen verstoorden echter

het ecologische evenwicht, de bewustwording van hieromtrent vond pas enkele decennia later

ingang in de geest van de mens.

Antrop32 onderscheidt twee soorten landschappen in de perioden voor de Tweede Wereldoorlog. In

een eerste groep deelt hij de traditionele landschappen van voor de 18de

30 Ibidem, p. 27.

eeuw in; wat voor ons

31 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’, In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, pp. 59 & 60.

32 Ibidem, p. 70.

echter interessanter is, zijn de landschappen die hij binnen de tweede groep plaatst, met name de

landschappen van de 19de en de vroege twintigste eeuw. Deze periode wordt door Antrop als

revolutionair betiteld op vlak van natuurconcepties.33 In deze periode zal van alle natuurlijke

hulpbronnen die als zeldzaam worden betiteld, het landschap met de meeste emotie worden

omringd. Het platteland kreeg een regeneratief karakter aangemeten, het werd zowel een

toevluchtsoord als een remedie tegen de excessen van de urbane, kapitalistische samenleving.34

Een voorbeeld hiervan in het Gentse is de vlucht van de burgerij naar hun luxueuze

buitenverblijven aan de rand van de stad om zo aan het vuile en drukke stadse leven te ontkomen.

Gedurende de 19de eeuw was men nog zeer optimistisch ten opzichte van de destructieve exploitatie

van de hulpbronnen. Men leefde nog in de illusie dat de aangetaste gebieden konden worden

gerestaureerd. Wetenschappelijk positivisme liet zich gelden ten opzicht van de

milieuproblematiek, onderzoekers waren heilig van overtuigd dat de heilzame invloed die kon

uitgaan van de wetenschap, de effecten van milieuverstoring kon indijken.35 Bij het begin van de

20ste eeuw ondervond men dat de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen niet zonder gevolgen

was. Het verlies van deze natuurlijke hulpbronnen werd stilaan als onomkeerbaar gezien.36

De

mens was ten gevolge van de urbanisatie en de industrialisatie zijn natuurlijke trappers verloren.

Zoals in het voorgaande reeds werd aangestipt, krijgt de mens vanaf de 19de eeuw af te rekenen

met wijzigende waarden. Deze hadden aanzienlijke repercussies op de perceptie ten opzichte van

natuur en milieu.37 De nieuwe waarden waarmee de mens in de 19de eeuw te maken kreeg werden

onder andere gedragen door de enclosure beweging. Deze beweging zal zich gedurende de 19de en

20ste eeuw uitstrekken over West –en Noord-Europa.38 Reeds in de 15de en 16de

33 ANTROP, M., ‘Why landscapes in the past are more important for the future’, In: Landscape and urban

planning, LXX, 2005, 1-2, p. 21.

werden woeste

34 WILLIAMS, M., ‘The end of modern history?’, In: Geographical review, LXXXVIII, 1998, 2, p. 278. 35 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2002, 176 p. 36 Ibidem, p. 277. 37 ANTROP, M., ‘Why landscapes in the past are more important for the future’, In: Landscape and urban

planning, LXX, 2005, 1-2, p. 21. 38 Ibidem, p. 23.

gronden omheind en tot privaat bezit gemaakt, revolutionair kan men deze ontwikkeling dus niet

noemen. Het grote verschil tussen de 19de-eeuwse enclosure beweging en deze van 4 eeuwen vroeger

is dat nu ook de overheid deze beweging ondersteunde. Heel wat boeren verloren hun gemeen land

door onder andere de Acts of Enclosures.39 De enclosures waren in de eerste plaats een regulerend

proces met als hoofddoel enkele grondkwaliteiten en natuurlijke bronnen te behouden, en niet

zozeer een poging om de cultuur –of natuurkarakteristieken van het landschap te conserveren.40

Op de enclosure -beweging volgden nog 2 fases van grondbezetting. Eerst en vooral was er het

pioniersproject, het doel hiervan was het inlijven van onbewoonde stukken van de aarde in de

geciviliseerde maatschappij. Daarnaast was er de back-to-land beweging, deze was tekenend voor

de aanhef van de 20ste eeuw. De eerste helft van 20ste eeuw werd gekenmerkt door een agrarisch

idealisme, dit werd in de liberale ideologie gelijkgesteld aan al het mooie en het goede in de wereld:

vrijheid, democratie, onafhankelijkheid en patriottisme.41 Het was voornamelijk een reactie op het

verlies aan moreel en fysiek welzijn van de gemiddelde sterveling door de marginale uitwassen van

de urbane levensstijl die er voor zorgde dat deze beweging een aanhang verschafte. Na de Eerste

Wereldoorlog versterkte het geloof in het regeneratief karakter van het boerenleven zich nog meer.

Door een groter contact met de ware natuur en de belofte van landeigendom kon het gepeupel uit

de beluiken zich herbevestigen en konden soldaten worden gereïntegreerd. Later zal echter blijken

dat deze beslissingen tekenend zijn geweest voor de lange weg naar het filosofisch – radicaal

ecologisme van vandaag.42

Naast de fases van grondbezetting was ook de Industriële Revolutie een belangrijke factor in het

veranderende waardepatroon van de 19de

39 Ibidem, p. 21.

eeuw. De te sterke ontwikkelingen van dit nieuw

economisch en industrieel tijdperk werden immers als schadelijk en bedreigend voor de natuurlijke

omgeving aanzien. Het is dan ook niet verwonderlijk dat precies in deze periode de eerste

40 Ibidem, p. 21. 41 WILLIAMS, M., ‘The end of modern history?’, In: Geographical review, LXXXVIII, 1998, 2, p. 279. 42 Ibidem, pp. 280-281.

wetgeving met betrekking tot landschap –en natuurconservatie, tot stand kwam. Deze nieuwe

evolutie werd grotendeels ingegeven door wetenschappers die in deze periode revolutionaire visies

omtrent natuur en landschap vorm gaven.43

Het opduiken van nieuwe industriële gevaren leidde dan ook tot een uitgebreide reactie die we

kunnen opsplitsen in twee fasen. De eerste fase kunnen we in het begin van de 19de eeuw plaatsen.

Men begon stilaan de gevaren van milieubelastende activiteiten te ontdekken en poogde kaders te

vormen waarbinnen negatieve uitwassen van de industrie voorkomen konden worden. De

hernieuwde aandacht werd voornamelijk gestuurd door de positivistische wetenschappen, meer

specifiek de geneeskunde en de biologie. Naarmate de eeuw vordert zien we dan ook het ontstaan

van een beweging zoals deze van de hygiënisten. In een tweede fase begon men onderzoek te

verrichten naar wat de oorzaken konden zijn van de verspreiding van een aantal ziektes die in de

steden wel eens tot epidemieën leidden. Deze onderzoeken hadden tot gevolg dat er een heel

gamma aan regelgeving met betrekking tot hygiëne tot stand kwam.44 Vanaf de tweede helft van

de 19de eeuw zijn er verschuivingen zichtbaar in de mentaliteit ten opzichte van de natuur en het

milieu in het algemeen. Het besef dat gezondheid van primordiaal belang was voor de toekomst

van de mens bracht een grotere betrokkenheid en groeiende zin voor hygiëne met zich mee. De

gedachte dat de overheid als bewaker van dit algemeen belang diende op te treden, kreeg ook

steeds meer bijval.45

De vorming van een legislatief beschermingskader is de manier bij uitstek om tot een

reglementering te komen die aansloot bij dit besef. In verschillende landen werden instituties

boven de doopvont gehouden die tot doel hadden het behoud van verschillende aspecten van de

natuurlijke en culturele erfenis te genereren. De eerste aanzetten tot initiatieven zagen het

levenslicht in de tweede helft van de 19de

43 ANTROP, M., ‘Why landscapes in the past are more important for the future’, In: Landscape and urban

planning, LXX, 2005, 1-2, p. 23.

eeuw. Het waren voornamelijk de hogere klassen die deze

44 PHILLIPS, R., ‘Het ontstaan van het moderne milieubewustzijn’, In: Spiegel historiael., 1985, 3, pp. 179-180.

45 Ibidem, p. 180.

initiatieven initieerden. Private sociëteiten werden in het leven geroepen ten einde de wilde natuur,

natuurlijke sites en fraaie landschappen te beschermen. Het vroegste voorbeeld hiervan is te

vinden buiten de Europese context. Op het Noord-Amerikaanse schiereiland werd in 1872 het

eerste nationaal park opgericht ten einde het natuurlijk schoon, de fauna en de flora te

beschermen. De oprichting van dit nationale park gebeurde echter wel ten dienste van het

menselijk vertier. De oprichting van een eerste nationaal park in Amerika prikkelde de

Europeanen, en de Amerikaanse ontwikkelingen zorgden ervoor dat aan het begin van de 20ste

eeuw ook in Europa dergelijke beweging het licht zagen. Hierbij dient wel vermeld te worden dat,

hoe nobel deze initiatieven ook moge geweest zijn, er steeds werd gefocust op enkele

landschapselementen, of landschappen die iets uitzonderlijks over zich hadden.

In België werd doorheen de 19de eeuw voornamelijk gefocust op het gezondheidsaspect bij het

invoeren van wat we zouden kunnen zien als milieubeschermende maatregelen. De totstandkoming

van adviescommissies in verschillende grote gemeentes zorgde ervoor dat regelgeving de burger

ook daadwerkelijk bereikte, de voorgaande adviezen van het Geneeskundig Staatstoezicht werden

immers vaak niet nuttig geacht door de gemeenten.46 Een voorbeeld hiervan is de gouvernementele

tussenkomst op vlak van private monopolies. De stadsreiniging, wat een privaat monopolie was,

werd bij het begin van de tweede helft van de 19de eeuw waargenomen door de lokale overheden.

Paradoxaal genoeg werd dit aanvankelijke niet aanvaard door de bevolking. Ze zagen het als een

verworven recht dat ze hun private afvalstoffen konden lozen waar en wanneer ze dit wilden. De

overheid liet zich in deze echter niet overtuigen en voerde een verbod in op de lozing van

huishoudafval in grachten. Het verzet verplichte het bestuur immers een stelling in te nemen. In

de jaren daarop vervaagde deze mooie droom echter en is er een periode van stagnatie zichtbaar

tot omstreeks 1866. Met de grote cholera –epidemie van de jaren ’60 van de 19de

46 PHILLIPS, R., ‘Het ontstaan van het modern milieubewustzijn’ In: Spiegel Historiael, 1985, 3, p. 181.

eeuw werden de

ogen van velen geopend voor de erbarmelijke toestand van de drinkwaterkwaliteit. De aandacht

ging dus aanvankelijk uit naar de verontreiniging van het oppervlaktewater, zowel door het

huishouden als de industrie; omdat men voor de drinkwatervoorziening rechtstreeks, zeker in

steden zoals Gent, op dit oppervlaktewater aangewezen was.47

De overheid deed dus wel iets maar nog lang niet genoeg. Op grond van de laisser-faire gedachte

vermeed ze inmenging in de gezondheidszorg. Ziekenhuisondersteuning werd gezien als een taak

van private instellingen en particulieren. Ook de toenmalige economische en industriële

omstandigheden lieten nog niet toe om de stap naar milieubescherming/milieubehoud te zetten. De

industrie, die door de overheid geen strobreedte in de weg werd gelegd, wenste nog steeds de

waterlopen aan zich te onderwerpen voor de productie en de lozing van het industriële afval.

Vermits de industrie goed was voor de economie zag de overheid hier geen graten in. De omgeving

diende de industriële uitwassen maar te accepteren gezien de openbare rijkdom ervan afhing.

Zuiveringsmachines waren toen al wel bekend maar ze waren veel duurder dan de bevolking die de

industriële hinder moest slikken.

Eens de overheid en de industriebaronnen begonnen in te zien dat respectievelijk haar

gedoogbeleid en hun vervuiling invloed hadden op de prestaties van hun proletariërs, begon er een

nieuwe industrieel – economische wind door Europa te waaien. Er was nood aan krachtige,

weldoorvoede gezonde mannen en niet aan uitgehongerde werklieden. Dit inzicht zal er voor

zorgen dat in de 19de eeuw de ogen van de overheden, kerken, vakbewegingen en het onderwijs

voornamelijk gericht waren op het hygiënische aspect van het milieuvraagstuk.48

Hoewel dit

inzicht er was slaagde de overheid er echter toch niet in haar machtsgreep door middel van het

invoeren van hinderwetgeving te vergroten. De macht van het kapitaal primeerde op het welzijn

van de burger.

Voor het rechtvaardigen van dit economisch – industrieel denken werd wel eens teruggegrepen

naar wetenschappelijke denkers die een aanzienlijke invloed in deze uitoefenden. In de 18de

47 Ibidem, p.182.

eeuw is

48 Ibidem, p. 180.

Adam Smith het haantje-de-voorste. De veranderende wereld van de 18de eeuw vroeg om

verklaringen en antwoorden om haar groeiende onzekerheid het hoofd te kunnen bieden. De komst

van de Industriële Revolutie zal voor de bevolking immers een tijd van nieuwe onzekerheden

inluiden. Waar Smith nog overwegend positief was, waren de denkers van de Industriële Revolutie

dit niet meer.49 De aanvoerder van deze nieuwe 19de-eeuwse denkers was Thomas Malthus. Hij zal

het het economisch – industrieel denken grondig beïnvloeden door zijn ecologisch – biologisch

discours aan te wenden in de analyse van de maatschappelijke processen. Hij stelt vast dat de

bevolking snel groeit waardoor de voedselvoorziening achterop hinkt. Zijn conclusies laten weinig

aan de verbeelding over: de oorzaak van de overbevolking moet gezocht worden bij het

proletariaat. Als hun welvaart stijgt, verhoogt blijkbaar ook hun reproductie. Bovendien zullen ze

zich niet zomaar aan de zedelijkheid laten onderwerpen. Daarom moet hun welvaartspeil omlaag.

Ondanks de inhumane kant van deze redenering, wordt de these van Malthus nog regelmatig

aangehaald omdat ze de groeiende twijfel bij de hogere bevolkingsklassen ten opzicht van de

proletarisering verwoordt en een afdoende bewijs vormt voor het behoud van de verstarring van

de maatschappij. Het is niet mogelijk om iedereen evenveel welvaart te schenken; de armen vallen

zeker uit de boot gezien de overbevolking, die de wereld om zeep zal helpen, aan hen te wijten is.50

De Tweede Industriële Revolutie kondigt een nieuwe tijd van onzekerheid aan. Dit onder meer

omdat de tekortkomingen in de redenering van Malthus worden aangetoond. Rond de figuur van

Charles Darwin zien we aan het einde van de 19de eeuw een ecologisch – biologisch discours

ontstaan. Hieruit volgt dan ook de stroming van het sociaal – darwinisme. Met het inpassen van

de evolutionaire droom in de samenleving tracht men de nood aan uitzuiveringen te

rechtvaardigen. Deze gedachte kende zijn praktische uitwerking in de eugenetica.51

49 VANHAUTE, E., ‘Van Malthus tot Rio. Retoriek rond economie en ecologie.’, In: Jaarboek voor

Ecologische Geschiedenis., 1998, pp. 77-78. 50 Ibidem, pp. 77-78. 51 Ibidem, pp. 79-80.

Ook de religieuze gezagsdragers droegen bij tot het ontwikkelingen van de natuurconcepties van

hun volgelingen. Al van in het vroege Christendom is de natuur ‘slechts’ onderdeel van de creatie

Gods en wordt deze natuur overheerst door de mens. Maar zoals alles in de schepping van de

Oppermachtige is er een speciale functie weggelegd voor de natuur in het menselijk bestaan, net

om deze rede diende de natuur gerespecteerd te worden. Onze natuurlijke omgeving is goed en

gezegend. Deze gedachten zullen leiden tot een sterke traditie binnen het Christendom om de

stukjes onaangeroerd natuurlandschap een sacraal aura toe te wijzen.52 De zondige sterveling kan

de goddelijke aanwezigheid aanschouwen door heiligdommen te consulteren die voornamelijk een

plaats van revelatie, vernieuwing en verlossing zijn. De landelijke omgeving werd tot in de vroege

20ste eeuw dus gezien als een gezegende intermediator tussen de slechte verdorven stad en de

complete wildernis. Een bezoek aan het platteland betekende dan ook een stap dichter bij de

Oppermachtige. Opmerkelijk is dat de heiligdommen een zekere correlatie vertonen met de natuur,

die onmogelijk op toeval kan berusten. Eerst en vooral zijn alle schrijnen of bedevaartsoorden

gevestigd in de wildernis, ver van alle menselijke bewoning. Voornamelijk bergtoppen, grotten,

wouden, bronnen en dergelijke blijken uitverkoren te zijn voor orakels en de bijhorende mirakels.

Ondanks de positieve ervaringen die aan de natuur gekoppeld werden,was het ook niet altijd

rozengeur en maneschijn. Calamiteiten staken ook in de vorige eeuwen wel eens stokken in de

wielen. Het verschil met onze huidige tijd is dat men in de voorbije eeuwen bestendige

natuurfenomenen zoals overstromingen, stormen en dergelijke zag als directe straffen van God, die

de mens voor zijn zondig en ongehoorzaam bestaan op de vingers wilde tikken.53

Na de landelijke ontwikkelingen in de 19de eeuw, braken de transnationale jaren aan (1900-1950).

De 19de

52 BINDE, P., ‘Nature in Roman Catholic Tradition’. In: Antropological Quarterly., LXXIV, 2001, 1, pp. 18-19.

eeuw eindigde, net zoals de eeuwen voordien, met een negatieve ondertoon. Voor Europa

waren de koloniale hoogdagen en het piekmoment van de ‘Belle Epoque’ definitief voorbij. In de

Verenigde staten contribueerden eerder het sluiten van de frontier en de teloorgang van de ‘Gilded

53 Ibidem, p. 21.

Age’ tot het fin-de-sièclegevoel. De zorg om de natuurlijke hulpbronnen werd in deze periode

gekenmerkt door een verschuiving van het lokale naar het mondiale domein. Dit in tegenstelling

tot de periode voor de 19de eeuw waar veranderingen zich eerder gradueel en lokaal voltrokken en

bestaande structuren zelden volledig werden uitgeveegd.54 Deze evolutie trok zich vooreerst in de

Verenigde Staten op gang, waar technologische experts de correlatie zagen tussen een

ongebreidelde expansie en de daarvoor broodnodige natuurlijke hulpbronnen. Toch was niet de

eeuwwisseling maar de Eerste Wereldoorlog het grote breukmoment. De verzekerde wereld

vervaagde, een reactie bleef niet uit. De periode van 1900 tot 1950 wordt gekenmerkt door

reflectie, aanpassing en evaluatie met de focus op de eigen begrensdheid, aanwezigheid en

eigendom van de natuurlijke hulpbronnen. Het ecologisch denken over natuurlijke hulpbronnen

gaf een zekere coherentie en focuste op de groeiende zorgen met betrekking tot de grondstoffen en

de bronnen die de maatschappelijke relaties zouden kunnen helen.55

1.2.2. Milieubesef in de 19de eeuw

Om naar het thema vermeld in de hierbovenstaande titel onderzoek te kunnen doen is het in de

eerste plaats noodzakelijk een definitie van de term ‘milieubesef’ voorop te stellen. Volgens Ester56

heeft het begrip milieubesef drie verschillende dimensies of aspecten. Naast een cognitief en een

affectief aspect is er handelingsbereidheid. Het cognitieve aspect houdt de kennis van het milieu

in, het affectieve aspect duidt op de betrokkenheid met het milieu. Gecombineerd vormen deze

twee aspecten de houding ten opzichte van de milieuproblematiek of de milieuattitude. De

handelingsbereidheid is de mate waarin men bereid is om voor het oplossen van milieukwesties

offers te brengen of actie te ondernemen, handelingsbereidheid duidt dus op de bereidheid tot

milieubewustgedrag. Deze 3 aspecten vinden we ook terug in de definitie die Aalders57

54 WILLIAMS, M., ‘The end of modern history?’, In: Geographical Review., LXXXVIII, 1998, 2, p. 276.

vooropstelt

in zijn doctoraatsthesis. Hij stelt: ‘Milieubesef is de mate waarin een persoon de milieuproblemen

55 Ibidem, p. 276. 56 LEROY, P. & DE GEEST, A., Milieubeweging en milieubeleid. Sociale en politieke aspecten van de

milieukwestie, Antwerpen, 1985, p. 24. 57 AALDERS, M.V.C., Industrie, milieu en wetgeving., Amsterdam, 1984, p. 214.

(h)erkent en zich bereid verklaart aan de oplossing ervan bij te dragen.’ We merken op dat er pas

van milieubewustzijn kan gesproken worden wanneer een persoon zelf het probleem

erkent/herkent, het cognitieve en affectieve aspect, en ook zélf een bijdrage gaat leveren om tot een

oplossing te komen, de handelingsbereidheid volgens Ester. Ook dienen de milieuproblemen als

milieuprobleem erkend/herkend te worden en om die reden opgelost te worden. Andere motieven

dan het milieuprobleem zelf mogen niet de trigger zijn om over te gaan tot het zoeken van een

oplossing.

Zoals eerder vermeld weten we dat in de 19de en 20ste eeuw een nieuwe natuuropvatting ontstaat in

vergelijking met de periode van de Renaissance, hoewel de natuur reeds toen een esthetische

waarde kreeg. Onder invloed van de Romantiek wordt de mens meer onderdeel van de natuur in de

psyche, dit zien we bijvoorbeeld in de reacties tegen het mechanisme vanaf circa 1830. De

Romantiek zorgde ervoor dat de esthetische waarde van de natuur vanaf de 19de eeuw nog meer

groeide.58

Voorbeeld hiervan is het aanleggen van stadsparken in de steden, verder in deze scriptie

komen we hier nog uitgebreid op terug.

Naast de Romantische stroming vormden ook de evoluties op wetenschappelijk vlak een grote

bijdrage in de veranderende houding tussen mens en natuur gedurende de 19de eeuw. De rol die de

opkomst van het darwinisme hierin gespeeld heeft zal verder nog uitgebreid besproken worden, wel

kunnen we nu al zeggen dat deze wetenschappelijke ontwikkeling het natuurbeeld zeer sterk heeft

veranderd. De mens werd in de natuur geplaatst en niet meer erboven, de finaliteit van de evolutie

verloor zijn intentioneel karakter en werd gelaïciseerd.59

Pas in de jaren ’60 van de 20ste

58 Nota’s cursus ecologische geschiedenis 2004-2005. Docent Prof. Eric Thoen.

eeuw kunnen we spreken van een echte doorbraak van het moderne

59 BRAECKMAN, J., De natuurlijke orde tussen noodzaak en toeval, welwillendheid en vijandschap, ontwerp en evolutie: de Darwinistische transitie., Gent, 1997, 4 v.

milieubesef. Tussen 1968 en 1972 is er sprake van een snel toenemend milieubesef in zowat alle

Westerse landen.60 Hoewel er hiervoor verschillende oorzaken zijn, dient er zeker gewezen worden

op het effect van de probleemsignalerende wetenschappelijke publicaties. De publicatie met het

meeste invloed was deze van de Club van Rome in 1972, de rampzalige prognoses die hieruit

voortkwamen hebben de bewustwording een duw in de rug gegeven. De opkomst van een nieuwe

sociale beweging, de milieubeweging, zorgde ervoor dat dit nieuwe milieubewustzijn concreet

gestalte kreeg.61

Wanneer we terugkeren in de tijd zien we dat rond 1900 de eerste werkelijke bezorgdheid om het

lot van de natuur ontstond. Door de snelle achteruitgang van de natuur als gevolg van de

Industriële Revolutie en de snelle ontwikkelingen op vlak van landbouw. In België zien we vanaf

1910 de eerste natuurbeschermingsbewegingen ontstaan, zij stelden de esthetische functie van het

landschap in de ruime zin centraal. De calamiteit van de Eerste Wereldoorlog zorgde voor een

stagnatie in deze ontwikkelingen; alle tijd, aandacht en energie waren nodig voor de heropbouw.

62

Wanneer we op zoek gaan naar ‘modern’ milieubewustzijn in de 19de eeuw zelf, kunnen hiervan

sporen gevonden vanaf de jaren 1860. De strijd om een betere openbare hygiëne is een belangrijke

factor in het ontstaan van dit moderne milieubesef.63

60 LEROY, P. & DE GEEST, A., Milieubeweging en milieubeleid. Sociale en politieke aspecten van de

milieukwestie, Antwerpen, 1985, p. 54.

Deze strijd werd geleverd door de

hygiënisten. Met de miamismetheorie - ‘wat stinkt is gevaarlijk voor de gezondheid’ - in het

achterhoofd streden zij voor een betere hygiëne en een betere watervoorziening. Hoewel hun

initiatieven steunden op verkeerde veronderstellingen, herkende/erkende ze wel een probleem. Deze

erkenning/herkenning maakt deel uit van de in het begin aangehaalde definitie van het moderne

milieubesef. Wel dienen we in het achterhoofd te houden dat er achter deze initiatieven ook een

paternalistische houding schuil ging. De maatregelen die werden genomen om de openbare hygiëne

te verbeteren, werden immers voornamelijk doorgevoerd in de arbeiderswijken welke werden

61 Ibidem, p. 25. 62 CASPERS, T., De Geschiedenis van de Natuurbescherming in Vlaanderen., 1992, Tilburg, pp. 4 & 11. 63 PHILIPS, R., ‘Het ontstaan van het moderne milieubewustzijn’. In: Spiegel Historiael., 25, 1981, pp. 179-

187.

gezien als de grote schuldige bij het uitbreken van epidemieën. Uiteindelijk resulteerde dit in de

liquidatie van verschillende arbeiderswijken uit angst van de burgerij om slachtoffer te worden van

de zoveelste epidemie. 64

1.2.3. Natuurfilosofie in de 19de eeuw

De filosofie heeft een belangrijk invloed gehad op de 19de-eeuwse mentaliteit en wetenschap. De

opkomst van de Romantiek, de laatste grote cultuurperiode in Europa, begon aan het einde van de

18de eeuw en duurde tot ongeveer 1850. Één van haar belangrijkste kenmerken was het verlangen

naar de natuur, zo'n verlangen ontstaat niet op het platteland maar in de steden; de Romantiek

was in de eerste plaats dan ook een stedelijk fenomeen. De stroming was een reactie op het

mechanisme van de voorgaande cultuurperiode, de Verlichting. De natuur ging weer als een geheel

worden beschouwd. Gedurende deze romantische jaren ontwikkelde zich de ‘Naturphilosophie’.

Schelling ( 1775-1854), de meest toonaangevende romantische filosoof, is de grondlegger van deze

romantische, speculatieve, Naturphilosophie. Volgens deze filosoof diende de filosofie uit te gaan

van de natuur, hiervoor moest echter wel worden aangenomen dat de natuur en de geest in hun

diepste wezen identiek zijn. Hiervoor trachtte hij aan te tonen dat de mechanische beschouwing

van natuur en de teleologische beschouwingswijze elk slechts een deel van de waarheid zijn.65

64 CAPITEYN, A., Gentse torens achter rook van schoorstenen. Gent in de periode 1860-1895.,Gent, 1983, p.

16.

Voor

Schelling was de hele natuur een uitdrukking van die ene God of wereldgeest. Deze wereldgeest

was zichtbaar in de natuur en in het menselijk bewustzijn. De natuur en het menselijk bewustzijn

zijn dus eigenlijk twee uitdrukkingen van hetzelfde fenomeen. De noodzaak van het verzoenen van

de mechanische beschouwingswijze en de teleologische beschouwingswijze wordt duidelijk bij de

bestudering van organismen. De romantische natuurvisie werd voornamelijk gekenmerkt door het

feit dat men de natuur als organisme beschouwde. Schelling wees op heel geleidelijke overgangen

van levensloze natuur naar steeds gecompliceerde levensvormen. Het organisme is een eenheid

65 SOONTIËNS, F.J.K., Natuurfilosofie en milieuethiek., Nijmegen, 1993, p. 109.

waarin ‘oorzaak en gevolg, doel en middel hetzelfde zijn’66, een geheel dat zijn eigen mogelijkheden

dus voortdurend ontwikkeld. Volgens Schelling wordt de tegenstelling tussen de natuur als

mechanisch en de natuur als teleologisch gegeven opgeheven wanneer de natuur wordt bekeken als

een eenheid. Een ander kind van de Romantiek is Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Ook voor Hegel

is het organisme hét model bij uitstek waarin beide beschouwingswijzen elkaar moeten

complementeren. Het probleem van de natuurfilosofie is de vraag hoe het mogelijk is dat de

natuur permanent dingen voortbrengt. Een antwoord op deze vraag kan worden geformuleerd aan

de hand van het model van het organisme. Dit model stelt dat elk ding het resultaat is van een

dynamisch evenwicht tussen polaire krachten van magnetisch, elektrische, chemische en

organische aard.67 Het is deze opvatting die later erg bruikbaar zou blijken voor de

natuurwetenschappen en dan in het bijzonder voor de biologie. Mede als gevolg van de

‘Naturphilosophie’ was de tijd daar waarin de evolutietheorieën zich konden gaan ontwikkelen. De

factoren die invloed hadden op de vorming van de evolutietheorieën waren de ontwikkelingen in de

wetenschap, de maatschappij en het geestelijk klimaat. Voorbeelden hiervan zijn het ontstaan van

de vooruitgangsgedachte, de ontdekking van de geologie en de paleontologie, de historisering van

de natuur en de invloed van boven vermelde ‘Naturphilosophie’. Het pad werd vrijgemaakt voor

evolutionisten zoals Lamarck, Erasmus Darwin, Chambers, Wallece en om de rij af te sluiten,

Charles Darwin.68

Op deze evolutietheorieën en hun impact zal dieper worden ingegaan in het

verder verloop van deze scriptie.

Vanaf het midden van de 19de eeuw tot diep in de 20ste

66 Ibidem, p. 109.

eeuw is er sprake van een naturalistische

stroming. Met naturalisme wordt dan een opvatting van de werkelijkheid bedoeld, die uitsluitend

de natuur en de waarneembare wereld als werkelijkheid accepteert. Door de naturalisten wordt de

mens als deel van de natuur beschouwd. Darwin, als bioloog en natuurwetenschapper, kan worden

67 Ibidem, p. 110. 68 Ibidem, p. 111.

gerekend tot de filosofische naturalistische stroming vermits hij de wetenschapper is die de bijbelse

visie met betrekking tot de plaats van de mens in de samenleving in vraag is gaan stellen. Darwin

baseerde zich op vastliggende feiten in de natuur en diende zich dus te bevrijden van de kerkelijke

opvattingen over de schepping van mens en dier. Darwin werd toen, en wordt nu nog altijd, gezien

als diegene die het doelmatig denken in de biologie definitief overbodig maakte. Tijdgenoten zoals

de Duitse bioloog Haeckel (1834-1919) en de Duitse fysicus en fysioloog von Helmholtz ontvingen

Darwin’s evolutietheorie met open armen. Volgens Haeckel loste Darwin door zijn selectietheorie

het moeilijkste raadsel uit de natuurfilosofie op en dit zonder dat hij hiervoor een

Scheppingskracht of een doelbewust metafysisch principe diende aan te wenden. Von Helmholtz

was verheugd om dezelfde reden als Haeckel.

1.3 Besluit Een eerste conclusie die we uit al het bovenstaande kunnen trekken is dat de houding van de mens

ten opzichte van de natuur gedurende de 19de eeuw wel degelijk wijzigt. Antrop stelt in zijn studie

dat deze eeuw revolutionair is op vlak van natuurconcepties. 69

Onder invloed van de romantische

stroming komt de mens dichter bij de natuur te staan. Door technische innovaties en sociaal-

economische verschuivingen ziet de 19d-eeuwse mens zijn levensruimte danig veranderen. De

voornaamste oorzaken voor die veranderingen van de leefomgeving zijn de toenemende

industrialisatie, urbanisatie en de almaar aangroeiende populatie in het stedelijk milieu. Deze drie

factoren speelden ook mee in Gent, dit zal in het volgende deel waarin we de historiek van Gent

tussen 1850-1910 weergeven nog in extensu aan bod komen. Gent werd in deze periode verder

geïndustrialiseerd, de bevolkingsaangroei was spectaculair en de urbanisatie zette zich stevig door.

Een tweede vaststelling is dat de mens een rotsvast geloof had in het feit dat alle veranderingen die

69 ANTROP M., ‘Why landscapes in the past are more important for the future’, In: Landscape and urban

planning, LXX, 2005, 1-2, p. 21.

in de natuur teweeg werden gebracht door industrie, urbanisatie etc konden omgekeerd - of toch

zeker ingedijkt - worden door de wetenschap. Bij het begin van de 20ste eeuw zag men echter in dat

dit niet het geval was, de mens was zijn spreekwoordelijke natuurlijke trappers verloren als gevolg

van industrialisatie en urbanisatie. Bij de aanhef van de 20ste

eeuw zien we dan ook de back-to-

land beweging ontstaan, gekenmerkt door een agrarisch idealisme. In de liberale ideologie werd

deze gelijkgesteld aan al het mooie en het goede in de wereld: vrijheid, democratie,

onafhankelijkheid en patriottisme. Het was voornamelijk een reactie op het verlies aan moreel en

fysiek welzijn van de gemiddelde sterveling door de marginale uitwassen van de urbane levensstijl

die er voor zorgde dat deze beweging een aanhang verschafte.

Een derde vaststelling is dat de Industriële Revolutie een belangrijke factor in het veranderende

waardepatroon van de 19de eeuw. De te sterke ontwikkelingen van dit nieuw economisch en

industrieel tijdperk werden als schadelijk en bedreigend voor de natuurlijke omgeving aanzien.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat precies in deze periode de eerste wetgeving met betrekking

tot landschaps –en natuurconservatie, tot stand kwam. Deze nieuwe evolutie werd grotendeels

ingegeven door wetenschappers die in deze periode revolutionaire visies omtrent natuur en

landschap vorm gaven. We stellen dus vast dat men de schadelijke zijde van de industrie ontdekt

en dat men in de tweede helft van de 19de eeuw tot het besef komt dat de gezondheid van de mens

van primordiaal belang is voor zijn bestaan, er wordt dan ook onderzoek gevoerd naar de oorzaken

van epidemieën en dergelijke in het stedelijk milieu. Met andere woorden, dit is een belangrijke

fase in de ontwikkeling van de relatie tussen mens en natuur, waarbij de eerstgenoemde zich

schoorvoetend bewust wordt van zijn schadelijke impact op de laatste, met name doordat de mens

ook zélf lijdt onder de verslechterende, weinig hygiënische, fysische omgeving.

2. Gent demografisch en sociaal-economisch bekeken: 1850-1914

2.1 Inleiding Om een mentaliteitsgeschiedenis te kunnen construeren is inleving in de politieke en sociaal-

economische tijdsgeest een absolute must want elk van deze factoren had een invloed op de

heersende mentaliteit. Hoe zag Gent eruit in de tweede helft van de 19de eeuw en tot op de

vooravond van de Eerste Wereldoorlog, wie stond er aan het hoofd van de stad, kortom: wat waren

de belangrijke ontwikkelingen op politiek, sociaal en economisch vlak? Allemaal vragen die

relevant zijn om voor een beter begrip van de mens in de tweede helft van de 19de te komen, en

dan in dit specifiek geval een beter begrip van de 19de-eeuwse Gentse burger70. In dit deel zal er ook

aandacht worden besteed aan het ontspanningsleven, dit is relevant daar we op deze manier

inzicht krijgen in het interesseveld van de 19de

2.2 Gent in de periode 1850-1910

-eeuwse burger.

In 1850 leek Gent de kwade dagen van de crisis overwonnen te hebben, de economische crisis van

de jaren ’40 werd bezworen, de epidemieën werden ingedijkt. Niet enkel België was in de periode

1845-1849 in een zware economische crisis ondergedompeld geweest, heel West-Europa leed mee.

Door het invoeren van een reeks maatregelen, waaronder een verlaging van het kiescijnsrecht kon

in België revolutionaire oproer vermeden worden.

Aan het begin van de jaren ’50 was er in heel België een spectaculaire economische groei waar te

nemen; deze zou blijven duren tot aan de crisisjaren 1873-1895. Eens deze depressiefase

overwonnen, zette de groei zich weer onverminderd voort tot in 1913. De economische opleving

situeerde zich voornamelijk op het vlak van de dienstensector, de modernisering en mechanisering

in en van de industrie komen traag op gang. Tussen 1846 en 1896 kwamen er in Gent 70

70 Met de term burger bedoelen we een lid van de bourgeoisie.

ondernemingen bij, in de volgende 14 jaar zien nog eens 33 bedrijven het daglicht.71 Deze

spectaculaire economische groei ging in Gent gepaard met een spectaculaire bevolkingsgroei. Pas

enkele jaren voordien had er een landbouwcrisis gewoed die er voor had gezorgd dat de

plattelandsbewoners hun heil gingen zoeken in de stad72

. In de periode tussen 1846 en 1910 groeide

de stadsbevolking met 61 procent. Ook in de randgemeenten nam het bewonersaantal enorm toe.

Dit was het gevolg van de afschaffing van de octrooirechten in 1860. Gent had een razendsnelle en

onomkeerbare ontwikkeling in het vooruitzicht. De stad barstte letterlijk uit haar voegen en de

tegenstelling tussen stad en platteland vervaagde. De wallen werden gedempt en de stadspoorten

gingen één na één tegen de vlakte, De binnenkern van de stad werd drastisch gezuiverd en in een

ijltempo verrezen nieuwe buurten en wijken. Een periode van industriële expansie brak aan en

deze eiste een nieuw type van industriële inplanting, dicht gelegen bij de groeiende

transportmogelijkheden te water of per spoor. In 25 jaar tijd legde men meer straten aan dan in de

2 voorgaande eeuwen. De industrialisatie hield hiermee gelijke tred, meer en meer schoorstenen

verrezen boven Gent.

Ook in de tweede helft van de 19de eeuw bleef Gent de Belgische textielstad bij uitstek, bestaande

fabrieken kenden uitbereidingen en talrijke nieuwe bedrijven werden opgericht. Door de invasie

van de werkzoekende plattelandsbevolking steeg immers de vraag naar goedkopere producten, een

vraag waarop door de gemechaniseerde textielbewerkers uiteraard werd ingespeeld. Het was dit

toenemend industrieel karakter van de stad dat ervoor zorgde dat er een urbanisatieproces op gang

kwam. Rond het midden van de 19de

71 ‘De stad als ‘un essemblé des stratifications’ ’, Zie : COENE, A. & DE RAEDT, M., Bijdragen tot de stadsontwikkeling van Gent 1560-1990. Gent, 1990, passim.

eeuw was de stad een onleefbaar conglomeraat van

sloppenbuurten en bedrijven geworden, de stad was te klein en men ging op zoek naar een

oplossing voor dit probleem. Uitwijken naar de randgemeenten was één van die oplossingen. De

72 DECAVELE, J., Gent, apologie van een rebelse stad., Antwerpen, 1989, p. 165.

urbanisatie en de sanering van de Gentse binnenstad een andere. Verder in deze scriptie zal de

urbanisatie van de stad Gent nog uitgebreid aan bod komen.

Op bestuurlijk vlak zien we dat door Gent gedurende de hele tweede helft van de 19de eeuw een

liberale wind waait. De orangistische strekking van na de Belgische onafhankelijkheid was gestaag

uitgegroeid tot een liberale meerderheid die het stadsbestuur stevig in de hand hield. Van 1842 tot

1854 was graaf Constant de Kerckhove burgervader in Gent. Hij werd opgevolgd door graaf

Charles de Kerckhove de Denterghem (1857-1881) en Hippolyte Lippens (1882-1895), zij waren als

burgemeester typische vertegenwoordigers van de ‘haute bourgeoisie’, Emile Braun (1895-1921)

was als burgemeester meer een vertegenwoordiger van de sociaal bredere en meer technocratisch

gerichte burgerij. De nationale liberale regeringen creëerden een uitstekend klimaat voor de

ontwikkeling van de industrie, hiervan profiteerde de Gentse economie na 1848 dan ook ten zeerste

van. Aanvankelijk zien we in Gent, net als op nationaal vlak een strijd tussen katholieken en

liberalen. De ontwikkeling van de wetenschap en het positivisme droeg bij tot het vrijzinnig

denken van de liberalen iets wat de katholieken tegen de borst stootte.73

73 WITTE, E., & CRAEYBECKX, J., Politieke Geschiedenis van België sinds 1830., Antwerpen, 1981, p. 129.

Ook binnen de liberale

rangen zien we in Gent een spanning groeien tussen doctrinairen en progressieve of radicale

liberalen. De meningsverschillen tussen beide strekkingen leidden tot een breuk die echter al snel

weer heelde. De tegenstellingen tussen liberale en katholieken in Gent zouden langzaam aan

overwonnen worden door de steeds nadrukkelijkere aanwezigheid van het arbeidersvraagstuk.

Onder burgemeester Hipolyte Lippens werd de overheid steeds harder met de onrust en de

groeiende agitatie van de arbeidersmassa geconfronteerd. Bij de creatie van een positief klimaat

voor de ontwikkeling van de industrie werden de lagere inkomensgroepen immers steevast over het

hoofd gezien. Het concentreren van de politieke en economische macht in de handen van de

burgerij bestendigde en verergerde de positie van de verschillende “lagere” klassen in de

samenleving. Het economische liberalisme evolueerde naar een ontwikkelingspolitiek die enkel

beperkte klassen ten goede kwam. Het is dan ook niet verwonderlijk dat in 1857 de Gentse

arbeiders de eerste stappen zetten in de richting van een gezamenlijk optreden voor de eigen

rechten. Langzaam aan ontwikkelde er zich een socialistische beweging en in 1895 behaalden de

socialisten een meerderheid bij de gemeenteraadsverkiezingen. Het maatschappelijke en politieke

leven zou echter nog lang overheerst worden door de Gentse burgerij, ondanks de opkomst van de

socialistische beweging.

Zoveel industrie vereiste uitaard werkkracht. De toestroom van werkzoekende

plattelandsbevolking zorgde hiervoor. De arbeidersklasse was aanvankelijk dan ook overvloedig

vertegenwoordigd in de Gentse binnenstad. De aangroei van de bevolking zorgde echter voor

problemen op vlak van openbare hygiëne en huisvesting. Voor 1860 werd er woongelegenheid

gecreëerd door het opvullen van open plekken in de bebouwde oppervlakte, binnentuinen van

burgerhuizen werden opgevuld met armtierige behuizing. Na 1860 verrezen er gelijktijdig met de

nieuwe industrieën talrijke nieuwe arbeiderswijken buiten de oude stadswallen. Het

huisvestingsprobleem van de almaar aangroeiende bevolking werd grotendeels opgevangen door

het optrekken van beluiken. Deze beluiken waren zo dicht bevolkt74

en de hygiënische

omstandigheden waren zo slecht, dat het niet anders kon dan dat deze arbeiderskolonies

broeihaarden waren voor ziektes en epidemieën. Zo waren er in de Batavia-wijk, gelegen tussen de

Rozier en de huidige Jozef Plateaustraat, 117 woningen die konden beschikken over 2 pompen en 6

toiletten, het afvalwater werd afgevoerd door een open greppel en mondde uit in een open riool

waarnaar ook de toiletleidingen werden afgeleid. Geen wonder dat de openbare hygiëne hier op een

laag pitje stond. In 1881 werd deze wijk weggesaneerd, burgerij en stadsbestuur wilden niet langer

geconfronteerd worden met deze ‘vloek’ in het stadsbeeld.

De scheiding tussen arm en rijk manifesteerde zich sterk in de tweede helft van de 19de

74 1/5 van de stadsbevolking leefde op 1/300 van de bewoonbare oppervlakte.

eeuw, alles

werd in het werk gesteld om de leefwerelden van de welgestelde burgerij en proletariërs strikt

gescheiden te houden. Deze maatschappelijke segregatie kwam zowat in alle facetten van de

samenleving tot uiting. Rijk en arm leefden zoveel mogelijk gescheiden van elkaar. Binnen de

burgerij zelf ontstond er eveneens een toplaag waarin er zo goed als geen mobiliteit waar te nemen

was. Huwelijken werden gearrangeerd tussen belanghebbende families.75 De hoge burgerij beleefde

in de tweede helft van de 19de eeuw haar hoogdagen, de lage burgerij keek met lede ogen toe en

trachtte zich op te werken. Wanneer we de posities van de leden van de industriële burgerij op

politiek vlak gaan bekijken zien we dat hun macht tot 1848 beperkt bleef tot de stedelijke

besturen en plaatsen in de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Senaatzetels waren voorbehouden

aan de adel en grootgrondbezitters. Met de verlaging van het kiescijnsrecht werden ook deze zetels

toegankelijk voor de subtop van de burgerij.76 Mede door de beter economische vooruitzichten

ging de Gentse burgerij meer tijd spenderen aan ‘vertoon’ en ontspanning. De Gentse gegoede

burgers hadden immers tijd en geld genoeg om aan ontspanning te doen. Hun favoriete bezigheden

waren het lezen van de krant, het discussiëren over politiek en zich laten opmerken door andere

burgers. Zien en gezien worden was een absolute must gedurende de 19de

75 BALTHAZAR, H., Bijdrage tot de sociale geschiedenis van de Gentse hoge burgerij in het begin van de 20ste

eeuw en haar sociale oorsprong sinds de Franse Tijd (1794-1914)., Gent, 1960; pp. 45-52.

eeuw. Voor de Gentse

burgerij was het Casino aan de Coupure de plek bij uitstek voor het flaneren. In dit gebouw was

sinds 1834 ‘De Maatschappij voor Hovingenbouw en Kruidtuinkunde’ gevestigd. Op deze plaats

werd er tegemoet gekomen aan de twee grote passies van de Gentse burger:

bloemententoonstellingen en concerten. Door lidmaatschap van allerlei clubs en verenigingen,

werkten de burgers voortdurend aan hun sociaal netwerk. De opname in de informele circuits van

verenigingen en maatschappijen kon in handels –en financiële middens van nut zijn voor de

zakelijke contacten. Op deze manier verwezen zich ook in de past time activities de sociale,

politieke en economische belangen. Het was in deze tijd dat de ‘La Société d’Histoire Naturelle’ of

‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ werd opgericht. Een periode waarin de burgerij uitkwam

76 WITTE, E., & CRAEYBECKX, J., Politieke Geschiedenis van België sinds 1830., Antwerpen, 1981, pp. 79-80.

voor haar rijkdom en tijd besteedde aan ontspanning en vermaak waaraan vaak een leerzaam facet

werd toegevoegd. Net zoals de Coupure vormde het dierenpark een uitgelezen plek om zich te laten

opmerken. De burgerij kon er naar hartelust wandelen, kuieren, luieren en tegelijkertijd van een

muziekopvoering genieten.

De komst van het filmmedium veroorzaakte in Gent een ware revolutie, de traditionele

ontspanningswijzen werden verlaten. Naast de groeiende passie voor sport werd de vrije tijd bij

voorkeur besteed aan een bezoek aan de bioscoop, de eerste projecties gebeurden rond 1895.77

De almaar groeiende industrie bracht uiteraard ook vervuiling met zich mee, hoe meer bedrijven

zich in het Gentse gingen vestigen hoe meer klachten er kwamen over geur –en lawaaihinder,

stofoverlast en watervervuiling. De industriële milieuhinder oversteeg de vroegere problemen

hieromtrent. Reeds in de tweede helft van de 18de eeuw werden enkele reglementen uitgeschreven

om de rivieren kanalen en waterlopen zuiver te houden, deze reglementen hadden echter niet de

bescherming van de waterkwaliteit als opzet, nee, ze hadden meer te maken met de vrees dat de

waterwegen zouden dichtslibben als gevolg van het terechtkomen van vuil en gruis in de

waterloop.78 Vanaf 1850 was de kwaliteit van het Gentse oppervlaktewater zo slecht dat het niet

langer zonder gevaar als drinkwater kon worden gebruikt. Ook het grondwater uit relatief ondiepe

putten liet te wensen over, baden en zwemmen kon rond deze tijd nog maar op 3 plekken aan de

rand van de stad. In 1873 was de vervuiling van de waterlopen zo erg geworden dat er

stroomopwaarts van de stad van visvangst geen sprake meer was, uit de wateren van de

binnenstad verdween de vis omstreeks 1884.79

77 CAPITEYN, A., ‘1350 jaar Gent. De Gentenaars en hun amusement.’ In: CAPITEYN, A. (red.), Waar is de

tijd?, Gent, 1997, 2, pp. 35-54.

Gedurende lange tijd bleef het economisch motief

echter zwaarder doorwegen dan eventuele schade aangebracht door de industrie aan de omgeving.

78 BOGAERT, D., ‘1350 jaar Gent. De Gentenaars en hun vervuilers.’ In: CAPITEYN, A. (red.), Waar is de tijd?, Gent, 1998, 12, pp. 275-294.

79 LIEVOIS, D., ‘1350 jaar Gent. De Gentenaars en hun dagelijks leven.’ In: CAPITEYN, A. (red.), Waar is de tijd?, Gent, 1997, 2, pp. 35-54.

Vergunningen werden uitgeschreven ondanks verzet van omwonenden.80

2.3 Besluit

Gent was tot ca. 1875

immers zeer gunstig voor handel en industrie, het uitgestrekte netwerk van waterlopen, kanalen en

grachten droeg hiertoe bij. Door dit net was er een min of meer gelijkmatig spreiding van

nijverheden over de binnenstad en verhoogde het aantal potentiële vestingsplaatsen.

De politieke, sociale en economische ontwikkelingen die in het Gentse plaatsvonden gedurende de

tweede helft van de 19de eeuw hadden een diepgaande invloed op de mentaliteit van haar burgers.

Op politiek vlak zien we dat gedurende heel de tweede helft van de 19de eeuw de liberale strekking

het voor het zeggen heeft in Gent, en dat de liberale politiek die er werd gevoerd dan ook vooral

ten goede kwam aan de notabele – lees rijke – burgers van de stad. Het stadsbestuur zorgde voor

een klimaat waarin de industrie zich naar believen kon ontwikkelingen. Of dit nu ten goede kwam

aan de levenskwaliteit of niet. De positieve economische ontwikkelingen die zich vanaf 1850

doorzetten, zorgden voor een klimaat waarin de burgerij de tijd en de middelen had om zich bezig

te houden met allerhande zaken. De 19de

80 BOGAERT, D., ‘1350 jaar Gent. De Gentenaars en hun vervuilers.’ In: CAPITEYN, A. (red.), Waar is de

tijd?, Gent, 1998, 12, pp. 275-294.

-eeuwse burgerlijke mentaliteit van ‘zien en gezien’

worden drukte dan ook haar stempel op de maatschappij. Het feit dat de burgerij tijd en middelen

had zorgde ervoor dat er een uitgebreid gamma aan mogelijkheden tot het besteden van deze tijd

en middelen ontstond. Het is net dit fenomeen waarbinnen we de oprichting van de ‘Maatschappij

voor Natuurlijke Historie’ kunnen kaderen. Het verenigingsleven kende immers een ware

bloeiperiode en vormde een belangrijk deel van het leven van de burgerij. In de verenigingen wed

immers niet enkele gezocht naar ontspanning, neen, politieke en economisch belangen speelden ook

hier mee. Wanneer we kijken naar de ontspanningswijzen die door de burgerij geprefereerd werden,

zien we dat het maken van wandelingen hoog op hun verlanglijst stond. Dit impliceert dat er

vraag was naar ruimtes waarin deze wandelingen konden plaatsvinden. Verder in deze scriptie

zullen we dan ook zien dat in het Gentse veel aandacht werd besteed aan het creëeren van groene

zones. We zien tevens dat er een groeiende interesse was voor de wetenschap en dat er een vorm

van discussiecultuur bestond.

We bemerken hier in feite een vreemde paradox: hoewel de fabrieken van de bourgeoisie een

belangrijke brond van milieuhinder en -verstoring vormden, wenst diezelfde bourgeoisie voor haar

vrijetijdsbesteding “propere natuur”. Men zou kunnen stellen dat de burger deze spanning mentaal

wegnam door de geestelijke verwerping van het stedelijke – nogmaals geconfirmeerd en versterkt

door de ophemeling van het platteland – en, voor zover dat tot de mogelijkheden behoorde, haar

fysieke verwijdering van de negatieve effecten van de industrialisering; met name de stank, de

ziektes en de slechte lucht.

3. En de wetgever?

3.1 Inleiding In dit hoofdstuk zal worden weergegeven in hoeverre de centrale en de Gentse overheid zich actief

inhield met het construeren van een milieuwetgeving gedurende de 19de eeuw. Wat was de reactie

van de wetgever op de vervuiling door de industrie en wat was haar visie op industriële

milieuhinder en milieuvervuiling door de industrie? Voor de reconstructie van de evolutie van de

wetgeving zal er voornamelijk gebruik worden gemaakt van het boek “Mileurecht” door W.

Lambrechts81 en het overzicht geboden door Verbruggen in het werk “De stank bederft onze

eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent.”82 Daarnaast biedt

de bijdrage van Bocken en Lavrysen in het ‘Milieu en natuurrapport Vlaanderen’83

81 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, 368 p.

een handig

overzicht om tot een goed begrip te komen van wat milieurecht nu juist inhoud.

82 VERBRUGGEN C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent., Gent, 2001, 176 p.

83 BOCKEN, H. & LAVRYSEN, L., ‘Juridische instrumenten’. , In: VERBRUGGEN, A. (red.), Leren om te keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen., Leuven, 1994, pp. 653-671.

3.2 Wat is milieurecht?

Het milieurecht maakt noch deel uit van het privaatrecht, noch van het publiekrecht. De reden

hiervoor is dat deze tak van het recht niet kan worden herleid tot één van deze domeinen van het

recht, ze doet haar chaotisch karakter eer aan. Milieurecht is chaotisch omdat het groeit naar

aanleiding van concrete problemen en incidenten die steeds complexer worden.84 Ook in het

verleden was dit het geval, regelgeving met betrekking tot milieu groeide uit noodzaak en niet uit

voorzienigheid. Het doel van het milieurecht is niet gelijk aan het doel van de traditionele

rechtstakken die de verhoudingen tussen mensen onderling of tussen de burger en de overheid

reguleert. De milieuordening, welke bijstand krijgt van het milieurecht is voornamelijk gericht op

de natuurlijke of fysieke omgeving van de mens. Het primaire doel van het milieurecht is dus het

regelen van de verhouding van de mens tot zijn fysieke omgeving en van de mensen onderling in

relatie tot deze natuurlijke of fysieke omgeving.85 Deze fysieke omgeving bevat zowel de levende

als niet-levende omgeving van de mens. Het milieurecht in de enge zin kan worden ingedeeld in 3

categorieën, milieuhygiënerecht, natuurbeschermingsrecht en landschapsbeschermingrecht. In de

ruime zin behoren ook het beheer van de natuurlijke rijkdommen, de ruimtelijke ordening en

stedenbouw, en de bescherming van monumenten, stads –en dorpsgezichten tot het milieurecht.

Onder milieuhygiënerecht verstaan we het recht dat als doel het voorkomen en tegengaan van

vermindering van milieukwaliteit door verontreiniging heeft.86 Voorbeelden hiervan zijn de

reglementering van gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke inrichtingen, die als gevolg hebben lucht

–en waterverontreiniging, geluidshinder etc.87 Natuurbeschermingsrecht heeft de bescherming van

de natuur en de bevordering van de biologische diversiteit tot doel.88

84 BOCKEN, H. & LAVRYSEN, L., ‘Juridische instrumenten’. , In: VERBRUGGEN, A. (red.), Leren om te

keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen., Leuven, 1994, pp. 653-671.

Voorbeelden hiervan zijn

wetgevingen die ook onder de noemer milieubeheerrecht worden genoemd zoals regelgeving met

85 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, p. 49. 86 BOCKEN, H. & LAVRYSEN, L., ‘Juridische instrumenten’. , In: VERBRUGGEN, A. (red.), Leren om te

keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen., Leuven, 1994, p. 654. 87 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, pp. 51, 108 & 133. 88 BOCKEN, H. & LAVRYSEN, L., ‘Juridische instrumenten’. , In: VERBRUGGEN, A. (red.), Leren om te

keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen., Leuven, 1994, p. 654

betrekking tot de bescherming van fauna en flora of het beheer van groene ruimten.89 Het

landschapsbeschermingrecht beoogt de bescherming van ecologisch, cultuurhistorisch of

esthetisch waardevolle landschappen.90

3.3 De 19de-eeuwse hinderwetgeving

Dit heeft gevolgen voor de fysische milieukwaliteit en

voor het behoud en beheer van het leefmilieu.

Hinderwetgeving is de regelgeving die economische activiteiten moest verzoenen met een ‘proper’

milieu. Deze regelgeving bleef tot en met het einde van het Ancien Régime beperkt tot plaatselijke

initiatieven. Gedurende het Ancien Régime werden alle ‘leefmilieuproblemen’ geregeld door het

gewoonterecht. Al gauw bleek echter dat dit gewoonterecht niet voldeed aan de eisen van een snel

veranderende stedelijke samenleving. Het stadsbestuur greep in en zocht naar een evenwicht

tussen de bevolking en bedrijven met expansiedrang. Voor 1800 konden de stedelijke reglementen,

door Poulussen91 ook wel milieugeboden genoemd, worden ingedeeld in 3 groepen.92

Een eerste

groep waren de reglementen die betrekking hadden op de vestigingsplaatsen van bepaalde

nijverheden, deze reglementen noemen we de vestigingsbeperkingen. Een tweede groep zijn de

productietijdbeperkingen, de geboden die hiervan deel uitmaken zijn deze waarin productie aan

vooraf vastgelegde tijdslimieten werd gekoppeld. De derde groep bevat regelgeving in verband

met afvalverwerking –of storting. Deze 3 milieugeboden waren ook van kracht in de stad Gent

maar net zoals in andere steden primeerde ook hier economische op het ecologische.

Milieuhygiënerecht en hinderwetgeving worden wel eens op dezelfde lijn gesteld maar hierover

bestaat echter discussie binnen de historiografie. Milieuhygiënerecht en hinderwetgeving worden

89 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, pp. 268 & 303. 90 BOCKEN, H. & LAVRYSEN, L., ‘Juridische instrumenten’. , In: VERBRUGGEN, A. (red.), Leren om te

keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen., Leuven, 1994, p. 654. 91 POULUSSEN, P., Van Burenlast tot milieuhinder. Het stedelijke leefmilieu. 1500-1800., Antwerpen, 1987,

208 p. 92 Ibidem, p. 95.

door historici niet gezien als synoniemen, integendeel. Voor de ene historicus is er bij een hinderwet

sprake van een eerste ‘milieuwet’ voor andere is er slechts sprake van een ‘burenwet’.93 Wanneer we

kijken naar de achterliggende reden en het doel dat men wou bereiken met bepaalde wetgeving

lijkt het er eerder op dat er sprake is van burenwetten, zoals de hinderwetgeving door Lintsen

wordt geïnterpreteerd. 94

De dossiers betreffende de hinderwet kunnen ons over diverse aspecten van het industriële verleden

informeren. Sinds 1999 zijn deze hinderwetdossiers via verhandelingen en projecten intensief

gebruikt voor het onderzoek naar industriële vervuiling in enkele Vlaamse steden tijdens de 19de

en de 20

ste eeuw. Indien de historicus beschikt over een lange, continue en volledige reeks, kan hij

relaties leggen met de economische conjunctuur. Continue reeksen weerspiegelen de industriële

vestiging in een bepaalde regio. De formulering van het protest dat deel uitmaakt van het

onderzoek ‘de commodo et incommodo’, zegt wat meer over de houding van de maatschappij ten

aanzien van vervuiling. Voor 1999 waren het voornamelijk industrieel archeologen en

techniekhistorici die deze dossiers gebruikten als bronnenreeks. 95

Door het toedoen van de centralisatiepolitiek van Napoleon trad op 15 oktober 1810 een nieuw

geüniformeerd decreet in voege om de vele klachten tegen bedrijven die ongezonde of hinderlijke

uitwasemingen veroorzaakten in te perken. Het keizerlijk decreet voerde een vergunningsplicht in

om een bedrijf te mogen opstarten en maakte een onderscheid tussen drie klassen van bedrijven,

naargelang van de graad van hinder. Overeenkomstig de drie klassen werd de vergunning verleend

door de nationale overheid, de provincie of de gemeente. Wanneer een vergunning geweigerd werd,

dan kon hiertegen hoger beroep worden aangetekend. Na de herzieningen van het

93 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 18 94 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 18 95 MESTDAGH, J., ‘Ontsluiting en valorisatie van archiefreeks over hinderwetgeving: pilootproject in Vlaanderen.’, In: Bibliotheek –en archiefgids Vlaanderen., LXXX, 2004, 5, pp. 22-27.

vergunningenstelsel in 1824 (de ‘Fabriekswet’) en in 1849 werden in 1863 grondige wijzigingen

aangebracht aan de regelgeving. Van de drie klassen bleven er maar twee over, deze werden

behandeld door ofwel het Schepencollege (klasse 2-bedrijven) ofwel de Bestendige Deputatie

(klasse 1-bedrijven). Naar het einde van de 19de eeuw toe groeide de aandacht voor

arbeidsveiligheid en -hygiëne. In de wet van 5 mei 1888 zijn de veiligheid en de gezondheid van de

werknemers nadrukkelijk present. Deze wet vormt nog altijd de basis van het vergunningenstelsel

van de gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke inrichtingen dat na de Tweede Wereldoorlog werd

gemoderniseerd en opgenomen in het Algemeen Reglement op de Arbeidsbescherming (ARAB) .

Sinds 1991 is het ARAB vervangen door de Vlarem I- en II-decreten.96 In wat volgt zal er een

overzicht gegeven worden van het decreet van 1810, de herzieningen van 1824 en 1849 en de

wijzigingen door het Koninklijk Besluit van 1863. 97

3.3.1. Het decreet van 15 oktober 1810

Deze preventieve wetgeving98, die de basis vormt van ons huidig milieuhygiënerecht, onttrok de

bevoegdheid over gevaarlijke, ongezonde en hinderlijke inrichtingen aan de gemeentelijke

overheid99 en voorzag een uniforme regelgeving voor heel België. Oorspronkelijk waren deze

inrichtingen volgens een Frans decreet van 2-17 maart 1791 onderworpen aan de

politiereglementen van de lokale besturen.100 Met het decreet van 1810 werd er afgerekend met

laksheid of misbruik en met de vaak uiteenlopende lokale reglementen.101

96 Ibidem, p. 22.

De grote

beslissingsbevoegdheid bij lokale besturen was eveneens een doorn in het oog van een het

napoleontisch bestuur dat streefde naar centralisatie. Naast het streven naar centralisatie was ook

het ontstaan van nieuwe soorten van industrie naast de textielnijverheid een stimulans voor de

nationale overheid om tot een uniforme regeling te komen. Dit creëerde een spanningsveld tussen

97 Hiervoor zal er gesteund worden op het overzicht gegeven door Verbruggen in: VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent., Gent, 2001, pp. 22-34.

98 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 23.

99 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, p.51. 100 Ibidem, p. 51 101 LEROY, P., Milieubeweging en milieubeleid., Antwerpen, 1985, p. 118.

de lokale en de centrale overheid.102 Binnen dit decreet werden de overheden aangeduid die

gerechtigd waren om aan ondernemingen exploitatievoorwaarden op te leggen om te verhinderen

dat hun werking overdreven hinderlijk zou zijn voor de omgeving waar zij wordt ingeplant.103

Deze exploitatievoorwaarden situeerden zich enkel op het vlak van de locatie waar de vervuiling

zou plaatsvinden. Op lokaal niveau bestond er in het Gentse destijds reeds een gelijkaardige

regeling. Binnen het nationale decreet werd er een onderscheid gemaakt tussen 3 verschillende

types van bedrijven. Overeenkomstig die drie klassen werd de vergunning verleend door de

nationale overheid, de provincie of de gemeente.104 Vanaf 1819 werd het mogelijk om bedrijven die

een overtreding beginnen te vervolgen, voorheen was dit slechts in beperkte mate mogelijk.105

3.3.2. De herzieningen van 1824 en 1849

Met het Koninklijk Besluit van 1824 werden enkele nieuwigheden aan het decreet van 1810

toegevoegd. Deze nieuwigheden betekende een vooruitgang op vlak van milieubeleid, hoewel ze

toen niet om die reden werden ingevoerd. Zoals eerder vermeld werden er in het decreet van 1810

enkel beperking opgelegd met betrekking tot de locatie van een vervuilende inrichting, welnu, met

het KB van 1824 werd het startschot gegeven om de aard of de omvang van de vervuiling aan

banden te leggen door bedrijven technische voorzieningen te laten treffen. 106 Een tweede

vernieuwing is de verandering van de beroepsmogelijkheden tegen een weigering of toelating van

een vervuilende inrichting.107

Het Koninklijk besluit van 1849 zorgde ervoor dat de aanvraagformaliteiten exact werden

bepaald, op deze manier werd een uniforme procedure nagestreefd.108

102 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 24.

Daarnaast werden er precieze

103 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, p.51 104 MESTDACH, J., ‘Ontsluiting en valorisatie van archiefreeks over hinderwetgeving: pilootproject in

Vlaanderen.’, In: Bibliotheek –en archiefgids Vlaanderen., LXXX, 2004, 5, p. 23. 105 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 24. 106 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 24. 107 Ibidem, pp. 24-25. 108 Ibidem, p. 27.

regels opgesteld waarin rekening werd gehouden met alle betrokken partijen: de industrie, de

buren van bepaalde inrichtingen en de administratie. Ook kwamen in de totstandkoming dit KB

voor het eerst de bedroevende arbeidersomstandigheden in de fabrieken ter sprake en de wil om

hierin verandering te brengen. Verder werd de betekenis van een aantal begrippen uit het decreet

van 1810 op punt gesteld. ‘Dangereux’ betekent nu ‘met brand –of ontploffingsgevaar. ‘Insalubre’

werd op drie betekenisniveaus ontleed. Op een eerste niveau zien we bedrijven met uitwasemingen

schadelijk voor de gezondheid worden bevonden en dus ‘insalubre’ zijn109, op een tweede niveau

zien we het gevaar voor de gezondheid van de arbeider en op een derde niveau zien we dat het

woord betrekking kan hebben op schade aan de vegetatie. Incommode tenslotte werd gebruikt

voor bedrijven die overlast of materiële schade veroorzaakten. De begripsbepaling van dit KB

blijft geldig tot op het einde van de 19de eeuw, vanaf dan zien we dat definiëring meer het werk van

wetenschappers dan van politici zal worden.110

3.3.3. Het KB van 1863, een kind van zijn tijd

Voor de jaren ’60 van de 19de eeuw kwamen zonder twijfel de jaren ’50, ook in deze periode was de

hinderwetgeving onderhevig aan veranderingen. Hoewel er met het aftreden van de regering

Rogier in 1852 een vermindering van interesse zou geweest zijn voor de openbare hygiëne kan er

niet worden beweerd dat de opeenvolgende regeringen het probleem aan de kant schoven.111 De

veranderingen die in de wetgeving werden aangebracht kwamen er doordat er rellen waren

ontstaan rond de chemische fabrieken in de Sambervallei en de campagne tegen de zinkfabirek van

de maatschappij Vieille Montagne te Saint-Léonard.112

109 Ibidem, p. 26.

De overheid kon niet anders dan

maatregelen uit te vaardigen. Minister van Binnenlands Zaken P. De Decker stelde een expert aan

en riep een onderzoekscommissie onder leiding van Prof. J.T.P. Chandelon in het leven. Op 19

februari bood hij De Decker het rapport van de onderzoekscommissie aan. De Decker legde de 10

concrete maatregelen die in het rapport naar voor werden geschoven naast zich neer en stelde een

110 Ibidem, p. 27. 111 DEVOS, G., ‘Milieuverontreiniging door de industrie omstreeks het midden van de 19de eeuw.’, In:

Bijdragen tot de geschiedenis: Liber Alumnorum Karel Van Isacker., Antwerpen, 1980, p. 366. 112 Ibidem, p. 367.

KB op waarin hij de directeurs van de chemische fabrieken 2 maanden de tijd gaf om tot actie over

te gaan. De industriëlen kregen dus de vrijheid om zelf te oordelen over de noodzaak van

technische voorzieningen. Na afloop van de termijn hadden slechts twee op vijf bedrijven

wijzigingen in hun productieproces doorgevoerd.113 Door tussenkomst van de overheid werden

uiteindelijk toch nog verbeteringen aangebracht, het KB van 14 mei 1856 was iets concreter. Naast

de regelingen met betrekking tot de chemische nijverheid zien we dat het KB van 1849 zal worden

aangevuld en beter toepasbaar gemaakt wordt. Er werd meer nauwkeurigheid geëist over de

inplanting van een bedrijf in een bepaalde omgeving, daarnaast werd er door een ministerieel

besluit beslist om een voorlopige administratieve toezichtsraad op te richten.114

Deze raad stond in

voor de supervisie van de hinderlijke bedrijven uit klasse 1. In maart 1856 werd er een budget

uitgetrokken om deze raad op permanente basis te laten functioneren. Daarnaast werd voor de

controle van tweede en derde klasse bedrijven de hulp van de provinciale medische commissies

ingeroepen. Deze commissies dienden volgens een wet uit 1818 in iedere provincie te zijn opgericht,

ze stonden in voor de juridische en wetenschappelijke omkadering van de nationale

hinderwetgeving. Ze was een belangrijk orgaan in de strijd voor een betere openbare gezondheid.

Haar werkterrein bevatte het toezicht op de geneeskunde, het verstrekken van adviezen aan

plaatselijke besturen met betrekking tot hygiëne, openbare gezondheid en besmettelijke ziektes en

het al dan niet verlenen van vergunningen voor de oprichting van een van een ‘gevaarlijke,

ongezonde en hinderlijke inrichting’. In deze actie kunnen we een eerste stap zien naar de

decentraliserende wetgeving op gevaarlijke, ongezond en hinderlijke bedrijven.

In 1863 was een liberale regering aan de macht, de economie bloeide en er was een onvoorstelbaar

geloof in de industrie en de wetenschap. De wetgeving werd aangepast in het voordeel van de

industriële ontwikkeling. Met het KB van 1863 was er sprake van decentralisatie en

vereenvoudiging van de procedure beschreven in de KB van 1849. De bemiddeling door de centrale

113 Ibidem, p. 369. 114 Ibidem, p. 375.

administratie bij het toekennen van vergunningen voor bedrijven binnen de eerste klasse zorgde

volgens de liberale regering voor een vertraging en de procedure werd als nutteloos beschouwd. Om

deze rede werd de bevoegdheid van de provinciale overheid uitgebreid. De industrie kreeg met

andere woorden weer vrij spel.115 In de toelichting van dit KB aan de vorst stelde minister van

Binnenlandse Zaken A. Vandenpeerenboom dat in dit KB het verzoenen van de belangen van de

industrie, de arbeider en de gemeenschap centraal stonden.116 Door de decentralisatie versnelde de

vergunningsprocedure en konden nutteloze formaliteiten worden vermeden. De drieledige opdeling

van de hinderlijke bedrijven werd een tweeledige opsplitsing.117 Het college van burgemeester en

schepen stond in voor de vergunningen van inrichtingen van tweede klasse en tijdelijke

inrichtingen. Bedrijven die tot de eerste klasse behoorden verkregen hun vergunning door de

bestendige deputatie. In 1863 werd er meer aandacht besteed aan de hygiëne in de fabriek en op

deze wijze dus aan de werkomstandigheden. Vanaf 1863 moest bij iedere vergunningsaanvraag

voor een eerste klasse bedrijf een nota zitten waarin de maatregelen ter beschermingen van de

werknemers werden opgenomen.118

Het KB van 1863 was een aanzet tot een repressief stelsel

gunstig voor de industrie. De industrie klaagde over de preventieve maatregelen van de overheid en

kon zich meer vinden in de repressieve Brits-geïnspireerde wetgeving.

Gedurende de verdere liberale regeringsjaren onder Frère-Orban veranderde er weinig aan het KB

van 1863. Wanneer de regering in 1870 viel en er een conservatief -katholiek bewind aan de macht

kwam, hield dit geen verandering in voor de hinderwetgeving. Pas in 1886 zien we weer wijzigingen

in de wetgeving. In dat jaar werd een KB uitgevaardigd dat het interne aspect bij het verstrekken

van vergunningen versterkte. Deze verandering was een vooruitgang voor de arbeider, op vlak van

milieu had ze echter weinig te betekenen.119

115 Ibidem, p. 376.

In 1888 kwam er een nieuwe wet met betrekking op

116 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 30.

117 Ibidem, p. 376. 118 VERBRUGGEN C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-

eeuwse Gent., Gent, 2001, p. 31. 119 Ibidem, p. 33.

het toezicht op gevaarlijke, ongezonde of hinderlijke inrichtingen en op stoomtuigen en

stoomketels. In deze wet wordt veel aandacht besteed aan de veiligheid en de gezondheid van de

werknemers. De uitvoering van deze regelgeving lag dan ook bij het Ministerie van Arbeid. De

huidige VLAREM I en II decreten vervangen het voormalige ARAB (Algemeen Reglement van de

Arbeidsbescherming) waarin na de Tweede Wereldoorlog het gemoderniseerde vergunningsstelsel

werd opgenomen. De basis voor het ARAB werd gevormd door de wet van 5 mei 1888.120

3.4 Gent, de provincie, en de wetgeving De centrale overheid had de lokale overheden in 1810 haar bevoegdheden inzake het verstrekken

van vergunning voor schadelijke inrichtingen ontnomen. Dit wilde echter niet zeggen dat de stad

volledig beslissingslam werd gemaakt. De lokale overheid stond immers nog altijd in voor de

uitvoer van de opgelegde wetgeving. In jaren waarin het economisch goed ging of vlak na

epidemische rampen zien we dat er vanuit de lokale overheid in Gent strenger wordt opgetreden

tegen vervuilende bedrijven.121 Vanaf 1859 kan er in de verslagen van de politie worden

teruggevonden welke en hoeveel boetes er werden uitgeschreven voor het achterlaten van afval op

straat en voor het niet vegen van de stoep. Deze overtredingen stonden reeds in 1804 in het

politiereglement ingeschreven. Vanaf 1872 zien we dat inbreuken op de wet ‘ongezonde en

gevaarlijke inrichtingen’ werden opgenomen in het verslag van de politie in het ‘Bulletin

Administratif de Gand’. Verbruggen stelt dat de Gentse overheid een gematigd repressief beleid

voert in de jaren die volgen op een epidemie en tijdens perioden van economische crisis. Vanaf de

tweede helft van de 19de

120 Ibidem, p. 34.

eeuw blijkt de bekommernis van de lokale overheid voor de openbare

hygiëne te stijgen, Een duidelijke stijging van het aantal geregistreerde inbreuken is merkbaar

vanaf 1866, wanneer Gent werd getroffen door een cholera-epidemie; rond 1875 zien we dat er

minder overtredingen werden geregistreerd. Gedurende de economische crisis van de jaren ’80 zien

121 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reacties op de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent., Gent, 2001, pp. 39-40.

we eveneens een spectaculaire stijging van het aantal inbreuken.122

Vanaf 1895 kwam er in Gent

een volledig gedoogbeleid, de verklaring hiervoor is dat de meest hinderlijke bedrijven zich elders

gingen vestigen waar ze zonder gehinderd te worden naar alle hartelust konden vervuilen.

Op provinciaal vlak werden er vanaf 1818 Provinciale Medische Commissies in het leven geroepen,

zoals eerder vermeld kregen zij in 1863 de bevoegdheid over het verlenen van vergunningen.

Daarnaast waren zij belast met het toezicht op de geneeskunde en met het geven van adviezen aan

plaatselijke besturen inzake hygiëne, openbare gezondheid en besmettelijke ziektes.123

3.5 Andere 19de-eeuwse wetgeving met betrekking tot de natuur

De

wetgevende middelen die de provincie had om milieuvervuiling door de industrie aan banden te

leggen was zeer beperkt, enkel reglementen met betrekking tot de exploitatie van de niet-

bevaarbare waterwegen behoorden tot hun domein. De provincie Oost-Vlaanderen voerde in 1850

reeds een eerste reglement in met betrekking tot de waterhuishouding. Aanvankelijk interesseerde

de kwaliteit van het water de provincie niet, pas in 1866, na de choleracrisis, werd ook hieraan

belang gehecht. De uitvaardiging van eerste nationale wet met betrekking tot watervervuiling in

1877 zorgde niet voor aanpassingen in de provinciale regelgeving. In 1879 kwam er een nieuw

provinciaal reglement. De onduidelijkheden in deze reglementering werden via omzendbrieven

rechtgezet.

In 1854 bestond er in België een Boswetboek dat de exploitatie van bossen reguleerde., aan de

basis van het opstellen van deze tekst lagen voornamelijk economische motieven. De tekst handelt

over de reglementering voor het kappen van bos. Hoewel de maatregelen die hierin worden

aangehaald hoofdzakelijk economisch waren, konden ze ook milieubeschermend werken. Zo mocht

er bijvoorbeeld niet ongecontroleerd worden gekapt.

122 Ibidem, p. 43. 123 Ibidem, p. 57.

In 1877 werd, in navolging van de Engelse ‘Public Health Act-Rivers pollution prevention’ van

1876, ook in België een wet opgesteld betreffende de pollutie van de niet-bevaarbare waterlopen.

De wetgever was echter voordien reeds bekommerd om de toestand van het water.124 In 1900 werd

een studiecommissie opgericht die een onderzoek moest instellen naar de oorzaken van de

toenemende waterbevuiling en die maatregelen moest voorstellen om deze te verhelpen. In deze

maatregelen diende zowel rekening gehouden te worden met de mens als met de gemeenten,

waarvan het afvalwater naar de waterlopen werd versluisd. Resultaten kwamen echter niet voort

uit de suggesties van deze commissie.125

3.6 Besluit

Wanneer we de hinderwetgeving en haar evolutie doorheen de 19de eeuw heel algemeen gaan

bekijken kunnen we stellen dat de wetgevingen en reglementen die werden opgesteld door de

centrale, provinciale of lokale overheid niet voortkwamen uit overtuiging dat men aan het

timmeren was aan een weg naar een beter leefmilieu. Nee, de wetgever had het al moeilijk genoeg

met het zoeken naar een manier waarop ze de economische belangen van het platteland en de stad

kon verzoen met een beleid dat de openbare gezondheid niet schade. Ook met de agrarische

belangen diende immers rekening gehouden te worden. Aanvankelijk was de hinderwetgeving op

nationaal vlak een compromis tussen de liberale industriëlen en de conservatie katholieken die de

landbouwbelangen behartigden. In de jaren ’60 van de 19de eeuw zien we dat er een liberale

overheid aan de macht is die de compromissenpolitiek liet varen en een beleid ging voeren dat

economische groei ten goede kwam. De industrie kreeg bij wijze van spreke carte blanche. Dit

wilde niet zeggen dat de overheid niet geplaagd zat met het feit dat een ander algemeen belang

altijd maar duidelijker aanwezig was: met name de openbare gezondheid was als probleem

incontournable geworden. Ook in de tweede helft van de 19de

124 Ibidem, p. 43.

eeuw zien we zoals gezegd een

125 LAMBRECHTS, W., Milieurecht., Gent, 1985, p. 66.

stijging van de bekommernis van de lokale overheid voor de openbare hygiëne, de grote industrie

werd echter ontzien. Dat Gent een industriestad was onder een liberaal bewind kwam duidelijk tot

uiting in haar bestuurswijze. Van een echt diepgeworteld milieubewustzijn is geen sprake.

4. Groen in Gent

4.1 Inleiding Sinds het midden van de 18de eeuw zien we dat er een groeiende behoefte was aan groen in de stad.

Parken in de moderne grootstad werden een must. In een eeuw tijd verdrievoudigde het Europese

bevolkingscijfer126

126 Van 175 miljoen mensen in 1801 naar 447 miljoen in 1910.

wat er voor zorgde dat steden aan een hoog tempo begonnen te groeien. Er was,

om hygiënische redenen, nood aan een ruimere toevoer van lucht en licht. De nood aan het brengen

van natuurschoon in de steden werd ingezien, het was meteen ook duidelijk dat dit op grote schaal

diende te gebeuren127

Gents stadsgroen en bij uitbereiding het Belgische groen in de steden is tot op heden slechts in

beperkte mate bestudeerd. Echte basiswerken zijn er over dit onderwerp in België niet terug te

vinden, in tegenstelling tot andere Europese landen zoals Engeland, Frankrijk, Nederland en

Duitsland. In 1982 werd voor het eerst een geschiedenis gemaakt van de tuinen van de stad Gent in

het kader van de internationale stijlevoluties. Het lijkt mij interessant om hier een overzicht te

geven van hoe men in het Gentse aan groenvoorziening in de stad deed gedurende de 19de eeuw en

aan het begin van de 20ste eeuw en dit aan de hand van een tentoonstellingsgids uitgegeven door de

stad Gent, Dienst Monumentenzorg en stadsarcheologie.128

4.2 Gentse parken

Met deze tentoonstelling was Gent de

eerste stad in Vlaanderen die de geschiedenis van haar tuinen bestudeerde. Ik zal deze studie

aanvullen met materiaal dat handelt over de beplanting en de reglementen met betrekking tot deze

beplanting en met informatie uit krantenartikels waaruit er een duidelijke opinie blijkt ten

opzichte van het Gentse groen. Deze informatie heb ik teruggevonden in de collectie ‘Vliegende

Bladen’ van de Gentse universiteitsbibliotheek; onder andere aan de hand van de trefwoorden

‘plantations’, ‘ parc’ en ‘parc citadelle’.

Gedurende de 18de

127 CASPERS, T., De Geschiedenis van de Natuurbescherming in België van 1910 tot 1940., Tilburg, 1992, p.

41.

eeuw was er weinig fantasie met betrekking tot de concepten inzake tuinaanleg.

Vanaf 1800 deden zich echter belangrijke wijzigingen voor. De zuivere en formele Franse tuin

verdween en we zien dat er zich een evolutie voordoet richting “Engelse tuin”. Er werd geleidelijk

aan gebroken met de tuinkunst van de afgelopen 200 jaar en men ging meer en meer zien in de

landschapstuin, een tuin die spontaan lijkt te groeien, zonder strakke lijn. De impuls voor deze

128 BOON-BAILLIEUL, B., COLMAN-STEVENS, C., DESEYN, G., e.a., Gent, Groen van nu en toen. Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu., Tielt, 1982, 96 p.

vernieuwing was afkomstig vanuit Engeland. Men vond dat men zich met de formele tuin te ver

verwijderde van de natuur en haar vormen. Vanaf nu wou men zich bij manier van spreken in de

vrije natuur wanen wanneer men van het terras stapte. Er mochten geen grenzen zijn tussen de

tuin en het omringende landschap, afsluitingen mochten de eenheid tussen het hof en de omgeving

niet in de weg staan.129 Dit idee kunnen we kaderen binnen de verandering in de psyche van de

19de-eeuwse burger, de mens begon zich immers meer aangetrokken te voelen tot de wilde natuur.

Deze gedachte past ook binnen de 19de-

eeuwse romantische stroming.

In de stad waren deze nieuwe concepten met betrekking tot tuinaanleg niet volledig realiseerbaar

vermits er van een eenheid tussen tuin landschap moeilijk sprake kon zijn. De meeste tuinen bleven

ommuurd. Binnen de ommuurde oppervlakte, die vaak niet al te groot was, trachtte men dan een

landschap te reconstrueren. Om dit te bereiken gebruikte men technieken zoals het creëren van

niveauverschillen en grillige vormen. Tuinversieringen zoals beelden, fonteinen, vogelkooien en

prieeltjes bleven, net zoals in de vorige eeuw, erg geliefd. In de tweede helft van de 19de

eeuw

werden zelfs begraafplaatsen als park aangelegd, monumentale bouwwerken werden dan tussen

het groen verspreid. Een Gents voorbeeld is de “jardin des morts” op de Westerbegraafplaats. Deze

begraafplaats werd in 1863 aangelegd en werd ontworpen door Adolphe Pauli, Gents

stadsarchitect.

De zogenaamde natuurlijkheid van de tuinen kende haar grenzen, door de verbeteringen in de

tuinbouw zien we dat er steeds meer uitheemse soorten werden gebruikt in de tuinarchitectuur. 130

129 BOON-BAILLIEUL, B., COLMAN-STEVENS, C., DESEYN, G., e.a., Gent, Groen van nu en toen.

Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu., Tielt, 1982, p. 57.

Daarnaast werden bloemen ook liefst per kleur gegroepeerd en werd er veel aandacht besteed aan

het mooi samen gaan van kleuren en vormen. Echt natuurlijk kan dit niet genoemd worden, de

ingrepen die gebeurden kwamen volledig voort uit een bepaalde esthetische visie. Met de intrede

130 Ibidem, p. 58.

van de landschapstuin werd er een statement neergezet: het spontane en het natuurlijke

primeerden op het ordelijke en symmetrische. Het pittoreske is niet langer de inspiratiebron voor

de romantische gevoelens bij de burgers.131

Sinds het begin van de 19de eeuw zien we dat Gent zich meer en meer ontwikkelt als industriestad

met alle gevolgen van dien. De gegoede burgers van de stad gingen hun rijkdom onder andere

etaleren door de aanleg van prachtige tuinen in de omgeving van hun woning of fabriek, een

groene oase onder de rook van de schoorstenen. Van de privé-tuinen van de welstellende van toen

zijn er tot op heden sporen terug te vinden in het Gentse. Het gebeurde dat rijke burgers-

fabrikanten ervoor kozen om hun huis in de nabijheid van hun fabriek op te trekken. De

aangelegde tuinen die bij deze woningen hoorden waren eenvoudig en niet al te groot. Bij

uitbereiding van het bedrijf werden deze fabriekstuinen vermoedelijk zonder verpinken

geliquideerd. 132 Twee bekende private tuinen waren deze van Lieven Bauwens en de wintertuin

van Charles de Kerckhove de Dentergem.133 In het Zuidstation vormde de grote exotische

wintertuin in de “salle des pas perdus” een attractie voor de wachtende reiziger en de flanerende

Gentenaar gedurende de tweede helft van de 19de

eeuw. Door de toenemende verstedelijking en

industrialisering in Gent prefereerden enkele hoogstaande Gentse families het leven buiten de stad.

Ze trokken zich terug in kastelen, waarbij uiteraard enorme parken hoorden, aan de rand van

Gent.

Naast deze private tuinen waren er ook openbare tuinen en tuinen die bij openbare instellingen

hoorden. Scholen en ziekenhuizen bezaten vaak ruime en rustige groenaanplantingen. Deze tuinen

hadden vaak een aanvullende functie ten opzichte van het gebouw waarbij ze hoorden. 134

131 Ibidem, p. 59.

Zo

132 Ibidem, p. 62. 133 Ibidem, p. 63. 134 Ibidem, p. 65.

werden de schooltuinen aangelegd met de bedoeling de leerlingen na de lesuren wat ontspanning te

geven. Tevens is het waarschijnlijk zo dat de tuin werd gezien als educatief element, een

botanische tuin met didactische doeleinden. Een voorbeeld van een schooltuin die we vandaag nog

altijd kunnen aanschouwen is de tuin van het Sint-Lukasinstituut die werd aangelegd vanaf 1863-

1864. De ziekenhuistuinen droegen bij aan de 19de-eeuwse aandacht voor het feit dat zieken

waardig behandeld dienden te worden. Frisse lucht, vrijetijdsbesteding en ruimte werden sinds

toen gezien als noodzakelijk voor het herstel. Om die reden werden de ziekenhuistuinen als zeer

belangrijk beschouwd. Dr. Jozef Guislain was één van de pleitbezorgers die het therapeutische

belang van voldoende groene ruimten bij de opvang van psychiatrische patiënten benadrukte.135

Het Gentse openbaar groen werd vanaf de 19

de

eeuw een belangrijk punt op de agenda van de

stedelijke overheid van de stad Gent. Deze interesse kwam voornamelijk voort uit het belang dat

men vanuit medische hoek aan hygiëne begon te hechten. In een voorgaand deel spraken we reeds

over de invloed van de hygiënisten op het stedelijk beleid, hier zien we een voorbeeld. Impulsen

vanuit de geneeskundige wereld zorgden dus voor een gerichter groenbeleid, hierom werd

voornamelijk de milieuzuiverende functie van het groen benadrukt. Bomen kregen de functie van

zuurstofverschaffers. Met de jaren begon men in te zien dat groen ook voor andere doeleinden

benut kon worden, men begon met de aanleg van rustbrengend recreatiegroen. Parken, squares en

wandelingen fungeerden als gemeenschappelijke tuin voor rijke, zondagse wandelaars.

De burger diende in het begin nog vertrouwd gemaakt te worden met de omgang met het groen.

Het stadsbestuur diende het openbare groen aldus te beschermen door het uitvaardigen van een

“Reglement tot het beschermen der beplantingen en wandelingen van de stad”136

135 Ibidem, p. 68.

, de

teruggevonden versie dateert uit 1877 . De toenmalige burgemeester stelt in zijn introductie op

deze tekst dat:

136 U.C.B. VB Fonds I P33 (trefwoord Plantations).

“Malgré la surveillance exercée dans les promenades publiques, les plantations de la ville

continuent à être l’objet de dégradations, qu’il importe d’autant plus de réprimer, qu’elles sont,

dans le plus grand nombres des cas, le résultat d’actes de mauvais gré. »

Hoewel er in ‘Gent, groen van nu tot toen’ gesteld wordt dat de mensen rond 1870 zich meer

gedisciplineerd begonnen te gedragen omdat ze gewoon waren aan het openbaar groen, toont deze

tekst aan dat dit nog niet het geval was. Tevens kunnen we uit dit fragment afleiden dat de stad

haar openbaar groen belangrijk genoeg vond om het onder bewaking te plaatsen. In het vervolg

van de introductie lezen we dat de wet van 28 september 1791 met betrekking tot het beschadigen

van bomen wordt uitgebreid en van haar lacunes wordt ontdaan. Het “Reglement tot het

beschermen der beplantingen en wandelingen van de stad” is tweetalig opgesteld. De strafmaat die

werd opgelegd kon variëren van 1 tot 20 frank en zelfs tot een gevangenisstraf van 5 dagen. Een

boete van 1 tot 10 fr. werd opgelegd wanneer één van de volgende regels werd overtreden:

“Art. 1. Het is verboden op straf van eener boete van eenen tot tien frank:

1° op de grasperken of op de boorden der perken te gaan of er zich neer te zetten, of door

beplantingen der wandelingen of openbare hovingen te gaan;

2° er bloemen, vruchten of andere deelen der planten te plukken;

3° in squares of hovingen paarden of vee te leiden, er met rijtuigen of kruiwagens door te rijden,

of er met ladders of andere voorwerpen in te gaan. Nogtans zullen de paarden en de ruituigen op

riemen of op veeren, en dienende tot het vervoer van personen, in de wegen door het College aan te

duiden mogen rondrijden, indien deze toestand zulks niet belet.

4° in banken of boomen teekens of insnijdingen te doen.

Art. 2. Dezelfde straf zal toegepast worden op dengene welken door onvoorzichtigheid of gebrek

aan voorzorgen, boomen of struiken zal beschadigd hebben.”

Een boete van 3 tot 20 frank of een gevangenisstraf van 1 tot 5 dagen werd opgelegd indien:

“Art. 3. Alwie kwaadwillig een of meer boomen of struiken verminkt of ontschorst hebben, zelfs

zonder dat deze daardoor vergaan, zal bestraft worden met eene boet van drie tot twintig frank en

met eene gevangenzetting van een tot van een tot vijf dagen, of slechts met eene enkele dezer

straffen. Bij hervalling zal, behalve de boet, de gevangenzetting altijd uitgesproken worden.”

Wat zeggen deze boetes ons nu? Om de juiste conclusies te kunnen trekken is het noodzakelijk te

gaan kijken naar de inkomsten van een tijdgenoot. Indien deze boetes hoog waren in vergelijking

met de inkomsten van een 19de-eeuwse Gentenaar kunnen we stellen dat het openbaar groen en de

bescherming ervan door het stadsbestuur als zeer belangrijk werd beschouwd, indien de boetes

laag zijn, kunnen we afleiden dat ze eerder een formaliteit waren. We maken hier een vergelijking

met het loon van een arbeider in de tweede helft van de 19de eeuw. Een arbeider ontving in 1850

voor één dag werken 1,5 fr. in 1900 bedroeg het loon voor één dag werk ongeveer 2,5 fr.137 Dit wil

zeggen dat wanneer een arbeider, of één van zijn kinderen, schade zou aanrichten aan het

openbare groen, dat de minimale boete van 1 fr. 2/3 van zijn dagloon zou bedragen. Wanneer we

dan gaan kijken naar de budgetverdeling van een arbeidersgezin zien we dat tot aan het begin van

de 20ste eeuw 75% van de inkomsten naar levensmiddelen gingen, 23% ging naar kledij, huishuur

en energievoorziening en 1 à 2 % werd besteed aan gezondheidszorg en hygiëne.138

137 DE WEERDT, D., Het sociale leven in België, arbeiders en het arbeidersleven 1844-1914., A.G.N., deel 12,

Haarlem, 1981, p. 108.

We kunnen dan

ook vaststellen dat er in een arbeidersgezin niet veel ruimte was voor het betalen van boetes en dat

de boetes in vergelijking met hun inkomsten hoog lagen. Wat we ons echter wel dienen te realiseren

is dat het openbare groen waarschijnlijk vooral de gegoede burgers als doelgroep had. Het lijkt mij

immers niet uitgesloten dat de arbeiderspopulatie van de stad Gent niet kon mee genieten van de

wandelingen, de “squares” en de ‘openbare’ parken in de stad, expliciet bewijs voor deze stelling

kan ik echter niet aanbrengen.

138 VANDENBROECKE, C., Sociale geschiedenis van het Vlaamse volk., Leuven, 1984, p.226.

Vanaf het midden van de 19de eeuw zien we dat de uitbouw van het Gentse groen steeds meer

succes heeft.139

Aanvankelijk waren de Kouter en de Coupure de uitverkoren wandelplaatsen voor

de welgestelde burgers, op deze plaatsen konden ze elkaar zien en gezien worden. Deze

wandelplaatsen werden niet onderhouden maar dit kon hun populariteit bij de burgers niet

wegnemen.

In de nacht van 20 op 21 juli 1860 werden de octrooirechten afgeschaft, dit was het startsein van

een razendsnelle en onomkeerbare ontwikkeling. De stadsomwallingen werden dichtgegooid en

werden systematisch als wandelingen ingericht, de stadspoorten werden één voor één afgebroken.

De tegenstelling tussen stad en platteland vervaagde. 140

139 BOON-BAILLIEUL, B., COLMAN-STEVENS, C., DESEYN, G., e.a., Gent, Groen van nu en toen.

Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu., Tielt, 1982, p. 69.

Het stedelijke groenbeleid beperkte zich

aanvankelijk tot het aanplanten van bomen langs invalswegen en waterlopen. In 1860 besloot Ch.

De Kerckhove de Denterghem, toenmalig burgemeester van de stad Gent en notoir groenliefhebber,

een inspecteur aan te stellen voor de openbare beplantingen. Op deze manier kon er ernstig werk

worden gemaakt van het openbaar groen. Hubert Jean Van Hulle kreeg als eerste deze taak en

verwezenlijkte de eerste stadsparken, de aanleg van heel wat schooltuinen en de uitbereiding van

het bomenbestand in de straat. Onder hem werden er plannen gemaakt voor de aanleg van

“Promenades et plantations publiques, boulevards et squares”. Het dossier werd samengesteld uit

45 aquarellen die ontwerpen voorstelden voor de beplanting van 17 boulevards, het volledige

traject van de vroegere stadswallen en 11 wandelingen. Waar er voldoende ruimte was werden de

wandelingen uitgebreid met squares. Met de term boulevard werd een brede laan bedoeld die langs

weerzijden afgezet was met bomen. De eerste square, dit zijn kleine parkjes die meestel Engels zijn

uitgewerkt en bij voorkeur worden gerealiseerd op een kruispunt van wegen of op stukken

braakliggende grond tussen huizen of bedrijven, werd ingericht was het aan het St. Anna-plein in

140 CAPITEYN, A., Gentse torens achter rook van schoorstenen, Gent in de periode 1860-1895., Gent, 1983, p.7.

1869. Om echte parken aan te kunnen leggen was er veel meer ruimte nodig vandaar ook dat de

grotere parken zich gaan situeren aan de randen van de oude binnenstad. De parken waar we dan

over spreken zijn het park van de dierentuin, het park van het Casino en het Citadelpark (1875-

1890).141

In april 1851 werd te Gent de “Maatschappij voor Natuurlijke Historie” opgericht, iedere stad die

zijn provinciaal karakter wenste te overstijgen diende dit gedurende de 19de eeuw onder andere te

bewijzen door het openen van een “Jardin Zoologique” binnen de spreekwoordelijke stadsmuren.

Het succes van de Antwerpse dierentuin zorgde ervoor dat het ook bij de Gentse burgers begon te

kriebelen. Met de aankoop van 500000 m² grond was het startschot voor de aanleg van het

dierenpark gegeven. Het park werd aangelegd volgens de plannen van architect Adolphe Pauli,

eveneens lid van de Maatschappij. Een tijdgenoot beschreef de tuin als volgt:142

“De geheele aanleg van den tuin is fraei, bevallig en afwisselend: hy bevat uitgebreide graspleinen

en grootse bloemperken; regte en kronkelende wegen, dreven, lanen en voetpaden; is doorsneden

van heldere waterleidingen, waerover eenig zeldzaem gemaekte brugjes liggen; er is een groote

waterkom of bassin waerin eene fontein die het water tot op eene aenzienlyke hoogte doet spuiten.

Byna te midden van het park verheft zich, boven eene met smaek aaangelegde rots, een yzeren

paviljoen, waeronder, gedurende het schoone jaergetyde, op bepaalde dagen, meestel door

krygsmuzieken de bevallige stukken worden uitgevoerd.”

Een bezoeker van de stad Gent en de dierentuin schreef in een lezersbrief aan het Journal

Universel dat hij bij een bezoek aan de stad Gent absoluut de dierentuin diende te bezoeken omdat

141 BOON-BAILLIEUL, B., COLMAN-STEVENS, C., DESEYN, G., e.a., Gent, Groen van nu en toen.

Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu., Tielt, 1982, pp. 70-71 + zie bijlage voor inplantingplan in het toenmalige Gent.

142 STEYAERT, J.J., Volledige beschrijving van den Stad Gent., Gent, 1857.

er niets zo een aantrek heeft als de bezienswaardigheden gecreëerd door de natuur. Hij vertelt dat

een lange laan hem naar het park leidt, aan zijn linkerkant ziet hij de spoorweg en een

locomotieven, hij maakt hierbij de opmerking dat deze zaken van grote symbolische waarde zijn

voor de huidige maatschappij, een maatschappij waarin lawaai en rook niet meer uit weg te

denken zijn met alle gevolgen van dien. Aan zijn rechterzijde echter ziet hij echter een lieflijker

tafereel, de Sint-Pietersabdij. Bij het binnen komen van de dierentuin moet de auteur spontaan

denken aan de beschrijving van de plantentuin van Parijs door ene M.J. Janin. Onrechtstreeks

deelt de auteur dus mee dat de Gentse dierentuin en de beplantingen daar aanwezig een

gelijkaardig effect op hem hebben. Hij vindt de dierentuin één van de meest verfrissende en

rustgevende plaatsen in het tumultueuze Gent. Men kan hier in alle kalmte verkoeling vinden,

naar de bloemen kijken, kortom men kan hier genieten van alle kleine geneugten die de natuur ons

schenkt. Ook de verschillende dieren spreken tot de verbeelding. Wat de auteur het meeste

aanspreekt in de Gentse dierentuin is de zuiverheid van de verschillende stroompjes en vijvers,

volgens hem zijn het klare spiegels. De vogels in deze watertjes vertoeven worden al even lyrisch

beschreven. Ook de zoogdieren komen in deze tekst aan bod, aan ieder dier wordt door de auteur

een land gekoppeld, van een dromedaris voor Afrika tot een olifant voor India en van een geit voor

Thibet tot een buffel voor Algiers. Naast de dieren en de aanplanting van de zoo wordt ook de

architectuur besproken. Nadat deze uitvoerig aan bod gekomen is, stelt de auteur dat de Belgische

dierentuin naast het entertainen van het publiek vaak nog andere doeleinden hebben, namelijk het

domesticeren van wilde dieren, hen laten acclimatiseren, het perfectioneren van bepaalde rassen

door kruising en de studie van onbekende diersoorten. Volgens de auteur is dit het onderzoeksveld

van de dierentuinen. Zij kunnen op makkelijke wijzen bijdragen aan de studie van de verschillende

diersoorten. De directie van de Gentse dierentuin zou hier erg goed in zijn geslaagd. Vooral de

acclimatiseringprogramma’s met de schapen en angorageiten leken goed te werken. Op deze

manier is een dierentuin niet enkel een plaats waar er amateurs samenkomen, of waar er gezellig

gewandeld kan worden, nee op deze manier is een dierentuin een plaats waar er wordt gewerkt aan

de uitbouw van onze beschaving. Het is natuurlijk wel zo dat er voornamelijk nuttige dieren

gedomesticeerd dienen te worden, we mogen er ons door onze menselijke ijdelheid niet toe laten

brengen een leeuw of een tijger te willen domesticeren. Het artikel wordt beëindigd met een citaat

van ene M. Esquiros: “ Beaucoup de races sauvages restent à conquérir; beaucoup des espèces

conquis restent a perfectionner. Les animaux domestiques, ces monument de la civilisations pétris

dans la chair, sont des ouvrages inachevés. » De beschrijvingen van het park van de dierentuin in

deze artikels geven ons een zeker beeld van het park. Ook hier kan er gesproken worden van een

Engelse tuin, grote grasvelden, stroompjes en een rots zorgen voor de landschappelijke look.

Blijkbaar moet de tuin erg mooi zijn geweest en met oog voor detail geconstrueerd. Hoewel de

dierentuin werd ingedeeld onder de noemer “openbaar groen” was hij niet voor iedereen

toegankelijk, een inkomprijs van 1fr. hield arbeiders en bedienden op een veilige afstand van de

flaneerde burgers, daarnaast werd de aanleg van het park niet volledig door de stad gefinancierd,

particuliere aandeelhouders stonden in voor het kapitaal nodig voor de aanleg van het park. Op de

dierentuin, haar uitzicht, oprichting, werking etc. wordt in het tweede deel van deze scriptie dieper

ingegaan, weliswaar vanuit een andere invalshoek dan degene die hier werd aangewend, namelijk

het groen in Gent en de publieke perceptie van dit groen. In het tweede deel zal er immers

aandacht worden besteed aan de relatie tussen het zoölogische genootschap en het milieu in het

algemeen.

Een ander park dat onder de noemer “openbaar” valt is het park van het Casino. Het Casino is het

“lokaal” van de Koninklijke Maatschappij voor Landbouw en Plantkunde (K.M.L.P.) dat werd

opgetrokken tussen de huidige Coupure, Therisanenstraat en Rozemarijnbrug. Het stadsbestuur

droeg een steentje bij door het kosteloos ter beschikking stellen van een deel van de gronden.

Stadsarchitect Roelandt tekende de plannen en in juni 1835 werd de eerste steen gelegd.143

143 BOON-BAILLIEUL, B., COLMAN-STEVENS, C., DESEYN, G., e.a., Gent, Groen van nu en toen.

Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu., Tielt, 1982, p. 84.

Rondom het Casino was er een prachtige tuin, in het centrum bevond zich een grasveld dat

omringd werd door bomen en bloemperken. Een onregelmatige vijver sierde het achterliggende

gedeelte. Vanaf het midden van de 19de

eeuw kon men met gaslantaarns de tuinen feestelijk

verlichten.

Het Citadelpark, was het grootste en voornaamste park van de stad Gent. Het werd aangelegd op

de terreinen van de citadel die sinds 1831 de stad diende te verdedigen. Dit park is gegroeid uit een

Engelse tuin die te situeren was tussen de Kortrijksesteenweg en de Leopold-II laan. Deze Engelse

tuin werd verkaveld in 1875 nadat de citadel werd afgebroken. Over de afbraak van de kazerne van

de citadel, dewelke werd aangekocht door de stad toen het leger verhuisde naar de nieuwe

Leopoldkazerne, is er heel wat commotie geweest, verscheidene krantenartikels en opiniestukken

werden hieromtrent gepubliceerd in verschillende Gentse dagbladen. Een speciale commissie werd

aangesteld om op zoek te gaan naar de beste oplossing, het behoud of de afbraak van de

kazerne.144 Uiteindelijk werd de kazerne gesloopt, haar ingang werd als monument bewaard. Dit

alles speelde zich af tussen 1908 en 1909, met de wereldtentoonstelling van 1913 in het

vooruitzicht diende men er immers voor te zorgen dan Gent er op haar best voorkwam. Een heel

ander opiniestuk vinden we terug in ‘t Volksbelang van 15 oktober 190.2145

in deze tekst wordt op

zeer lyrische wijze de schoonheid van het Gentse Citadelpark beschreven:

“Vooral in ons park is het verrukkelijk bij droog weder. Wat een kleurschakeering van geel en

bruin, van zilver en rood, het avondpurper van een rijke levensdag… de gezonde lucht… Houdt ge

van droomend, zacht ruischend water, is uw ziel vervuld van poëzie of zijt ge liefhebber van de

godenleer, ge zult voldaan worden aan de vijvers, de brug en watervalletjes… Bij ’t weinige licht

der enkele lantaarnen bemerkt ge nachtvlinders, een ratteken of domme eend, die plotseling door

een uil wordt heengevoerd.”

144 U.C.B. VB fonds II P9 artikel uit Flandre libéral van 26 mei, 1908 (trefwoord: Parc Citadelle). 145 U.C.B. VB fonds II P9 artikel uit ‘t Volksbelang van 15 oktober 1902.

Zoals eerder vermeldt, werd het nieuwe park aangelegd na de afbraak van de Citadel. De

inspecteur van het openbare groen Van Hulle tekende de plannen, in 1874 werden deze

goedgekeurd en in 1875 startte men met de uitvoering van de plannen. De aanleg van het park

gebeurde volgens het Engelse patroon, een landschapstuin dus. De aanleg van het park gebeurde

stapsgewijs, naarmate de verschillende bastions werden afgebroken en naarmate er geld vrij kwam.

In 1890 was de aanleg van het park voltooid. Het duurde echter niet lang vooraleer men met

nieuwe werken begon. De afbraak van de kazerne bracht een grote verandering met zich mee en

ook de wereldtentoonstelling van 1913 zorgde voor wijzigingen.

In de Flandre liberale van 22 mei 1893146

“Chacun sait que l’un des principes généraux de l’hygiène publique, consiste à maintenir dans la

plus grande pureté possible, l’air nécessaire à la vie humaine "

vinden we een artikel terug dat handelt over de openbare

beplanting, de herkomst en het nut hiervan en het Citadelpark. We lezen dat het parken zoals het

Citadelpark nog niet zo lang geliefd zijn bij het publiek. Het nut van openbare beplanting zou pas

sinds 1850 erkend zijn geworden. De impuls voor de inbreng van groene zones in de stad zou

afkomstig zijn vanuit New York en zich al snel over heel Europa verspreid hebben . Het nut van de

openbare parken, zo wordt in dit artikel gesteld, is tweeledig. Ten eerste hebben de openbare

parken een moraliserende invloed op de arbeidersklassen en ten tweede dragen ze bij tot de

publieke gezondheid. Daarop wordt er verder gegaan over de algemene principes met betrekking

tot de publieke hygiëne en het belang van schone lucht.

Hierop volgt een uiteenzetting over de gevolgen van het ademen van een groot aantal personen

binnen een beperkte ruimte. Er wordt gesteld dat:

“La respiration donne lieu à la formation d’acide carbonique dont l’air s’empare; de plus, il s’y

accumule une multitude de particules organiques dont la présence peut donner lieu à la production

146 U.C.B. VB fonds I P33.

de miasmes et par suite à la propagation de certaines maladies. Dans les villes, la présence de

nombreuses usines, la fermentation de détritus animaux ou végétaux, les émanations de fosses

d’aisances, sont de nouvelles causes de viciation de l’air atmosphérique »

Op deze stelling volgt dan de verklaring waarom er aan groenvoorziening in de stad dient gedaan

te worden, namelijk :

“C’est pour contribuer au maintien de la purité de l’air que l’on doit réserver dans les villes une

place suffisante aux plantations. Les parties vertes des végétaux décomposent, en effet, sous

l’influence de la lumière solaire l’acide carbonique de l’ar, s’emparent du carbone et restituent à

l’atmosphère l’oxygène qui sert à la respiration des hommes et des animaux »

Wanneer we verder lezen, zien we dat de auteur stelt dat in een stad, zoals Gent, met een grote

arbeiderspopulatie nood heeft aan groene zones:

“Notre administration a compris que s’il est une ville où la présence d’une nombreuse population

ouvrière nécessite la création de parcs publics »

4.3 Besluit Wanneer we al deze gegevens als één geheel gaan bekijken kunnen we concluderen dat de 19de-

eeuwse Gentse burger wel degelijk oog had voor groen in zijn stad. De rijken trakteerden zichzelf

op de aanleg van een privé-tuin of een tuin in de nabijheid van hun fabrieken, een ideale manier

voor het etaleren van hun welgesteldheid. Het Gentse stadsbestuur leek gedurende de 19de eeuw

wel degelijk de natuur naar de stad te brengen. Er werden parken, squares en wandelingen

aangelegd en ook scholen en ziekenhuizen kregen wat groen in hun omgeving. Onze vraag richt

zich echter meer op het idee achter het aanleggen van deze groene zones, waarom en met welk doel

legden rijke burgers hun eigen tuinen aan en waarom en met welk doel zorgde de stad voor

openbare beplanting. Hiervoor kunnen we enkelen redenen bedenken. Voor de eerste groep lijkt

het mij vooral een kwestie van persoonlijk prestige. Een tuin aanleggen en onderhouden kost geld,

dus wie een tuin had, had geld over om aan luxe te besteden. Daarnaast zal ook de stijgende

interesse van de burger in plant –en kruidtuinkunde en bij uitbereiding het hele botanische

gebeuren gedurende de 19de

Een eerste verklaring is dat deze interesse voorkwam uit het belang dat men vanuit medische hoek

meer belang aan hygiëne begon te hechten, een goede hygiëne droeg immers bij tot een betere

volksgezondheid. Impulsen vanuit de geneeskundige wereld zorgden dus voor een gerichter

groenbeleid, om deze rede werd voornamelijk de milieuzuiverende functie van het groen

benadrukt. Men dacht dat men door wat groen naar de stad te brengen de vervuiling kon

bestrijden. Hoewel dit in mijn ogen eerder een simplistische oplossing was, want de industriële

vervuiling verminderde immers niet doordat er enkele parken werden aangelegd, duidt dit mijn

inziens toch op een zeker bewustzijn van het feit dat “natuur” een milieuzuiverende functie had.

Dit betekent echter niet dat men actief bezig was met het beschermen van deze natuur, de impuls

om aan groenvoorziening te doen, kwam immers voort vanuit een hygiënisch standpunt en niet

vanuit een echt milieubesef, wel kunnen we hier misschien de groei van een milieubesef in zien.

Een tweede mogelijkheid is dat het stadsbestuur op deze manier iets wilde doen om haar gegoede

burgers te plezieren, want was het niet zo dat vele van hen kozen voor een verblijf buiten de stad

om aan de drukte en vervuiling door de industrie te ontsnappen? Groene zones boden de stedeling

een uitwijkmogelijkheid binnen de grenzen van de stad en boden de gegoede burgers een plaats

waar ze konden flaneren en elkaar ontmoeten onder informele omstandigheden. Een derde

mogelijke verklaring zie ik in de algemene Europese tendens naar het aanleggen van parken in de

steden. Het stadsbestuur vond waarschijnlijk dat het niet kon achterblijven op andere grote steden

en zag in de aanleg van de parken een manier om het prestige van de stad te vergroten. Als vierde

eeuw niet vreemd zijn aan de drang tot het aanleggen van persoonlijke

privé-tuinen of wintertuinen.Wat nu kunnen de drijfveren van het stadsbestuur zijn om aan

openbare groenvoorziening te doen. Enkele mogelijke verklaringen kunnen aangehaald worden.

mogelijke verklaring kunnen we nog vermelden dat het Gentse stadsbestuur in de periode 1857-

1881 een uitgesproken bloemenliefhebber aan het hoofd had staan, burgemeester Charles de

Kerckhove de Denterghem.

Wanneer we kijken naar de teruggevonden krantenartikels waaruit we een publieke opinie kunnen

afleiden, merken we op dat het groen in de stad met open armen werd ontvangen. Daarnaast zien

we ook dat de publieke opinie geloofde in de zuiverende kracht van het stadsgroen.

5. Saneren door te urbaniseren

5.1 Inleiding Als gevolg van de vele structurele veranderingen die plaats vonden binnen het stedelijk milieu,

evolueerde de Gentse stedelijke ruimte doorheen de 19de eeuw in een ijltempo. Naar het einde van

de 19de

Het was dit toenemend industrieel karakter van de stad dat ervoor zorgde dat er een

saneringsproces op gang kwam. In het verloop van de sanering van Gent neemt de industrie neemt

immers een speciale plaats in, vermits zij één van de voornaamste vervuilers was.

eeuw toe kunnen we zelfs spreken van stedelijke mutaties die men kan beschouwen als een

ruimtelijk antwoord op de structurele veranderingen veroorzaakt door de industriële revolutie.

Een periode van industriële expansie had tot een bepaald type van industriële inplanting in het

stadscentrum geleid.

147 Rond het

midden van de 19de

147 Gemeenteblad 1867, p. 545.

eeuw was de stad een onleefbaar conglomeraat van sloppenbuurten en

bedrijven geworden, de stad was te klein en men ging op zoek naar een oplossing voor dit

probleem. Met de uitvoering van het Zollikofer-De Vigne plan werd te Gent de bouwwoede in gang

gestoken.

5.2 Situatie voor het Zollikofer-De Vigneplan

Voor 1860, dus voor het opheffen van het octrooirecht, was Gent een ommuurde industriestad. De

bevolkingsaangroei en de stijgende industrialisatie hadden ertoe geleid dat de oude binnenstad, die

omsloten werd door een driehoekige 16de-eeuwse omwalling, vrijwel volledig was volgebouwd met

‘invularchitectuur’148. Als gevolg van de verdubbeling van de bevolking tussen 1800 en 1860 was de

binnenstad overbevolkt, verpauperd en ongezond. Gent was rond het midden van de 19de eeuw

herschapen in een onleefbare verzameling van sloppenbuurten en fabrieken. Omvangrijke beluiken

zoals de beruchte Batavia-wijk vormden de voorbode van deze verdichting van bebouwing. Door

de hoge bevolkingsconcentratie en de gebrekkige hygiënische omstandigheden in deze

arbeiderswijken waren deze buurten vaak het lont van de epidemieën die de stad Gent regelmatig

teisterden. Hoewel deze ziektegolven voornamelijk de arbeidersklasse troffen, eisten ze ook hun tol

onder de voorname burgers. De burgerij wilde niet langer geconfronteerd worden met deze

verpauperde en verziekte buurten en verworpen de sociale integratie. In plaats van een oplossing te

zoeken voor de gebrekkige openbare hygiëne deelden ze de stad op in sectoren met als criterium: de

sociale klasse waartoe men behoorde. In Gent kon men 3 zones onderscheiden: het centrum, daar

rond de residentiële kwartieren en dan een gordel waarin allerhande functies konden worden

ondergebracht. In het midden van de 19de

Een belangrijke voorwaarde voor de industriële opleving vanaf de jaren 1850 was, onder andere, de

ontwikkeling van nieuwe transportroutes en –middelen in de loop van de 19

eeuw is deze indeling van de stad in zones nog vrij ruim

op te vatten.

de

148 CAPITEYN, A., Gentse torens achter rook van schoorstenen, Gent in de periode 1860-1895., Gent, 1983, p. 21.

eeuw. Dit streven

naar een integraal netwerk voor verkeer en vervoer had gevolgen voor zowel de stad als voor de

stadsrand. De stedelingen richtten al hun hoop op een spoorweg die dienst moest doen als

levenslijn voor het economisch leven. Het station werd naar goed gewoonte ingeplant aan de

stadsrand en kreeg aldus de functie van nieuwe stadspoort toebedeeld. In Gent was het gebied

rond de Muinkmeersen de plaats bij uitstek voor de inplanting van een station. Aanvankelijk

werd er eerst een voorlopig station (1837) gebouwd dat werd omsloten door twee pleinen.

Vervolgens werd het station door een aantal straten verbonden met het stadscentrum. Deze

verbindingen zullen echter al gauw onvoldoende blijken. De buurt rond het station ontwikkelde

zich in een recordtempo tot bruisend stadsdeel. Luxewoningen en winkels werden opgetrokken en

in 1851 werd nabij het Zuidstation ook met de aanleg van de Gentse dierentuin van start gegaan.

Voor de huizen die werden opgetrokken in de buurt van het station werd er door de stad een strikt

programma opgelegd voor de gevelarchitectuur.

Naast stations werden ook bedrijven vaak ingeplant aan de stadsrand. De grootste concentratie

van textielverwerkende nijverheid vinden we terug aan de rand van de binnenstad, dicht bij de

waterwegen. Op gebied van watervoorziening was de periode 1840-1850 baanbrekend. Het

stadsbestuur werd door veelvuldige overstromingen gedwongen tot het nemen van maatregelen. In

deze periode werd er veelvuldig onderzoek gevoerd naar de mogelijkheden om rioleringen te

verbeteren. Daarnaast werden er vanaf het midden van de 19de

Om tot stadsuitbreiding te kunnen overgaan was het noodzakelijk dat de oude stadsmuren werden

gesloopt. Zolang er octrooirechten werden geëist diende men zich immers intra muros te vestigen

om aan allerhande belastingen te ontsnappen. Pas met de afschaffing van de octrooirechten in

1860 werden de Gentse stadswallen gedempt en de overbodige stadspoorten gesloopt. Het gevolg

hiervan was een ongekende stadsuitbreiding en bouwactiviteit. Door het wegvallen van de

belasting op voedingswaren konden de angstvallig vrijgehouden landbouwgronden binnen de oude

stadsmuren in aanmerking komen voor verkaveling en bebouwing. Op hetzelfde ogenblik werd

beslist om de vroegere stadsvesten te dempen en een prestigieuze ringboulevard aan te leggen.

eeuw uit hygiënische overweging

een aantal oude grachten en binnenwateren gedempt of overwelft.

149

149 DAMBRUYNE J., BRAL, G.J. e.a., Een stad in opbouw: Gent van 1540 tot de wereldtentoonstelling van

1913., Tielt,, 1992, p. 251.

Eveneens in het jaar ’60 werd Hubert Jean van Hulle door burgemeester Charles de Kerckhove de

Denterghem, zelf een berucht groenliefhebber, aangesteld als inspecteur der openbare

beplantingen. Hij werd belast met de opmaak van een dossier voor de aanleg van ‘Promenades et

Plantations publique, Boulevards et Squares’ Het dossier werd samengesteld uit 45 aquarellen die

ontwerpen voorstelden voor de beplanting van 17 boulevards, het volledige traject van de vroegere

stadswallen en 11 wandelingen. Waar er voldoende ruimte was werden de wandelingen uitgebreid

met squares.

De nieuwe territoriale aanwinsten, ontstaan door de afschaffing van de octrooirechten, lieten de stad toe om de haven en

spoorweginfrastructuur op een degelijke wijze uit te bouwen, dit was een vereiste voor de uitbouw van Gent tot een

internationale handelsstad.150 De belangrijkste spooruitbreiding kwam er in de periode 1867-1880 door de aanleg van een

ringspoorweg. Daarnaast konden de Gentse industriëlen ontsnappen aan de beperkingen van de binnenstad. Vanaf nu gingen

ze hun fabrieken inplanten buiten de oude stadswallen, de arbeiders volgden noodgedwongen en werden op deze manier

weggesaneerd uit de binnenstad. Nieuwe wijken ontstonden rond de fabrieken en het centrum van de stad werd opgeëist door

de burgerij.151

5.3 Het Zollikofer-De Vigneplan

De belangrijkste nieuwe wijken waren deze rond de Brugse Poort, het Rabot, de Muide en de haven, de

Dampoort, Sint-Pieters-Aalst en Sint-Pieters-Aaigem en Heernis.

In de eerste helft van de 19de eeuw waren het vooral de middenstand en de kleine burgerij geweest

die aan roofbouw hadden gedaan in de stad. Ze vulden alle open en bebouwbare ruimte in met

huisjes en beluiken. De bevolkingsdruk binnen de stadswallen had een opmerkelijke verandering in

het kwalitatief patroon van de bebouwde oppervlakte veroorzaakt.152 Ook in de tweede helft van

de 19de eeuw zien we particulier initiatief, maar deze keer waren het de burgerij en de

grootgrondbezitters die gingen urbaniseren. Zij wilden de oude stad herschikken tot een

residentiële woonwijk waarin een steeds toenemend aantal verzorgingsfuncties zouden worden

gelokaliseerd.153

150 BALTHAZAR, H., ‘19de en 20ste eeuw, Groei tot industriële grootstad.’, In: DECAVELE, J., Gent, apologie

van een rebelse stad., Antwerpen, 1989, p. 172.

Van roofbouw werd overgegaan naar roofurbanisatie, die voortduurde tot na 1900.

In navolging van het ‘urbanisme pratique’ van Hausman in Parijs of Anspach in Brussel werd er

ook in de Gentse binnenstad druk gebouwd en getransformeerd. In 1882 werd het Zollikofer- De

Vigne plan door het Gentse stadsbestuur aangenomen. Met de uitvoering van het plan Zollikofer-

151 ADRIAENSEN, F., Het plan De Vigne-Zollikofer, Gent 1860-1914. Een stedenbouwkundig-historisch onderzoek naar de ontwikkeling van de Zuidwijk., Gent, 1984, p. 17.

152 Ibidem, p. 4. 153 Ibidem, p. 3.

De Vigne werd er een prestigieuze verbinden tot stand gebracht tussen het Zuidstation en het

stadscentrum. 154 Daarnaast werd ook de Nederschelde-wijk gesaneerd, deze wijk was berucht voor

haar lamentabele leefomstandigheden. Deze werden in de hand gewerkt doordat de wijk beheerst

werd door twee stromen die erdoorheen vloeiden, de Nederschelde en de Oude Schelde.155 Deze

sterk vervuilde rivieren hadden een desastreuze invloed op de openbare hygiëne en bijgevolg ook op

de openbare gezondheid in de wijk. De Oude Schelde werd als het ware gebruikt als riool, alle afval

van de bewoners van de beluiken kwam erin terecht. Door de uitvoer van het Zollikofer-De Vigne

plan zou hieraan dus een einde komen, de arbeiderswijken werden immers gesaneerd. Het

zwaartepunt van de stad zal verlegd worden naar de buurt rond het Zuidstation. De Zuidwijk ging

vanaf nu een aantrekkingspool voor verzorgingsfuncties worden. Brede lanen gingen de

binnenstad met het Zuidstation verbinden, wat het prestige van de stad Gent zeker ten goed

kwam. De burgers konden nu net zoals de Brusselaars kuieren over brede boulevards. Omstreeks

1888 was het Zollikofer – De Vigne plan nagenoeg volledig uitgevoerd. Het plan hield echter geen

rekening met de bestaande omstandigheden in de wijk en dacht in tabula rasa termen.156

5.4 Besluit

Het plan

Zollikofer-De Vigne werd in de lokale pers opvallend koel onthaald. Zowel uit katholieke, liberale

als socialistische hoek kwam er kritiek.

In de het debat dat werd gevoerd omtrent de sanering van de stand Gent werd een belangrijke

plaats ingenomen door de industrie. Met industrie komt immers industriële hinder. Daarnaast

vormden er zich in de buurt van de fabrieken ook arbeidersgemeenschappen, de beluiken, met alle

sociale en hygiënische wantoestanden van dien. De eerste saneringwerken in Gent werden

uitgevoerd omstreeks 1860, de eerste buurten die werden gesaneerd waren deze in het zuiden van

de stad, dit gebeurde na 1865. In de buurt van het Citadelpark en in de wijk tussen de

154 BALTHAZAR, H., ‘19de en 20ste eeuw, Groei tot industriële grootstad.’, In: DECLAEVE, J., Gent, apologie

van een rebelse stad., Antwerpen, 1989, p. 172. 155 ADRIAENSEN, F., Het plan De Vigne-Zollikofer, Gent 1860-1914. Een stedenbouwkundig-historisch

onderzoek naar de ontwikkeling van de Zuidwijk., Gent, 1984, p. 48. 156 Ibidem, p. 205.

Bagattenstraat en de Bataviawijk werden er grondige urbanisatiewerken uitgevoerd.157 Na de

choleracrisis werd de gezondmaking van de Neerschelde-wijk een prioriteit, de Proviniciale

Medische Commisie had hierover in 1861 reeds een advies gedaan dat toen werd genegeerd met alle

gevolgen van dien. Verschillende voorstellen158

De urbanisatiepolitiek die in de stad Gent gevoerd werd moet zeker tot het interesseveld van de

19

voor de sanering van de wijk werden ingediend

maar pas in 1882 werd er een plan aangenomen, in de vorm van het Zollikofer – De Vigne ontwerp.

de

-eeuwse Gentse burger behoort hebben, in het tweede deel van deze scripti zullen we ons dan

ook afvragen of ook de leden van de ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ zich in het debat

hieromtrent gemengd hebben.

157 DAMBRUYNE J., BRAL, G.J. e.a., Een stad in opbouw: Gent van 1540 tot de wereldtentoonstelling van

1913., Tielt, 1992, p. 255. 158 We zien in deze polemiek regelmatig de naam Burggraeve opduiken. Burggraeve was lid van het

stichtingscomité van de ‘Maatschapij voor Natuurlijke Historie’ te Gent. In het verdere verloop van deze scriptie zal hij nog aan bod komen.

6. De hygiënisten

6.1 Inleiding Wie zijn ze, wat doen ze en wat is hun rol in de opkomst van het moderne milieubesef. De

geschiedenis van de hygiëne en de evolutie van de geneeskunde op deze geschiedenis vormen een

belangrijk onderdeel van de milieugeschiedenis. Het is de ontwikkeling van de geneeskunde die aan

de basis lag van de strijd voor een verbetering van de openbare hygiëne. Het zijn eveneens deze

ontwikkelingen die een belangrijke invloed hadden bij de zoektocht van de politiek naar

maatregelen om de openbare hygiëne te verbeteren. In dit hoofdstuk zullen we ons dan ook

afvragen welke ontwikkelingen zich hebben voorgedaan op vlak van geneeskunde doorheen de

tweede helft van de 19de

6.2 De vooruitgang van de geneeskunde en de hygiënistenbeweging

eeuw en zullen we kijken of deze ontwikkelingen ook in het Gentse werden

verspreid.

159

In 1974 onderscheidden de Franse Anneles historicus Le Roy Ladurie en andere Franse

geschiedkundigen twee types van historische vervuiling: de ‘pollution industrielle’ en de ‘pollution

microbienne’ Deze typologie werd later nog verder uitgebreid omdat ze niet volstond, ze liet

immers enkele aspecten buiten beschouwing en omvatte niet het hele fenomeen vervuiling.160

159 Voor dit deel werd er voornamelijk gesteund op de het werk van Karel Velle: VELLE, K. & VIAENE, E., Lichaam en hygiëne., Gent, 1984. & het artikel van Thoen en Verbruggen: THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’, In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, pp. 79-84.

Voor

de geschiedenis van de hygiëne is het echter de term ‘pollution microbienne’ die van belang is

160 VERBRUGGEN, C., De stank bederft onze eetwaren. De reactie om de industriële milieuhinder in het 19de-eeuwse Gent., Gent, 2002, p. 6.

zullen we niet verder ingaan op de andere types van historische vervuiling.

‘Pollution microbienne’ is wat we in het Nederlands onder de term bacteriële vervuiling kunnen

rekenen. Deze vorm van vervuiling is de oudste en de meest natuurlijke. Ze wordt veroorzaakt

door de ontwikkeling van bacteriën tussen rottend materiaal in stilstaand water en vond haar

ontstaan tegelijkertijd met het opkomen van de geürbaniseerde vorm van samenleven. Door Le

Roy Ladurie werd de term omschreven als ‘de liederlijke stank, viezigheid en andere gevaren die

kleefden aan de stedelijke levenswijze.’161

Zoals in de inleiding van dit deel reeds aangehaald is het de ontwikkeling van de geneeskunde die

de oorsprong lag van de weg naar een betere hygiëne en was het evenzeer de ontwikkeling van de

geneeskunde die de politiek de juiste weg wees voor de creatie van een betere openbare hygiëne.

De voedselcrisis en de daaropvolgende golf van ziekten in de jaren 1840 maakte van publieke

hygiëne een hot topic. In de sociaal-medische literatuur vonden we hier dan ook sporen van terug.

Een voorbeeld hiervan is ondermeer het schrijnende rapport over de toestand in de Gentse

beluiken van de hand van twee Gentse artsen, Dr. Heyman en Dr. Mareska dat in 1848 verscheen.

Vanaf de jaren 1840-1850 zien we in de medische wetenschap een evolutie, de leer van de oorzaken

der ziekten ontwikkelt zich verder. Net als in andere landen zijn het in België ook de

sociaalhygiënisten en gezondheidsstatistici die belangrijk werk verrichten in dit onderzoeksveld.

Het zijn zij die aan de wieg stonden van de ‘hygiënistenbeweging’. Deze beweging had speelde een

grote rol in de strijd voor de verbetering van de openbare hygiëne. Vanaf 1851 diende de

gemeentelijke overheden registers bij te houden waarin de doodsoorzaken van hun inwoners

vermeld stonden. Jaarlijks diende hiervan dan een kopie te worden opgestuurd naar het de

centrale administratie voor statistiek. Deze administratieve verplichting en de ontwikkeling van

de medische geografie was van groot belang voor de 19

Het is de geschiedenis van het milieu en de hygiëne die

net dit type van vervuiling als haar onderwerp heeft. Deze geschiedenis beschrijft de stroeve

totstandkoming van onze hedendaagse hygiënische infrastructuur, welke werd in gang gestoken

door enkele geëngageerde geneeskundigen, de hygiënisten.

de

161 Ibidem, op cit. p. 7.

-eeuwse hygiënisten. Door de

verwetenschappelijking van de samenleving doorheen de 19de

Hoewel er sinds 1818 reeds Medische commissies bestonden op provinciaal niveau zien we dat deze

pas sinds 1848 door de uitbereiding van haar bevoegdheden een werkelijke invloed gaat uitoefenen.

De overheid was geschokt door de crisissen van het afgelopen decennium en wou de hygiënische

omstandigheden gaan verbeteren. In deze periode zien we in België dan ook meer instellingen die

instonden voor de openbare gezondheidszorg, de deuren openen. Aanvankelijk stond de commissie

in voor het afleveren van diploma’s aan medische personeel en moest ze waken over de

gezondheidssituatie van de bevolking. Daarnaast gaf ze adviezen aan de provincieraad wanneer

deze een besluit uitvaardigde, ook diende zij jaarlijks verslag uit te brengen bij de minister. Dit was

echter een formaliteit daar de bevoegdheden van de Staat en haar interventiekracht zeer gering

waren in vergelijking met deze van de lokale overheden.

eeuw steeg ook de medische kennis.

Door deze vooruitgang sijpelde het ook bij de overheid langzaam door dat het hygiënisch

bewustzijn van belang was voor de uitbouw van een gezond stedelijk milieu.

162 De lokale autonomie in deze werd

onderschreven door een gemeentewet uit de jaren 1780. Met de uitbereiding van de bevoegdheden

van deze commissie nam het Gentse stadsbestuur in 1848 initiatief tot sanering van verouderde

stadswijken.163 In de tekst van Thoen en Verbruggen lezen we echter dat er onafhankelijk van deze

commissies de ‘Comités de Salubrité Publique’ werden opgericht deze ‘Comités voor openbare

gezondheid kregen van de gemeenten hiertoe bevoegdheden over de openbare hygiëne. In 1880

versmolten de lokale medische commissies en de comités voor openbare gezondheid tot plaatselijke

Geneeskundige commissies. De belangrijkste steden, een noemer waaronder we Gent kunnen

plaatsen, kregen een Bureau d’Hygiène’, In Gent kwam dit bureau er in 1891. Deze dienst kreeg

alles wat met volksgezondheid verband hield onder haar hoede. 164 Naar het einde van de 19de

162 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’, In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.),

Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, p. 81.

eeuw

toe ging de centrale overheid zelf instaan voor het medisch toezicht. Dit zorgde voor een snelle

verbetering van de openbare hygiëne. Aanvankelijk werden geneeskunde en openbare hygiëne nog

163 DAMBRUYNE, J., BRAL, G.J. (red.), Een stad in opbouw: Gent van 1540 tot de wereldtentoonstelling van 1913., Gent, 1995, p. 196.

164 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’. In:ART, J. & VANHAUTE, E. (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, p. 81.

ingedeeld onder de Ministeries van Binnenlandse Zaken of deze van Industrie en Openbare

Werken, in 1936 zien we dat er een apart ministerie wordt opgericht: het Ministerie van

volksgezondheid.

Voor de hygiënisten was schoon water de oplossing voor de problemen die zich voordeden op vlak

van volksgezondheid. De creatie van een net dat openbare watervoorziening voorzag was één van

de belangrijkste aspecten in de strijd voor een betere openbare hygiëne. Voor de Eerste

Wereldoorlog bleef de distributie van zuiver water echter één van de primaire vraagstukken van de

openbare gezondheidszorg. De bezorgdheid van de hygiënisten kwam voort uit de toen voor waar

aangenomen miamisme-theorie: ‘wat stinkt, is ongezond’. Vermist vuil water stinkt moest het dus

wel ongezond zijn. De hygiënisten hadden als voornaamste doel door een verbetering van de

publieke hygiëne het leven van de bevolking verbeteren, om hun ideeën aan de man te brengen

gingen ze zich politiek engageren. Ook in Gent waren er artsen aan het werk die zich inlieten met

de zorg om de openbare hygiëne. Zoals eerder vermeldt waren er de artsen Heyman en Maresk die

in 1848 in een officieel rapport de armtierige toestanden in de Gentse beluiken aankaarten.

Daarnaast waren er ook de dr. Burggraeve en dr. De Moulin. Deze eerste was eveneens lid van de

‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’. Als lid van de gemeenteraad, een functie die hij geruime

tijd bekleedde165

165 DEVOLDER, K., Gij die door’t volk gekozen zijt…De Gentse gemeenteraad en haar leden., Gent, 1994,

pp. 252-253.

, lid van de ‘Sociéte Anonyme pour l’Améloration des Demeures Ouvrières’ en lid

van de hygiënische commissie van de stad Gent was hij ten zeerste begaan met de levenskwaliteit

van de arbeiders in de beluiken. In 1851, het jaar van de oprichting van de Gentse dierentuin, laat

hij zich voor het eerst opmerken in de gemeenteraad door het indienen van een rapport waarin hij

de levensomstandigheden in de het beluikencomplex Batavia hekelt. Hij dient tevens een ontwerp

in voor een arbeiderswoongemeenschap of familistère. Dit plan was zeer progressief voor zijn tijd

en had een liberale inslag. Door te investeren zouden immers zowel arbeiders als industrie profijt

doen. Zijn project was geïnspireerd op het werk Robert Owen en Charles Fourier maar werd nooit

uitgevoerd.166 Gedurende zijn mandaat als Gents gemeenteraadslid maakte dr. Burggraeve

regelmatig gebruik van zijn positie om de hygiëneproblematiek aan de orde te brengen. In het

Gemeenteblad zijn er regelmatig opmerkingen en voorstellen van hem terug te vinden. Deze

voorstellen situeren zich vooral rond het thema openbare hygiëne en de verbetering van de

levensomstandigheden van de arbeider. Burggraeve legde eveneens de nadruk op een betere

voorziening op vlak van riolering en waterleiding.167 Hoewel hij streed voor betere voorzieningen in

de waterhuishouding, zien we toch dat Burggraeve zijn acties tegenstrijdigheden vertoonden, zo

weigerde hij bijvoorbeeld te erkennen dat de industrie ook diende aangepakt te worden om het

probleem van de vervuiling van het stadswater ten gronde aan te pakken. Du Moulin was de

tweede arts die we kunnen zien als een hygiënist. Hij ondernam veelvuldig stappen om de

stedelijke hygiëne te verbeteren. Daarnaast streden zowel Du Moulin als Burggraeve voor meer

groen in de stad, ze wilden dat er in navolging van de grote steden in het buitenland grote parken

werden ingericht in de stad, deze oproep werd door het stadsbestuur enthousiast onthaald.168

6.3 Besluit

De opkomst van de hygiënisten beweging in de tweede helft van de 19de eeuw heeft in ieder geval

bijgedragen tot het creëren van een betere openbare hygiëne. De strijd voor een beter openbare

hygiëne en betere watervoorzieningen wordt, zoals reeds vermeld, door historici ook wel

aangehaald als een factor in het ontstaan van het moderne milieubesef.169

166 TOP, F., De verkaveling van de Gentse dierentuin (1905-1914)-(1928-1935), een vervolgverhaal in drie

delen., Gent, 1997, 3 v.

Dit thema is relevant

voor onze studie daar één van de artsen die we in Gent kunnen bestempelen als hygiënist eveneens

deel uitmaakte van de ‘Maatschappij voor Natuurlijk Historie’ te Gent, we kunnen dus

veronderstellen dat hij de gangmaker kan geweest zijn in de discussies die in deze vereniging en

daarbuiten gevoerd werden omtrent de verbetering van de levensomstandigheden in de stad.

167 Gemeenteblad Gent 1873 p. 563. 168 Gemeenteblad Gent 1893 p.696. 169 VAN ZANDEN, J.L. & VERSTEGHEN S.W., De Groene Geschiedenis van Nederland., Utrecht, 1993, p.

206 en PHILLIPS, R., ‘Het ontstaan van het moderne milieubewustzijn.’, In: Spiegel Historiael., 1981, 25, pp. 179-187.

7. Natuurbeschermers

7.1 Inleiding In een studie die handelt over de relatie tussen de mens en natuur kan een hoofdstuk over

natuurbescherming moeilijk ontbreken. Vaak ging de drijvende kracht om aan natuurbescherming

te gaan doen uit van verenigingen of drukkingsgroepen. Vermits we eerder in deze scriptie hebben

aangehaald dat in België tal van verenigingen het daglicht zagen in de tweede helft van de 19de

7.2 De Natuurbescherming

eeuw zullen we ons in dit deel dan ook afvragen of dit ook het geval was voor de

natuurbeschermingsverenigingen en zo niet, zullen we ons afvragen waarom dit zo was.

Reeds bij de aanvang van de 19de eeuw ging met op lokale basis over tot het oprichten van

maatschappijen die de verheerlijking en het propageren van de natuur als hun doel stelden.170

170 THOEN, E. & VERBRUGGEN, C., ‘Ecologie en Omgeving’, In: ART, J. & VANHAUTE, E. (red.)

Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw., Gent, 2003, p. 90.

De

natuur begon een ethische waarde te krijgen omdat ze door toedoen van industrialisering en

verstedelijking niet meer tot het dagelijkse blikveld van mens behoorde. Het initiatief voor het

opzetten van dergelijke vereniging ging meestal uit van kunstenaars of kunstminnende notabelen.

In België zou het nog tot 1910 duren vooraleer het initiatief tot inrichten van dergelijke

verenigingen verder zou gaan dan lokale verenigingen. In 1910 werd de eerste echte

natuurbeschermingsvereniging “Vereeniging tot Bescherming van Natuur –en Stedeschoon”

opgericht.

Aan de oorsprong van natuurbeschermingsbewegingen lagen motieven van esthetische en ethische

aard, die met het verloop van de tijd werden aangevuld met natuurwetenschappelijke argumenten.

De natuurbeschermingsbeweging vond haar oorsprong in Groot-Brittannië in de tweede helft van

de 18de eeuw en spreidde zich geleidelijk aan uit over de rest van de wereld. De opkomst van deze

beweging had te maken met de verstedelijking en industrialisering van de samenleving. Vanaf 1850

zien we ook in Vlaanderen het aantal genieters, vorsers en verontrusten toenemen. Mensen legden

een groeiende interesse aan de dag voor de natuur en spraken hun spijt uit of ontstaken in woede

over de achteruitgang van de natuur.171 Volgens Caspers kan er in deze fase toch nog niet van

natuurbeschermers worden gesproken, want voor hem is een natuurbeschermer, en ik citeer, ‘een

verontruste die zijn onrust als ondraaglijk ervaart en, om hier een einde aan te maken, actie

onderneemt.’172 Casper maakt dus een duidelijk onderscheidt tussen de beschermer en de

verontruste, de vorser of de genieter. Voor hem gaat de beschermer een belangrijke stap verder, hij

onderneemt actie. Capsers haalt 4 mogelijke manieren aan om aan natuurbescherming te doen, die

we ook hier zullen weer geven. Een eerste mogelijkheid is voor hem de aankoop van bedreigde

gebieden, dit kan gebeuren door de vereniging of door een bepaalde overheid. Een tweede manier is

het mobiliseren van de bevolking om te protesteren tegen ongunstige ontwikkelingen of

beslissingen van de overheid. Een derde manier om aan natuurbescherming te doen is het streven

naar wettelijke veiligstelling van natuurlijk landschap. Een vierde en laatste manier is het

natuureducatief bezig zijn met jongeren of met de hele bevolkingsgroep. Er moet bij deze vorm

van educatie echter wel worden opgeroepen zorg te dragen voor de natuur en haar te beschermen.

Voor 1910 zijn er in Vlaanderen quasi geen sporen van deze activiteiten terug te vinden.173

Het geringe succes van de natuurbescherming in België voor 1910 kan worden verklaard door

structuren en tendensen die eigen waren aan ons land, structuren en tendensen waar het zelf voor

171 CASPERS, T., De Geschiedenis van de natuurbescherming in Vlaanderen 1910-1940., Tilburg, 1992, p. 4. 172 Ibidem, p. 4. 173 Ibidem, p. 5.

gekozen heeft en al maar liet uitgroeien.

Een eerste verklaring is de enorme versnippering van ons land. In 1845 kende België 5.720.976

kadastrale percelen, in 1900 waren dit er 6.643.281 en in 1910 waren dit er 6.887.628. Deze

opsplitsing maakte het moeilijk om tot natuurbescherming over te gaan daar er geen grote

reservaten konden worden gevormd. Daarnaast was België en dan vooral Vlaanderen al zeer vroeg

een bijzonder dichtbevolkt land. Een groot aantal mensen op een kleine oppervlakte is in de

meeste gevallen nefast voor de natuur en het landschap.174 De natuur komt door ruimteverlies al

gauw in een nauw schoentje te zitten. Een derde factor die invloed heeft op de natuur is het gedrag

van de mens en met name hun wijze van verplaatsen. Reeds in de 19de eeuw was het Belgische

spoorwegnet het dichtste ter wereld. Dit dichte spoorwegnet deed een grote afbreuk aan de natuur

en het landschap, want door haar aanwezigheid werd de mogelijkheid gecreëerd tot het uitbouwen

van handel en nijverheid, de ijzeren rails boden de industrie de mogelijkheid zich naar hartelust te

verspreiden.175 Naast de ontwikkelingen in deze sectoren waren ook de ontwikkelingen in de

primaire sector, de landbouw, nefast voor de natuur. Woeste gronden werden ook in België omgezet

in cultuurgrond.176 Bemesting met kunststof werd vanaf 1900 een feit.177 Landbouw en industrie

vormen in een ongelijke strijd de twee grootste vijanden van de natuur, het milieu en het

landschap. Daar al de opgesomde factoren van economisch belang waren voor België werd er dan

ook niet snel tegen hen geageerd.178

7.3 Besluit

Van natuurbescherming in Vlaanderen kunnen we niet spreken voor 1910. Wel zijn er reeds langs

voor deze datum mensen die op een minnende manier met de natuur bezig waren. Vorsers,

verontrusten en genieters zijn de natuurminnenden van de 19de

174 Ibidem, p. 14.

eeuw. In hun actie werden zij

175 Ibidem, p. 15. 176 Ibidem, p. 16: Van 162.897 hectare woeste grond in gemeentelijk bezit in het jaar 1847 bleven er in 1929

nog 22.286 hectare over. 177 Ibidem, p.17. 178 Ibidem, p.18.

echter belemmerd. Toch is dit onderwerp relevant net omdat wordt aangetoond dat we voor 1910

nog niet van milieubescherming kunnen spreken, en omdat het aantoont dat men voor dit jaar ook

nog niet op grote schaal bezig was met de bescherming van het leefmilieu. De 4 mogelijkheden om

aan natuurbescherming te doen die Caspers opgeeft zullen in het tweede deel van deze scriptie

worden getoetst aan de doelen van de ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ om op deze wijze

een beeld te trachten te vormen van de mate waarin de Maatschappij al dan niet bezig was met een

prille vorm van ‘natuurbescherming’ als we hierover al kunnen spreken in het kader van een

dierentuin.

8. Dierenbeschermers179

8.1 Inleiding De 19de eeuw is de eeuw van de emancipatie. In deze periode zien we de opkomst van sociale

bewegingen, deze gingen zich vragen gaan stellen bij de status en de behandeling van bepaalde

bevolkingsgroepen. Deze verandering van mentaliteit heeft zich echter niet alleen voorgedaan op

vlak van de medemens. In de meeste Europese landen werd er vanaf de tweede helft van de 19de

eeuw nog een stap verder gegaan. Men begon zich ook vragen te stellen over de verhouding tussen

mens en dier en dan voornamelijk over de behandeling van het dier door de mens. De wetenschap

heeft een belangrijke rol gespeeld in deze ontwikkelingen. Nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen

toonden immers aan dat de mens helemaal niet zo verschillende is van het dier. Gedurende de 19de

eeuw werd er gebroken met het idee dat dieren volledig afhankelijk dienden te zijn van de

welwillendheid van hun meester en werd er meer aandacht besteed aan de gelijkenissen tussen

mens en dier en aan het nut van het dier in de natuur zelf.180

8.2 De weg naar de dierenbescherming

In de omgang van de mens met het

dier en de evolutie hierin weerspiegelt de evolutie van de verhouding tussen de mens en de natuur.

Dieren maken immers onmiskenbaar deel uit van deze natuur.

Mens en dier hadden veel meer gemeen dan men aanvankelijk dacht of probeerde te ontkennen. De

traditionele scheppingstheorie werd steeds vaker gecontesteerd, Lamarck was de eerste om dit te

179 Voor dit deel werd er voornamelijk gesteund op de licentiaatsthesis van Kevin Verlot daar dit werk ons een

goed overzicht biedt van de evoluties op vlak van dierenbescherming in België: VERLOT, K., De Geschiedenis van de Dierenbescherming in België 1890-1940., 1999, Gent, 245 p.

180 VERLOT, K., De Geschiedenis van de Dierenbescherming in België 1890-1940., 1999, Gent, pp. 13-15.

doen, Darwin volgde en leverde het beslissende bewijs. Aan deze tweede en de wervelstorm die hij

veroorzaakte zullen we dan ook nog een apart hoofdstuk wijden. Onder Darwins erg innoverende

afstammingstheorie heeft er toe bijgedragen dat de traditionele antropocentrische instelling in

twijfel werd getrokken. We kunnen dus stellen dat vanaf het midden van de 19de eeuw er een

beschavingsoffensief werd geopend ten gunste van de positie van het dier mede door de

Darwinstische theorieën. Het was immers een direct gevolg van de evolutieleer dat de kloof die

onder andere door de godsdienst werd geslagen tussen mens en dier werd gedicht, dieren werden

een deel van de moraal.181 Door de opkomst van dierentuinen en natuurkundige musea in de 19de

eeuw groeide de kennis van en interesse voor de dierenwereld enorm. Kunstenaars speelden hierop

in en legden het veranderende beeld van het dier vast in hun werk. Meer en meer mensen begonnen

te beseffen dat er op biologisch vlak grote gelijkenissen bestonden tussen het dier en de mens en

dat dieren dus ook gevoelig waren aan pijnprikkels. Hoewel de ervaring dit al aantoonde, werd de

vaststelling uit de praktijk nu ook ondersteund door de theorie, namelijk door de wetenschap. Met

het inzicht dat dieren geen inferieure, redeloze en volledig ondergeschikte wezens waren, kwamen

de eerste dierenbeschermers182

8.3 Dierenbescherming in België en “ de Maatschappij voor Bescherming der Dieren van Gent/Oost-Vlaanderen”

.

Net zoals op het vlak van de natuurbescherming, was Engeland ook de voorloper op vlak van

dierenbescherming. In 1922 werd in het Verenigd Koninkrijk reeds de eerste

dierenbeschermingswet afgekondigd. In 1824 werd aldaar de eerste dierenbeschermingsbeweging

ter wereld geboren, “The Society for the Prevention of Cruelty tot Animals”183. In Duitsland werd

in 1841 de eerste dierenbeschermingsbeweging opgericht, in Frankrijk gebeurde dit in 1845 en in

Nederland in 1864.184

181 CLITEUR, P., Darwin, dier en recht., Amsterdam, 2001, p. 45.

182 VERLOT, K., De Geschiedenis van de Dierenbescherming in België 1890-1940., 1999, Gent, p. 15. 183 Ibidem, p. 16. 184 Ibidem, pp. 20-21 & 24.

In België begon men vanaf de tweede helft van de 19de eeuw stapsgewijs over heel het land met de

oprichting van dierenbeschermingsverenigingen.185 De oprichting van de eerste Belgische

dierenbeschermingsvereniging werd een feit op 12 maart 1863, ze luisterde naar de naam

“Koninklijke Vereniging ter Bescherming van de Dieren”.186 De eerste Belgische

dierenbeschermingsbeweging ging meteen over tot actie en diende in hetzelfde jaar van haar

oprichting nog een petitie in bij de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Met deze petitie wilde de

vereniging een oproep doen voor de wijziging en verscherping van de quasi onbestaande wetgeving

met betrekking tot dierenmishandeling. Daarnaast deed de vereniging ook aan sensibilisering , ze

probeerde de bevolking bewust te maken van de rechten van het dier door mededingen, bulletins en

rapporten te verspreiden. Ook een eigen tijdschrift “Onze Beste Vrienden/Nos Meilleurs Amis”

moest hiertoe bijdragen.187 Vanaf 1908 moest deze vereniging “De Maatschappij tegen de

Wreedheid jegens Dieren” onder leiding van Jules Ruhl naast zich tolereren. In 1946 kwam het tot

een versmelting tussen de verenigingen.188

Op 19 februari 1897 werd te Gent de ‘Maatschappij voor de bescherming der Dieren van

Gent/Oost-Vlaanderen’ opgericht. De voorheen vermelde Jules Ruhl heeft hierin een zekere rol

gespeeld. Zijn lezingen in het Gentse zouden de bestuursleden tot de oprichting hebben aangezet.

In 1923 kreeg ze van Koning Albert I de titel “Koninklijke Maatschappij voor

Dierenbescherming”. De leden van het stichtingscomité van de vereniging waren net zoals in

andere steden niet van de minsten. De namen van heel wat notoire burgers van de stad Gent waren

dan ook terug te vinden in het januarinummer van “Onze Beste Vrienden/Nos meilleurs Amis”.

Baron de Kemmeter; baron Ad. della Faille d’Huysse, burgemeester van Zwijnaarde; Léon Herry,

burgemeester van Sint-Denijs-Westrem; Firmin de Smet, burgemeester van Vinderhoute; Dhr.

Hallet, provincieraadslid; Mr. Van Wambeke, raadsman aan het Hof van Beroep; E. Van

Wesemael, hoofdcommissaris van de Gentse politie; en Dhr. Nypels, directeur van de Gentse

185 Ibidem, p. 28. 186 GERARD, J., De Belgen en hun dieren, 125 jaar geschiedenis., s.l., 1988, p. 2. 187 VERLOT, K., De Geschiedenis van de Dierenbescherming in België 1890-1940., 1999, Gent, p. 29. 188 Ibidem, p. 33.

dierentuin. Onder de eerste vice-voorzitters van de vereniging bevonden zich onder andere

kanunnik van den Ghein, directeur van het Sint-Gregoriusinstituut, de advocaat Mast de Maeght,

en Jos. de Hemptinne . Ook Alice Buysse , zus van de Vlaamse schrijver Cyriel Buysse, was van bij

de stichting lid. Zij heeft gedurende geruime tijd een belangrijke rol gespeeld in de vereniging en

was tevens haar eerste voorzitser.189

In het “Bulletin de la Société Royale Protectrice des Animaux” van 1863 vinden we de eerste

gedrukte statuten van de vereniging terug. Uit deze statuten blijkt dat voor de Belgische

dierenbeschermers de algemene lotsverbetering van dieren op de eerste plaats kwam. In een

volgend artikel worden ook algemeen economische, hygiënische en de publieke belangen

ingeroepen. Volgens Verlot zouden deze factoren enkel worden aangehaald om te laten uitschijnen

dat dierenbescherming ook een maatschappelijke functie had en dus directe en indirecte voordelen

met zich zou meebrengen voor de mens, de belangen van het dier werden dus in geen geval boven

deze van de mens geplaatst.

190

189 Ibidem, p. 39.

Hoewel deze belangen na verloop van tijd nog maar zelden

opduiken in het discours van de dierenbeschermers lijkt het mij toch niet helemaal uit te sluiten

dat ze louter in de statuten waren ingeschreven omwille van sussende kracht. Misschien droegen

sommige van de maatregelen die de dierenbeschermingsbeweging wilde invoeren wel tot het

verbeteren van de openbare hygiëne en dus ook tot het publieke belang. Zo deden de

dierenbeschermingsbewegingen vanaf 1890 bijvoorbeeld aan opvang van verlaten en

verwaarloosde dieren. Opvang is echter niet het juiste woord, vaak werden de zwerfdieren snel na

hun aankomst afgemaakt omwille van plaatsgebrek. Dit gebeurde echter wel op een humane

manier. Doordat de dierenbeschermingsbeweging deze zwerfdieren de straat plukte, veroorzaakten

ze ook geen overlast. Daarnaast is het niet al te moeilijk om in te beelden dat rondzwervende

dieren allerhande ziektes konden verspreiden, of dat hun krengen op de openbare weg of in

190 Ibidem, p. 47.

waterwegen terecht kwamen. Allemaal zaken die niet goed zijn voor de publieke hygiëne. We

moeten hierbij echter wel vermelden dat deze dienst in Gent pas rond 1915 tot stand is gekomen.191

De zes belangrijkste actieterreinen van de dierenbeschermingswerk volgens Jules Ruhl waren de

opvang van verwaarloosde en verlaten huisdieren, de strijd tegen wreedheden bij het vervoeren en

slachten van dieren, de bescherming van trek –en lastdieren, de strijd tegen vivisectie, de

bescherming van vogels en andere wilde dieren en de strijd tegen wreedheden in sport, jacht,

visvangst en mode.

192

het voornamelijk de Antwerpse dierentuin die de kop van jut was. Het was Jules Ruhl zelf die

meermaals protesteerde tegen het feit dat men er reptielen, waaronder slangen, leven de dieren

zoals konijnen en duiven als voedsel gaf. De “Koninklijke Antwerpse Maatschappij tegen de

Wreedheid jegens Dieren” ondernam hiertegen allerminst actie, waarschijnlijk wilden de leden van

deze maatschappij de leden van de Koninklijk Maatschappij voor Dierkunde te Antwerpen niet

voor de borst stoten. Al even waarschijnlijk is het dat een aantal leden van de ene maatschappij

ook lid waren van de andere. Een voorbeeld hiervan in het Gentse is Dhr. Nypels, directeur van de

Gentse dierentuin én lid van het stichtingscomité van de Koninklijke Maatschappij voor

Bescherming der Dieren van Gent/Oost-Vlaanderen. Het opsluiten en kooien van wilde dieren was

niet iets waar de dierenbeschermers hun zegen aan gaven. Ook circussen en menagerieën waren

volgens hen in strijd met de rechten van het dier. In België werd in 1936, in navolging van

Engeland en Nederland, een “Jack London Club” opgericht. Deze kleine

dierenbeschermingsvereniging streed tegen het dresseren van dieren in circussen maar ook tegen

het gebruik van afgerichte wilde dieren en huisdieren als deel van een act op kermissen en in

menagerieën. Deze vereniging nam ook een standpunt in tegen het houden van dieren in

gevangenschap in het algemeen, ze was dus ook tegen het houden van dieren in dierentuinen.

Vanaf 1914 valt er in “Onze Beste Vrienden/Nos Meilleurs Amis” felle

kritiek te lezen op dierentuinen. Vermits de Gentse en Brusselse dierentuin toen al niet meer

bestonden , was

191 Ibidem, p. 179. 192 Ibidem, p. 158.

Zoals vermeld in het vorige hoofdstuk zien we dat de natuurbescherming in Vlaanderen pas vanaf

1910 aan bod begint te komen, de dierenbescherming was haar dus voor. Een mogelijke verklaring

hiervoor kan zijn dat de dierenbeschermers een ‘tastbaarder’ object te bescherming hadden. De

mishandeling of uitbuiting van een dier zal waarschijnlijk meer in het oog springen dan de

geleidelijke vervuiling van een waterloop. Natuurbescherming is trouwens ook een algemener

begrip, een natuurbeschermer doet immers ook aan dierenbescherming want zorgen voor het

behoud van de natuurlijke habitat van vis, vogel, reptiel, amfibie, insect of zoogdier draagt

immers d’office bij tot hun bescherming.

8.4 De evolutie mens-dier door de bril van de beeldende kunst

8.4.1. Inleiding De veranderende houding van de mens ten opzichte van het dier kan ook worden waargenomen in

de beeldende kunst. Naarmate de 19de eeuw vorderde ging het dier door de kunstenaars anders

worden afgebeeld, we zien een fascinerende wisselwerking tussen de natuurwetenschap en de kunst.

Doorheen de 19de eeuw merken we een evolutie op waarin het dier van nutsvoorwerp overgaat naar

levend wezen dat met sentimentaliteit wordt omringd. In dit hoofdstuk over dierbeschermers

brengen we bij wijze van voorbeeld deze paragraaf in over de beeldende kunsten. Voor de

informatie uit dit deel werd er gebruik gemaakt van een radio-interview met Dhr. Andreas Bluh,

conservator van de tentoonstelling ‘Beestachtig mooi’ die vorig jaar liep in het Van Gogh museum

in Amsterdam.

8.4.2. Beestachtig Mooi

De 19de eeuw is de periode van de grote omwentelingen. De industrialisering had nood aan

transportmogelijkheden voor de aan –en afvoer van haar producten, het ‘verkeer’ vindt zijn ingang

in de samenleving. Naast de opkomst van het verkeer zien we ook de opkomst van de pers, talrijke

dagbladen rolden dagelijks uit de persen. De 19de eeuw was een eeuw van wetenschap en techniek

en bevat de wortels van ons hedendaagse denken.

Zoals reeds eerder vermeld waren ook de eerste dierenbeschermers producten van deze 19de eeuw.

De mens ging medelijden hebben met het dier en ging inzien dat dieren ook gevoelens hadden. Dit

inzicht kwam er doordat de mens in de 19de

In de eerste helft van de 18

eeuw als het ware tussen de dieren werd geplaatst. Voor

de deze eeuw lag de verhouding tussen mens en dier vast binnen de lijnen van de bijbel, door de

wetenschappelijke ontdekkingen in deze periode kon men buiten deze lijnen gaan kleuren.

Aanvankelijk was het dier gebruiksvoorwerp, het was ofwel voedsel ofwel vijand. De mens was

beter dan het dier, hij was immers de kroon op de schepping. Dieren konden geen ziel of iets

menselijks hebben. Onderzoekers gingen dieren ontleden om er achter te komen wat ons nu net van

hen onderscheidde, maar, hoe meer men te weten kwam op vlak van anatomie, hoe minder we als

mens bleken te verschillen van het dier.

de

Aan het begin van de 19

eeuw zien we dat het dier in de schilderkunst wordt afgebeeld als een

trofee. Een voorbeeld hiervan is het afbeelden van jachttaferelen. Het uitbeelden van de jacht op

dieren, bij voorkeur exotisch, toont de macht van de jager aan. Het dier is slachtoffer voor eer en

zegen. Op iets latere werken uit deze eeuw zien we dat er eveneens dode dieren worden afgebeeld

maar het grote verschil is dat deze dieren werden gedood voor de wetenschap; op deze manier

konden er namelijk afbeeldingen van hen worden gemaakt. Door de ontdekkingen van nieuwe

diersoorten wordt de natuur plots veel rijker, waardoor de waardering voor de natuur in al haar

diversiteit groter wordt. Tussen 1750 en 1850 zien we dat het dier al maar minder als vijand wordt

gezien, het feit dat de kunstenaars schilderijen gaan maken van vechtende dieren toont dit aan.

Mensen raken meer en meer geïnteresseerd in het gedrag van dieren. Voor 1750 kunnen we de

houding van de mens ten opzichte van het dier in drie vragen samenvatten: ‘Kan ik het eten?’,

‘Kan het mij eten?’, ‘Kan ik er wat mee doen?’. Wanneer het antwoord op deze vragen negatief

was, was het dier oninteressant.

de eeuw nemen we een ommekeer waar in de deze instelling, onder invloed

van de romantiek werd er meer en meer belang gehecht aan gevoelens. Banale taferelen, een hond

met pups in een armoedige stal, gaan enorm populair worden in de Salons. De mens krijgt

waardering voor de manier waarop gevoelens konden worden getoond in een banaal dier. Dit is een

echt teken van het nieuwe denken.

Door de industriële revolutie verdwenen tal van dieren uit het directe blikveld van de mens, tal van

dieren verdwenen uit het straatbeeld. In de schilderkunst zien we dat men portretten gaat maken

van banale dieren zoals paarden en koeien waarin het dier echt centraal staat. Het vee wordt niet

afgebeeld als teken van rijkdom maar als herinnering aan vroeger tijden. Paradoxaal genoeg was

het eveneens in deze periode dat er tal van exotische dieren naar Europa kwamen. Schilderijen van

exotische dieren in dierentuinen en menagerieën werden deel van de beeldende kunst. Een

voorbeeld hiervan is het schilderij van een giraf in de Londense zoo.193

“ Rond 1827 werden er door de pasja van Egypte 3 giraffen als diplomatiek cadeau naar Europa

verscheept. Zowel in Londen, Wenen als Parijs deed een giraf zijn intrede. In Frankrijk ging dit

gepaard met een lange wandeling, na de aankomst van het dier in de haven van Marseille

realiseerde men zich dat het dier niet over water tot in Parijs kon worden gebracht. De

verschillende bruggen op weg naar de hoofdstad waren immers te laag voor het vervoer van de

langnek. Bijgevolg is het dier dus onder begeleiding al wandelend van Marseille naar Parijs

gebracht. In ieder dorp waar het dier passeerde kwamen er honderden mensen op straat om dit

tafereel te aanschouwen.”

Aan dit werk is er een leuke

anekdote verbonden die ook weer wijst op de omgang van de mens met het dier:

We kunnen ons voorstellen wat dit teweeg zou brengen moest er nu een giraf op weg door onze

straten wandelen, het effect hiervan in de 19de

De 19

eeuw moet nog eens zo groot geweest zijn.

de eeuw is zoals vermeld de eeuw van de ontdekkingen op wetenschappelijk vlak. In honderd

jaar tijd zien we dat er zich een enorme groei aan kennis voordoet. Het was in deze eeuw dat de

mens fossielen en botten ging aantreffen en zich vragen ging stellen over hun herkomst, het

tijdsbeeld van de mens veranderde. Pas in het begin van de 19de

193 Zie bijlage.

eeuw begon de mens systematisch

fossielen op te graven en te onderzoeken. Dit was het begin van een zeer spannende periode op vlak

van de wetenschap want deze fossielen werden aangetroffen in erg oude grondlagen of op zeer

eigenaardige plaatsen, zo werden er bijvoorbeeld zeedieren teruggevonden op bergtoppen. Mensen

dachten aanvankelijk dat dieren niet konden uitsterven, want dit zou in strijd zijn met het

scheppingsverhaal. Wanneer er bijvoorbeeld een dinosaurusskelet werd terug gevonden, was de

verklaring dat deze soort gewoon nog niet teruggevonden was. Aanvankelijk zien we dat men in de

kunst deze zaken nog wil verklaren conform aan het scheppingsverhaal, deze soorten hadden ‘de

boot’ gemist ten tijde van de zondvloed. Deze pogingen hielden echter niet lang stand. In de

portretkunst ging het dier progressief meer verwant worden met de mens, het werd geportretteerd

met waarneembare emoties. Doordat de mens voortdurend meer te weten kwam over het dier ging

hij het dier leuker vinden, beschermen en steeds meer individualiseren. Ook de hedendaagse mens

behandelt zijn dieren, en dan zeker zijn gezelschapsdieren, als individuen.

8.5. Besluit

Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk reeds werd vermeld is, wordt de evolutie van de verhouding

tussen de mens en de natuur onder andere weerspiegeld in de omgang van de mens met het dier en

de evolutie hierin, Dieren maken immers onmiskenbaar deel uit van de natuur. Wanneer we zien

dat men vanaf de 19ede eeuw, in België vanaf de tweede helft van de 19de eeuw, aan

dierenbescherming gaat doen, kunnen we hieruit concluderen dat de mens dichter bij de natuur

komt te staan. Dit gebeurt onder invloed van de emancipatorische bewegingen en door de

ontwikkeling van nieuwe theorieën op wetenschappelijk vlak. De mens gaat zichzelf meer en meer

zien als deel van de natuur dan als de overheerser ervan. Door de opkomst van dierentuinen en

natuurkundige musea in de 19de eeuw groeide de kennis van en interesse voor de dierenwereld

enorm. We zagen ook dat dierenbeschermingsbewegingen onrechtstreeks bijdroegen tot een betere

openbare hygiëne door bijvoorbeeld de opvang van straathonden en zwerfkatten. Paradoxaal

genoeg zien we ook dat lid zijn van een vereniging die de bescherming van het dier op oog heeft,

kan samengaan met een minder menslievende instelling. Dhr Nijpels, directeur van de Gentse

dierentuin en medestichter van de “De Maatschappij voor Bescherming der Dieren van Gent/Oost-

Vlaanderen” was namelijk ook één van de grote tegenstanders van het toelaten van arbeiders tot

het Gentse dierenpark. 194

Zoals ook gezien in het onderdeel over de beeldende kunsten

De evolutie in de wijze waarop het dier wordt afgebeeld in de beeldende kunst toont duidelijk de

wijzigende verhouding tussen mens en het dier en aldus de wijziging in de relatie van de mens tot

de natuur. Wanneer we vaststellen dat het dier met al maar meer emotie omringd wordt in de

schilderkunst kunnen we voorzichtig concluderen dat dit ook in het dagelijkse leven het geval

moest zijn, althans toch bij de leden van de hogere klassen die de vragende partij waren voor zulke

werken. Want ook de kunstmarkt is immers onderhevig aan de wetten van vraag en aanbod en

interageert met de tijdsgeest.

kunnen we ons natuurlijk afvragen of het individualiseren

van het dier een teken is van een groter milieubewustzijn, dan wel van een romantische visie op de

natuur.

Met betrekking tot de beeldende kunsten kunnen we ons natuurlijk afvragen of het

individualiseren van het dier een teken is van een groter milieubewustzijn, dan wel van een

romantische visie op de natuur. Een visie waarin het dier eerder een disney-achtige bambi, met

schattige oogjes en lieve kenmerken, is dan een waardevol onderdeel van de natuur.

194 U.C.B. Vliegende Bladen IJ6 (4) bestuursraadverslagen.

9. Het Darwinisme

9.1. Inleiding Charles Darwin publiceerde in 1859 zijn alom bekende werk “On the Origin of species by means of

natural selection or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life”. Deze lange titel

is in feite een samenvatting van Darwin’s theorie. ‘Het ontstaan der soorten door middel van

natuurlijke selectie en het overleven van de bevoordeelde rassen in de strijd om het bestaan’. De

Darwinistische theorie zorgde voor een ingrijpende verandering van het natuurbeeld in de 19de

eeuw en om die reden is het van belang dat we haar hier bespreken. Eerst zullen we een overzicht

geven van de vertegenwoordigers van de evolutionistische stroming en zullen Darwin zijn

revolutionaire theorie uit de doeken doen, vervolgens gaan we kijken naar de receptie van zijn

theorie in België, en meer precies aan de Gentse universiteit. Voor dit deel zullen we ons

voornamelijk baseren op de studies van Holvoet195, De Bont196 en Sootiëns197

.

9.2. Het Darwinisme en haar voorgangers De evolutiegedachte van Darwin was niet bijster origineel, reeds voor hem waren er evolutionisten

aan het werk. Als belangrijk voorganger van Darwin wordt doorgaans Lamarck genoemd, hij moet

als de eerste echte evolutionist worden beschouwd. Daarnaast kunnen we ook Darwin’s grootvader

Erasmus Darwin198

Het werk “Philosophie zoologique” van de Franse zoöloog Lamarck (1744-1829) verscheen in

1809. We kunnen de hoofdgedachten van zijn werk samenvatten in 4 punten:

vermelden. Geen van hen heeft echter een aannemelijke verklaring ontwikkeld

voor hoe de evolutie nu eigenlijk in zijn werk ging. Darwin stond dus eigenlijk niet aan het begin

maar aan het einde van een ontwikkeling, hij heeft samengevat wat er voorheen bekend was en

hier uitleg bij gegeven, namelijk dat er evolutie was. Dat diervormen veranderden was bekend,

maar het antwoord op de waarom-vraag werd door Darwin geformuleerd. Met zijn theorie van de

natuurlijke selectie gaf Darwin een verklaring voor het fenomeen.

a) Het is eigen aan organisme zich te ontwikkelen. Deze ontwikkeling oefent invloed uit tot

het zijn eindpunt bereikt heeft.

b) Veranderingen van leefomstandigheden zorgen voor een wijziging van de behoeften van

het organisme. Nieuwe behoeften van dieren geven aanleiding tot het ontstaan van nieuwe

organen.

c) De ontwikkeling van deze organen is evenredig met het gebruikt dat ervan gemaakt wordt.

Organen die meer gebruikt worden zullen zich dus sneller ontwikkelen en vergroten,

195 HOLVOET, P., De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925)., Gent, 1980,

405 p. 196 DE BONT, R., Darwins kleinkinderen. De omgang met de evolutieleer in België, 1865-1945. Leuven, 2005,

s.p. 197 SOONTIËNS, F.J.K., Natuurfilosofie en milieuethiek., Nijmegen, 1993, 213 p. 198 Deze schreef het filosofisch getinte dichtwerk Zoonomia waarin eveneens een bepaalde vorm van

evolutionisme werd uitgewerkt.

organen die in onbruik zijn gevallen zullen verzwakken, degenereren en uiteindelijk

verdwijnen.

d) De nieuwe kenmerken kunnen overgedragen worden aan nakomelingen mits beide seksen

de verandering vertonen.

Volgens Lamarck was God wel de schepper van de natuur maar is de natuur zich na zijn schepping

zelfstandig verder gaan ontwikkelen. Lamarck gelooft echter niet in de doelmatigheid van de

natuur, hij verwerpt de gedachte dat er een externe teleologie aan het werk is. Bijgevolg herkennen

we dus eerder een natuurlijke theologie dan een natuurlijke teleologie in zijn werk. De inperkingen

van de teleologische denkwijze tot de theologische variant vinden we aanvankelijk ook bij Darwin

terug. 199

Lamarck kreeg vooral op de eerste these van zijn theorie veel kritiek van zijn tijdgenoten. George

Cuvier (1769-1832), gerenomeerd Frans geoloog en zoöloog, was één van de grote

tegenstanderstanders van Lamarck. In zijn theorie, het catastrofisme, was er immers geen plaats

voor de veranderlijkheid der soorten. De aardlagen getuigden volgens Cuvier van een catastrofale

vorming, er zou een opeenvolging zijn van verschillende prehistorische werelden, elk met zijn eigen

fauna en flora, een scheppende goddelijke macht vult de aarde steeds opnieuw nadat die in haar

geheel of per continent door een catastrofe ontvolkt is. Deze theorie stond biologische ontwikkeling

toe zonder dat het idee van de onveranderlijkheid der soorten werd verlaten, van een echte

evolutie zou dus geen sprake zijn. Cuvier zou decennia lang de onaantastbare autoriteit blijven van

de onveranderlijkheid der soorten, ook na 1859. Dit had tot gevolg dat men in de jaren 1830-1859

het gewoon ongepast achtte om een hypothese in verband met de evolutie te formuleren.

200

De grondslag voor de moderne evolutietheorie werd gelegd door Charles Darwin (1809-1882). Met

deze theorie maakte hij definitief komaf met het theologische denken binnen de biologie.

201

199 SOONTIËNS, F.J.K., Natuurfilosofie en milieuethiek., Nijmegen, 1993, p. 115.

Tijdens

zijn studies kwam Darwin reeds in contact met de evolutietheorieën van Lamarck, Chambers en

200 HOLVOET, P., De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925)., Gent, 1980, p. 177.

201 SOONTIËNS, F.J.K., Natuurfilosofie en milieuethiek., Nijmegen, 1993, p. 116.

van zijn grootvader Erasmus Darwin. Daarnaast leefde hij ook in een tijd waarin er een aantal

ontdekkingen en observaties werden gedaan die de traditionele opvattingen op losse schroeven

zette. De 19de eeuw is zoals bekend de eeuw van de ontdekkingen op wetenschappelijk vlak. In

honderd jaar tijd zien we dat er zich een enorme groei aan kennis voordoet. Het was in deze eeuw

dat de mens fossielen en botten ging aantreffen en zich vragen ging stellen over hun herkomst. Pas

in het begin van de 19de

De reis die hij ondernam met het fregat ‘The Beagle’, werd door Darwin zelf als noodzakelijk

beschreven voor zijn geestelijke ontwikkeling. Tijdens de 5 jaar die hij op zee doorbracht deed

Darwin vele interessante waarnemingen op geologisch, paleontologisch en biologisch terrein. Door

de kennis vergaart op deze reis kon hij overgaan tot het schrijven van zijn beroemde werk “On the

Origin of species by means of natural selection or the Preservation of Favoured Races in the

Struggle for Life”. In dit werkt tracht Darwin aan de hand van tal van voorbeelden uit

verschillende disciplines en analogieën zijn veronderstellingen over het ontstaan van de

verschillende biologische soorten aannemelijk te maken. Wanneer we de Darwinistische

eeuw begon de mens systematisch fossielen op te graven en te

onderzoeken. Dit was het begin van een zeer spannende periode op vlak van de wetenschap want

deze fossielen werden aangetroffen in erg oude grondlagen of op zeer eigenaardige plaatsen, zo

werden er bijvoorbeeld zeedieren ver landinwaarts teruggevonden. Ook Darwin deed zulke

ontdekkingen en verbaasde zich hierover. Mensen dachten aanvankelijk dat dieren niet konden

uitsterven, want dit zou in strijd zijn met het scheppingsverhaal. Wanneer er bijvoorbeeld een

dinosaurusskelet werd terug gevonden, was de verklaring dat deze soort gewoon nog niet

teruggevonden was, of dat God zulke fossielen en overblijfselen had geschapen om de goddelozen

op een dwaalspoor te brengen. De wetenschap volgde aanvankelijk de hierboven beschreven

catastrofetheorie, ook het bijbelse verhaal over de zondvloed en de ark van Noah werden als

verklaring ingeroepen. De fossielen waren afdrukken van soorten die ‘de boot’ hadden gemist. Deze

pogingen tot verklaring hielden echter niet lang stand.

evolutietheorie uit ‘On the Origin of Species’ kernachtig gaan beschrijven komt ze neer op het

volgende202

a) in de natuur bestaat er een strijd om het bestaan, dit is het gevolg van het tekort aan

levensmiddelen en levensruimte voor het sterk vermeerderend aantal organismen

:

b) de levensomstandigheden van organismen veranderen voortduren

c) in de planten en dierenwereld ontstaan voortdurend variaties op de bestaande soorten.

Deze gebeuren enerzijds spontaan en anderzijds door de inwerking van de omgeving. Zeker

niet alle variaties zijn verbeteringen.

d) De varianten die door erfelijke of aangeboren wijzigingen het meest geschikt zijn voor

wijzigende omstandigheden, hebben een grotere overlevingskans, bijgevolg hebben ze dus

ook een grotere kans op voortplanting. Ook hun nakomelingen zullen de voordelige

eigenschappen bezitten.

e) ‘De natuurlijke selectie’ zullen ongeschikte variaties verdwijnen en zullen de geschikte

overleven en zich vermeerderen. Op deze manier ontstaan nieuwe rassen en tenslotte

nieuwe soorten.

De ontwikkelingshypothese zelf was niet nieuw, maar het feit dat een natuurwetenschappelijke

wet die evolutie voorop stelde was dit wel. De niet-wetenschappelijke reacties die er op het

Darwinisme kwamen kunnen we enkel begrijpen wanneer we wijzen op 2 belangrijke gegevens.

Ten eerste deed Darwin om de evolutie te verklaren enkel beroep op natuurlijke oorzaken. Enkel

om de oorsprong van de eerste levensbron te verklaren beroept hij zich op een Schepper die dan

ook de natuurwetten zou hebben ingesteld. Darwin stelt dat voor de verdere evolutie de hulp van

God zeker niet meer nodig is. Een tweede gegeven is dat Darwin op deze manier elke

doelgerichtheid in de evolutie ontkent, hij zal het theologisch denken dat tot dan toe de biologische

wetenschap had doordrongen niet meer aanvaarden.203

202 SOONTIËNS, F.J.K., Natuurfilosofie en milieuethiek., Nijmegen, 1993, pp.117-118.

Dat Darwin zijn theorie niet van kritiek

HOLVOET, P., De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925)., Gent, 1980, p. 9.

203 HOLVOET, P., De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925)., Gent, 1980,

gespaard bleef is dan ook niet verwonderlijk, een conflict met het christendom is dan ook

onvermijdelijk. Het principe van natuurlijke selectie valt immers niet rijmen met de toenmalige

erfelijkheidstheorie. Daarnaast wordt de natuurlijke selectie als ontoereikend beschouwd om tot

een verklaring van de tendensen in de evolutie te komen. Volgens Cliteur204 zijn er drie mogelijke

reacties op het Darwinisme. De eerste is de traditionele positie, namelijk dat het Darwinisme de

mens omlaag haalt, vermits volgens Darwins theorie de mens deel uit maakt van het dierenrijk.

Op deze vaststelling kunnen twee reacties volgen. Men kan zich in dat verlagen ‘verlustigen’ of

men kan het verlagen met lede ogen aanzien. De tweede reactie volgt de instelling van Huxley.

Voor hem blijft alles moreel gewoon hetzelfde, de evolutieleer maakt geen verschil. We noemen

deze reactie, omdat ze zo veelvuldig voorkomt, de standaard reactie. Een derde mogelijke reactie

is houdt in dat het darwinisme wel degelijke ingrijpende filosofische, ethische en

levensbeschouwelijke consequenties heeft maar dat men deze consequenties juist positief zou

kunnen waarderen. De mens is niet de naakte aap maar het dier is de nog niet aangeklede mens.205

9.3. Impact gedurende de 19de en vroege 20ste eeuw in België Wanneer we in verschillende landen kijken naar de snelheid waarmee een reactie teweeg kwam op

Darwins leer zien we dat dit afhangt van de snelheid waarmee zijn boeken vertaald werden. ‘On

the Origin” werd pas in 1864 in het Nederlands vertaald, Darwins andere werken kwamen veel

sneller aan de beurt.206

Het debat rond de evolutieleer kwam in België op gang aan het einde van de jaren 1860, tien jaar

na het verschijnen van Darwins On the Origin of Species in 1859. Een eerste vermelding van het

Darwinisme vinden we terug in de “Revue Catholique” in 1862, om er dan maar weer in 1868 terug

in op te duiken. In een gezaghebbend liberaal tijdschrift de “Revue Trimestrielle” zien we het

p. 9. 204 CLITEUR, P., Darwin, dier en recht., Amsterdam, 2001, pp. 23-24. 205 Ibidem, p. 24. 206 HOLVOET, P., De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925)., Gent, 1980,

p. 12.

darwinisme voor het eerst vermeld wordt in 1866.207 Raf De Bont208

Dat was ook de toon van de discussie die intellectuelen binnen de politiek en binnen de sociologie

stelt in zijn doctoraatsthesis

dat dit relatief laat was; in het buitenland werd sneller op het werk van Darwin ingepikt.

Daarenboven was de evolutieleer al een halve eeuw eerder ontwikkeld door de Franse bioloog Jean-

Baptiste Lamarck. Darwin was vooral de katalysator in het debat rond het evolutionisme. Hierbij

moet ook nog worden vermeld dat de tijdsgeest gunstig was voor de verspreiding van dergelijke

wetenschappelijke theorieën. Het thema kreeg veel belangstelling in de populaire pers die in die

periode een ongekende groei kende en vele recente wetenschappelijke inzichten ondersteunden

bovendien de evolutieleer. We kunnen in België niet spreken van een hevige ideeënstrijd, het debat

pro of contra de evolutieleer werd in België in om en bij tien jaar beslecht. De eerste aanzetten tot

debat kwamen er in de jaren 1860 en tegen het einden van de jaren 1870 was het evolutionisme in

vrij brede kringen geaccepteerd, de standpunten waren ingenomen. Intussen werd er ook door

Darwin met de publicatie van “The Descent of Man” uit 1871 bevestigt wat vulgariserende

wetenschappers reeds voor zichzelf hadden uitgemaakt: de mens is geëvolueerd uit een lagere

levensvorm en is niet fundamenteel verschillend van andere dieren, ook niet op geestelijk vlak.

Voor 1865 was de aandacht voor hypothetische stelsels zoals de evolutieleer binnen de Belgische

positivistische wetenschapscultuur zeer beperkt. Vanaf het einde van de jaren ‘70 ging de discussie

in mindere mate over de aanvaardig van de evolutieleer dan wel over de betekenis ervan. De

argumenten voor het evolutionisme vermenigvuldigden zich in sneltempo, zodat er vanuit

religieuze hoek een nieuwe draai aan werd gegeven. Het was voor gelovigen vooral moeilijk om zich

te verzoenen met het materialisme dat uit de Darwinistische leer voortkomt. Op die manier was

immers geen god meer nodig en was er ook geen plaats meer voor de ziel. Uiteindelijk trachtten

katholieke wetenschappers zich ermee te verzoenen door een spiritualistisch evolutionisme te

verdedigen, God zou in deze verklaring de evolutie hebben voorgeprogrammeerd en op deze manier

de richting van de evolutie hebben aangegeven.

207 Ibidem, p. 30. 208 DE BONT, R., Darwins kleinkinderen : de omgang met de evolutieleer in België 1865-1945., Leuven, 2005,

536 p.

gingen voeren. Het maakte al lang niet meer uit of je voor of tegen het evolutionisme was, maar

wel wat die theorie precies betekende, en, in politieke kringen, wie zich de evolutieleer kon toe-

eigenen. Want was het niet zo dat de evolutieleer met haar ‘struggle for life’, de liberale

economische denkbeelden staafde? Of moesten economie en biologie los van elkaar gezien worden

en was staatstussenkomst dus toch niet in strijd met de leer? Deze discussie beperkte zich

voornamelijk tot een aantal intellectuelen en wetenschappers, van een breed maatschappelijk

debat was zeker geen sprake. In de periode tussen 1880 en 1910 bereikte het evolutionisme het

toppunt van zijn succes en veelvormigheid. Het werd zowel gebruikt in een breed gamma aan

wetenschappelijke disciplines en ook in de vulgariserende literatuur. Vanaf de jaren 1910 temperde

het enthousiasme rond de evolutieleer. De problemen die de theorie stelde, raakten niet meteen

opgelost en dit leidde mettertijd tot ontgoocheling. Nieuwere onderzoeksdomeinen vereisten nu de

attentie van de wetenschap.. Het zou tot na de Tweede Wereldoorlog duren voor het zogenaamde

neo-darwinisme weer aan succes won, toen het gecombineerd kon worden met de successen van het

genetisch onderzoek.

Wanneer we gaan kijken naar de receptie van de evolutietheorie in België is het zeker interessant

om te gaan kijken naar de receptie van de leer aan de Belgische universiteiten. We zullen ons hier

voornamelijk focussen op de receptie van Darwins theorie aan onze eigen universiteit. De Gentse

universiteit was in de periode van de opkomst van het Darwinisme antiklerikaal en radicaal

ingesteld, dit maakte het makkelijker voor het Darwinisme om opgepikt te worden. In het

academiejaar 1856-1857 doet zich in Gent een ophefmakend incident voor. De professoren Laurent

en Brasseur ontkennen in hun colleges en publicaties “de goddelijkheid van Jezus” . Dit vormt de

aanleiding tot hoogoplopende parlementaire debatten. Gent had duidelijk een liberale positie

ingenomen.209

209 HOLVOET, P., De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925)., Gent, 1980,

p. 21.

De wisselwerking tussen het politieke gebeuren en de wetenschappelijke discussie

over de universiteiten is duidelijk merkbaar. Ze symboliseert de spanningen tussen katholieken en

liberalen en is er zelfs zelf de inzet van. In 1876 gingen de universiteiten een sterke groei tegemoet,

vanaf dat jaar werd de aflegging van het examen voor een centrale examencommissie afgeschaft en

mochten de universiteiten zelf hun examen uitschrijven. De professoren verwierven meer vrijheid

en konden zodoende hun colleges naar eigen goeddunken uitbouwen en aanpassen aan de

wetenschappelijke vooruitgang. Aan de Gentse universiteit zien we dat het studentenaantal tot

1890 fors gaat stijgen en dat er zich ook op vlak van wetenschappelijk onderzoek een expansie

voordoet. Na 1890 daalde het aantal studenten omwille van de strengere toelatingsvoorwaarden,

doch het niveau van het onderwijs steeg.210 Vanaf de eeuwwisseling zien we dat het evolutionisme

definitief is doorgedrongen in het Hoger Onderwijs, ook aan de Gentse universiteit werd er effectief

tijd besteed aan onderzoek dat het evolutieprobleem aanbelangde.211 Ook in de Gentse

tijdschriften gaat het darwinisme aan bod komen. In het tijdschrift van het Willemsfonds, een

Vlaams-liberale vereniging die zich tot doel stelt de algemene kennis van haar leden uit te

bereiden, vinden we dan ook de meest vulgariserende artikels van zeer verscheidene aard. De eerste

aflevering van het tijdschrift begint reeds met een reeks over biologie van de Gentse prof C. De

Bruyne. Naast deze reeks van zes artikels vinden we nog drie artikels die de evolutietheorie

aansnijden. Alle artikels zijn van de hand van biologen en worden dan ook strik wetenschappelijk

gehouden. In alle gevallen blijk men onvoorwaardelijk voorstander van het darwinisme doch

nergens worden filosofische of maatschappelijke aspecten van de zaak aangeraakt.212

Een ander Gents tijdschrift van een volledig tegengestelde strekking is de “Godsdienstige Week

van Vlaanderen”. Dit uiterst katholiek tijdschrift is bestemd is voor de gewone sterveling. Het

richt zich vooral op de verspreiding en de verdediging van het katholieke geloof en behandelt aldus

de meest verschillende onderwerpen. Het is ook in ruime mate samengesteld uit artikels die

overgenomen werden uit plaatselijke katholieke blaadjes. Een eerste artikeltje met betrekking tot

het Darwinisme komt er n.a.v. het overlijdensbericht van Darwin, en dateert van 1882. Verder

krijgen we in 1887/1888 nog een viertal recensies die allemaal hetzelfde werk betreffen. Daarna

volgt er een periode van absolute stilte die pas in 1904 doorbroken wordt. Tussen 1904 & 1910 zijn

210 Ibidem, pp. 26-27. 211 Ibidem, p. 72. 212 Ibidem, p. 167.

er slechts 3 artikels terug te vinden. In de jaren ’80 staat men volledig afwijzen tegenover het

darwinisme. Na 1900 is de houding iets gematigder. Men is eventueel bereid de hypothese te

aanvaarden maar dan toch zeker niet wat betreft de mens. Zowel lichamelijke als geestelijke

verwantschap van mens en dier worden verworpen.213

9.4. Besluit

Darwins werk “On the Origin” heeft van bij zijn publicatie een enorme impact gehad op de

maatschappij. Door zijn stellingen veranderde de positie van de mens in de maatschappij

voorgoed. De mens kwam tussen de dieren te staan en niet langer erboven. We merken op dat het

Darwinisme in België pas tegen het einde van de jaren ’60 goed en wel door drong en dat het

slechts een tiental jaar heeft geduurd tot men tot de aanvaardig van de theorie kwam. Het is

ontegensprekelijk zo dat de houding die men innam ten opzichte van de evolutieleer volledig in

overeenstemming was met de plaats van de figuur (of groep) in het politieke spectrum. De reacties

op een nieuwe wetenschappelijke theorie zijn dus niet altijd gestoeld op wetenschappelijke

overwegingen maar worden hoofdzakelijk gegrond door politieke overtuiging. Door de aard van de

theorie en door het feit dat ze een breed publiek tot engagement dwong, nam de ideologische

basishouding de bovenhand op de wetenschappelijke objectiviteit. De beoordeling van de nieuwe

leer weerspiegelde niet alleen de politieke en ideologische tegenstelling, ze werkte ook katalyserend

en verscherpte de bestaande tegenstellingen. Waarom is dit onderwerp nu relevant voor de studie

van de relatie tussen mens en natuur? Wel, ten eerste verandert de positie van de mens in de

natuur, zoals reeds eerder vermeld, ingrijpend door de opkomst van het Darwinisme. De mens

komt tussen de natuur te staan in plaats van erboven. Ten tweede biedt dit onderwerp een

interessante invalshoek voor het onderzoek naar de verhouding tussen mens en natuur en dan

specifiek de 19de

213 Ibidem, p. 168.

-eeuwse Gentse burger en de natuur. We kunnen ons gaan afvragen of de

darwinistische theorie ook bij hen was doorgedrongen, waren de leden van de ‘Maatschappij voor

Natuurlijke Historie’ overtuigde evolutionisten of niet?

Wanneer we nu even gaan kijken naar de actualiteit zien we dat de evolutietheorie tot op heden

toch nog bepaalde ideologische strekkingen tegen de haren strijkt. Recent is vastgesteld dat de

Nederlandse Evangelische Omroep fragmenten uit een natuurserie van de BBC waarin de

evolutietheorie aan bod kwam heeft gecensureerd. Volgens Gerdien De Jong willen ze op deze

manier doelbewust al het evolutionistische gedachten uit de samenleving verwijderen.

C) CASUS: DE MAATSCHAPPIJ VOOR NATUURLIJKE HISTORIE TE GENT

1. Inleiding Als oorspronkelijk idee voor mijn licentiaatverhandeling had ik als onderwerp “ De Gentse

Dierentuin” in gedachten. Na enig verkennend onderzoek bleek echter dat hierover reeds een

licentiaatverhandeling geschreven werd door Heide Albrecht.214 Bijgevolg diende ik me te

heroriënteren. In samenspraak met Dr. Christophe Verbruggen verlegde ik mijn onderzoeksterrein

naar het maken van een mentaliteitsgeschiedenis. Het doel was om aan de hand van een

prosopografische analyse van de personen die deel uitmaakten van “De Maatschappij voor

Natuurlijke Historie”, de stichtende societé achter de Gentse dierentuin, een ideeëngeschiedenis te

maken waaruit de verhouding van de mens, in ons geval de Gentse burger, tot natuur eind 19de

begin 20ste

De ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ te Gent kende haar glorieperiode tussen 1851 en 1904.

Heidi Albrecht heeft reeds onderzoek gevoerd naar de dagelijkse werking en organisatie van de

‘Maatschappij’ maar niet naar de bredere context waarin deze haar oorsprong en ontbinding vond,

niet specifiek naar de personen die deel uitmaakten van de Maatschappij en ze heeft ook maar in

beperkte maten gekeken naar hoe de visie van de leden van de’Maatschappij’ op ‘natuur’ zich

verhoudt tot de visie van tijdgenoten. De maatschappelijke en comparatieve context ontbreken.

Het zijn deze 2 factoren die in dit deel nader bekeken zullen worden. Dit deel van het onderzoek

heeft als doel een prosopografische analyse te maken van de personen die deel uitmaakten van de

‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ in de periode 1851-1904 en hieraan een

ideeëngeschiedenis te koppelen, kijken naar de verhouding mens-natuur op het einde van de 19

eeuw zou moeten blijken.

de

begin 20ste

214 ALBRECHT (H.) Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent’ 1851-1904,

licentiaatsverhandeling 1992-1993

eeuw vlak voor het opkomen van de eerste echte milieubeweging in 1910. Een eerste

stap zou zijn om de personen die actief waren in de vereniging te identificeren en alzo al dan niet

bestaande sociale netwerken bloot te leggen, een tweede stap zou zijn op zoek gaan naar teksten

van de hand van de leden van de Maatschappij en deze dan te analyseren. Een aantal

onderzoeksvragen stellen zich dan ook.

De eerste vraag die zich stelt is in welke context, in wel sociaal klimaat de ‘Maatschappij voor

Natuurlijke Historie’ is opgericht, hierop volgen vragen naar het ledenaantal, het sociale profiel

van de leden en dergelijke. Hoeveel leden bezat de ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ en wie

was nu juist lid van de ‘Maatschappij’? Op sociaal vlak kan men stellen dat de leden van de

‘Maatschappij’ voornamelijk tot de klasse van de bourgeoisie behoren, maar welke functie voeren

ze uit binnen het bestuur van de dierentuin en oefenen ze buiten hun functie in het bestuur nog een

andere beroepsactiviteit uit? Wie van de leden kon het zich bijgevolg veroorloven om de

Maatschappij te financieren en hoe zag het financiële beleid van de dierentuin eruit? We dienen

ons ook af te vragen hoe de leden van de Maatschappij stonden tegenover mensen uit minder

gegoede klassen? En, langs de andere kant moeten we ons afvragen hoe de stedelingen stonden ten

opzichte van een dierentuin in hun stad? Hoe werd de dierentuin bijvoorbeeld in de pers onthaald?

Een andere vraag die zich stelt is de waaromvraag, waarom maakte iemand zich eigenlijk lid van

de ‘Maatschappij’, kwam dit voort uit een interesse in fauna en flora of kwam hun voornaamste

motivatie voort uit de 19de

Om tot een idee te komen hoe de bourgeoisie in de late 19

-eeuwse mentaliteit van ‘zien en gezien worden’? In hoeverre stond een

lidmaatschap bij de maatschappij in relatie tot lidmaatschap bij andere verenigingen in het

Gentse? Waren de leden van de Maatschappij nog bij andere sociétées aangesloten die zich inlieten

met fauna en flora en op welke vlakken vertoont de ‘Maatschappij voor Natuurlijke historie’

gelijkenissen en verschillen met deze andere verenigingen.

de vroeg 20ste eeuw stond ten opzichte van

natuur - en milieubescherming kan het nuttig zijn om na te gaan hoe de leden stonden ten

opzichte van het milieu in het algemeen en wat ze vonden van de vervuiling in hun eigen stad?

Waren de leden van het bestuur werkelijk met milieu en natuurbehoud begaan of was de zoo voor

hun vooral een prestige project? Was het wetenschappelijke aspect van de dierentuin een prioriteit

of ging het merendeel van de aandacht van het bestuur naar de meer recreatieve zijde? Werden er

tentoonstellingen en lezingen georganiseerd in de dierentuin en zo ja, welke onderwerpen

behandelden deze dan? Werd er aan educatie gedaan? Kunnen we uit die tentoonstellingen en

lezingen afleiden dat men zich op een wetenschappelijke manier bezig hield met fauna en flora of

net niet.

En als we de 50 jarige periode bekijken waarin de Maatschappij heeft bestaan, zien we dan

veranderingen van ideeën, percepties ten opzichte van het dier, dierenwelzijn, de natuur en

milieubewustzijn of zien we juist dat men zich eigenlijk weinig om deze zaken bekommerde? Zien

we bijvoorbeeld een verandering in behuizing van de dieren of in het aan- en verkoop patroon van

verschillende diersoorten, of valt het net op dat er een merendeel van het budget van de dierentuin

naar accommodatie voor de mens ging?

We weten dat er in de negentiende en twintigste eeuw een nieuwe natuuropvatting ontstaat in

vergelijking met de periode van de Renaissance tot de 18de eeuw. De mens wordt meer onderdeel

van de natuur in de psyche, dit zien we bijvoorbeeld in de reacties tegen het mechanisme in de

Romantiek vanaf circa 1830. Ook ontstaat er een duurzaamheidsidee bij de elite. Dit idee kwam

voort uit een soort paniekreactie ten op zichtte van de Industriële revolutie. Deze

duurzaamheidsgedachte hield in dat economie en respect voor de natuur samen konden gaan.215

Tevens binnen het kader van de verschuiving naar een nieuwe natuuropvatting in de negentiende

en twintigste eeuw kunnen we de opkomst van het Darwinisme plaatsen. Er komt een einde aan de

Een vraag die zich dan ook stelt is of dat we wanneer we teksten geschreven door leden van de

Maatschappij gaan lezen en interpreteren, we deze tendensen hier ook uit kunnen afleiden?

Allereerst moeten we onderzoeken of de leden van de Maatschappij al dan niet over natuur en

milieu schreven en zo ja, hoe en wat werd er dan over natuur en milieu geschreven? Hoe dacht men

over milieu? En hoe verhouden deze ideeën zich tot het milieudenken van tijdgenoten in het

algemeen.

215 Cursus Ecologische Geschiedens 2004-2005, docent Prof. Eric Thoen

natuurtheologie en dus ook een einde aan een natuurbeeld dat voorheen was gecreëerd. Een vraag

die we ons hierbij kunnen stellen is of we aan de hand van publicaties van leden van de

Maatschappij een eventuele link leggen naar dat Darwinisme? Daarnaast kunnen we ons ook nog

afvragen of er een link te leggen valt tussen de leden van de Maatschappij en de beweging van de

hygiënisten.

2. Dierentuinen doorheen de tijd Dierentuinen zijn geen natuurverschijnselen. Ze zijn een door de mens gecreëerd iets, instituties die

de bron zijn van twee typen van informatie: culturele en wetenschappelijke. Dierentuinen

communiceren culturele waarden en spiegelen tegelijkertijd de waarden die het publiek met zich

meebrengt tijdens het bezoek. Halverwege de 19e eeuw werden door rijke burgers stedelijke

dierentuinen opgericht. De eerste dierentuinen hadden het karakter van trofeeëngalerijen en

rariteitenkabinetten: exotische geschenken, vorstelijke collecties en souvenirs uit verre landen

werden bijeengeplaatst in bonte verzamelingen. De industriële revolutie bracht een omslag teweeg.

Steden raakten steeds meer vervuild en men verlangde weer naar de natuur. In kunst en cultuur

nam de algemene behoefte aan natuur en romantiek toe.

Culturele instituties, wat dierentuin in se zijn, evolueren doorheen de tijd mee met de culturen die

hen voeden. Voor dierentuin is dit zeker het geval. Het houden van dieren in gevangenschap is zo

oud als de eerste pogingen tot domesticatie rond 10000 v.C. het houden van echte ‘collecties’ van

wilde dieren zien we echter pas opduiken rond 3000 v.C. samen met de eerste geürbaniseerde

beschavingen. Deze dierenverzamelingen waren eigenlijk de eerste dierentuinen hoewel ze in hun

tijd niet als dierentuinen werden bestempeld. Pas met de ontwikkeling van het moderne concept

van een zoo gedurende de 18de en de 19de eeuw zien we de hedendaags gekende terminologie

opduiken voor de benoeming van een dierenverzameling.216

216 VERNON, N. KISLING jr. (ed.), Zoo and aquarium history. Ancient Animal Collections to Zoological

Gardens., Washington, 2001, p. 1

In de industriële samenlevingen

vervullen dieren(soorten) zeer gespecialiseerde functies, zo zijn ze bijvoorbeeld voedselproducent of

gezelschapsdier, en komen ze tegemoet aan esthetische en recreatieve genoegens/behoeftes.

Dierentuinen zijn instituties die mensen vooral in de laatstgenoemde behoeftes voorzien.

De eerste stap naar de creatie van de ‘moderne dierentuin’ in Europa werd gezet in Parijs in 1794.

In de geest van de Franse Revolutie worden de dieren uit de menagerie van Versaillis losgelaten en

de gevaarlijke dieren worden in kooien in de ‘Jardins des Plantes de Paris’ geplaatst. Deze tuin was

in principe open voor het publiek maar eigenlijk was de toegang beperkt tot de hoge burgerij.217 De

geest van de moderne zoo is dus ontstaan in de Parijs ‘Jardins des Plantes’. Het was echter de

Londense Zoo, opgericht in 1826, die als eerste echte moderne zoo werd beschouwd.218 Het

opkomen van de moderne zoo’s in Europa situeert zich in een periode waarin er, zoals reeds

aangetoond in deel 1, er een roep is naar meer groen in de steden, als gevolg van de toenemende

industrialisering. Na de Franse Revolutie was een burgerlijke periode aangebroken waarin

chauvinisme en wetenschappelijke belangstelling voor de natuur zich vermengden. Met de groei

van de steden zien we ook het aantal dierentuinen toenemen. 219

3. De Gentse dierentuin

In 1843, zeventien jaar na de

oprichting van de Londense zoo zien we dat de eerste dierentuin op Belgische bodem zijn deuren

opent: De Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen. In 1851 werden er in België

nog 2 dierentuinen opgericht één in Brussel en één in Gent. De Brusselse dierentuin werd na nog

geen twintig jaar bestaan te hebben alweer ontbonden, het Gentse dierenpark overleefde een halve

eeuw. Het is dit laatstgenoemde dierenpark dat het kader zal bieden waaruit uit ons eigenlijk

onderzoek zal voortvloeien.

3.1. Totstandkoming De Gentse dierentuin werd opgericht in het jaar 1851. Ze had haar stichting te danken aan een

aantal gegoede burgers met een uitgesproken interesse voor de natuurlijke historie. Op de leden die

217 BAETENS, R., De roep naar het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo., Tielt, 1993, p. 45 218 PAGE, J. Zoo, the modern ark., Toronto, 1990, p. 17 219 BAETENS, R., De roep naar het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo., Tielt, 1993,

achter de oprichting van de maatschappij zaten, zal in een volgend hoofdstuk uitgebreid worden

ingegaan, in dit deel is het de bedoeling om een ruwe schets te geven van de maatschappelijke

context waarin de oprichting geplaatst kan worden, de dagelijkse werking, de mogelijkheden die de

dierentuin bood voor haar bezoekers en de uiteindelijke opdoeking van het park. Net zoals in

Antwerpen werd er in Gent eerst een commissie samengesteld die instond voor de organisatie van

de tuin. Deze commissie was verantwoordelijk voor de aankoop van de gronden en voor het

verzamelen van inschrijvingen om alzo het nodige kapitaal voor de oprichting bijeen te krijgen. In

tegenstelling tot de Antwerpse Maatschappij waren er in Gent wel gronden beschikbaar binnen de

stadsmuren, de gronden waarop de dierentuin zou worden aangelegd bevonden zich tussen de

Opper-Schelde en het Zuidstation en waren in de volksmond gekend als de Muinkmeersen. Dit

gebied was tot diep in de 19de

Reeds in het jaar 1851 werd met de aanleg van het park aangevangen, de plannen van de hand van

stadsarchitect en lid van de Maatschappij Adolphe Pauli werden aangenomen en er werd gestart

met het leggen van de funderingen. Daarnaast werden voorlopige kooien gebouwd en werden de

watervoorzieningen voor verscheidene dierenverblijven en vijvers in het park uiteengezet.

eeuw een braakliggende wig in de stad. De drassige gronden werden

aanvankelijk gebruikt als bleekweiden voor de textielnijverheid totdat er in 1837 het Zuidstation

werd neergepoot.

220 We

kunnen hier opmerken dat het opvallend is dat men wel middelen had voor het voorzien van

schoon water voor het vullen van drinkbakken en vijvers maar dat het voorzien van schoon water

in de beluiken blijkbaar een moeilijke opdracht bleef. Het grondgebied van de dierentuin bleef

zich uitbereiden tot in het jaar 1860, met een oppervlakte van 5ha. 42a en 37 ca, dit is ongeveer de

oppervlakte van 8 voetbalvelden, had de Maatschappij haar maximum bereikt.221 In vergelijking

met andere dierentuin was dit niet zo groot.222

220 U.C.B. Vliegende Bladen, IJ 9 (5) Bestuursraadverslagen 1851

Bij vergelijking van de plattegronden van de Gentse

maatschappij en de Antwerpse zien we echter wel dat er gelijkenissen zijn qua inrichting van de

221 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993, p.13

222 Ter vergelijking de Antwerpse dierentuin was 10ha groot, de Parijse 15.

tuin.223

Het tot stand komen van de maatschappij heeft dus plaats in de tweede helft van de 19

de eeuw.

Gezien we in het eerste deel van deze scriptie reeds de heersende mentaliteitsgeest in deze periode

hebben besproken mag ons dit eigenlijk niet verwonderen. Hoewel Albrecht in haar thesis op zoek

ging naar een ‘vonk’ die aanleiding zou gegeven hebben tot de stichting van de Maatschappij, lijkt

het mij eerder een logisch gebeuren. De stad Gent had net de jaren ’40 met haar economische crisis

en woekerende epidemieën overleeft en stond aan het begin van de jaren ’50 weer stevig in haar

schoenen. Er was economische welvaart, de industriële ontwikkelingen zetten zich onverminderd

voort, het liberale stadsbestuur stond open voor initiatieven die de aantrekkelijkheid van de stad

vergrootten en het verenigingsleven kende een grote bloei. Daarnaast was het zo dat iedere stad die

haar provinciale karakter iet of wat wilde overstijgen een ‘zoölogie’ op haar grondgebied hoorde te

hebben.224 Ook werd het als rechtvaardig beschouwd dat men in een universiteitsstad een

dierentuin had.225 In de inleiding van een door het Willemsfonds uitgegeven gids lezen we dat: “De

bloei van de Antwerpse diergaerde deed ook mij enige achtebare inwoners van Gent de gedachte

ontstaan, hun stadsgenoten ook met zulke inrichting te begunstigen”226

Aldus kan dus ook de

rivaliteit tussen twee grote Vlaamse steden worden aangehaald als verklaring voor het ontstaan

van de dierentuin.

3.2. Werking Het stichtingcomité van de Maatschappij stond in voor de organisatie van het dagelijks bestuur.227

223 Zie bijlage

Het kapitaal dat men nodig had om de dierentuin te laten draaien werd geschat op 300.000 fr. De

bedoeling was om dit te vergaren aan de hand van inschrijvingen voor aandelen die elk 100 fr.

224 BOON-BAILLIEUL, B., COLMAN-STEVENS, C., DESEYN, G., e.a., Gent, Groen van nu en toen. Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu., Tielt, 1982, op citaat p. 72

225 U.C.B. Vliegende Bladen IJ4 (2) correspondentie 30 sept. 1850 226 CAMPENS, E. De Gentsche diergaerde., Gent, 1855, op citaat p. VIII 227 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

op citaat p. 16

bedroegen waarop ieder jaar een intrest van 4% werd uitbetaald.228 In 1852 waren er 3200

inschrijvingen en was de kaap van de 300.000 doorbroken.229

In Antwerpen vinden we een zelfde

organisatie terug, het is dus niet onwaarschijnlijk dat de Gentse société zich hierop had geënt. De

doelstelling van de Maatschappij, neergeschreven in de statuten luidde als volgt:

“Elle a pour but principal de propager le goût et les connaissances de l’histoire naturelle, d’en

faciliter l’étude, et d’augmenter, en même temps, les agréments de la ville ».230

De leden van de Maatschappij wilden met de oprichting van het park dus een bijdrage leveren aan

de liefde voor en de kennis van de natuurlijke historie en de studie ervan vergemakkelijken.

Tegelijkertijd wilden ze de aantrekkelijkheid van de stad Gent vergroten. De doelstelling van de

Gentse dierentuin is bijna een exacte kopie van de doelstelling van de Antwerpse dierentuin uit

1843, al is deze nog net iets uitgebreider. In de doelstelling van de Antwerpse Maatschappij worden

naast de leden ook nog andere doelgroepen aangehaald en wordt het wetenschappelijke argument

duidelijker in de verf gezet:

“ Propager d’une manière agréable le goût et les connaissances de l’histoire naturelle, d’en faciliter

l’étude aux membres de la société, ainsi qu’aux artistes et élèves de l’Académie Royale des Beaux

Arts et aux élèves de l’école de médicine et de l’Athénée d’Anvers. On formera, à cet effet, des

collections aussie étendues que le permettront les resources de la Société, tant en sujets vivants

qu’empailles ; ainsi qu’un bibliothèque, composée d’ouvrages ayant trait à la science »

Deze doelstellingen laten het dus toe te kunnen afleiden wat men wilde bereiken met de oprichting

van een dierentuin. Daar de Gentse dierentuin een maatschappij waarvan de leden aandeelhouders

waren werden er algemene vergaderingen belegd waarop beslissing gemaakt door de bestuursraad.

Deze vergaderingen werden één maal per jaar gehouden, net zoals ook nu nog het geval is werden

228 We houden in het achterhoofd dat het dagloon van een arbeider in de tweede helft van de 19de eeuw 1,5 fr.

bedroeg. 229 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

op citaat p. 16 230 U.C.B. Vliegende Bladen, IJ 9 (7)

de aandeelhouders opgeroepen via een aankondiging in de voornaamste kranten.231 Het was op de

vergadering van de aandeelhouders dat de bestuursleden werden verkozen. De bestuursraad

bestond uit een vijftiental leden en vergaderde 2 maandelijks en werd voorgezeten door de

voorzitter van de Maatschappij. 232 werden toegelicht en gestemd. Naast de voorzitter zetelde een

secretaris en een directeur. De directeur van de Maatschappij werd betaald voor het uitoefenen van

zijn functie en diende zich aldus volledig in te zetten voor de Maatschappij en geen

nevenactiviteiten uit te voeren.233 De praktische organisatie van de dierentuin lag zo goed als

volledig in de handen van de directeur.234 De taken die op zijn schouders rustten hadden

voornamelijk betrekking op de dieren in het park en de beplanting. 235 In de Antwerpse zoo werkte

men met een soortgelijke structuur, ook hier werd er gewerkt met een directeur die instond voor de

praktische uitwerking en een bestuursraad.236 Tot vandaag gerekend telde de KMDA (Koninklijke

Maatschappij voor Dierkunde Antwerpen) acht directeurs.237 De directeur behoorde tot het

administratief personeel, naast hem was er ook nog een secretaris. Tot het vaste personeel van de

dierentuin behoorden ook nog een bewaker, een conciërge, een magazijnier, bewakers, tuiniers en

timmerlieden. De directeur en de secretaris werden beschouwd als de directie van de

maatschappij.238 In Antwerpen was er naast een directeur en een secretaris ook nog een

onderdirecteur aangesteld.239

231 U.C.B. Vliegende Bladen IJ9 (7) Statuts

Opvallend is dat er geen dierenarts tot het vaste personeel van de

dierentuin behoort. Deze werd enkel opgeroepen in geval van ziekte of voor het uitvoeren van een

autopsie. Toen er in Gent geruchten de ronde deden dat er in de dierentuin beesten stierven door

voedselgebrek werd er aan een dierenarts gevraagd een onderzoek in te stellen naar de

232 U.C.B. Vliegende Bladen IJ9 (7) Statuts 233 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

op citaat p. 27 234 Ibidem p.28 235 U.C.B. Vliegende Bladen IJ7 (5) verslag bestuursraad, 21 dec. 1851. 236 BAETENS, R., De roep naar het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo., Tielt, 1993, 263 p. 237 Ibidem 238 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

p. 117-121 239 BAETENS, R., De roep naar het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo., Tielt, 1993, 263 p.

gezondheidstoestand van de dieren.240 Naast het tentoonstellen van dieren werden er in het park

nog andere activiteiten georganiseerd. Een van de belangrijkste nevenactiviteiten van de

dierentuin was het organiseren van concerten. Dit werd gedaan in samenspraak met de

Maatschappij voor Hovingenbouw en Kruidkunde. Op deze stonden de programma’s van beiden

verenigingen elkaar niet in de weg. De concerten werden vaak opgeluisterd door militaire of

burgerlijke korpsen. Over het algemeen waren ze gratis voor de leden van de Maatschappij. Met de

concerten in het park trachtte het bestuur de leden te boeien en nieuwe leden te werven. Ook in de

Antwerpse dierentuin werden dergelijke concerten georganiseerd.241 Tijdens de gemeentefeesten (de

Gentse Feesten) werd een concert verder ingekleed door het aangenaam verlichten van de tuin en

een gebouw en werd er openluchtbal gehouden.242

Naast concerten werden er ook kinderritjes georganiseerd, dit was een attractie die in haast iedere

dierentuin te vinden was, ook in die van Antwerpen.

243 Naast deze vorm van vermaak was er ook

nog een skatingring aanwezig in het park, deze werd slecht 4 jaar uitgebaat.244

Tot het park werden in principe enkel leden van de maatschappij in het bezit van een abonnement

toegelaten, deze leden behoorden allen tot de burgerlijke klasse. Ook officieren van het Gentse

garnizoen werden toegelaten.

Het café restaurant

in het park werd langer uitgebaat. De uitbating van dit etablissement werd overigens openbaar

uitbesteed.

245 Leden van de Maatschappij die meer dan 5 aandelen hadden,

hadden het recht buitenstaander uit te nodigen tegen vergoeding. Al snel echter werden er

privileges verleend aan liefdadigheidsinstellingen van de stad Gent en educatieve instellingen.246

240 U.C.B. Vliegende Bladen IJ8 (6) verslagen van de bestuursraad 30 jan. 1879, 10 feb. 1879, 19 mei 1879, 29

aug. 1879 en 21 dec. 1887

In

1857 werd, in navolging van de dierentuin van Amsterdam, besloten om werklieden en

241 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993, op citaat p. 82-87

242 Ibidem, p. 90 243 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

p. 91 & BAETENS, R., De roep naar het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo., Tielt, 1993, p. 98-99 244 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

p. 92-93 245 Ibidem p. 103 246 Ibidem op. citaat p. 104

dienstpersoneel de dierentuin te laten bezoek op de voormiddagen van zon -en feestdagen voor de

prijs van 25 centiemen.247 Deze uitbereiding van toelatingsmogelijkheden werd nog verder gezet

met de toelating van plattelandsbewoners, soldaten en staatsambtenaren werkende aan de

spoorwegen post, telefoon en telegrafie en de ministeries.248 Met dit deurbeleid was Gent de eerste

tuin in België die de lagere klassen toeliet. In Antwerpen was dit pas het geval in 1862.249 We

dienen hierbij wel te vermelden dat de arbeiders die vanaf 1857 werden toegelaten in het Gentse

dierenpark niet de fabrieksarbeiders waren.250

Hoewel lagere klassen werden toegelaten is het toch zo dat de Maatschappij een instelling was

bestemd voor de geneugten van de Gentse bourgeoisie, de hoge burerij. Vermenging tussen beide

klassen werd angstvallig vermeden.

In 1883 is er een uitbereiding van de categorieën van

mensen met abonnement die geen lid zijn die in de dierentuin werden toegelaten.

Universiteitsstudenten, onderofficieren en schooldirecteurs met een familieabonnement voor hun

leerlingen kregen nu ook toegang tot de tuin.

251 De kleine Gentse burgerij bezocht het park eveneens op

zondagen, dit was immers de enige dag waarop ze zich een uitstap konden veroorloven.252

Vanaf het jaar 1896 had de maatschappij te kampen met een daling van haar leden aantal. Deze

tendens kon niet meer worden omgekeerd en dit leidde tot de ontbinding van de Maatschappij. In

1903 sloot de Gentse dierentuin haar poorten. In 1902 werd van start gegaan met de eerste

besprekingen met het stadsbestuur omtrent de onteigening van de Dierentuin. Aanvankelijk zag

het stadsbestuur twee mogelijkheden. De eerste hield het laten verder bestaan van het park in,

hiertegen kwam er echter protest, vooral de socialisten vonden dat de stad geen nood meer had aan

een zoo. Een tweede mogelijkheid was het gebied een nieuwe functie geven die van openbaar nut

zou zijn. In 1903 werden de aanwezige dieren openbaar verkocht en de gronden waarop de

maatschappij gevestigd was, werden aan de stad verkocht deze verkavelde ze en ze werden op een

247 Dit bedrag vertegenwoordigt 1/7 de van een dagloon van een fabrieksarbeider in 1850 248 Ibidem op citaat p.106-107 249 BAETENS, R., De roep naar het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo., Tielt, 1993, p. 67 & 74 250 Ididem p. 113 251 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

p. 108 252 Ibidem op citaat p.115

openbare veiling te koop aangeboden. Het stadsbestuur besliste eveneens om op een deel van de

Muinkmeersen arbeiderswoningen te bouwen.253 De ontbinding van de Maatschappij was een feit.

Waarschijnlijk heeft de verandering van het patroon van vrijetijdsbesteding en de beperkte

wetenschappelijke uitbouw van de Maatschappij bijgedragen tot haar ondergang. De burgers ging

aan het einde van de 19de

3.3. Algemeen reglement

eeuw al hun ontspanning zoeken in de bioscopen en ook het kusttoerisme

kende een enorme bloei. Daarnaast kan als verklaring ook worden aangehaald dat de gegoede

burgers hun tuin liever niet deelden met de lagere klassen.

In dit reglement zien we dat er onderscheid wordt gemaakt tussen de effectieve leden en de

bezoekende leden. Effectieve leden hadden minimum 10 aandelen in hun bezit, bezoekende leden

waren in het bezit van een familie of een persoonlijk abonnement. 254 Voor ons het interessantste

waren de in het reglement opgenomen maatregelen voor interne ordehandhaving in het park. We

zien dat er boetes werden uitgeschreven voor het verontrusten van dieren (3fr.). Ook de

beschadiging van de beplanting in de tuin werd streng beboet. In 1877 zien we dat het expliciet

verboden werd bloemen te plukken. Daarnaast werd er gesteld dat ouders verantwoordelijk waren

voor hun kinderen en voor de schade door hen aangebracht.255 Zo vinden we in de

bestuursraadverslagen enkele keren een melding van jongeren die zich bezighielden met het

uitrukken van veren bij een struisvogel. De boete voor dit delict bedroeg 3 fr.. Andere jongeren

werden betrapt op het ontvreemden van eieren, dit leidde tot een verbod om de tuin nog te

bezoeken.256

253 TOP, F. De verkaveling van de Gentse Dierentuin. Een vervolgverhaal in 3 delen., Gent, 1

De inkomsten afkomstig van boetes werden aanvankelijk benut als extra krediet voor

de aankoop van dieren. In 1875 lezen we echter een voorstel van schatbewaarder De Smet om het

geld te gebruiken om in moeilijke periodes de behoeftigen in Gent bij te staan door het uitdelen

254 U.C.B. Vliegende Bladen IJ6 (4) reglement van de maatschappij, 1851 255 U.C.B. Vliegende Bladen IJ4 (2) reglement van de maatschappij, 1877 & Jardin Zoologique de Gand,

règlement., Gent, 1883 art. 24, 25 & 26 256 U.C.B. Vliegende Bladen IJ6 (4) verslagen bestuursraad mei-juli 1870

van brood.257

3.4. De collectie

Of dat dit ook werkelijk gebeurde is niet te achterhalen.

De collectie dieren in het park aanwezig werd dus samengesteld door de directeur. Gezien het

tijdskader waren bijna alle dieren die in de collecties werden opgenomen opmerkelijk en vreemd. In

de 19de eeuw was dit ook wat de bezoekers verwachtten. De verzameling werd samengesteld met

het oog op behuizing en verzorging. Voor het uitbereiden van de verzameling deed men beroep op

relaties in overzeese gebieden, andere dierentuinen en giften van personen. Deze personen hadden

vaak zelf buitenlandse eigendommen of bekleedden een functie in de maritieme sector. Eveneens

van groot belang voor de maatschappij was de handel die werd gedreven met particulieren en

dierenhandelaars. Gezien de grote belangstelling en vrijgevigheid van vele prominenten in de

aanvangsjaren van de dierentuin kunnen we ervan uit gaan de ‘Maatschappij voor Natuurlijke

Historie’ op korte tijd over heel wat faam beschikte.258 In de beginjaren van de maatschappij lag

de nadruk vooral op siervogels, ook de graseters en in het bijzonder de barbaryschapen waren sterk

vertegenwoordigd. 259 Daarnaast waren er verschillende exotische dieren te bewonderen,

verscheidene leeuwen, een poema en de trots van de Gentse dierentuin, een olifant.260 In de periode

1890-1892 doet de Maatschappij haar opmerkelijkste aankopen. Dit kan verklaard worden door

het feit dat er een ruimer budget werd uitgetrokken voor de aankoop van dieren, of men wenste de

collecties uit te bereiden om op deze manier het bezoekers aantal te vergroten. 261

257 De titel ‘inspecteur’ is in deze tijd een benoeming aan de universiteit. Dhr. De Rote kwam dus niet op

inspectie in de dierentuin!

Naast aankoop

deed de Gentse dierentuin ook aan verkoop, hoewel ze eigenlijk geen commerciële instelling hoorde

te zijn. Een aanzienlijke collectie dieren produceert een aanzienlijke hoop mest. Deze mest diende

te worden verwerkt. Op verordening van het stadsbestuur werd diende deze buiten de stadsmuren

258 Ibidem p. 65 259 PEEL, C.V.A., The zoological gardens of Europe., London, 1903, p. 64 260 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

op citaat p. 54 261 U.C.B. Vliegende Bladen IJ5 (3) registre d’animaux.

gebracht te worden.262

Dat het voor de dieren vaak geen pretje was naar de dierentuin getransporteerd te worden, is niet

verwonderlijk. Voorbeeld hiervan is het gegeven dat vooraleer de dierentuin in 1855 haar eerste

olifant in ontvangst kon nemen, er reeds 3 exemplaren gestorven waren gedurende hun reis naar

Europa. Daarnaast stierven er uiteraard ook dieren in het park. Ze overleden als het gevolg van

ziekte, ouderdom of klimaatsaanpassingsproblemen. Wat gebeurde er nu met deze dode dieren?

Wat het stadsbestuur betrof dienden ze buiten de stad te worden gecremeerd

263

3.5. De dierentuin en de wetenschap

maar zover kwam

het vaak niet de kadavers van de dieren werden verkocht of geschonken aan privé personen of…

aan onze universiteit.

Tussen de dierentuin en de universiteit zien we een duidelijke link. In het verslag van de

bestuursraad van 6 augustus 1852264 lezen we dat de Maatschappij een anatomische collectie ter

beschikking stelt aan de Inspecteur van de universiteit Mr. De Rote.265 De voornaamste

anatomische delen die door de dierentuin aan de universiteit werden geschonken waren skeletten

van zoogdieren en grote vogels. Vanaf 1890 kocht de universiteit met regelmaat een groot aantal

cavia’s cavia’s. Deze aankopen varieerde tussen de 40 en de 60 diertjes. Ze werden meer dan

waarschijnlijk gebruikt als proefdieren in laboratoria. Een interview met Dhr. Verschelde266

262 U.C.B. Vliegende Bladen IJ4 (28) Extrait du Registre aux résolution du Collège des Bourgmetre et echevins.

1858

, huidig

conservator van het Museum van Dierkunde te Gent waar tot op de dag van vandaag nog sporen

terug te vinden zijn van de Gentse dierentuin, maakte ons nog iets wijzer over de relatie van de

dierentuin met de universiteit. In wat volgt is het interview met Dhr. Verschelde tot een tekst

herwerkt. Het Museum voor Dierkunde werd in 1817 samen met de Gentse universiteit opgericht

263 U.C.B. Vliegende Bladen IJ4 (28) Extrait du Registre aux résolution du Collège des Bourgmetre et echevins. 1858

264 U.C.B. Vliegende Bladen IJ7 (5) verslag van de bestuursraad 265 U.C.B. Vliegende Bladen IJ7 (5) verslag van de bestuursraad 266 In wat volgt zullen de belangrijkste elementen uit het interview met Dhr. Verschelde worden verweven met

gegevens uit de thesis van Albrecht.

met de bedoeling een didactische verzameling aan te leggen ter illustratie van de ‘ex cathedra’

lessen van de professoren dierkunde en vergelijkende anatomie. Het aanleggen van dergelijke lessen

was onder het toen heersende Hollandse bewind bij een wet van 1816 verplicht.267 Vanaf 1853 zien

we dat het ‘Cabinet de Zoologie’ en het ‘Cabinet de l’ Anatomie comparée’ regelmatig kunnen

rekenen op de inbreng van exotische dieren. We vinden dit gegeven ook terug in de

bestuursraadverslagen van de Maatschappij. Hoewel de stukken door de dierentuin aan de

universiteit worden geschonken, komen we van Dhr. Verschelde te weten dat van uit de universiteit

enkele malen een schenking werd gedaan aan de dierentuin. De omvang van deze schenking is echt

niet bekend. De professoren die op dit moment de vakken Vergelijkende Anatomie en Dierkunde

doceren zijn respectievelijk Prof. Poelman en Prof Boddaert. Deze vakken werden gedoceerd in

functie van het behalen van de graad van doctor in de Wetenschappen of doctor in de

Geneeskunde. In 1870 worden deze twee vakken onder één leerstoel gebracht die aan Prof. Felix

Plateau wordt aangeboden.Plateau is een groot voorstander van de analytische methode en zet

daarom het werk van Poelman op vlak van anatomie verder. Op deze manier worden er heel wat

demonstratiepreparaten gemaakt. Rond 1888 worden door een brand heel wat stukken uit de

collectie vernield en ook Wereld Oorlog I liet zijn sporen na. De belangrijkste gegevens die uit dit

interview naar boven zijn gekomen hebben betrekking op de stukken waarvan met zekerheid

geweten is dat ze van de dierentuin afkomstig zijn. Vandaag de dag is er van een 21 preparaten met

zekerheid geweten dat ze van de dierentuin afkomstig waren. Het betreft 2 lama’s, struisvogels,

een opgezette fuut, een meerkataap en 4 wervels van olifant Betsy. Daarnaast is het interessant om

te vermelden dat er gedurende de tweede helft van de 19de eeuw blijkbaar een enorme handel in

preparaten bestond wat op een grote interesse bestond voor de dierlijke anatomie. Uit de registers

van de Anatomische collectie268

267 VERSCHELDE, D. Tekst voor persmap en/of website., Gent, 1 p.

van de universiteit blijkt eveneens dat er in Gent een groot aantal

taxidermisten aan het werk moet zijn geweest. Er moet dus wel degelijk vraag zijn geweest naar

268 Museum voor Dierkunde, Anatomische collectie. Registers.

opgezette dieren, preparaten en dergelijke meer.269

We kunnen dus stellen dat er aan de Gentse universiteit aardig wat onderzoek werd gevoerd naar

anatomie, daarnaast zien we ook dat de dierentuin door het ter beschikking stellen van kadavers

bijdraagt tot het uitvoeren van wetenschappelijk onderzoek. In hoeverre de resultaten van dit

onderzoek ook de leden van de Maatschappij bereikten is niet achterhaald kunnen worden.

De dierentuin zette zich ook in voor de verbetering van de landbouw. Het eerste bewijs dat we

hiervan terugvinden is een artikel in de Gazette van Gent. Met behulp van een machine trachtte

men viseieren te laten uitkomen. Dit experiment werd met succes bekroond en men hoopte deze

proefneming verder te kunnen zetten om een vooruitgang te kunnen boeken in de visteelt.270 Ook

voor het uitbroeden van vogeleieren ging men een broedmachine gebruiken. Gent was hierin niet

alleen, ook in de Antwerpse dierentuin werd er van een broedmachine gebruik gemaakt.271 De

dierentuin organiseerde en participeerde eveneens aan tentoonstellingen en prijskampen voor

pluimvee.272 Naast deze semi)wetenschappelijke projecten zette de dierentuin zich ook in voor het

acclimatiseren van uitheemse schapen en geiten die van enig nut zouden kunnen zijn voor de

landbouw –en nijverheidsvoortuitgang.273 In de Gazette van Gent wordt er gewezen op de gunstige

voortplantingsresultaten die de Maatschappij al had bereikt en het grote belang hiervan voor de

landbouw en de dierkundigen.274 In het jaar 1858 werd er het park zelf een landbouwconferentie

gehouden met als doel het bewerkstelligen van verbeterde runderrassen in de veeteelt.275

Naast de kweekprogramma’s probeerde men het wetenschappelijke aspect van de tuin naar voren

te brengen door de oprichting van een natuurhistorisch museum in de dierentuin. Dit in navolging

269 De informatie uit het voorgaande deel hebben we voornamelijk te danken aan het interview met Dhr.

Verschelde, zijn opzoekingen omtrent de relatie van de dierentuin met de universiteit hebben ons heel wat interessante gegevens verschaft. We danken hem dan ook voor het vrijgeven van deze resultaten.

270 Gazette van Gent. 13 april 1854 271 BAETENS, R. De roep van het paradijs, 150 jaar Antwerpse zoo., Tielt, 1993, p. 123 272 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

p. 78 273 Ibidem op cit. p. 78 274 Gazette van Gent., 3 aug. 1856 275 U.C.B. Vliegende Bladen IJ6 (4) verslag van de Alg. Vergadering 31 jan. 1858

van het natuurhistorisch museum van de Amsterdamse dierentuin. 276

3.6. De dierentuin en haar educatieve functie

De collectie die te toon

gesteld werd bestond voornamelijk uit opgezette dieren. Het bestuur was eveneens van plan de

zoölogische collectie van de universiteit over te brengen naar de dierentuin. Volgens Dhr.

Verschelde is dit echter nooit gebeurd, hij stelt dat er hiervan geen sporen terug te vinden zijn. Wat

tentoonstelling betreft werd het vooral gehouden op tentoonstelling verbonden aan prijskampen.

Dit brengt ons bij een volgende vraag, werd er aan educatie gedaan in de dierentuin?

Het feit dat men een natuurhistorisch museum opzet, is een teken van een zekere

wetenschappelijke interesse in het dier en eveneens een teken van het feit dat men de

natuurhistorische kennis wenste te verspreiden. Hoewel we weten dat er in het museum opgezette

dieren werden getoond, viel het niet te achterhalen hoeveel, welke dieren en op welke wijze de

dieren juist werden tentoongesteld. In de bestuursraadverslagen wordt er weinig gezegd over de

inhoud van het museum. Daar men in 1889 reeds toestemming gaf voor de verkoop van de stukken

uit het museum, die overigens nooit is doorgegaan want er werd geen koper gevonden die genoeg

wilde betalen, kunnen we stellen dat de interesse voor het wetenschappelijk aspect na 30 jaar

temperde. In 1896 wilde men het museum zelfs ombouwen tot een volière, door gebrek aan

fondsen ging dit niet door. Het museum bleef uiteindelijk behouden tot aan de ontbinding van de

maatschappij.277

Het feit dat educatieve instelling zoals scholen de tuin bezochten toont ook weer aan dat men toch

in zekere zin aan educatie van de bezoeker wou doen. Ook het gegeven dat aan alle kooien van de

dieren een plakkaat was aangebracht waarop hun soortnaam terug te vinden was, duidt op een

zekere vorm van educatie.

Andere tentoonstelling die in de tuin werden georganiseerd maakten meestal deel

uit van een prijskamp.

278

276 U.C.B. Vliegende Bladen IJ6 (4) bestuursraadverslag 6 juli 1860

277 U.C.B. Vliegende Bladen IJ6 (4) verslagen van de bestuursraad 6 juli 1860; 6 dec. 1889; 2 aug. 1895 278 U.C.B. Vliegende Bladen IJ5 (3)

Een andere gegeven dat aantoont dat men aan educatie deed was het feit dat de Maatschappij

grote inspanning leverde met betrekking tot verbetering van de landbouw. De Maatschappij

bouwde als zodanig een modelstal om verschillende runderrassen te herbergen en deze dieren als

voorbeeld te laten fungeren voor de talrijke boeren die de maatschappij zondag kwamen

bezoeken.279

3.7. Besluit

Zoals we hebben gezien kunnen we stellen dat de oprichting van de ‘Maatschappij voor Natuurlijke

Historie’ te Gent perfect past in het 19de

We hebben gezien dat het wetenschappelijke component van de Maatschappij in een zekere mate is

uitgebouwd. De relatie die de dierentuin heeft met de universiteit valt niet te ontkennen. Een

vraag die onbeantwoord bleef is of de kennis die vergaard werd in de universiteiten door het

anatomische onderzoek van de dieren ook de leden van de maatschappij bereikte. Hoewel we

vooruitlopen op de feiten is het interessant om nu reeds te melden dat noch Prof. Poelman, noch

Prof. Boddaert, noch Prof. Plateau actief lid deel uit maakten van het bestuur van de

Maatschappij voor Natuurlijke Historie. Zij waren nochtans de autoriteit op vlak van zoölogie en

dierkunde in Gent ten tijde van het bestaan van de dierentuin.

-eeuwse tijdskader. De maatschappelijke omstandigheden

vroegen bij wijze van spreke om haar oprichting. Belangrijke punten in dit overzicht van de

Maatschappij zijn voor ons haar wetenschappelijke oriëntering, want hieraan kunnen we vragen

met betrekking tot de opkomst van het Darwinisme koppelen, haar zin voor educatie en haar

financiering.

Daarnaast zagen we ook dat de dierentuin een eigen natuurhistorische museum ging oprichten, ze

deden dit in het jaar 1860, net wanneer zoals we in deel 1 van de scriptie opmerkten, het debat

rond het Darwinisme op gang kwam. Toch denk ik dat het veilig is om te stellen dat beide los

stonden van elkaar. Het is erg onwaarschijnlijk dat de leden van de Maatschappij in dit jaar al op

279 ALBRECHT, H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent.(1851-1904)., Gent, 1993,

op citaat p. 79

de hoogte waren van de darwinistische theorieën daar voor 1865 de aandacht voor hypothetische

stelsels zoals de evolutieleer binnen de Belgische positivistische wetenschapscultuur zeer beperkt

was. Het evolutionisme drong pas rond de eeuwwisseling definitief door in het Hoger Onderwijs,

ook aan de Gentse universiteit werd er dan pas effectief tijd besteed aan onderzoek dat het

evolutieprobleem aanbelangde. Het is echter wel mogelijk dat leden van de Maatschappij iets over

Darwin oppikten in één van de vele tijdschriften die werden uitgegeven in de tweede helft van de

19de

Wanneer we nu de vier mogelijkheden die door Caspers worden aangehaald om aan

natuurbescherming te doen toetsen aan de doelstellingen van de Maatschappij zien we dat enkel de

vierde mogelijk iet of wat voldaan wordt. De vierde manier om aan natuurbescherming te doen, is

volgens Caspers het natuureducatief bezig zijn met jongeren of met de hele bevolkingsgroep. Er

moet bij deze vorm van educatie echter wel worden opgeroepen zorg te dragen voor de natuur en

haar te beschermen. Het feit dat het bestuur van de dierentuin een natuurhistorisch museum

inricht toont aan dat ze bezig zijn met educatie, daarnaast is ook het feit dat men schoolmeesters

en hun leerlingen de toegang verleend tot de dierentuin een voorbeeld van het natuureducatief

bezig zijn met jongeren. Toch kunnen we bezwaarlijk stellen dat dit wil zeggen dat de

Maatschappij aan natuurbescherming doet, een dierentuin is immers allerminst natuurlijk, het is

een uitgesproken cultuurproduct. Langs de andere kant draagt ze wel bij tot het vergroten van de

kennis van de fauna, iets wat bij haar bezoekers misschien wel de interesse en het respect voor deze

wezens kan aanwakkeren.

eeuw.

4. De Leden

4.1. Inleiding Het eigenlijke doel van deze scriptie was het zoeken naar sporen van enig milieubesef bij de leden

van de ‘Maatschappij voor Natuurlijk Historie’ om aldus tot een beter begrip te komen van de

relatie mens-natuur in de tweede helft van de 19de

eeuw. Aan de hand van egodocumenten,

opiniestukken, uitlatingen tijdens de bestuursraden van de dierentuin of eventueel uitlatingen

tijdens gemeenteraden zou het mogelijk moeten zijn om bijvoorbeeld hun visie op de vervuiling

van hun stad Gent of de gebrekkige hygiëne in de arbeiderswijken te kunnen detecteren. De

zoektocht naar deze documenten heeft behoorlijk wat tijd gekost en is niet altijd even vlot

verlopen, vandaar ook dat ik dit hoofdstuk zal aanvangen met een methodologie. Op deze manier

wordt er een duidelijk overzicht gegeven van alle geraadpleegde bronnen en bewandelde pistes.

4.2. Methodologie Vooraleer kon worden aangevangen met de zoektocht naar documenten van de hand van de leden

van de Maatschappij was het uiteraard noodzakelijk om te weten te komen wie nu juist die leden

waren. Deze identificatie was van cruciaal belang. De meest logische stap leek het raadplegen van

de scriptie van Heidi Albrecht280

280 ALBRECHT H. Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ te Gent (1851-1904)., Gent, 1992,

205 p.

, die handelt over de werking van de maatschappij, haar leden etc.

Dit bleek echter niet zo gemakkelijk: er was geen exemplaar meer terug te vinden in de centrale

bibliotheek of op de vakgroep Nieuwste Geschiedenis. Bijgevolg diende ik Albrecht zelf te gaan

zoeken. Via een uitgave van de Oud-Studenten Geschiedenis Gent (OSGG) kwam ik te weten dat ze

getrouwd was met ene Bart Bonroy en op deze manier werd het mogelijk haar telefoonnummer op

te zoeken in de Witte Gids Daar vond ik dan ook haar telefoonnummer terug. Na een aantal

onbeantwoorde telefoontjes en voicemails - achteraf bleek dat Albrecht in het buitenland verbleef

- kreeg ik dan eindelijk gehoor. Haar echtgenoot gaf me een e-mailadres waarop ik Albrecht zou

kunnen bereiken. Ook dit liep fout af, na verzending kreeg ik elke keer een foutmelding in de

mailbox. Na uiteindelijk nog twee telefoontje kreeg ik Albrecht zelf te pakken en maakten we een

afspraak. Haar thesis werd gekopieerd, mijn onderzoek kon eindelijk beginnen. De zoektocht naar

de scriptie nam dus behoorlijk wat tijd in beslag. Om deze tijd toch nog nuttig te besteden begon ik

reeds met het doornemen van de documenten van de ‘Jardin Zoologique’. Hoewel Albrecht reeds

alle bronnenmateriaal met betrekking tot de Gentse dierentuin had doorgenomen, was het toch

nodig dit nogmaals te doen maar dan vanuit een andere invalshoek. Deze keer dus niet met de

bedoeling een geschiedenis van de werking van de vereniging weer te geven, maar met als

uitgangspunt het opsporen van uitspraken, voorstellen of beslissingen van leden van de

Maatschappij die konden duiden op een zekere betrokkenheid met het milieu of toch op zijn minst

met de Gentse levensomstandigheden. De bestuursraadverslagen leken hiervoor de meest geschikte

bron. Jammer genoeg konden uit de verslagen geen uitspraken of beslissingen weerhouden worden

die zouden wijzen op enig milieubesef.

Deze documenten konden teruggevonden worden in de Vliegende Bladen, het is deze bronnenreeks

die als basis moest dienen voor mijn onderzoek. De ‘Vliegende Bladen’ zijn een collectie van losse

documenten die thematisch zijn ingedeeld aan de hand van trefwoorden. De collectie bevat

brochures, catalogen, almanakken, prospectussen, brieven, prenten, tekeningen, liederen, affiches,

programma’s, reclames etc., kortom unieke historische documenten. De ontsluiting van het fonds

gebeurt aan de hand van een trefwoordencatalogus, die in onze universiteitsbibliotheek kan

geraadpleegd worden. Ook de documenten zelf kunnen in de universiteitsbibliotheek opgevraagd

worden.281

Daar de Maatschappij voor Natuurlijk Historie een behoorlijk aantal leden telde zag ik mij

genoodzaakt een selectie te maken. Een selectie maken brengt natuurlijk risico’s voor het

onderzoek met zich mee. De meest logische keuze was verder onderzoek te baseren op de leden van

het stichtingscomité van de Maatschappij. Deze lijst werd dan nog verder aangevuld met andere

leden die doorheen het vijftigjarige bestaan van de dierentuin deel uitmaakten van het bestuur van

de Maatschappij, deze namen werden enerzijds teruggevonden in de bestuursraadverslagen of

anderzijds via de thesis van Albrecht. Door op deze manier te werk te gaan werd de mogelijkheid

De collecties ‘Vliegende Bladen’ bestaat uit vier fondsen die elk alfabetisch

gethematiseerd zijn. De index op deze bladen is opgesteld in het Frans, maar ook Nederlandse

trefwoorden zijn terug te vinden.

281 http://lib1.ugent.be/cmsites/Default.aspx?alias=CO_UB_Bewaar_Museale_VB

open gehouden om zowel documenten terug te vinden die aan het begin van het bestaan van de

Maatschappij werden opgesteld als documenten die in het begin van de 20ste eeuw werden

opgesteld, daar er zowel leden van uit de beginjaren van de société als uit de eindjaren werden

weerhouden. Toen de namen bekend waren was de volgende stap teksten van de hand van deze

personen met betrekking tot natuur, milieu, milieuvervuiling, hygiëne etc. terug te vinden. Eerst

werd er echter een beperkte prosopografische profiel van de weerhouden personen opgemaakt.

Vermits we uit de scriptie van Albrecht reeds hadden kunnen afleiden dat de leden van de Gentse

maatschappij voornamelijk tot de hoge burgerij behoorden en vele van hen tot de prominenten

van de stad Gent gerekend werden, werd er voornamelijk gezocht in biografische repertoria.

Biografische woordenboeken zoals het Nationaal biografisch woordenboek werden geraadpleegd

daarnaast werd ook het werk van Balthazar282 over de sociale geschiedenis van de Gentse burgerij

ingekeken. Het was zo dat in de 19de eeuw vele leden van de burgerij zich ook politiek engageerden.

Gezocht werd er dan ook in repertoria zoals het werk van Tony Valcke, ‘De fonteinen van de

Oranjeberg: politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830’283.

Het werk van Devolder over de Gentse gemeenteraadsleden284

Omdat de Vliegende Bladen als basisbronnenreeks diende geraadpleegd te worden werden alle

weerhouden personen opgezocht in de trefwoordencatalogus. Dit nam behoorlijk veel tijd in beslag

kon ons ook verder helpen en de

online databank ‘Blauw wie is wie’ van het liberale archief leverde enkele hits op. Het raadplegen

van deze werken zorgde ervoor dat een beperkt biografisch profiel van de meeste leden van de

Maatschappij kon worden opgemaakt. Voor de professoren werd er gezocht in het

universiteitsarchief, zij werden teruggevonden in de Liber Memorabilis van hun respectievelijke

faculteiten.

282BALTHAZAR, H. Bijdrage tot de sociale geschiedenis van de gentse hoge burgerij in het begin van de 20e

eeuw en haar sociale oorsprong sinds de franse tijd (1914-1794). Gent, 1960

283VALCKE, T. (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 3: Met gezag bekleed: biografieën van negentiende-eeuwse beleidsmakers. Gent, 2000, 637 p. &VALCKE T. (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 2: Biografisch repertorium., Gent 1997, 452 p.

284 DEVOLDER, K. Gij die door ’t volk gekozen zijt ... De Gentse gemeenteraad en haar leden 1830-1914., Gent, 1994, 555p.

en leverde quasi niets op, de documenten die teruggevonden werden hadden over het algemeen

betrekking faits divers. Een overlijdensbericht, een afbeelding van de persoon of een bedankbriefje

waren de documenten die het meest werden teruggevonden. Een volgende stap die ons op weg had

moeten zetten leek het raadplegen van de verschillende briefwisselingen en handschriften die onze

universiteit in haar bezit heeft. De brieven en handschriften van de hand van of in het bezit van

leden van de Maatschappij waren werden gezocht via Meercat. Dit leverde ons aanvankelijk al

heel wat meer resultaten op. De teruggevonden handschriften werden opgevraagd maar ook nu

weer was het resultaat pover. De meeste briefwisseling van leden van de Maatschappij waren

beleefde bedankingsbriefjes aan de Heer Ferdinand vander Haeghen voor het ontlenen of ter

beschikking stellen van een boek. Of indien ze zich niet tot het fonds ‘Briefwisseling Ferdinand

vander Haeghen’ behoorden maar deel uitmaakten van het fonds ‘Briefwisseling van de

universiteit’ of ‘Briefwisseling van de Société des Beaux Arts’ betrof het vaak beleefde brieven met

felicitaties voor ridderingen of brieven met betrekking tot literaire concours. Sommige

teruggevonden handschriften die in het bezit waren van leden van de Maatschappij waren echter

wel interessant, juist omwille van hun onderwerp.

Nu deze twee onderzoekspistes niet het verhoopte resultaat hadden opgeleverd was het

noodzakelijk om op bredere basis de Vliegende Bladen te gaan doorzoeken. Hiervoor was het

nuttig eerst een lijst met relevante zoektermen op te stellen. Deze zoektermen kaderden

voornamelijk in de thema’s die we in deel 1 van de scriptie besproken hebben. Ze gingen van

‘nature’ tot ‘architectes’ en van ‘horticulture’ tot ‘pollution’. Daar we door de studie van de

heersende mentaliteitsgeest bij de burgerij in de 19de eeuw konden vaststellen dat het

verenigingsleven, de liefde voor de horticultuur en flaneren in parken of op boulevards tot de

favoriete vrijetijdsbesteding van de Gentse burger behoorde werden er eerst gezocht naar andere

maatschappijen dan de Maatschappij voor Natuurlijke Historie waarin we deze drie zaken verenigt

konden aantreffen. Dergelijk maatschappijen werden teruggevonden en na het doornemen van hun

ledenlijsten waren we aangenaam verrast. Sommige van de andere gebruikte trefwoorden hadden

eveneens een positief resultaat. Zo leverde het trefwoord ‘plantations’ veel informatie op over het

Gentse openbare groen en liet het trefwoord ‘agriculture’ enkele documenten verschijnen waarin

ook nu weer de namen van de weerhouden personen naar voren kwamen. Het trefwoord ‘pollution’

leverde jammer maar genoeg geen bruikbare resultaten op. Ook trefwoorden zoals ‘urbanisme’

werden aangewend omdat ook de urbanisatie van een stad invloed had op de

levensomstandigheden op vlak van hygiëne in de stad. Deze term leverde wel resultaten op maar

niets dat nog niet geweten was. Omdat zoeken in de Vliegende Bladen een enorm omslachtige

bezigheid is, in de verschillende dozen zitten pakken papier samengeperst vaak al lang niet meer op

de juiste plaats, en het ons weinig echt relevante informatie opleverde werd er op zoek gegaan naar

andere mogelijke pistes.

Ook in Meercat, de catalogus van de universiteit Gent waarmee er zowel gezocht wordt in de

gedigitaliseerde steekkaarten catalogus als in de gewone catalogus, werd er naar uitgaven met

gespeurd aan de hand van de reeds vermelde reeks zoektermen. Thematisch zoeken binnen de

opgestelde databanken van de Ugent is een omslachtig werk. Daar de catalogussen niet inhoudelijk

ontsloten zijn, is het ingeven van een heel uitgebreid gamma trefwoorden de meest exhaustieve

manier om een grote hoeveelheid bronnen terug te vinden.

Wanneer mensen vandaag de dag hun mening over de actualiteit willen ventileren kan dit via

verschillende fora op internet, blogspots etc. Maar het kan ook door het schrijven van een

lezersbrief naar een krant of tijdschrift. Ook in de 19de eeuw behoorde dit tot de mogelijkheid van

de burger. Omdat het een onbegonnen werk was om een halve eeuw krantenarchief door te nemen

werd er in samenspraak met mijn promotor er voor geopteerd om naast het herlezen van de

krantenartikels, welke vaak maar een regel lang waren, die door Albrecht in haar scriptie werden

aangehaald met betrekking tot de dierentuin ook de kranten te raadplegen rond de tijd van enkele

belangrijke gebeurtenissen voor de dierentuin of voor de stad Gent. Bijgevolg heb ik de Gazette

van Gent en de Flandre Liberal gecontroleerd in 1851, het jaar van de oprichting van de dierentuin

en dan telkens 10 jaar verder gesprongen, een tien, twintig, dertig, veertig of vijftig jarig bestaan

van de maatschappij leek mij immers vermeldenswaardig. Ook de kranten van het jaar 1866 toen

in Gent een cholera-epidemie woedde, werden nagekeken. Hierin werden geen opiniestukken of

lezersbrieven van de hand van leden van de Maatschappij. De kranten van 1882, het jaar waarin

het Zollifofer-De Vigne plan tot uitvoer werd gebracht werden geraadpleegd maar wederom, geen

resultaat.

Het Gentse stadsarchief en haar databank ‘Dulle Griet’ boden eveneens mogelijkheden voor mijn

onderzoek. Door het ingeven van de namen van de geselecteerde personen werden er een aantal

documenten teruggevonden, daarnaast werden ook de zoektermen ingevoerd die werden gebruikt

voor het zoeken in de Vliegende Bladen. Maar ook via deze weg werden er geen revolutionaire

ontdekkingen gedaan.

Vermits we door het opstellen van een prosopografisch profiel van de leden van de dierentuin van

een aantal van de leden te weten zijn gekomen dat ze lid waren van de Gentse gemeenteraad werd

ook het ‘Gemeenteblad Gent’ geraadpleegd van 1868-1900. Hierin werd relevante informatie

teruggevonden.

4.3. De leden en de zoektocht naar hun milieubesef Zoals in de methodologie reeds aangegeven, werden er van weinig leden van de maatschappij

documenten teruggevonden waaruit de verhouding tussen mens en natuur duidelijk spreekt. Alle

leden en zeker de leden die deel uitmaakten van de bestuursraad van de Gentse Maatschappij voor

Natuurlijke Historie behoorden tot de burgerij. Door het opstellen van een prosopografische fiche

voor elke geselecteerde persoon werd het wel mogelijk om enkele waarnemingen te doen. Onze

steekproef naar een zekere vorm van milieubesef bij de leden wordt uitgevoerd aan de hand van

vijfendertig geselecteerde personen.285

285 Zie bijlage

De selectiecriteria werden reeds beschreven in de

voorgaande methodologie. We zullen in dit deel enkel dieper in gaan op die personen van wie er

materiaal is teruggevonden dat relevant is voor onze vraagstelling. Eerst zullen we echter enkele

algemeenheden aankaarten die opvallen wanneer we de prosopografische gegevens van de

vijfendertig geselecteerde leden naast elkaar leggen.

De grote gemeenschappelijke deler voor de leden van de bestuursraad van de Maatschappij is dat

ze stuk voor stuk tot de burgerij behoren. Van twaalf van de vijfendertig kunnen we met zekerheid

stellen dat ze liberaal zijn, drie zijn er overtuigd katholiek.286

De leden van de Maatschappij voor Natuurlijke Historie bleken ook lid te zijn van andere

verenigingen die zich bezig hielden met ‘groen’, althans zo laat de naam van deze verenigingen

toch uitschijnen. Negentien leden blijken aangesloten te zijn bij de Société Royale d’Agriculture et

de Botanique à Gand.

Ook kunnen we opmerken dat op de

vijfendertig er zes industrieel zijn, zes advocaat en zes grondeigenaar.Dit zijn de voornaamste

beroepsactiviteiten van de leden van de Maatschappij. Wel dienen we nog te vermelden dat er twee

artsen deel zijn van de Maatschappij waarvan één ook professor is aan de universiteit. Naast hem

zijn er nog twee professoren lid. We zien dat doorheen de jaren dat de Maatschappij voor

Natuurlijk Historie bestaat, twaalf van de vijfendertig geselecteerde leden een politieke functie.

Sommigen zijn zowel gemeenteraadslid als provincieraadlid geweest. Vier van de vijfendertig zijn

ooit lid geweest van de provincieraad, zeven van de gemeenteraad, één is e gouverneur van Oost-

Vlaanderen (1879-1884) geweest en één was er parlementslid. Daarnaast is ook nog één van de

leden vice-consul van Venezuela.

287

286 Blauw wie is wie?

Dhr. Tydgadt, dhr. De Jaegher, dhr. Kerfyser en dhr. H. Van de Woestyne

maken eveneens deel uit van de ‘Landbouw Maatschappij Oost Vlaanderen’. Dhr. De Smet de

Lange, dht. Dobbelaere Hulin, dhr. De Cock, dhr. Hemptinne en dhr. Lippens zijn allemaal lid van

‘l’ École d’horticulture et d’agriculture’. Dhr. Rodigas, voormalig directeur van de Gentse

http://www.liberaalarchief.be/D.html ; VALCKE, T. (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 3: Met gezag bekleed: biografieën van negentiende-eeuwse beleidsmakers. Gent, 2000, p. 241, 345, 361, 408 &VALCKE T. (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 2: Biografisch repertorium., Gent 1997, pp. 159-169 & 293-311.; DEVOLDER, K. Gij die door ’t volk gekozen zijt ... De Gentse gemeenteraad en haar leden 1830-1914., Gent, 1994, p. 252, 258, 279, 280, 306, 307, 317, 321, 339, 349, 350, 351, 354, 358, 359, 377, 416

287 U.C.B. Vliegende Bladen IIS (32) Liste des Membres effectif et associé

dierentuin is de directeur van deze maatschappij. Naast lidmaatschap van dergelijke verenigingen

merken we ook op dat dhr. Van de Woestijne en dhr. Roelandt lid zijn van de ‘Sociéte des Beaux

Arts’288 Een ander opvallend gecombineerd lidmaatschap is dit van Dhr. Nijpels. Als directeurs

van de dierentuin maakte hij mee deel uit van het stichtingscomitie van de

dierenbeschermingsbeweging van Oost-Vlaanderen.289

De weinige uitingen van een mogelijke vorm van milieubesef werden voornamelijk teruggevonden

in het ‘Gemeenteblad’ van de stad Gent, het is voornamelijk de naam Burggraeve die in het oog

springt door zijn vele interpellaties, daarnaast werd er ook een opmerking van dhr. Neyt

teruggevonden. Dhr. Jacquemeyns heeft zich laten opmerken in de nationale politiek en Léon Van

den Hecke de Lembeke behoort om een heel andere rede tot deze selectie. Verder werd er ook een

tekst teruggevonden van de hand van Dhr. August De Cock. Het is met deze brief dat we zullen

aanvangen, het document werd teruggevonden in de handschriftencollectie van de universiteit en

handelt over ontbossing in de Oost-Vlaamse regio teneinde meer bebouwbare oppervlakte te

creëren. De brief werd vertaald naar het Nederlands:

Gouvernement de la Flandre Oriental- Division Spécial-Agriculture- Déboisement : Brief ter

attentie van een grondbezitter nl.:Calette Brismaille290

“In Vlaanderen is de hoeveelheid bewerkte grond niet meer in verhouding met de bevolking.

Daarom moet er op alle mogelijke manieren gezocht worden naar een manier om de

cultuurgronden uit te bereiden.Want door de het landbouwareaal te vergroten, komt er grotere

werkgelegenheid waardoor dus ook de bestaansmogelijkeheden voor de Vlaamse bevolking

vergroten. Niets dat kan bijdragen aan het bereiken van dit resultaat kan teveel lijken voor zij bij

wie de toekomst van dit land nauw aan het hart ligt.

288 U.C.B. IS 7 : Membres de société 289 VERLOT, K. De Geschiedenis van de Dierenbescherming in België. 290 DE COCK, A., U.C.B. HS 3113 (310)

Er blijft nog veel werk zonder de grenzen van Vlaanderen te overschrijden. Zonder te spreken over

de onontgonnen terreinen, is er nog een soort van bezit dat ontvankelijk is voor een gunstige

transformatie: ik wil het hebben over beboste gronden. Wanneer men de cijfers met betrekking tot

het agrarische gebied kent, dan blijkt dat er in Flandre Orientale nog 13.593 hc bos is. Hoe kan dit

nu in een provincie waar er gebrek is aan werk en bebouwbare gronden? Hecht men nog altijd

zoveel belang aan bossen? Men zegt dat dit komt omdat het merendeel van deze eigendommen

(beboste gronden) zich op te grote afstanden van de woonkernen bevind. De relatief lagere

kwaliteit van de grond wordt als andere rede gezien voor het blijven van de bossen. Maar het is

evidente dat deze laatste rede niet volstaat om de verwaarlozing van deze gronden te

rechtvaardigen. Men zegt dat de creatie van nieuwe dorpen in het centrum van deze beboste

oppervlakte het onfeilbare resultaat van opeenvolgende ontginning en het in cultuur brengen van

de Vlaamse bossen zou hebben. Deze opinie is geuit door een zeker aantal personen die in de positie

zijn om de toestand van deze provincies goed te kennen. Mijnheer de Minister van Binnenlandse

Zaken aarzelt niet om nieuwe bevolkingscentra op te richten. Met dat doel voor ogen, verklaart het

ministerie voor Binnenlandse Zaken voortaan het voor zijn rekening nemen van ( in samenwerking

met de Provincie) een geldelijk medewerking, de bouw van kappellen en schoolgebouwen, zeker

waar de eigenaars erover denken hun bos om te zetten in bebouwbare grond en de bewoning en

commerciële ruimtes in overtuigende hoeveelheden op te richten.

Steunend op de interesse van u zijde Meneer, geloof ik een beroep te kunnen doen op u toewijding

en ijver, en u te doen opmerken dat in samenwerking met de overheid nieuwe manieren van

bestaan aan u ongelukkige burgers te geven. U stelt een nuttige daad aan de gemeenschap en ter

zelfde tijd dient u waarschijnlijk u eigen belangen.

Het lijkt me aangenaam u te leren kennen meneer, de beslissingen die u neemt of de voorstellen die

u passend vindt betreffende het bos dat u bezit. Ik hoef er niet aan toe te voegen dat de provincie

enkel op zoek is naar goede kandidaten en dat er rekening kan worden gehouden met u voorstellen

om tot een goed eindresultaat te komen.”

De inhoud van deze brief geeft duidelijk aan dat alvast één lid van de Maatschappij zich allerminst

om het natuurschoon bekommerd. Het in cultuur brengen van gronden is nu net één van die zaken

die in grote mate heeft bijgedragen tot het vernielen van het natuurlijke milieu. Zoals we bij

Caspers konden lezen, droeg dit enkel bij tot de verdere versnippering en verkaveling van het

Vlaamse grondgebied. De economische belangen primeerden hier duidelijk boven de belangen van

de natuur. Voor de creatie van bebouwbare grond ten dienste van de almaar sneller groeiende

bevolking diende bosgebied zonder pardon te wijken. Het argument dat wordt aangehaald ter

verdediging van deze stelling is dat er toch nog voldoende bossen zijn in Vlaanderen. Dit

argument past volledig in de lijn van het in deel één beschreven rotsvaste geloof in het feit dat de

natuur zichzelf nog wel zou herstellen.

Ook in het Gemeenteblad van 1868 vinden we dhr. De Cock terug, in een discussie omtrent het

aanplanten van bomen op de Vrijdagse Markt stelt hij dat : “Je trouve quant à moi que cela

donnerait à la place un caractère tout à fait grandiose »291

August De Cock behoorde tot een groep van vooraanstaande liberalen en was eveneens actief in de

lokale politiek. Hij zetelde in de gemeenteraad van 1852 tot 1869 en was lid van verschillende

commissies waaronder die van financiën, schone kunsten, handel en nijverheid en directe

belastingen.

. Bomen in de stad vindt hij dus wel een

goed idee…

292 Dhr. De Cock hield enkel interpellaties wanneer commerciële belangen of handel en

industrie ter sprake kwamen.293 De jongste dochter van Dhr. De Cock was getrouwd met de

drieëntwintig jaar oudere Edouard De Jaegher, eveneens lid van de Maatschappij voor Natuurlijke

Historie. Dit voorbeeld toont mooi het opzetten van de sociale netwerken aan.294

291 Gemeenteblad, 1868, p. 157

292 DEVOLDER K. Gij die door ’t volk gekozen zijt ... De Gentse gemeenteraad en haar leden 1830-1914., Gent, 1994, op citaat p. 280

293 VALCKE, T. (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 3: Met gezag bekleed: biografieën van negentiende-eeuwse beleidsmakers. Gent, 2000, op citaat p. 167

294 Ibidem p. 160

Een volgend lid van de Maatschappij dat we hier aan bod laten komen is Leon Van den Hecke de

Lembeke, grondeigenaar te Gent. Deze man behoorde tot de katholieke strekking en zetelde in de

provincieraad van 1870 tot 1876. D naam Van den Hecke de Lembeke was primus inter pares bij de

rijke grondadel. Dezelfde evolutie als bij andere grote Gentse eigenaresfamilies was hier vast te

stellen. Op de basis van een enorm kadastraal inkomen bleven zij op de topplaats van der

kiesbaarheid maar op het actieve sociale vlak werden ze verdrongen door de industriebaronnen.

Leon Van den Hecke de Lembeke was getrouwd met zijn nicht Alice Colette Marie Ghislaine van de

Woestyne, we zien hier dus een aardig staaltje huwelijkspolitiek. Op deze manier werd getracht de

verga arde rijkdom binnen de familie te houden. Hoewel we geen eigenlijk geschrift van zijn hand

hebben teruggevonden konden we wel handschriften opsporen die in zijn bezit waren. Het betreft

hier een ‘cours de cristallographie’ , een ‘cours de minéralogie’ , een ‘Cours de botanique’ én een

‘Cours d’histoire naturelle des animaux d’après Cuvier, dicté par Coppens’.295

In de cursus over de natuurlijke historie van de dieren volgens Cuvier komen geen tekeningen voor.

Wel zien we hoe de dieren werden ingedeeld groepen per ras, per soort etc. In het gegeven dat het

de theorie van George Cuvier was die werd gevolgd, zien we dat men nog niet geconfronteerd was

geworden met het Darwinisme of dat men net bewust koos voor het catastrofisme, vermits deze

theorie de biologische ontwikkeling toe stond zonder dat het idee van de onveranderlijkheid der

soorten werd verlaten.

Al deze cursussen

zijn handgeschreven en worden opgeluisterd met verklarende tekeningen van onder andere

doorsneden van kristallen etc.

Het feit dat dhr. Van den Hecke de Lembeke deze cursussen in zijn bezit had wees wel op een grote

interesse van zijn zijde in de natuurwetenschappen. De cursussen bevatten echter geen van alle

noties die erop zouden kunnen wijzen dat Van den Hecke de Lembeke ook een zekere vorm van

milieubesef had. Een grote interesse in de natuurwetenschappen betekende daarom niet dat hij

295 U.C.B. HS 3834 ‘Cours de crisallographie’ ; U.C.B. HS 3832 Cours de minéralogie ; U.C.B. HS 3833 Cours

de botanique ; U.C.B. HS 3768 Cours d’histoire naturelle des animaux d’après Cuvier, dicté par Coppens

ook een grote interesse had in de bescherming van de natuur.

Het ‘Gemeenteblad’ van de stad Gent leverde ons uiteindelijk het meeste materiaal op. Daar toch

een aantal van de weerhouden personen deel uit maakten van de Gentse gemeenteraad vormde

deze publicatie een goede bron voor het opsporen van enige interesse van de leden van de

maatschappij in bijvoorbeeld de maatregelen met betrekking tot openbare hygiëne in de stad Gent.

We zullen eerst de interpellaties van dhr. Neyt en dhr. De Smet bespreken, deze van dhr. De Cock

werden reeds vermeld.

De heer Adolphe Neyt komt aan bod in het Gemeenteblad van 1869296

, ook hier heeft de inbreng

betrekking op de aanplanting van bomen, dit maal op de place St-Macaire.

Opmerkingen van dhr. De Smet vinden we terug in het Gemeenteblad van 1879 en 1880. Zijn

interpellaties hebben betrekking op de openbare wasplaatsen van de stad Gent. Hij ijvert ervoor

deze langer open te laten blijven zodat de fabrieksarbeider die terugkomen van hun werk nog de

mogelijkheid zouden hebben zich te gaan wassen. Daarnaast stelt hij ook een prijsvermindering

voor voor arbeiders. Tijdens de Gemeenteraad van 11 oktober 1880 geeft dhr. De Smet lezing van

een rapport dat betrekking heeft op de overwelving van een deel van de oude Schelde. De aanvraag

hiervoor werd ingediend door de eigenaar van een hotel gelegen aan deze waterloop de rede voor

deze aanvraag is de volgende: “Le requérant, à l’appui de sa demande, expose la triste situation

hygiénique pour son hôtel, due aux miasmes qui s’exhalent du ruisseau.” Hierop is deze plek

gecontroleerd geworden door een ingenieur van de stad die de feiten bevestigde en stelde dat de

gassen die ontsnapte uit het water zeker ziektes zouden veroorzaken. Hierop richt het stadsbestuur

zich naar de Provinciale hygiënische commissie voor het opstellen van een actieplan.

In een rapport voorgedragen door Dhr. De Smet op de gemeenteraad van 15 maart 1880 wordt de

296 Gemeenteblad 1869, p. 280

‘Etablissement d’égouts et travaux de pavage’ in de Oostakkerstraat besproken297

Het meest mondige lid van de Maatschappij voor Natuurlijke Hisotrie in de gemeenteraad is

zonder twijfel Adolphe Burggraeve. Van hem vinden we in de Gemeentebladen om de haverklap

interpellaties terug die betrekking hebben op vervuiling, groenaanplanting, de stedelijk hygiëne

etc.

Burggraeve leefde van 1806-1902, hij werd geboren te Gent, een belangrijke plaats in zijn leven

werd ingenomen door liefdadigheidswerk. In 1828 promoveerde hij in Gent tot doctor in de

Geneeskunde, in 1848 werd hij hoogleraar in de chirurgie. Tot in het jaar 1880 bleef hij werkzaam

als hoofdchirurg in het Gentse Bijloke hospitaal. In het werk van A.J.J. Van De Velde298 over het

leven van de Gentse polyvalente geleerde lezen we dat hij een veelzijdige geest had. Hij was: “

Uitstekende hoogleraar, bekwame geneeskundige, vlijtig academielid, anatoom, chirug, hygiënist,

socioloog, historicus van groot formaat en bovenalles, philantroop en succesvol schrijver”299

In 1855 publiceerde hij zijn eerste boek

300 dat handelde over de Indische cholera crisis. In dit boek

wordt onder andere het gebruik van zuiver water onderstreept als absolute noodzakelijkheid voor

het bestrijden van cholera. De strijd om schoon water was één van de sleutelbegrippen in de

hygiënistenbeweging. Omdat we deze strijd ook duidelijk tot het actieterrein van Burggraeve

behoort, kunnen we hem zonder schroom als hygiënist betitelen. Voor Burggraeve was genezen één

zaak, voorkomen een andere. Het vermijden van ziektes en het versterken van de gezondheid, dit

waren de belangrijkste bekommernissen van de arts.301

297 Gemeenteblad 1880, p. 164

Hij schreef populaire stukjes om de

gezondheidsregels onder het volk te verspreiden Burggraeve heeft veel geschreven, hij gebruikte

hiervoor bijna uitsluitend de franse taal. In zijn boeken werden een veelheid aan thema’s

298 VANDEVELDE, A.J.J.’ Adolphe Burggraeve, De Gentse polyvalente geleerde een halve eeuw na zijn overlijden’. In: Koninklijke Vlaamse academie voor geneeskunde van België, s.l., 1952, p. 393-422.

299 Ibidem op citaat p.395 300 BURGGRAEVE A. Le choléra Indien. Considéré sous le rapport hygiènique., Gand, 1855, 292 p. 301 VANDEVELDE, A.J.J.’ Adolphe Burggraeve, De Gentse polyvalente geleerde een halve eeuw na zijn

overlijden’. In: Koninklijke Vlaamse academie voor geneeskunde van België, s.l., 1952, p.

aangesneden maar het merendeel handelde over de geneeskunde, de chirurgie,en over hoe men op

hygiënische wijze door het leven diende te gaan. Dit laatste soort werken was vaak toegespitst op

de arbeidersklasse. Ook schreef Burggraeve werken vanuit een sociologische invalshoek, deze

handelden dan voornamelijk over de verbetering van de woonomstandigheden voor arbeiders.

Zoals gezegd zien we Burggraeve vaak aan het woord komen in de Gentse gemeenteraad.Reeds in

1851 zien we hem een plan indien bij de gemeente voor het saneren en verfaaien van een

arbeiderswijk Vanaf 1857 is hij zelf gemeenteraadslid. De interpellaties die hij deed hadden

betrekking op een heel wat thema’s. In het Gemeenteblad van maart 1868 vinden we een

interpellatie van de heer Burgraeve terug met betrekking tot het laten dragen van muilkoffer door

honden. Hij gaat hiermee akkoord.

De hygiëneproblematiek is voor Burggraeve van groot belang, tijdens zijn mandaat in de

gemeenteraad zorgt hij er dan ook voor dat deze problematiek regelmatig onder de aandacht komt

te staan. Een voorbeeld hiervan is terug te vinden in het Gemeenteblad van 1879302

Burggraeve is ook een groot voorstander van het brengen van groen in de stad. Dit kunnnen we

lezen in een brief van zijn hand aan het gemeentebestuur in 1893. Hierin doet hij een verzoek om

naast het Citadelpark ook nog andere groene zones in de stad in te planten. Burggraeve zetelt op

dit moment zelf niet meer in de gemeenteraad.

: “…dans ce

quartier un cours d’eau qui est infect, qui n’a pas d’écoulement, et que différentes cas de fièvre typhoïde

ont été constatés aux abords de ce cours d’eau. » . Een tweede voorbeeld vinden we terug in het

Gemeenteblad van 1868 in een discussie over het al dan niet aanplanten van bomen op de

Vrijdagsmarkt in een antwoord op dhr. De Cock stelt hij: “Il y a avant tout une question d’hygiène”.

4.4 Besluit De zoektocht naar enig milieubesef bij de leden van de Maatschappij voor Natuurlijke Historie is

302 Gemeenteblad, 1879, p. 70

lang en vruchteloos gebleken. Hoewel verschillende onderzoekspistes werden bewandeld, kon er

niet veel bruikbaar materiaal worden teruggevonden. Hoewel er bij sommige leden sprake kan zijn

van enige voeling met de natuur is er absoluut geen sprake van een uitgesproken milieubewustzijn

bij de leden. Ook niet bij Adolphe Burggraeve, de inspanningen van de arts waren zeer

verdienstelijk en deden het milieu zeker geen oneer aan maar er waren nog teveel contradicties in

zijn gedachtegoed, één van deze contradicties was het feit dat hij weigerde in te zien dat de

industrie een belangrijke factor vormde in de vervuiling van het water.

D) BESLUIT Gedurende de tweede helft van de 19dee eeuw was er al heel wat aan de gang op vlak van de

relatie tussen de mens en de natuur. Door technische innovaties en sociaal-economische

verschuivingen zag de 19d-eeuwse mens zijn levensruimte danig veranderen. Onder invloed van de

Romantische stroming kwam hij dichter bij de natuur te staan. De voornaamste oorzaken voor de

veranderingen van de leefomgeving waren de toenemende industrialisatie, urbanisatie en de almaar

aangroeiende populatie in het stedelijk milieu. Deze drie factoren speelden ook mee in Gent. De

politieke, sociale en economische ontwikkelingen die in het Gentse plaatsvonden gedurende de

tweede helft van de 19de

Doorheen de 19

eeuw hadden een erg diepgaande invloed op de mentaliteit van haar burgers.

de eeuw had de mens een rotsvast geloof in het feit dat alle veranderingen die in de

natuur teweeg werden gebracht door industrie, urbanisatie etc konden worden omgekeerd of toch zeker

worden ingedijkt door de wetenschap. Naar het einde van de 19ste eeuw toe zag men echter in dat dit

niet het geval was, de mens was zijn natuurlijk trappers verloren. De Industriële Revolutie was een

belangrijke factor in het veranderende waardepatroon van de 19de eeuw. De te sterke ontwikkelingen

van dit nieuw economisch en industrieel tijdperk werden als schadelijk en bedreigend voor de

natuurlijke omgeving aanzien. Het is dan ook niet verwonderlijk dat precies in deze periode de eerste

wetgeving met betrekking tot landschap –en natuurconversatie, tot stand kwam. Van

natuurbescherming in Vlaanderen kunnen we niet spreken voor 1910. Wel zijn er reeds langs voor

deze datum mensen die op een minnende manier met de natuur bezig zijn. Vorsers, verontrusten en

genieters zijn de natuurminnenden van de 19de eeuw. Op vlak van wetgeving werden doorheen de

19de eeuw de eerste stappen gezet in de richting van een milieubeheer, hoewel de 19de

Door de toenemende industrialisering van het stedelijk milieu ging men meer een meer naar groen

snakken. We zien dan ook een toename van de openbare groenvoorzieningen in de steden. Dit kon

worden verklaard door het belang dat men vanuit medische hoek aan hygiëne begon te hechten,

een goede hygiëne droeg immers bij tot een betere volksgezondheid. Impulsen vanuit de

-eeuwse

hinderwetgeving niet milieubescherming als doel kende.

geneeskundige wereld zorgden dus voor een gerichter groenbeleid, om deze rede werd voornamelijk

de milieuzuiverende functie van het groen benadrukt. Men dacht dat men door wat groen naar de

stad te brengen de vervuiling kon bestrijden.De opkomst van de hygiënisten beweging in de tweede

helft van de 19de eeuw heeft een grote bijdrage geleverd tot het creëren van een betere openbare

hygiëne. De strijd voor een beter openbare hygiëne en beter watervoorzieningen wordt door

historici ook wel aangehaald als een factor in het ontstaan van het moderne milieubesef.303 Ook

Gent kende haar hygiënisten, één van beide, Dr. Burggraeve was lid van de ‘Maatschappij voor

Natuurlijke Historie. Hij ijverde onvermoeibaar voor ‘zuiver water’ als bestrijdingsmiddel van de

stedelijke ziekten. Naast de hygiënistenbeweging kende ook de dierenbeschermingsbeweging haar

oorsprong in de 19de

eeuw.

Met al deze 19de

Op de centrale vraag van deze scriptie; “Zijn er sporen terug te vinden van enig milieubewustzijn

bij de leden van de Maatschappij voor Natuurlijke Historie” luidt het antwoord, nee. Hoewel vele

mogelijke onderzoekspistes werden gevolgd voor het opsporen van documenten van de hand van

de leden van de Maatschappij of bronnen waarin hun mening met betrekking tot de vervuiling van

hun stad tot uiting kwam, slaagde we er niet in dergelijke documenten terug te vinden. In de acties

van Dhr. Burggraeve Tot slot kunnen we ons nog afvragen waarom de Gentse burger zich niet

bezig hield met het beschermen van het milieu. Het antwoord op deze vraag bestaat uit meerdere

facetten.

-eeuwse ontwikkelingen in het achterhoofd werd er gezocht naar enige milieubesef

bij de leden van de Maatschappij voor Natuurlijke Historie te Gent. Door de werking van de

Maatschappij uit de doeken te doen werd het mogelijk om een duidelijker beeld te vormen van

haar doelstelling, haar rede van bestaan en kon achterhaald worden wie nu juist haar leden waren.

Aan het wetenschappelijke en educatieve aspect van de dierentuin onder werd speciale aandacht

besteed.

303 VAN ZANDEN, J.L. & VERSTEGHEN S.W. De Groene Geschiedenis van Nederland., Utrecht, 1993, p. 206

en PHILLIPS, R., ‘Het ontstaan van het moderne milieubewustzijn.’ In: Speigel Historiael., 1981, 25, pp. 179-187

Ten eerste is het zo dat de 19de

Ten tweede was men er zich gedurende de 19

-eeuws mens geen belangstelling kende voor het milieu. Men had

andere prioriteiten. Enkel de effecten van milieuvervuiling die een directe impact hadden op de

mens konden op zijn aandacht rekenen.

de eeuw gewoon nog niet van bewust wat voor

gevolgen het verstoren van het milieu kon hebben, naar het einde van de 19de

Ten derde was het zo dat de Gentse burgerij haar blik afwende wanneer ze met onhygiënische

omstandigheden te maken kreeg. Kijken we naar de urbanisering van de stad Gent, dan zien we

dat er een scheiding werd gemaakt tussen burgers en proletariaat. Hoewel dit niet voor alle burgers

geldt, is het toch voor het merendeel zo.

eeuw toe zien we de

bezorgdheid hieromtrent lichtjes toenemen

Ten vierde was er van de overheid uit geen doeltreffende en legitieme sturing. Als de overheid zelf

problemen had met het verenigingen van economische en maatschappelijke belangen, wat kon en

dan verwacht worden van haar burgers?

E) Bronnenoverzicht

A. Bronnen in handschrift Universitaire Centrale Bibliotheek Fonds Vliegende Bladen

• diversen Fonds IJ doos 4 (Jardin Zoologique 2)

• rekeningboek 1851 - juli 1852 • verslag van Algemene Vergadering 14 feb. 1897 • jaarrekening 1887 • correspondentie • reglement van de maatschappij

• registre d’animaux 1851 - 1855 Fonds IJ doos 5 (Jardin Zoologique 3)

• registre d’animaux 1888-1903 • jaarrekeningen 1888 - 1898 en 1902 - 1903 • diversen

• bestuursraadverslagen en verslagen van de Algemene vergadering 1851 - 1856 en 1856 - 1861 Fonds IJ doos 6 (Jardin Zoologique 4)

• bestuursraadverslagen en verslagen van de Algemene vergadering van feb. 1856 - april 1875 • verslagen van Algemene vergadering 1887 - 1903 • bestuursraadsverslagen 1901 - 1904 • reglement van de maatschappij • diversen

• bestuursraadverslagen feb. 1851 - dec. 1851 Fonds IJ doos 7 (Jardin Zoologique 5)

• bestuursraadverslagen jan. 1852 - dec. 1855 • verslagen van de Algemene vergadering 1887 - 1903

• bestuursraadverslagen april 1875 - jan. 1888 Fonds IJ doos 8 (Jardin Zoologique 6)

• notariële akte van de maatschappij Fonds IJ doos 9 (Jardin Zoologique 7)

• registre d’animaux juni 1873 - april 1888 • register met uitgaven van jan. 1888 - dec. 1903 • bestuursraadverslagen • statuten

• Liste des membres effectifs et associés Fonds IIS doos 32

• Membres de societé Fonds IS doos 7

• 3113 (310), De Cock, A. Fonds HS

• 3834 Cours de crisallographie • 3832 Cours de minéralogie • 3833 Cours de botanique • 3768 Cours d’histoire naturelle des animaux d’après Cuvier, dicté par Coppens

B. Gedrukte bronnen Règlement de la Société Royale d’histoire naturelle. Jardin zoologique du Gand

, Gent, Eug. Van der Haeghen, 1883.

C. Periodieken Gazette van Gent (april 1851/1861/1871/.../2001) Gemeenteblad Gent (1868 - 1890) La Flandre Libérale (april 1851/1861/1871/.../2001)

F) Bibliografie

AALDERS (M.V.C.), Industrie, milieu en wetgeving. Amsterdam, s.n., 1984. ACHTERBERG (W.) & ACHTERHUIS (H.), Rimpels in het water

: milieufilosofie tussen vraag en antwoord. Festschrift ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Prof. Dr. Etienne Vermeersch. Leuven, s.n., 1994.

ACOT (P.), Histoire de l’ecologie. Paris, PUF, 1988. ADRIAENSSEN (F.), Het plan De Vigne-Zollikofer, Gent 1860-1914. Een stedenbouwkundig-historisch onderzoek naar de ontwikkeling van de Zuidwijk. Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Geschiedenis,1984. ADRIAENSSEN (F.) & DELBEKE-CASTELEYN (D.), ‘Urbanisatie in de 19de

eeuw, Gentse vereniging voor industriële archeologie en textiel’, In: Tijdschrift voor geschiedenis van techniek en industriële cultuur, IV, 1986, s.p.

ALBRECHT (C.), Sociaal leven: ontspanning. Brussel, s.n.,1969. ALBRECHT (H.), Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ te Gent 1851-1904. Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Geschiedenis, 1993. ALBRECHT (H.), ‘Een halve eeuw ‘Maatschappij voor Natuurlijke Historie’ te Gent 1851-1904’, In: Van mensen en dingen, 2003, 4, pp. 345-364. ALBRECHT (H.), ‘Het ontstaan van de dierentuinen, een nieuw fenomeen’ In: Van mensen en dingen, 2003, 2, pp.149-164. ANTROP (M.), `Why landscapes in the past are more important for the future’, In: Landscape and urban planning, LXX, 2005,1-2, pp. 21-34. ART (J.) (red.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente? 3B Hulpwetenschappen. Gent, Stichting Mens en Kultuur, 1996.

ART (J.), Cultuurgeschiedenis van de Nieuwste Tijden. Capita Selecta. Gent, Academia Press, 2001.

ART (J.) & VANHAUTE (E.) (red.), Inleiding tot de lokale geschiedenis van de 19de en 20ste eeuw. Gent, Stichting Mens en Kultuur, 2003. BADDARD (F.), Natural History in zoological gardens. London, s.n., 1905. BAETENS (R.), De roep van het paradijs, 150 jaar Antwerpse Zoo. Tielt, Lannoo, 1993.

BALTHAZAR (H.), Bijdragen tot de sociale geschiedenis van de Gentse hoge burgerij in het begin van de 20ste eeuw en haar sociale oorsprong sinds de Franse Tijd (1794-1914). Gent, AMSAB, 1960.

BALTHAZAR (H.), ‘19de en 20ste

BARATAY, (E.) ‘Un instrument symbolique de la domestication: Le jardin zoologique aux XIXe-XXe siecles: L’exemple de parc de la tëte d’or à Lyon’, In: Cahiers d'Histoire, XLII, 1997, 3-4, pp. 677-706.

eeuw, Groei tot industriële grootstad’, In: DECAVELE (J.) (red.), Gent, apologie van een rebelse stad. Antwerpen, Mercatorfonds,1989, pp. 155-183.

BARATAY (E.), Zoo: a history of zoological gardens in the West. London, Reaktion Books, 2002.

BIEL (A.) & NILSSON (A.), `Religious values and environmental concern: Harmony and Detachment', Social Science Quarterly, LXXXVI, 2005, 1, pp. 178-185.

BINDE (P.), `Nature in Roman Catholic Tradition', In: Antropological Quarterly, LXXIV, 2001, 1, pp. 15–27.

BOGAERT (D.), ‘Over moorkinderen, stinkers en blokrijden, milieuhinder in Gent in de 18de en begin 19de

BOGAERT (D.), ‘1350 jaar Gent, de Gentenaars en hun vervuilers’, In: Waar is de tijd, XVIII, 1998, pp. 419-438.

eeuw’, In: Tijdschrift voor Ecologische Geschiedenis, 1996, 1, pp. 33-42.

BOON (D.), Dierenwelzijn en recht. Arnhem, Gouda Quint, 1979.

BOON-BAILLIEUL (B.), COLMAN-STEVENS (C.), DESEYN (G.) e.a., Gent, Groen van nu en toen. Historische tuinen van de Middeleeuwen tot nu. Gent, s.n., 1982.

BRAECKMAN (J.), ‘Charles Darwin en de transformatie van het theologisch natuurbeeld’, In: THOEN (E.) (red.), Ecologische Geschiedenis: reader bij het opleidingsonderdeel. Gent, Academia Press, 1996.

BRAECKMAN (J.), De natuurlijke orde tussen noodzaak en toeval, welwillendheid en vijandschap, ontwerp en evolutie: de Darwinistische transitie. Gent, Onuitgegeven Doctoraatsverhandeling, 1997.

BRAECKMAN (J.), `Omgaan met begrensdheid - Beschouwingen over ecologie, economie en demografie', In: Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis, I, 1998, pp. 85 – 98. BRAMWELL (A.), Ecology in the 20th century. New Haven, Yale University Press, 1989. BURGGRAEVE A. Le choléra Indien. Considéré sous le rapport hygiènique. Gand, s.n., 1855. CAMPENS (E.), De Gentse diergarde. Gent, Hoste, 1855. CAPITEYN (A.), DECAVELE (J.), VANCOILE (A.) e.a., Gentse torens achter rook van schoorstenen. Gent in de periode 1860-1895. Gent, s.n., 1983. CAPITEYN (A.) & LIEVOIS (D.), ‘1350 jaar Gent. De Gentenaars en hun amusement.’ In: Waar is de tijd?, Gent, 1997, 2, pp. 35-54. CASPERS (M.A.), De geschiedenis van de natuurbescherming in Vlaanderen van 1910-1940. Helmond, Wibro,1992.

CASTRYCK (G.) & DECALUWE (M.), Economie en ecologie: gisteren, vandaag en morgen. Jaarboek voor ecologische geschiedenis. Gent, Academia Press, 1999.

CLITEUR (P.), Darwin, dier en recht. Amsterdam, Boom, 2001.

COENE (A.) & DE RAEDT (M.), Bijdragen tot de stadsontwikkeling van Gent 1560-1990. Gent, s.n., 1990.

COENE (A.), ‘De plattegrond van Gent met peilen opgemaakt door den dienst van de stadswerken 1912’, In: Gendtsche Tydinghen, XXVIII, 1999, 3, pp. 147-151.

CRAMER (J.), De groene golf: geschiedenis en toekomst van de milieubeweging. Utrecht, Van Arkel, 1989.

DAMBRUYNE, (J.), BRAL (G.J.), RAMBAUT (A.), e.a., Een stad in opbouw, Gent van 1540 tot de wereldtentoonstelling van 1913. Tielt, Lannoo, 1992. DE BONT (R.), Darwins kleinkinderen. De omgang met de evolutieleer in België, 1865-1945. Leuven, Onuitgegeven Doctoraatsverhandeling, 2005. DEBRUYNE (H.), Ontwikkeling van het toerisme te Gent van 1860 tot haar wereldexpo van 1913. Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Geschiedenis,1983. DE LEEUW (K.P.C.

) (red.), Van ontspanning en inspanning: aspecten van de geschiedenis van de vrije tijd: voor H. F. J. M. van den Eerenbeemt. Tilburg, Gianotten, 1995.

DELFOSSE (P.), ‘La petite bourgeoisie en crise et l’etat: le cas belge (1890-1914)’, In: Mouvement Social France, CXIV, 1981, pp. 85-103. DE ROOSE (F.), Milieuethiek : Een onderzoek naar de morele betekenigs van de verhouding tussen mens en natuur. Gent, Onuitgegeven Doctoraatsverhandeling Moraalwetenschappen, 1987. DESEYN (G.), De geschiedenis van het amusementsleven te Gent. Gent, s.n., 1983. DESMET (J.), De natuur als Assepoester. Brugge, Vandewiele,1988. DESMET (J.), Moeder natuur naakt! Over de schone schijn van onze natuur- en dierenliefde. Leuven, Kritak, 1994. DEVOLDER (K.), Gij die door’t volk gekozen zijt…De Gentse gemeenteraad en haar leden. Gent, Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde, 1994. DEVOS (G.), ‘Milieuverontreiniging omstreeks het midden van de 19de

eeuw’, In: Bijdragen tot de geschiedenis, Liber Alumnorum Karel Van Isacker. 1980, pp. 347-384.

DEVRIESE (L.), ‘Hondse Toestanden in de Gentse gemeenteraad (182-1899)’, In: Ghendtsche Tydinghen, XXVIII, 1999, 3, pp. 154-158. Een eeuw architectuur en stedenbouw 1900-2000. Liège, s.n., 2000. FRANCOIS (L.), Te paard op drie eeuwen: bibliografie van de licentiaats- en doctoraatsverhandelingen aan de Vakgroepen Geschiedenis van de Universiteit Gent 1891-2003. Gent, Academia Press, 2004.

FRIS (V.), Histoire de Gand puis son origines jusqu’en 1913. Gand, De Tavernier, 1930. GERARD (J.), De Belgen en hun dieren, 125 jaar geschiedenis. s.l., s.n., 1988. GODITIABOIS (P.), ‘Het Zuidkwartier te Gent of de pijnlijke architectuurrealiteit’, In: Architectuur A+, CXXII, 1993, pp. 28-32. GROVE (R.H.), `Origins of Western Environmentalism', In: Scientific American, VII, 1992, s.p. Handelingen der Maatschappij van geschied- en oudheidkunde te Gent. Gent, Maatschappij van geschied- en oudheidkunde, s.d. HANNES (J.), ‘Industrialization without development. Some aspects of the history of Ghent’, In: KOOIJ (P.) & PELLENBARG (red.), Regional capitals. Past, present, prospects. Assen, Van Gorcum, 1994, pp. 9-18. HAYWARD (T.), Ecological Thought. An introduction. Cambridge, Polity Press, 1994. HODGES-PAUL (R.T.), ‘Pleasure gardens of the nineteenth century’, In: Amateur Historian, III, 1958, 8, pp. 319-324. HOLVOET (P.), De receptie van het Darwinisme en de evolutietheorieën in België (1859-1925). Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Geschiedenis, 1980. KEELING (C.), Where the crane danced: more about zoological gardens of the past. s.l., s.n., 1965. KISLING (V.N.J.), Zoo and Aquarium History: Ancient Animal Collections to Zoological gardens. Boca Raton, CRC Press, 2001. KOELEGA (D.G.A.), Milieu en mentaliteit. Kampen, s.n., 1992. KREPS (P.), Het sociaal ruimtelijk wordingsproces van de wijk der vroegere muinkmeersen. Gent , s.n., 1983. LAMARCK (J.), Philosophie zoologique. Paris, Reinwald, 1907. LAMBRECHTS (W.), Milieurecht. Brussel, Story-Scientia,1987. LEROY (P.) & DE GEEST (A.), Milieubeweging en milieubeleid. Sociale en politieke aspecten van de milieukwestie. Antwerpen/Amsterdam, De Nederlandse Boekhandel, 1985. MANSKI (E.E.), ‘Ecologische Geschiedenis en milieugeschiedenis. Een historiografisch

literatuuroverzicht’, In: Tijdschrift voor Ecologische Geschiedenis, 1996, 1, pp. 5-17. MATTHIJS (B.), Guide du jardin zoologique de Gand 1887. Gand, s.n., 1987. Mc NEIL (J.), Something New Under the Sun : An Environmental History of the Twentieth-Century World. Londen/ New York, s.n., 2001. MESTDAGH (J.), ‘Ontsluiting en valorisatie van archiefreeks over hinderwetgeving: pilootproject in Vlaanderen’, In: Bibliotheek –en archiefgids Vlaanderen, LXXX, 2004, 5, pp. 22-27.

NOSKE (B.M.), Huilen met de wolven: Een interdisciplinaire benadering van de mens-dier relatie. Amsterdam, Van Gennep, 1988. PAGE (J.), Zoo, the modern ark. Toronto, s.n., 1990. PEEL (C.), The zoological gardens of Europe. London, s.n., 1903. PEET (R.), `The social origins of Environmental Determinism', In: Annuals of the association of American Geographers, LXXV, 1985, 3, pp. 309-333.

PHILIPS (R.), `Het ontstaan van het moderne milieubewustzijn', In: Spiegel Historiael, 1985, 3, pp. 179–184.

POULUSSEN (P.), Van burenlast tot milieuhinder. Het stedelijk leefmilieu, 1500-1800. Kapellen, Pelckmans, 1987. SCHOLLIERS (P.), Arm en rijk aan tafel. Tweehonderd jaar eetcultuur in België. Berchem, EPO, 1993. SEGERS (Y.), Economische groei en levensstandaard. De ontwikkeling van de particuliere consumptie en het voedselverbruik in België, 1800-191. Leuven, s.n., 2003. SEGERS (Y.), ‘Nutrition and living standards in industrializing Belgium (1846-1913)’, In: Food and History, II, 2004, 2, pp. 155-180. SOONTIËNS (F.J.K.), Natuurfilosofie en milieu-ethiek. Amsterdam, Boom, 1993. SUEUR (L.), ‘Rêver du paradis sur terre: la morale de la société protectrice des animaux de Paris au XIXe siècle’, In: Revue Historique, CCXCIII, 1995, 1, pp. 135-155. STEYAERT (J.J.), Volledige beschryving van Gent

, of Geschiedkundige beschouwing van deze stad en hare bewooners : de merkwaerdige gebouwen, gestichten en maetschappyen, de beroemde Gentenaren, enz. Gent, Van Doosselaere, 1857.

THIERY (L.M.), Populaire beschrijving van de grond waarop de stad Gent is gebouwd. Gent, s.n., s.d. THOEN (E.) & MANSKI (E.), ‘Ecologische Geschiedenis in Vlaanderen en Nederland’, In:

Leefmilieu, XX, 1997, 1-2, pp. 11-17. THOEN (E.), ‘Wat kan de geschiedenis leren over de spanning tussen ecologie en economie ?’, In: CASTRYCK (G.) & DECALUWE (M.), De relatie tussen economie en ecologie. Jaarboek voor ecologische geschiedenis, 1998, pp.13-24. THOMAS (K.), Het verlangen naar de natuur. De veranderende houding tegenover planten en dieren 1500-1800. Amsterdam, Agon, 1990. TOP (F.), De verkaveling van de Gentse Dierentuin (1905-1914)-(1928-1935), een vervolgverhaal in drie delen. Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Kunstwetenschappen, 1997. VALCKE (T.) (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 2: Biografisch repertorium. Gent, s.n., 1997.

VALCKE (T.) (ed.), De fonteinen van de Oranjeberg : politiek-institutionele geschiedenis van de provincie Oost-Vlaanderen van 1830 tot nu. 3: Met gezag bekleed: biografieën van negentiende-eeuwse beleidsmakers. Gent, s.n., 2000. VANDENBROECKE (C.), Sociale geschiedenis van het Vlaamse volk. Leuven, Kritak, 1984. VANDEVELDE (A.J.J.) ’ Adolphe Burggraeve, De Gentse polyvalente geleerde een halve eeuw na zijn overlijden’. In: Koninklijke Vlaamse academie voor geneeskunde van België, 1952, pp. 393-422. VANHAUTE (E.), `Van Malthus tot Rio. Retoriek rond economie en ecologie', In: Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis, 1998, pp. 77–84. VAN HERZELE (E.), Bescherming van het natuurpatrimonium in Oost-Vlaanderen. Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Geschiedenis, 1972. VAN ZANDEN (J.L.) & VERSTEGHEN (S.W.), De Groene Geschiedenis van Nederland. Utrecht, Spectrum, 1993. VAN ZON (H.), Geschiedenis en duurzame ontwikkeling. Duurzame ontwikkeling in historisch perspetief. s.l., s.n., 2002. VERBRUGGEN (A.) (red.), Leren om te keren, milieu –en natuurrapport Vlaanderen. Leuven, Garant, 1994. VERBRUGGEN (C.), ‘De reacties op vroege vormen van vervuiling. De chemische nijverheid te Gent, 1820-1892’, In: Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis 1999, s.p. VERBRUGGEN (C.), De stank bederft onze eetwaren. De reacties op industriële milieuhinder in het 19de

eeuwse Gent. Gent, Academia Press, 2002.

VERLOT (K.), De geschiedenis van de dierenbescherming in België 1890-1940. Gent, Onuitgegeven Licentiaatsverhandeling Geschiedenis,1999. VERVLOET (J.), `Economie en ecologie in een historisch-landschappelijke optiek', In: Jaarboek voor Ecologische Geschiedenis, 1998, pp. 63-73. WILLIAMS (M.), ‘The end of modern history?’, In: Geographical review, LXXXVIII, 1998, 2, s.p. WITTE (E.) & CRAEYBECKX (J.), Politieke Geschiedenis van België sinds 1830. Antwerpen, Standaard, 1981. WORSTER (D.), Nature economy: A history of ecological ideas. Cambridge, Cambridge University Press,1977. WORSTER (D.) (red.), The ends of the earth. Cambridge, Cambridge University Press, 1988.

G) Bijlagen

Bijlage 1 Het stadplan van Gent en Detail locatie van dierentuin.

Bijlage 2 Schilderij, sfeerbeeld uit de Londense dierentuin. (Bron: Beestachtig mooi. Tentoonstelling Van Goghmuseum. http://www.vangoghmuseum.nl/1015-newsdb/nieuws?action=nieuws_view&id=272&cat_id=5)

Bijlage 3 Plattegronden Gentse en Antwerpse Zoo.

Bijlage 4 Reglement der beplantingen