OP Productontwikkeling

STUDIE 43

O P L E I D I N G S P R O F I E L

productontwikkeling

O P L E I D I N G S P R O F I E L

productontwikkeling

sector : productontwikkelingstudiegebied : productontwikkelingberoep : productontwikkelaar

Sectorcommissie Hogeschoolonderwijsvan de Vlaamse Onderwijsraad

D/1997/6356/32

De leden van de werkgroep opleidingsprofielen zijninhoudelijk verantwoordelijk voor het opleidingsprofiel.

De Vlor heeft enkel ingestaan voor een uniforme en toegankelijke lay-out.

INHOUD OPLEIDI NGSPROFIEL PRODUCTONTW IKKELING

INHOUD

1 IDENTIFICATIE 11.1 Identificatie 1

1.2 Sectorcommissie productontwikkeling 1

1.3 Ontwikkelingsproces 1

1.4 Legitimatie 1

2 SITUERING VAN DE OPLEIDING 22.1 Gegevens uit de beroepenwereld 2

2.2 Gegevens uit de onderwijswereld 22.2.1 Opleidingsaanbod 22.2.2 Aanverwante studiegebieden en opleidingen 22.2.3 Diploma’s 22.2.4 Recente evoluties in aantal diploma’s 32.2.5 Gelijkaardige buitenlandse opleidingen 32.2.6 Geografische spreiding van de beroepsactiviteiten 42.2.7 Geografische spreiding van het opleidingsaanbod 42.2.8 Infrastructuur 42.2.9 Het aantal studenten 42.2.10 Eerstejaarsstudenten 52.2.11 Reële studieduur 52.2.12 Inhoudelijke profilering 5

3 HET OPLEIDINGSPROFIEL 63.1 Situering 6

3.2 Situering van de opleiding 6

3.3 Beroepsgericht opleidingsprofiel 63.3.1 Bijeenbrengen van de relevante beroepsprofielen 63.3.2 De concrete uitwerking van de vertaalslag 63.3.3 Dataverzameling & dataverwerking 73.3.4 Analyse 83.3.5 Oriëntatie (deelbepaling) 103.3.6 Programmatie 113.3.7 Ontwerpen 123.3.8 Opvolging 143.3.9 Communicatie 15

3.4 Aanvullende gegevens 163.4.1 Aandeel practicum/theorie 163.4.2 Praktisch werk 163.4.3 Eindwerken 163.4.4 Beroepsondersteunende algemene kennis 173.4.5 Beroepsondersteunende elementen voor specifieke kennis 173.4.6 Elementen van algemeen vormende aard 173.4.7 Samenwerking industrie/stageplaatsen 173.4.8 Opleidingsduur 17

INHOUD OPLEIDI NGSPROFIEL PRODUCTONTW IKKELING

3.5 Sleutelkwalificaties 173.5.1 Profiel van de Licentiaat in de Productontwikkeling 17

3.6 De kern van het opleidingsprofiel 183.6.1 Argumentatie van opleidingsprogramma 183.6.2 Argumentatie en benoeming van de kerncompetenties 18

3.7 Maatschappelijk-culturele vorming 18

4 DOELGROEPEN VAN HET AFGEWERKTEOPLEIDINGSPROFIEL 21

5 BIBLIOGRAFIE 22

6 MEDEWERKERS 23

OPLEIDINGSPROFIEL PRODUCTONTW IKKELING 1

1 I D E N T I F I C A T I E

1.1 IdentificatieLicentiaat in de Productontwikkeling.Studiegebied Productontwikkeling.Hoger Onderwijs van Twee Cycli.

1.2 Sectorcommissie ProductontwikkelingDeze commissie omvat drie groepen vertegenwoordigers rond de beroepsprofielenProductdesigner, Licentiaat in de Productontwikkeling en Industrieel ingenieur In-dustrieel Ontwerpen. Hoewel het zoeken naar gemeenschappelijke raakvlakkentussen deze drie profielen niet werd genegeerd, bleek er toch een dusdanig verschilin profiel, dat drie onafhankelijke opleidingsprofielen zich opdrongen. Elke sub-groep heeft dan ook onafhankelijk een opleidingsprofiel uitgewerkt.

1.3 OntwikkelingsprocesOp basis van het ontwikkelde beroepsprofiel van de licentiaat in de Productont-wikkeling werd door de expert (Chris Baelus) een opleidingsprofiel uitgeschreven,dat voorgelegd werd aan de andere leden van de commissie en aan de vertegen-woordiger van de Sociaal Economische middens. Dit voorstel dient dan verder be-sproken in de conferentie en eventueel bijgestuurd.De visie die hierbij gevolgd werd, was meer kennis- dan vakgebonden. Er werddan ook niet geopteerd op basis van het beroepsprofiel een lijst van opleidingson-derdelen voor te leggen, maar het opleidingsprofiel te baseren op kennis en vaar-digheden, geclusterd in functionele gehelen. Het komt het onderwijsveld toe dit teimplementeren in een aanbod van opleidingsonderdelen.

1.4 LegitimatieRaad voor het Hoger Onderwijs

OPLEIDINGSPROFIEL PRODUCTONTW IKKELING2

2 S I T U E R I N G V A N D E O P L E I D I N G

2.1 Gegevens uit het beroepenveldUit het beroepsprofiel blijkt dat de licentiaat in de productontwikkeling twee clus-ters van functies vervult. Enerzijds is hij een ontwerper die creatieve impulsengeeft in diverse fasen van het ontwerpproces, anderzijds is hij een manager die hetontwikkelingsproces kan sturen en beheren.Aanverwante beroepen zijn de productdesigner en de industrieel ingenieur indu-strieel ontwerpen. Deze beide beroepsprofielen werden eveneens geraadpleegd ge-durende het opstellen van het opleidingsprofiel ‘licentiaat in de Productontwikke-ling’Uit de doorlichting van de drie beroepsprofielen is gebleken dat, hoewel er raak-vlakken zijn tussen deze drie beroepen zij toch een duidelijk eigen profiel hebbenen een eigen opleidingsprofiel zich dan ook opdringt.

2.2 Gegevens uit de onderwijswereld

2.2.1 OpleidingsaanbodHet diploma van licentiaat in de Productontwikkeling wordt alleen uitgereikt doorHogeschool Antwerpen, departement Productontwikkeling. De opleiding behoorttot het studiegebied Productontwikkeling (Hoger Onderwijs van Twee Cycli).Ze is uniek in Vlaanderen.De Hogeschool Antwerpen is een Vlaamse Autonome Hogeschool en is ontstaanuit fusie van instellingen uit het Gemeenschapsonderwijs, het Stedelijk Onderwijsen onderwijs ingericht door OCMW’s.

2.2.2 Aanverwante studiegebieden en opleidingenAanverwante studiegebieden in Vlaanderen zijn het Studiegebied Audiovisuele enBeeldende Kunsten, opleiding Productdesign te Genk (Katholieke Hogeschool) enIndustriële Wetenschappen en Technologie, opleiding Industrieel Ingenieur, optieIndustrieel Ontwerpen (Autonome Hogeschool West-Vlaanderen, Kortrijk). Beideopleidingen zijn eveneens uniek in Vlaanderen.Raakvlakken (beperkte) kunnen ook gevonden worden met het studiegebied Ar-chitectuur waar eveneens artistiek gebonden en theoretische opleidingsonderdelengecombineerd worden, en de opleidingen Industrieel Ingenieur met hun meer tech-nische inslag.Het beroep van licentiaat in de Productontwikkeling is geen beschermd beroep. Defuncties die licentiaten in de Productontwikkeling vervullen zijn wel specifiek,maar gezien het polyvalent karakter van de opleiding worden deelfuncties even-eens vervuld in de industrie door personen met andere diploma’s.In Wallonië kunnen beperkte raakvlakken gevonden worden met de opleiding ge-doceerd aan het Institut Supérieure de La Cambre Brussel, dat behoort tot het Ho-ger Artistiek Onderwijs.

2.2.3 Diploma’sKandidaat in de ProductontwikkelingLicentiaat in de Productontwikkeling


2.2.4 Recente evoluties in het aantal diploma’sHet diploma van licentiaat in de Productontwikkeling wordt slechts sinds het aca-demiejaar 1994-1995 uitgereikt. Tot die datum behoorde de opleiding -net als dehuidige opleiding Productdesign - tot het Hoger Kunstonderwijs van de derdegraad en werd het diploma van industriële vormgever uitgereikt.

Hieronder volgen een aantal cijfers

Diploma licentiaat in de Productontwikkeling / Industriële Vormgever1995-1996 60 Licentiaat in de Productontwikkeling1994-1995 501993-1994 49 Industriële Vormgever1992-1993 411991-1992 391990-1991 341989-1990 331988-1989 221987-1988 311986-1987 161985-1986 161985-1986 101984-1985 101983-1984 11

Sinds het begin der jaren 80 is het aantal gediplomeerden jaarlijks toegenomen.Tussen die periode en heden is het globaal vervijfvoudigd. Ook het aantal vrouwe-lijke afgestudeerden is jaarlijks toegenomen. Waar in het begin van de jaren 80 deopleiding kon gecatalogiseerd worden als typisch mannelijk is het percentagevrouwen in de opleiding en het aantal vrouwelijke afgestudeerden gestegen totmomenteel ongeveer 30%.Op dit ogenblik is een stabilisatie merkbaar naar zowel het aantal studenten als hetaantal studenten dat jaarlijks afstudeert. Het totaal aantal studenten situeert zich op350, het aantal afgestudeerden schommelt rond de 50.Productontwikkeling is een duidelijke nicheopleiding. Dit wordt ook versterkt doorhet unieke karakter van de opleiding.

2.2.5 Gelijkaardige buitenlandse opleidingenDe opleiding ‘Productontwikkeling’ heeft raakvlakken met de opleiding ‘Ir. Indu-strieel Ontwerpen’, georganiseerd aan de Faculteit Industrieel Ontwerpen van deTechnische Universiteit Delft (Nederland). De studieduur van beide opleidingen isca. even lang (Nederlands systeem heeft individuele studievoortgang en is daar-door niet strikt aan academiejaren gebonden).

Het vakkenpakket is in grote mate vergelijkbaar, in Delft zijn er keuzevakken inhet curriculum opgenomen, in Antwerpen is dat niet het geval (tenzij voor het af-studeerontwerp). In Delft kunnen studenten voor deze keuzevakken kiezen uit eenruim pakket, dat toegeleverd wordt door andere technische faculteiten van de T.U.Delft. Met de T.U. Delft is tevens een Erasmusuitwisseling voorzien.Een overeenkomst bestaat met de opleiding ‘Industrial Design Engineering(BSc(Hons)), zoals deze georganiseerd wordt aan de Universiteit van Brunel (thansUniversity of West-London). Deze opleiding beslaat 4 jaar, waarvan 1 semester‘atelierpraktijk’ en 1 semester ‘industriële stage’. Het programma in Antwerpenbevat vakken uit de humane wetenschappen alsook vakken m.b.t. ontwerpmetho-des en management van de productontwikkeling, dewelke in Brunel geheel of gro-tendeels ontbreken. Het programma in Brunel legt een grotere nadruk op theorie en


praktijk van elektronica en mechanica. Een aanverwante opleiding vindt meneveneens in de University of Loughborough, waarmee ook een Erasmusuitwisse-ling plaatsgrijpt.

Met opleidingen uit landen als Frankrijk, Italië en Spanje is de vergelijking moei-lijker. In deze landen wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen meer tech-nisch en /of wetenschappelijk gerichte en meer vormgevend-artistiek gerichte op-leidingen. De opleiding ‘productontwikkeling’, zoals deze aan de HogeschoolAntwerpen georganiseerd wordt, overbrugt dit onderscheid.Voor de meer technisch-wetenschappelijk gerichte opleidingen kan verwezen wor-den naar het ‘Institut Polytechnique de Sévenans’ en het ‘Institut Supérieur de De-sign de Valenciennes (Frankrijk), de ‘Universidad Politécnica Valencia’ (Spanje)en de ‘Politecnico di Milano’ (Italië). Voor wat de meer (of uitsluitend) vormge-vend-artistieke opleidingen betreft, kan verwezen worden naar de ‘Ecole NationaleSupérieure de Création Industrielle - Les Ateliers’ in Parijs en de ‘Ecole Munici-pale des Arts Décoratifs’ van Strasbourg (Frankrijk), de ‘Escola de Disseny Elisa-va’ in Barcelona (Spanje) en de ‘Domus Academy’ in Milaan (Italië).

Met betrekking tot verdergezette opleidingen, kan vermeld worden dat afgestu-deerden van de opleiding ‘Productontwikkeling’ ‘bijna automatisch’ toegelatenworden tot de opleiding ‘DESS d’Ergonomie et Conception du Produit’ georgani-seerd aan de Université de Paris XI (DESS= Diplôme d’Etudes Supérieures Spéci-alisées’), tot de opleiding ‘Aufbaustudium Kraftfahrzeug-Design’ georganiseerdaan de Fachhochschule für Gestaltung in Pforzheim (Duitsland) en tot de voortge-zette opleiding ‘Industrial Design’ georganiseerd aan het Royal College of Art inLondon.

2.2.6 Geografische spreiding van de beroepsactiviteitenDe licentiaat in de Productontwikkeling is werkzaam in gans België. Vijf tot tienprocent waagt jaarlijks de stap naar het buitenland.

2.2.7 Geografische spreiding van het opleidingsaanbodDe opleiding Productontwikkeling wordt enkel aangeboden in Antwerpen. De stu-dentenpopulatie wordt gerecruteerd over gans Vlaanderen en in beperkte mate Ne-derland. De instroom uit Wallonië of andere landen is beperkt tot enkelingen.

2.2.8 InfrastructuurDe opleiding in de Productontwikkeling is een polyvalente opleiding waar weten-schappelijke disciplines naast artistiekgebonden opleidingsonderdelen en ontwerp-gerelateerde vakken worden aangeboden.De opleiding beschikt dan ook over een waaier aan faciliteiten, gaande van labo’sCAD, fotografie, grafische vormgeving tot een labo modelbouw. Een gespeciali-seerde bibliotheek naar productontwikkeling is eveneens beschikbaar.Tevens wordt een wetenschappelijk labo uitgebouwd waar onderzoek naar innova-tie en productontwikkeling wordt verricht.

2.2.9 Het aantal studentenHet aantal studenten is sinds de jaren 80 continu gestegen van ongeveer 50 in 1980tot momenteel 350 studenten. De eerste kandidatuur omvat gemiddeld 120 studen-ten, de andere jaren schommelen tussen de 50 en 60 studenten.


2.2.10 EerstejaarsstudentenHet zware theoretische opleidingspakket gecombineerd met arbeidsintensievepraktische opleidingsonderdelen schrikt studenten uit minder wetenschappelijkerichtingen af.

De instroomgegevens worden hieronder geschetst.

Wetenschappen-Wiskunde 20%Latijn-Wiskunde 15%Wetenschappen 15%Talen-Wiskunde 15%Economie-Wiskunde 10%Architectuurvorming 10%Andere 5%HO 3%Zittenblijvers 7%

2.2.11 Reële studieduurDe opleiding omvat een tweejarige kandidaatscyclus en een driejarige licentiecy-clus. 80% van de afgestudeerden behaalt een diploma na vijf jaar opleiding.

2.2.12 Inhoudelijke profileringDe opleiding Productontwikkeling behoort tot het Hoger Onderwijs van Twee Cy-cli. Het heeft in Vlaanderen met de opleiding Productdesign (Hoger OnderwijsTwee Cycli, studiegebied Audiovisuele en Beeldende Kunst) en met de opleidingIndustrieel Ingenieur Industrieel Ontwerpen (Kortrijk) raakvlakken.In het buitenland vindt men raakvlakken met de TU Delft (Ingenieur IndustrieelOntwerpen), waarmee trouwens een Erasmusuitwisseling plaatsgrijpt, de Hoge-school Den Haag (niveau equivalent aan Vlaamse één-cyclusopleidingen) met eenberoepsgerichte aanpak, en de Academie Eindhoven, met een meer artistiek ge-richte designopleiding.


3 H E T O P L E I D I N G S P R O F I E L

3.1 SitueringHoger Onderwijs 2 cycli.Studiegebied Productontwikkeling.Licentiaat in de Productontwikkeling.

3.2 Situering van de opleidingOpleiding tot licentiaat in de Productontwikkeling die hem in staat moet stellen deorganisatorische taken en de ontwerpactiviteiten uit te voeren die leiden tot pro-ductvoorstellen. (zie ook beroepsprofiel)

3.3 Beroepsgericht opleidingsprofiel

3.3.1 Bijeenbrengen van de relevante beroepsprofielenHet omschreven opleidingsprofiel productontwikkeling beoogt een brede, algeme-ne opleiding, en is vertaald vanuit het globale beroepsprofiel, dat meerdere be-roepsfuncties omvat.Bij het opstellen van het opleidingsprofiel werden de verschillende professioneleprofielen samengebracht door ze te relateren tot de flow van het productinnovatie-proces. Dat leidde tot een opdeling in organisatorische/sturende taken en ontwerp-gerelateerde taken die werden samengebracht volgens de voorgestelde typefunc-ties.Deze werkwijze beoogt een volledige inventarisatie van professionele activiteiten,gerelateerd tot de productontwikkeling.

3.3.2 De concrete uitwerking van de vertaalslagClustering van de geselecteerde taken tot functionele gehelen.Het productontwikkelingsproces kan opgedeeld worden in verschillende fasenwaarbinnen op elk niveau gelijkaardige functies worden gesitueerd.Deze functionele gehelen worden naargelang de fase waarin het project zich be-vindt, specifiek ingevuld.

Ze werden geënt op de typefuncties van het beroepsprofiel en zijn samengebrachtin volgende functionele gehelen:− Dataverzameling en -verwerking− Analyse− Oriëntatie (doelbepaling)− Programmatie (werkwijzebepaling)− Ontwerpen (uitvoering)− Opvolging (kwaliteitsborging gerelateerd tot doel, werkwijze en uitvoering)− Communicatie (ontwerpcommunicatie, interne & externe communicatie)

Informatieverzameling, verwerking en analyse behoren tot eenzelfde fase in deproductontwikkeling, zijn conditioneel voor het bepalen van de objectieven, dochomwille van de overzichtelijkheid werden ze als afzonderlijke functionele gehelengerangschikt.


Communicatie vinden we terug in elk van de functionele gehelen maar is omwillevan de overzichtelijkheid als een autonoom geheel aangeduid. De context- gege-vens worden overwegend bepaald door deze functiecluster.

3.3.3 Dataverzameling & dataverwerkingGerelateerd tot sociaal-maatschappelijke trends, marktgegevens, bedrijfsgegevens,gebruikersspecificaties, wetten en normen, processen, systemen, producten, com-ponenten, materialen en ontwerpvoorstellen.

3.3.3.1 Opzoeken data

kan database / internet raadplegenkan literatuuronderzoek uitvoerenkan bedrijfspublicaties, jaarver-slagen raadplegen

− kennis van catalogeersystemen− kennis van domeinspecifieke terminologie

kan tabellen en modellen gebrui-ken

− kennis van fysische / economische grootheden− kennis van fysiologie en antropometrie− kennis van statistiek

kan octrooien en patentonderzoek uitvoerenkan normen en wettelijke bepa-lingen opzoeken

kennis van wetgeving en industrieel eigendomsrecht

kennis van keuringsproce-dures

accuratesse, kunnenomgaan met informatie,doorzettingsvermogen,PC, WWW-aansluiting,kennisinstellingen

3.3.3.2 Een enquête opstellen en uitvoeren

Interviews afnemenContacten leggenmet kenniscentraen innovatiecentra

kan een vragen-lijst opstellen

kennis onderzoeksme-thodenkennis psychologie

accuratesse, contact-bereidheid, receptie-ve taalvaardigheid,kunnenomgaan met infor-matie, empathie

3.3.3.3 Een experiment/simulatie opstellen en uitvoeren

kan kwantitatieve / kwalitatieve parameters omschrijvenkan werkhypothese opstellenkan maatschalen vast-stellen en proefopstel-ling bepalen

− kennis opbouwmodellen (mathe-matische, iconi-sche,...)

− kennis van meet-instrumenten

− kennis dataregi-stratie

accuratesse, resul-taatgericht, planma-tig denken, kunnenomgaan met infor-matie,

meetinfrastructuur ,datasheet, datacol-lectie, labofacilitei-ten, modelbouwfa-ciliteiten

Functioneel geheel

Onderdeel

Vaardigheid

Kennis

Attitude (per onderdeel)

Context (per onderdeel)


3.3.3.4 Observaties uitvoeren

bezoeken van beurzen, tentoonstellingen, ...kan omgevingsobservatie uitvoeren (sociaal, economisch, fysisch)kan gebruikersobservatie uitvoeren (labo-veldonderzoek)kan bedrijven, processen,producten observeren

− kennis van registratie-technieken (data-sheet,video, foto, ...)

− kennis onderzoeks-technieken, psycholo-gie.

accuratesse, con-tactbereidheid,taalvaardigheid,kunnen omgaan metinformatie

usability-lab,registratieap-pa-ratuur,data-opslag,...

3.3.3.5 Organisatie Brainstormsessie

kan creatieve denktechnieken toepassen

3.3.3.6 Dataverwerking

kan data inventariseren, ordenen en structurerenkan kwaliteits- en rele-vantiewaarde vaststellenen data selecteren

− kennis van data-verwerkingssys-temen / informa-tica

− domeinspecifiekekennis

− kennis statistiek

accuratesse, door-zettingsvermogen,kunnen omgaanmet informatie,

PC / database,verslagen, eindrap-porten

3.3.4 AnalyseGerelateerd tot sociaal-maatschappelijke trends, marktgegevens, bedrijfsgegevens,gebruikersspecificaties, processen, systemen, producten, componenten, ontwerp-voorstellen.Bij sommige items worden de vaardigheden omschreven als ‘het kunnen toepassenvan een specifieke methode’ (Bvb. waardeanalyse), daarmee wordt echter het ob-jectief van die techniek bedoeld.

3.3.4.1 Analyse van trends

kan demografische evoluties detecteren en interpreterenkan culturele verschillen detecteren en interpreterenkan sociaal – maatschappelijke trends detecteren en interpreterenkan socio-economische trends detecteren en interpreterenkan waarden en normen detecteren en interpreterenkan behoeftepatronen detecteren en interpreterenkan technologische evoluties detecteren en interpreterenkan stijlveranderingen detecteren en interpreterenkan een visie vormen gerela-teerd tot de maatschappelijkecontext

− kennis van sociolo-gische en filosofi-sche stromingen

− kennis historiek enstromingen

− kennis actualiteit− kennis cultuurdy-

namiek en ont-werpmethoden

− domeingerela-teerde kennis

− kennis van sta-

abstractdenken,creativiteit,empathie


tistiek− kennis creatieve

denktechnieken

3.3.4.2 Marktanalyse

kan een structureel marktonderzoek sturen / uitvoerenkan markttrends detecteren en interpreterenkan een trendbreuk identificerenkan een marktsegment en het marktpotentieel bepalenkan een concurrentieonderzoek sturen / uitvoerenkan trends in aankoopgedrag identificerenkan een vergelijkend onderzoekuitvoeren

− kennis bedrijfseconomie− kennis distributie− kennis marktonderzoek

commercieel inzicht,werkplan kunnen maken

3.3.4.3 Analyse van bedrijfsgegevens

kan een interne analyse (SWOT) sturen / uitvoeren kernexpertise)kan de kostenstructuur van een bedrijf / proces analyserenkan een gevoeligheidsanalyse (rentabiliteit) sturen / uitvoerenkan een portfolioanalyse uitvoeren (bedrijfskansen)kan een corporate-identity-analyse sturen / uitvoerenkan make- or buy analyse sturen/ uitvoeren

− kennis bedrijfsbeheer− kennis marketingbeleid− kennis financieel-

economisch management− kennismanagement pro-

ductontwikkeling

commercieel inzicht,abstract denken, planma-tig werken, imagobewust-zijn, inzicht in arbeidsor-ganisaties

3.3.4.4 Probleemanalyse

kan een criticaliteitsonderzoek uitvoerenkan een probleembreak down structuur opstellenkan een brainstormsessie organiserenkan het probleem onderkennen en toewijzen (forward planning)kan een schema opstellen van de probleemhouderskan oorzaak probleem aanduiden (backward planning)kan het probleem afbakenen envertalen in objectieven

− kennis creatieve enlogische denktechnie-ken

− kennis ontwerpmetho-den

− multidisciplinaire ken-nis

problemen onderkennen,creativiteit, leergierigheid

3.3.4.5 Multidisciplinaire producten systeemanalyse

kan een functieanalyse uitvoerenkan een waardeanalyse uitvoerenkan de verschillende klantenniveau’s aanduidenkan een product breakdown structure (technologieboom) opstellenkan een price breakdown structure opstellenkan een gebruiksanalyse uitvoeren(ergonomisch onderzoek / taakanalyse / werkpostanalyse)kan de gebruikersinterface evaluerenkan het milieu-impact vaststellen (Life-Cycle-Analyse sturen)kan een vormesthetische analyse uitvoerenkan het corporate image vaststellen


kan een thermische / structu-rele analyse sturen / uitvoeren(FMEA)

− kennis van ontwerpmetho-den

− kennis van cognitieve- ensysteemergonomie, antro-pometrie

− kennis natuurkunde, me-chanica

− kennis materiaalkunde enmateriaalverwerking

− kennis vormleer, kleuren-leer en productgrafiek

− kennis marketing, markt-onderzoek

− kennis van de systeemleer

commercieel inzicht, zinvoor esthetiek, kritischeingesteldheid, kwaliteits-bewustzijn, veiligheids-en milieubewustzijn

3.3.4.6 Procesanalyse (gerelateerd tot productieprocessen en ontwerpproces)

kan een proces schematiseren (flowchart)kan een morfologische analyse uitvoerenkan de kritische parameters identificerenkan project / proces performance analyserenkostenstructuur opbouwen − kennis projectmanagement

− kennis innovatiemanagement− kennis technologische, bedrijfskundige,... proces-

sen

3.3.5 Oriëntatie (doelbepaling)Deze functie-eenheid volgt rechtstreeks uit de conclusies van de uitgevoerde analy-ses en vertaalt die in strategische, tactische en operationele objectieven van de pro-ductontwikkeling.Het vraagt naast analytische vaardigheden tevens een creatieve en intuïtieve attitu-de daar het de meerwaarde van het productbeleid, het systeem, het concept of hetproduct pro-actief vastlegt. Het zijn op zich creatieve activiteiten die de objectie-ven van de volgende fase vaststellen.

3.3.5.1 Productstrategie bepalen

kan veranderingsvectoren vertalen in een scenariokan technologische en sociaal-maatschappelijke trends linkenkan vanuit de bedrijfsstrategie een productbeleid bepalenkan alternatieve beleidsformuleringen genererenkan prospectief denken − kennis van bedrijfsbeleid

− kennis van markt− kennis maatschappelijke

factoren

commercieel inzicht, inzicht inarbeidsorganisaties, creativi-teit

3.3.5.2 Zoekveld afbakenen

kan doelvindingsmatrix, product market scope opstellenkan een zoekveldstructuur opstellenkan de selectiecriteria opstellenkan doelgroepen identificerenkan probleem-oriënterende technieken toepassen


3.3.5.3 Productkandidaat aanduiden (= objectiefontwikkeling)

kan technologieboom uitwerkenkan het innovatieniveau bepalenkan een nieuwe technologie karakteriserenkan kritische factoren identificerenkan de selectiecriteria vaststellenkan hypothesen formuleren − kennis van markt

− kennis van technologie,van materialen en proces-sen

creativiteit, beslissingsver-mogen, kritische ingesteld-heid

3.3.5.4 Projectscope bepalen (zie programmatie)

3.3.5.5 Systeem- en productspecificaties vastleggen (PVE)

kan de requirements en de functionele specificaties omschrijvenkan de productalternatieven en producttypes vastleggenkan de karakteristieken en attributen vastleggenkan onderscheid maken tussen kwantitatieve en kwalitatieve eisenkan het PVE operationeel en toegankelijk makenkan de wegingsfactoren, performance levels bepalenkan acceptatietest opstellenkan de emotionele en esthetischespecificaties opstellen

− kennis van normen,wetten

− multidisciplinairekennis (grootheden)

− kennis van ontwerp-methoden

beslissingsvermogen,kritisch ingesteld,creativiteit, kunnenomgaan met informa-tie, resultaatgericht

3.3.5.6 Marketingstrategie bepalen/onderbouwen

kan de marketingmix bepalenkan corporate identity bepalenkan specificaties marktontwikkeling uitschrijven

3.3.6 Programmatie (werkwijzebepaling)Dit functioneel geheel is gerelateerd tot het innovatiemanagement, de gebruikteontwerpstrategieën, de projectorganisatie en de kwaliteitszorg.Het volgt uit de in oriëntatie omschreven objectieven en vraagt veelal een methodi-sche aanpak.

3.3.6.1 Innovatiemanagement

Strategische planning R&DProductplanningProjectmanage-ment

− kan de innovatiebe-hoefte vaststellen

− kan projectproposalsuitschrijven

− kan een werkorgani-satie en proceduresopstellen

− kan ontwikkelplanopstellen

− kan het ontwerppro-ces faseren (sequen-tieel / concurrent)

− kennis operationeelmanagement

− kennis van strate-gisch management

− kennis van humanresources

− kennis van plan-ningsmethoden

− kennis datamanage-ment

− kennis financieelmanagement

− abstract denken,beslissingsvermo-gen, commercieelinzicht, contactbe-reidheid, werkplankunnen opmaken

− flexibiliteit, inzichtin werkorganisaties,kwaliteitsbewust

− planmatig denken,resultaatgericht,zelfstandigheid, ver-


− kan een planningopstellen (milesto-nes)

− kan tijd en kostprijsbeheersen

− kan tactische enoperationele beslis-singen nemen

− kan een PO procesop een efficiënte eneffectieve wijze stu-ren

− kan documentatie eninformatie formali-seren

− kan MIS (Manage-ment InformationSystem) opzetten

− kan een kwaliteits-handboek opstellen

− kan een gebruikers-onderzoek opstellen

− kan een offerteopstellen

antwoordelijkheids-zin, zin voor sa-menwerking

3.3.6.2 Organisatie ontwerpafdeling

3.3.6.3 Advies

3.3.7 Ontwerpen (uitvoering)

3.3.7.1 Genereren van productkandidaten

kan opportuniteit (product / attribuut, functionele markt) aanduidenkan zoekveldhiërarchieën opstellenkan creatieve productideeën aanbrengenkan analoge functie-invullingen / werkingsprincipen identificerenkan analoge materiaal en bewerkingsmethoden identificerenkan marktsegmenten identificerenkan problem shootingkan probleemgebied afbakenenkan scenario’s uitschrijvenkan creatieve technieken toepassen ( associaties, metaforen)kan nieuwe karakteristieken en features definiërenkan prospectief, pro-actief den-ken

− kennis van marktonder-zoek

− kennis van fysischeprocessen

− kennis van materiaal,verwerkingstechnieken

− kennis creatieve (groeps)technieken

flexibiliteit, kritisch inge-steld, resultaatgericht,creativiteit, leergierigheid,problemen onderkennenen oplossen.

3.3.7.2 Identificatie ontwerpprobleem (development item)


3.3.7.3 Uitvoeren system-design

kan gerelateerde beslissingsgebieden identificerenkan het systeem identificerenkan een hydraulisch, pneumatisch, electronisch princiepsschema uitwerkenkan een mechanisme uittekenenkan functies en features identificeren en transfererenkan relevante parameters selecterenkan de criticaliteit van de ontwerpproblemen bepalenkan tolerantie bepalenkan concepten afwegen (trade-off)kan modellen, breadboards opbouwenkan een kostenramingmaken

− kennis van ontwerpmetho-dologie

− kennis van systeemleer− projectgerelateerde kennis− kennis morfologische metho-

de− kennis van thermische dyna-

mica− kennis van sterkteleer, me-

chanica

abstract denken, creativiteit,problemen onderkennen

3.3.7.4 Genereren van productconcepten & detailontwerp

kan een productarchitectuur ontwikkelenkan concept gebruikersinterface ontwikkelenkan een materiaalselectie makenkan een ergonomisch concept uitwerkenkan een vormconcept ontwikkelenkan een corporate product concept ontwikkelenkan de vervaardigingstechnieken bepalenkan de sleutelonderdelen omschrijvenkan het montage- / assemblageschema bepalenkan het verpakkingsconcept ontwikkelenkan een kleurconcept ontwikkelenkan een onderhoudsprocedure omschrijvenkan milieuvriendelijk ontwerpenkan de bedrijfszekerheid optimaliserenkan oppervlaktestructuren definiëren.kan productgrafiek ontwerpenkan esthetische modellen opbouwenkan styling, harmonie en verhoudingen optimaliserenkan productietekeningen makenkan productiespecifica-ties bepalen

− kennis van ontwerp-technieken

− kennis morfologischemethode

− kennis van materiaalei-genschappen, processen

− kennis van onderdelen,componenten

− kennis van verbin-dingstechnieken

− kennis van ergonomie− kennis van vormleer− kennis van productgra-

fiek

− creativiteit,flexibiliteit,imagobewust-zijn, kritischingesteld

− kwaliteitsbe-wust, leerbe-kwaam, om-gaan metstress, proble-men onderken-nen en oplos-sen, zelfstan-digheid

CAD werkpost,modelbouwate-lier, ...


− kennis van kleurenleer− kennis van productse-

mantiek− kennis van thermische

dynamica− kennis van sterkteleer,

mechanica− kennis softwareontwik-

keling

− zin voor sa-menwerking,zin voor esthe-tiek

3.3.8 Opvolging (kwaliteitsborging gerelateerd tot doel, werkwijze en uit-voering)Omschrijft elke evaluatie en selectie procedure gedurende het volledige proces.Het gaat na in hoeverre de objectieven gehaald worden.

3.3.8.1 Evaluatie en selectie van productkandidaten

Evaluatie en selectie van systeemontwerpenEvaluatie en verificatie van productconcep-ten

kan een haalbaarheidsstudie uitvoeren

kan een beslissingsboom opstellenkan weegfactoren hanteren en een keuze-matrix opstellenkan voorstellen afwegen t.o.v. de objectie-venkan een price breakdown opstellenkan modellen en simulaties hanteren alsverificatie (thermische, ergonomische,structurele en kinematische)kan een esthetisch vormmodel opbouwenkan consumententests uitvoerenkan markttesten uitvoerenkan een acceptatietest opstellen en uitvoerenkan keuringstesten uitvoeren en evaluerenkan FMEA uitvoeren en opvolgen

3.3.8.2 Evaluatie van het projectmanagement

kan een contract beheren en opvolgen (offerte- en orderbevestiging)kan de vooropgestelde kwaliteitsnormen evaluerenkan een testplanning opstellenkan checklists toepassenkan periodiek het budget controlerenkan het project performance evaluerenkan de projectoverdracht en de nazorg uitvoerenkan een voortgangcontrole uitvoerenkan (go - no/go)stopcriteria hanterenkan prioriteiten vastleggen ( tijd, personeel, financieel)kan communicatiestoornissen (barrière bij po) identificerenkan een evaluatieforum leidenkan een interne audit uitvoeren gerelateerd tot systeem, afdeling, product, procedure, pro-bleem waarbij normen, procedures en documentatie worden geëvalueerdkan een vendor rating system hanteren ( kwaliteit toeleveranciers)kan een wijzigingsbeheeropstellen (documentatie)

kennis van project / finan-cieel management

abstract denken, beslis-singsvermogen, commerci-eel inzicht, contactbereid-heid, werkplan kunnenopmaken,


kennis van werkorganisa-ties, teambuilding

flexibiliteit, inzicht inwerkorganisaties, kwali-teitsbewust, planmatigdenken, resultaatgericht,zelfstandigheid, verant-woordelijkheidszin, zinvoor samenwerking

3.3.9 Communicatie (interne & externe)

3.3.9.1 Ontwerpcommunicatie

kan informatie ordenen, klasserenkan informatie visualiseren (schema’s, matrix, ...)kan informatie vastleggen (foto, film, ...)kan meetstaten opstellenkan een dossier, contract opstellenkan een project, een onderneming voorstellenkan een ontwerpprobleem visualiseren, schematiserenkan snelle ideeschetsen makenkan vormstudies, zichtmodellen makenkan presentatietekeningen makenkan technische schetsen uitvoerenkan CAD tekeningen uitwerkenkan assemblagetekeningen, bedradingsschema’s, ... uitwerkenkan antropometrische modellen uitwerkenkan verslagen opstellenkan productgrafiek uitwerkenkan een breadboard, verificatiemodel uitwerkenkan een prototype voorbereidenkan technische uitvoeringsplannen uittekenenkan presentatiemateriaal aanmakenkan een kleurenkaart opstellenkan mondeling presenterenkan een productopname maken / sturenkan een eindrapport opstellen

3.3.9.2 Interne communicatie (projectgerelateerd)

kan projectfiches, standaarddocumenten opstellenkan vergaderingen, creatieve sessies leidenkan technische documentatie opstellenkan meetings organiserenkan interne informatietransfert optimaliserenkan verslagen opmakenkan einddossier opmakenkan een kwaliteitshandboek opstellenkan jaarverslag opmaken

3.3.9.3 Communicatie naar de eindgebruiker toe

kan folders opmakenkan servicemanuals opmakenkan bedrijfscatalogus opstellenkan een handleiding opstellenkan een corporate identity manual opstellen


kan een productpresentatie opstellenkan een product-, project, bedrijfsfolderaanmaken.kan een logo ontwikkelenkan een verpakking ontwikkelenkan verpakkingsgrafiek ontwikkelen / sturen kennis van typografie

kennis van kleurenleerkennis van grafiekkennis van mondeling rapporterenkennis van schriftelijk rapporterenkennis van vormleerkennis van schetsen tekentechniekenkennis van CADkennis van tekstverwerkingkennis van rapid prototypingkennis van modelbouwtechniekenkennis van prototypebouwkennis van vormleerkennis van materialenkennis van fotografie / video / elektronischebeeldverwerking

3.4 Aanvullende gegevens

3.4.1 Aandeel practicum / theorieHet aandeel van de ontwerpopdrachten dient gradueel te stijgen over de 5 studieja-ren. De toetsing van de eindtermen gerelateerd tot kennis, de implementatie vankennis en methodiek dient te kaderen binnen de ontwerpopdrachten. Daarom die-nen ontwerpopdrachten een breed platform te bieden aan theoretische opleidings-onderdelen, onderricht in de methodologie en onderricht in ontwerpvaardighedenen projectmanagement. Het practicum garandeert de integratie en implementatievan kennis en vaardigheden.

De studiebelasting in relatie tot de kernvaardigheden van de licentiaat in de Pro-ductontwikkeling dient minimaal 30 studiepunten te omvatten ( 50%)

3.4.2 Praktisch werkHet praktisch werk, atelierwerk dient zich te relateren tot modelbouw, die onder-bouwend is aan het ontwerpproces.Het dient zich toe te leggen op verificaties (breadboarding, proefopstellingen, rapidprototyping) , productpresentaties (vormverificaties) en in beperkte mate op pro-totypebouw.

3.4.3 EindwerkenWorden bij voorkeur in samenwerking met een externe partner uitgewerkt maarblijven de pedagogische verantwoordelijkheid van de opleiding.Objectieven en werkwijze worden vastgesteld door de opleiding.zie bijlage: samenwerking met het departement PO


3.4.4 Beroepsondersteunende algemene kennisVormt steeds de basis van beroepsgerelateerde specifieke kennis.Vb. vectorenleer / cinematica, fysiologie / ergonomie, psychologie / omgevings-psychologie.

3.4.5 Beroepsondersteunende elementen voor specifieke kennisDeze opleidingsonderdelen dienen geregeld getoetst aan hun relevantie. De tech-nologie en marktgerelateerde onderdelen vereisen een regelmatige update. De im-plementatie in het proces is essentieel.

3.4.6 Elementen van algemeen vormende aardZijn er vooral op gericht de ruime sociaal-maatschappelijke context waarbinnen deproductontwikkeling zich afspeelt in te schatten.Ze zijn tevens persoonlijkheids- en visievormend en onderbouwen het kritischeprofiel van de licentiaat in de productontwikkeling.Ze onderbouwen het prospectieve en globaal denken, zijn belangrijk bij de invul-ling van de eerste fase in het innovatieproces en onderlijnen het ethische referen-tiekader.Ze onderbouwen vaardigheden die de transfermogelijkheden naar andere ontwik-kelingsdomeinen vergroten.

3.4.7 Samenwerking industrie/stageplaatsenNaast de conditionele samenwerking op het vlak van afstudeerprojecten is er noodaan casematige kennisoverdracht. Die kan optimaal door professionelen een plat-form aan te bieden binnen het opleidingspakket.Experts gerelateerd tot de verschillende kennisgebieden, de praktijk van de pro-ductontwikkeling en aanverwante disciplines kunnen binnen de context van semi-naries, workshops en gastlezingen de verschillende factoren aanduiden die de or-ganisatie van productinnovatie bepalen.Stageplaatsen als onderdeel van de opleiding kunnen enkel, omwille van de moei-lijk controleerbare kennistransfer additioneel buiten het opleidingsprogramma, ge-stimuleerd worden.Onderzoeksprogramma’s, dienstverlening voor derden en bedrijfsgerelateerde pe-dagogische opdrachten dienen gestimuleerd te worden teneinde een praktijkrele-vante opleiding te garanderen.

3.4.8 OpleidingsduurGlobale opleiding zoals door de overheid is bepaald: 5 jaar (2 kandidaturen, 3 li-centies)

Omwille van de hoge studiebelasting (Europese referentie), het aandeel practicumin de opleiding, de samenwerking met externe partners tijdens het afstuderen en hetbrede kennisprofiel is 5 jaar haalbaar. Optimalisatie van de opleiding zal kwali-teitsverhogend werken maar weinig impact hebben op de studieduur.

3.5 Sleutelkwalificaties

3.5.1 Profiel van de Licentiaat in de ProductontwikkelingDe Licentiaat in de Productontwikkeling is inzetbaar in elke fase van de ontwikke-ling. De taken zijn opsplitsbaar in twee clusters die verschillende vaardigheden enberoepshoudingen vereisen:


Activiteiten gerelateerd tot de ontwerpactiviteit, de Lic PO als ontwerper. Verderaangeduid met de O van ontwerper (Ontwerper van systemen en subsystemen,Ontwikkeling van productkandidaten, ...).Activiteiten gerelateerd tot de organisatie en sturing van de productontwikkeling énhet ontwerpproces daarbinnen.De Lic PO als manager van productinnovatie, verder aangeduid met MPO, mana-gement van de productontwikkeling. (Project manager, Manager ontwerpafdeling,New Products Manager, Adviseur, Kwaliteitsmanager)Het is deze tweeledigheid die de inzetbaarheid en de basiscompetentie van de Li-centiaat in de PO bepaalt.

Omwille van het dubbelprofiel van de Licentiaat in de PO worden attitude ensleutelkwalificaties gerelateerd tot O en MPO.

Attitude O MPOAccuratesse 4 4Assertiviteit 3 4Beslissingsvermogen 3 4Contactbereidheid 2 4Dienstverlenende ingesteldheid 2 4Doorzettingsvermogen 3 3Empathie 4 1Flexibiliteit 4 4Imagobewustzijn 4 2Kritisch ingesteld 3 4Leergierig 4 2Resultaatgericht 4 4Veiligheids- en milieubewustzijn 2 4Zelfstandigheid 2 4Zin voor esthetiek 4 1Zin voor initiatief 2 4Zin voor samenwerking 2 4

Zie ook punt 3.6

3.6 De kern van het opleidingsprofiel

3.6.1 Argumentatie van opleidingsprogrammaDe productontwikkeling is een integraal proces waarbij een planmatige en metho-dische benadering essentieel zijn. De kwaliteit van de ontwikkeling wordt in be-langrijke mate bepaald door de ontwikkelsnelheid en de ontwikkelkost. Het effici-ent sturen van het project en een permanente opvolging is noodzakelijk om de ge-stelde objectieven te halen.

Productinnovatie is een bedrijfsactiviteit en dient dus te kaderen binnen het pro-ductbeleid van een onderneming. De bedrijfseconomische benadering is essentieel.Multidisciplinaire, concentrische benadering beoogt een optimale doorstromingvan het fasemodel.

Creativiteit en probleemoplossend vermogen dienen centraal te staan in de oplei-ding, doch dienen op een gerichte manier te worden ingezet.De basisvaardigheden van de ontwerper zijn conditioneel.


De basiskennis voor deze multidisciplinaire benadering dient in het opleidingspro-fiel zorgvuldig te worden bewaakt. De implementatie van deze kennis tijdens deontwikkeling is het objectief.

De maatschappelijke context, waardepatronen en behoeften bepalen het referentie-kader van productontwikkeling. Aandacht voor deze vectoren verhoogt de inzet-baarheid tijdens de doelvindingsfase.

3.6.2 Argumentatie en benoeming van de kerncompetentiesHet potentieel van de licentiaat in de productontwikkeling kan aangeduid wordendoor zijn belangrijkste kerncompetenties:

♦ Creatief en probleemoplossendInnovatie vraagt bij uitstek creatieve vaardigheden bij het onderkennen van op-portuniteiten en productkandidaten en bij de vertaling ervan in systemen of pro-ducten.

♦ FlexibelHet ondernemingsklimaat, de internationale markt en de technologie veranderensnel en permanent. Ze vragen een participatie en een flexibiliteit van de onderne-mingen. Naast een geografische flexibiliteit zal ook een veel grotere flexibiliteitgevraagd worden naar werktijden en engagement. De impact op de taalvaardigheidis evident.Flexibiliteit van denken is uiteraard ook essentieel bij het creatief ontwikkelen.

♦ LeergierigProductontwikkeling start bij een kritische bevraging van het probleem en is eropgericht eerst inzicht te verwerven en dan het objectief uit te zetten. Het vraagt eenleergierige attitude.Tevens dient men zich door de constante en snelle technologische en sociaal-maatschappelijke evoluties en door de uitgesproken creatieve aard van het proces,permanent bij te scholen.

♦ GebruikersgerichtDoor de steeds hogere kwaliteitsvereisten die de klant aan producten, systemen ofdiensten stelt, is het nodig zich reeds in een zeer vroeg stadium van de ontwikke-ling te laten leiden door de verwachtingen en vragen van de potentiële klant. Dezeklantgedreven benadering illustreert de verschuiving van product naar proces, vanindividueel naar participerend.

♦ Planmatig/kwaliteitsgerichtIn het beroepsprofiel wordt de nood aan een methodische en planmatige aanpakomstandig geargumenteerd.De uiteindelijke kwaliteit van het product wordt in grote mate bepaald door de ef-fectiviteit en de efficiëntie van het proces.

♦ Pro-actief/prospectiefDoor de snelle evoluties (sociaal-maatschappelijk en technologisch) en de steedskortere ontwikkeltijd is het concurrentieel belangrijk de veranderingsvectoren tedetecteren en te vertalen naar nieuwe opportuniteiten.


3.7 Maatschappelijk -culturele vormingHet integreren van historische en cultuurgerelateerde parameters in het opleidings-profiel wordt geargumenteerd in 3.5.Filosofische benadering helpt bij het onderkennen van de verschillende ontwerppa-radigma’s en het ontdekken van het persoonlijke referentiekader en het potentieelvan de aspirant productontwikkeling


4 D O E L G R O E P E N V A N H E TA F G E W E R K T E O P L E I D I N G S P R O F I E L

Zie Beroepsprofiel Productontwikkelaar.


5 B I B L I O G R A F I E

♦ Prof.Dr. J. Eekels, ir. W.A. Poelman, Industriële Productontwikkeling, lemma 1995.♦ Jan Buijs, R. Valkenburg, Integrale productontwikkeling, lemma, 1996

ir. Y.G.M. Beerepoot, ir. Leentvaar-Leistra, consument en productkwaliteit, Kluwer,1991

♦ Decadt, P. Delagaye, Kwaliteitsgids voor kleine en middelgrote bedrijven, WoltersLeuven, 1994

♦ Ward and Angus, Electronic Productdesign, Chapman & Hall, 1996♦ Jones, Design methods, Van Nostrand Reinhold, 1992♦ Ulrich & Eppinger, Productdesign and development, Mc Graw Hill, 1995♦ N.F.M. Roozenburg, J. Eekels, Productontwerpen, structuur en methoden, Lemma,

1995♦ Thomas Mitchell, Redefining Designing, Van Nostrand Reeinhold, 1993♦ J.P Deschamps, P.R. Nayak, Productgiganten,Arthur D Little, 1995♦ Nigel Cross, Engineering Design methods, Wiley, 1994♦ de Noblet, Industrial Design, Flammarion, 1993♦ Verhaert, De praktijk van de productontwikkeling, 1995♦ Cornelis, Management van de productontwikkeling, 1996♦ Baelus, Raamwerk van de productontwikkeling, 1996♦ Antonides, Consumentengedrag, Lemma♦ Lumsdaine, Creative Problem solving, McGraw-Hill♦ Christiaans, Creativity in Design, Lemma♦ Urban, J. Hauser, Design and Marketing of new products, Prentice Hall♦ Aitonurmi, Design as corporate strategy, UIAH, 1995♦ Pahl,, W. Beitz, Engineering design, The Design Council♦ Merle Crawford, New Products management,♦ Ullman, The mechanical Design Proces, Mc Graw Hill♦ Sanders, Mc Cormick, Human factors in engineering design, Kendal / Hunt♦ Dumas, A Practical Guide te usability testing, Ablec publishers.♦ Muller, Vormgeven, ordening en betekenisgeving, Lemma.♦ Kerzner, Projectmanagement, Van Nostrand Reinhold♦ Th. G. Abrahamsen, Kwaliteitsmanagement, Teleac♦ Stewart Bray, Total Innovation, Pitman Publishing♦ Drs.M.R.M. Crul, Milieugerichte Productontwikkeling in de praktijk, Promise, 1994♦ H.H. Van der Kroonenberg, Methodisch ontwerpen, Educaboek, 1992


6 M E D E W E R K E R S

♦ Chris Baelus, docent Hogeschool Antwerpen, expert♦ Mic Billet, docent Hogeschool Antwerpen♦ Rudy Derdelinckx, departementshoofd Hogeschool Antwerpen♦ Paul Verhaert, docent Hogeschool Antwerpen, Verhaert Design & Development

OP Productontwikkeling

Documents

Transcript of OP Productontwikkeling