ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING IN FAMILIALE RELATIES · verrijking gerechtvaardigd wordt door de wil...

ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING

IN FAMILIALE RELATIES

Lize Schoonbaert Studentennummer: 01201312

Promotor: Prof. dr. Joke Baeck

Commissaris: mevr. Maja Reynebeau

Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad master in de rechten

Academiejaar: 2016 - 2017

2

Woord vooraf .......................................................................................................................................... 5

I. Probleemschets en aanpak ............................................................................................................ 6

A. Probleemschets ........................................................................................................................... 6

B. Aanpak ......................................................................................................................................... 8

II. Algemeen ........................................................................................................................................ 9

A. Inleiding ....................................................................................................................................... 9

B. Toepassingsvoorwaarden .......................................................................................................... 11

1. Verrijking van de verweerder ................................................................................................ 11

2. Verarming van de eiser ......................................................................................................... 13

3. Verband tussen verrijking en verarming ............................................................................... 13

4. Gebrek aan juridische rechtvaardiging .................................................................................. 14

4.1 De wet ................................................................................................................................. 14

4.2 Een contract......................................................................................................................... 15

4.3 De vrije wil van de verarmde ............................................................................................... 16

4.4 Speculatie ............................................................................................................................ 17

4.5 Eigenbelang ......................................................................................................................... 18

4.6 Een rechterlijke beslissing ................................................................................................... 18

4.7 Natuurlijke verbintenis ........................................................................................................ 18

5. Subsidiariteit .......................................................................................................................... 19

C. Gevolgen .................................................................................................................................... 24

1. Cassatie 27 september 2012 ................................................................................................. 25

2. Waardenschuld ...................................................................................................................... 26

3. Begroting vergoeding ............................................................................................................ 27

III. Feitelijke samenwoning ............................................................................................................ 29

A. Inleiding ..................................................................................................................................... 29


1. Verrijking, verarming en het verband ertussen .................................................................... 31

1.1 Investeringen in exclusieve eigendom van ene partner...................................................... 31

a. Geld investeren ............................................................................................................. 31

b. Werken uitvoeren .......................................................................................................... 34

1.2 Investeringen in een onverdeelde eigendom...................................................................... 35


2.1 De samenlevingsrelatie zelf ........................................................................................... 37

2.2 Bijdrage in de lasten van de samenwoning ......................................................................... 38

a. Reikwijdte van de bijdragen in de lasten van de samenwoning ................................... 39

3

b. Bijdrage als rechtvaardigingsgrond ............................................................................... 40

2.3 Andere rechtvaardigingsgronden .................................................................................. 43

a. Eigenbelang ................................................................................................................... 44

b. Risico feitelijke samenwoning ....................................................................................... 45

c. Vrije wil .......................................................................................................................... 46

d. Besluit ............................................................................................................................ 49

3. Subsidiariteit .......................................................................................................................... 50

3.1 Art. 555 BW ................................................................................................................... 50

3.2 Kostenleer...................................................................................................................... 53

C. Gevolgen .................................................................................................................................... 56

IV. Huwelijk onder scheiding van goederen .................................................................................. 57

A. Inleiding ..................................................................................................................................... 57


1. Verrijking, verarming en het verband ertussen .................................................................... 60

1.1 Investeringen in exclusieve eigendom van de ene echtgenoot .......................................... 60

a. Geld ............................................................................................................................... 60

b. Werken .......................................................................................................................... 61

1.2 Investeringen in onverdeelde eigendom ............................................................................ 62


2.1 Bijdrage in de lasten van het huwelijk ........................................................................... 63

a. Reikwijdte van de bijdragen in de lasten van het huwelijk ........................................... 63

b. Bijdragen als rechtvaardigingsgrond ............................................................................. 66

c. Vermoeden in huwelijkscontract .................................................................................. 67

2.2 Huwelijkscontract .......................................................................................................... 69

a. Het huwelijkscontract op zich ....................................................................................... 69

b. Clausule “rekeningen van dag tot dag vereffend” ........................................................ 70

b.1 De eerste visie: tegenbewijs door geschrift ................................................................ 71

b.2 De tweede visie: tegenbewijs met alle middelen van recht ....................................... 73

b.3 De rechtspraak ............................................................................................................ 75

b.4 Besluit .......................................................................................................................... 76

2.3 Andere rechtvaardigingsgronden .................................................................................. 77

3. Subsidiariteit .......................................................................................................................... 78

3.1 Schenking ............................................................................................................................. 78

3.2 Lening .................................................................................................................................. 80

3.3 Verhouding met ongerechtvaardigde verrijking ................................................................. 81

4

C. Gevolgen .................................................................................................................................... 82

1. Waardevermeerdering op de dag van de rechterlijke uitspraak .......................................... 82

2. Waardevermindering op de dag van de rechterlijke uitspraak ............................................. 90

V. Verzorging door een familielid ..................................................................................................... 92

A. Verhaal van een derde op een onderhoudsplichtige ................................................................ 92

1. Inleiding ................................................................................................................................. 92

2. Toepassingsvoorwaarden ...................................................................................................... 93

2.1 Verrijking, verarming en het verband ertussen .................................................................. 93

2.2 Gebrek aan juridische rechtvaardiging ................................................................................ 95

2.3 Subsidiariteit ........................................................................................................................ 98

3. Gevolgen ................................................................................................................................ 98

B. Verhaal van een onderhoudsplichtige op een medeschuldenaar........................................... 100

1. Inleiding ............................................................................................................................... 100

2. Toepassingsvoorwaarden .................................................................................................... 100

2.1 Verrijking, verarming en het verband ertussen ................................................................ 100

2.2 Gebrek aan juridische rechtvaardiging .............................................................................. 102

2.3 Subsidiariteit ...................................................................................................................... 104

3. Gevolgen .............................................................................................................................. 108

VI. Besluit ...................................................................................................................................... 109

VII. Bibliografie .............................................................................................................................. 112

A. Boeken ..................................................................................................................................... 112

B. Tijdschriften ............................................................................................................................. 114

5

Woord vooraf Tussen droom en daad staan wetten in de weg en praktische bezwaren, zo leerde Willem Elschot ons

in het zesde middelbaar. Ondertussen heb ik moeten vaststellen dat wetten – en recht – niet

bedoeld zijn om in de weg te staan. Gedurende vijf jaar aan de faculteit rechten in de

Universiteitstraat werd ik gevormd tot jurist. Deze masterproef is daarvan het sluitstuk. Het resultaat

zou niet hetzelfde geweest zijn zonder de opbouwende kritiek en feedback van mijn promotor,

professor Joke Baeck. Haar eigen bijdragen getuigen van helder taalgebruik en ook mij moedigde ze

aan om een vlotte tekst neer te zetten.

Bloed, zweet en tranen heeft het mij net niet gekost en dat is vooral dankzij mijn bibliotheekmaatjes,

Lynn, Margot en Jelle. Even ventileren bij een kop koffie deed deugd, dankjewel!

Mijn ouders kunnen niet ontbreken in dit dankwoord, onder meer omdat ze bereid waren mijn

masterproef na te lezen, maar vooral voor de warme en gezellige thuis.

Ten slotte wil ik ook Brecht bedanken voor alle steun. Zijn niet-juridische, maar altijd menselijke visie

op de materie, zorgde vaak voor verrassende wendingen. Ik ga je niet in de val lokken wanneer wij

volgend jaar feitelijk gaan samenwonen, beloofd!

6

I. Probleemschets en aanpak

A. Probleemschets

1. Vaak vinden vermogensverschuivingen plaats tussen partners, echtgenoten gehuwd onder

scheiding van goederen of familieleden waarvoor de wet geen vergoeding voorziet en ook

contractueel niets werd afgesproken. Wanneer de relatie vervolgens spaak loopt, stelt de betrokkene

zich de vraag hoe hij vergoed kan worden. In praktijk wordt dan veelal een vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking ingesteld. Hoe de rechter die vordering beoordeelt, is heel

verschillend.

2. Een eerste categorie waarvoor de wet geen pasklare regeling voorziet, zijn de echtgenoten

gehuwd onder scheiding van goederen. Stel dat de ene echtgenoot werkt in de eigen handelszaak

van de andere echtgenoot die op die manier een meerwaarde genereert. Zolang de relatie goed

loopt, vormt dit geen probleem. Bij echtscheiding verlangt de ex-echtgenoot echter een vergoeding

en stelt een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in.

Het hof van beroep te Antwerpen kende geen vergoeding toe aan de echtgenoot die meegewerkt

heeft in de eigen handelszaak van de andere echtgenoot om twee redenen: de echtgenoten hadden

een huwelijkscontract gesloten en die contractuele verhouding impliceerde dat er wel een oorzaak is

voor de verarming en verrijking. Bovendien overtroffen de prestaties van de meewerkende

echtgenoot de perken van de normale plicht van hulp en bijstand tussen echtgenoten op grond van

art. 213 BW niet.1 Het hof van beroep van Luik stelde een expert aan om de meerwaarde te

berekenen met de bedoeling wel een vergoeding toe te staan.2 Beide uitspraken dateren van 2005.

Dit maakt duidelijk dat de rechtspraak verdeeld is.

3. Ook ex-partners die vroeger feitelijk samenwoonden doen een beroep op de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking.

De ene partner heeft bijvoorbeeld verbouwings- of verbeteringswerken in het eigen onroerend goed

van de andere partner gefinancierd. Door het recht van natrekking behoren de gebruikte materialen

allemaal toe aan de partner-eigenaar. Volgens het hof van beroep te Gent beriep de eiseres zich

1 Antwerpen 30 november 2005, NJW 2006, 948, noot G. VERSCHELDEN, RW 2006-07, 882 en T.Not. 2006, 247,

noot N. TORFS. 2 Luik 2 maart 2005, JT 2005, 557, LIPA 2010, afl. 10, Jurispr.I.B.1.b. – 1 en RTDF 2007, 826.

7

terecht op de ongerechtvaardigde verrijking om een vergoeding te vorderen voor de werken

uitgevoerd op zolder van de eigen woning van de verweerder. Ze toonde afdoende aan dat de door

haar gedane uitgaven/investeringen de normale lasten van de samenwoning overgeschreden

derwijze dat zij niet kunnen kaderen in haar natuurlijke bijdrageverbintenis.3

In andere gevallen wordt de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking echter verworpen omdat de

verrijking gerechtvaardigd wordt door de wil of het eigenbelang van de verarmde of door het risico

dat buitenhuwelijks samenleven met zich meebrengt.4 Zo oordeelde ook het hof van beroep te

Antwerpen.5 De uitspraken van de hoven van beroep te Gent en Antwerpen, beide van 2015, zijn

tegenstrijdig, wat de tweestrijd in de rechtspraak illustreert.

4. Ook wie de verzorging van een familielid op zich nam, zal daarvoor een vergoeding willen

ontvangen. Denk bijvoorbeeld aan een grootouder die instaat voor de huisvesting en het onderhoud

van een kleinkind of een kind dat een hulpbehoevende ouder in huis neemt. Aangezien op voorhand

meestal geen vergoeding werd bedongen, rest de hulpverstrekker nog de vordering uit


In een arrest van 24 april 2003 wees het hof van beroep te Gent de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking van een grootmoeder af omdat de grootmoeder handelde uit genegenheid. Ze had geen

verplichting om haar achtjarige kleindochter vanuit het weeshuis op te nemen bij haar thuis. De

vaststelling dat ze gedurende 21 jaar nooit enige bijdrage had gevraagd, bewees het

genegenheidsoogmerk.6 De vrederechter te Zottegem-Herzele kende wel een vergoeding toe in een

vonnis van 4 januari 2012. De prestaties van de grootouders vielen immers niet binnen hun

natuurlijke verbintenis.7 Een kind dat zijn zieke ouder bij zich in huis had genomen, kreeg van het hof

van beroep te Brussel wel een vergoeding.8 In een andere zaak voor de rechtbank van eerste aanleg

te Hasselt, werd de vergoeding geweigerd.9

5. Voor diverse situaties geeft de wet geen pasklare regeling. Voor ex-echtgenoten gehuwd met

scheiding van goederen, voormalige feitelijk samenwonende partners, grootouders die hun kleinkind

3 Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot. 4 Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844; S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-

1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 47-49. 5 Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839; Antwerpen 22 januari 2003, TBBR 2006, 229. 6 Gent 24 april 2003, TBBR 2005, 284, noot M.D.

7 Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE),

214 en T.Vred. 2013, 427; S. BROUWERS, “De bijzondere ouderlijke onderhoudsverplichtingen”, TPR 2012, (1860) 1869. 8 Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, 328, noot B. WYLLEMAN.

9 Rb. Hasselt 21 april 1993, T.Not. 1999 (verkort), 87.

8

opvoedden, kinderen die een zieke ouder in huis namen…. is het dus des te belangrijker dat de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking op punt staat.

B. Aanpak

6. De probleemstelling bracht al aan het licht dat geen eenduidigheid bestaat in de rechtspraak

over de toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in familiale

relaties. Die rechtspraak vormde dan ook het uitgangspunt van deze masterproef. Ik verzamelde

gepubliceerde rechtspraak vanaf 2000, in het bijzonder uit het Rechtskundig weekblad, Journal des

tribunaux, Tijdschrift voor familierecht en Revue trimestrielle de droit familial. Per categorie ben ik

nagegaan wanneer de rechtspraak de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking weigert en wat de

reden daarvoor is. Dit werd aangevuld met relevante rechtsleer.

7. Uiteindelijk hoop ik u een bevredigend antwoord te kunnen geven op de volgende vraag:

wanneer moet de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking slagen in familiale relaties en hoe

wordt de vergoeding dan begroot?

Deze zoektocht begint bij de figuur van de ongerechtvaardigde verrijking in het algemeen (II.). Eens

duidelijk is welke toepassingsvoorwaarden vervuld moeten zijn en welke regels de vergoeding

domineren, worden die bevindingen specifiek getoetst in familiale relaties. Achtereenvolgens komen

de feitelijk samenwonenden (III.), de echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen (IV.), de

grootouders die een kleinkind in huis nemen en de kinderen die instaan voor de verzorging van een

hulpbehoevende ouder (V.) aan bod.

9

II. Algemeen

A. Inleiding

8. Er is sprake van ongerechtvaardigde verrijking wanneer er in het vermogen van de ene (de

verarmde) een verschuiving intreedt ten voordele van het vermogen van de ander (de verrijkte)

zonder dat daarvoor een juridische oorzaak kan worden aangewezen.10 Om het evenwicht tussen de

partijen te herstellen11, kan de verarmde een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking instellen.

Bij een geslaagde vordering rust op de verrijkte de verplichting om het laagste bedrag van de

verrijking of de verarming terug te betalen.12

9. Ongerechtvaardigde verrijking wordt traditioneel als een quasi-contract beschouwd (art.

1371 BW). In tegenstelling tot de andere quasi-contracten zaakwaarneming (art. 1371-1375 BW) en

onverschuldigde betaling (art. 1376-1381 BW), is ongerechtvaardigde verrijking niet wettelijk

geregeld. Het is een creatie van de rechtspraak.13

10. ”Nul ne peut s’enrichir sans cause aux dépens d’autrui”. Met die woorden erkende het Hof

van Cassatie de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in het Boswachtersarrest van 27 mei

1909. Het Hof baseerde de vordering op het billijkheidsprincipe.14

De feiten waren als volgt: door de goede zorgen van de arts was de zwaargewonde boswachter

volledig genezen. Bijgevolg moest de arbeidsongevallenverzekeraar geen vergoeding betalen aan de

boswachter, want de verzekeraar was enkel gehouden bij overlijden, permanente of lange tijdelijke

arbeidsongeschiktheid. De arts zag dit als een verrijking van de verzekeraar en wilde zijn uitgaven en

honoraria dan ook verhalen bij de verzekeraar. De rechtbank van koophandel in Gent gaf de arts

gelijk, maar dit arrest werd verbroken door het Hof van Cassatie: het Hof erkende het principe van

10

W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 188. 11

C. MARR, “l’enrichissement sans cause: un fondement d’équité sous une apparente rigueur” in S. STIJNS en P. WERY (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 209. 12

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1936, 29, nr. 26; A. DELEU, E. MONTERO en A. PUTZ, “Les quasi-contrats” in Obligations. Traité théorique et pratique, 2009, afl. 17, (II.4.0-1) II.4.3-2. 13

W. VAN GERVEN en S. COVEMAEKER, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 179. 14

Cass. 27 mei 1909, Pas. 1909, I, 272; J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 200-201; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1111-1112.

http://www.jura.be/secure/documentview.aspx?id=df300033676&bron=doc

http://www.jura.be/secure/documentview.aspx?id=df300033676&bron=doc

10

verrijking zonder oorzaak, maar zag in casu wel een oorzaak voor de verrijking, nl. het

verzekeringscontract. Een clausule daaruit legde de medische kosten ten laste van de boswachter.

Het verzekeringscontract vormde de oorzaak van de verrijking waardoor de arts geen vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking kon instellen tegen de verzekeraar om zijn uitgaven en honoraria

betaald te zien.

In 1983 heeft het Hof het beginsel dat niemand zich ten koste van een ander ongerechtvaardigd mag

verrijken, ook wel het verrijkingsverbod genoemd, tot algemeen rechtsbeginsel verheven.15 De

volgende zaak gaf daartoe aanleiding: de ene echtgenoot was overleden en er ontstond een

onverdeeldheid tussen de overlevende echtgenoot en de erfgenamen van de vooroverleden

echtgenoot. De overlevende echtgenoot had het handelsfonds uit de onverdeeldheid verkocht, met

het geld een woning gekocht in eigen naam en er werken doen uitvoeren. Het Hof oordeelde dat de

onverdeelde mede-eigenaars moesten vergoed worden volgens de regels van verrijking zonder

oorzaak.

Het algemeen rechtsbeginsel dat niemand zich ten koste van een ander zonder oorzaak mag

verrijken werd bevestigd in latere cassatierechtspraak.16 Het arrest van 18 april 1991 bijvoorbeeld

ging over een huurzaak. Een huurder had veranderingen aangebracht in het gehuurde goed en

wenste daarvoor een vergoeding. Het Hof besloot dat bij gebrek aan overeenkomst tussen de

partijen, de huurder voor de verbeteringen in het onroerend goed kon vergoed worden krachtens

het algemeen rechtsbeginsel, op voorwaarde dat de verhuurder niet in de onmogelijkheid verkeerde

ze te doen wegnemen.17

Ondertussen wordt aangenomen dat het verrijkingsverbod zowel de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking, als de zaakwaarneming en de onverschuldigde betaling overkoepelt.18

11. De toepassingsvoorwaarden worden hieronder eerst algemeen besproken om vervolgens, in

de volgende hoofdstukken, de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in verschillende familiale

relaties onder de loep te nemen.

15

Cass. 17 november 1983, Arr.Cass. 1983-84, 315, Bull. 1984, 295, Pas. 1984, I, 295, RW 1983-84, 2982, Rec.gén.enr.not. 1985, 310, noot en RNB 1984, 601. 16

Cass. 7 september 2001, Arr.Cass. 2001, 1395, Cah. dr. immo 2002, 18, JLMB 2002, 510, Pas. 2001, 1344 en RNB 2003, 90, noot D.S.; Cass. 18 april 1991, Arr.Cass. 1990-91, 839, Bull. 1991, 740, Pas. 1991, I, 740, RW 1993-94 (verkort), 1065, noot, Res Jur.Imm. 1991, 205 en T.Not. 1992, 427. 17

Cass. 18 april 1991, Arr.Cass. 1990-91, 839, Bull. 1991, 740, Pas. 1991, I, 740, RW 1993-94 (verkort), 1065, noot, Res Jur.Imm. 1991, 205 en T.Not. 1992, 427; A. BOSSUYT, “Algemene rechtsbeginselen in de rechtspraak van het Hof van Cassatie”, TPR 2004, (1589) 1618. 18

V. SAGAERT, “Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaakwaarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking” in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 71; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 27.

11

B. Toepassingsvoorwaarden

12. Vijf toepassingsvoorwaarden moeten vervuld zijn om een vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking succesvol in te stellen.19 De bewijslast rust op de verarmde.20

De verweerder moet zich verrijkt hebben (1.),

De eiser moet verarmd zijn (2.),

Er moet een verband bestaan tussen de verrijking en de verarming (3.),

Er mag geen juridische rechtvaardiging bestaan (4.),

De subsidiariteitsvereiste moet vervuld zijn (5.).

1. Verrijking van de verweerder

13. Ten eerste moet de verweerder zich verrijkt hebben ten koste van de verarmde. Deze

voorwaarde wordt ruim ingevuld. Elk in geld waardeerbaar voordeel betekent een verrijking voor de

verweerder. Het kan vele vormen aannemen: de verwerving van een goed, een meerwaarde aan een

goed van de verweerder, het tenietgaan van een schuld, het tijdelijke genot van een zaak, de

besparing van kosten, de intellectuele of morele ontwikkeling, de vermindering van

verplichtingen…21

14. Is er ook sprake van een verrijking wanneer een prestatie aan de verweerder opgedrongen

wordt? Een schilder schildert bijvoorbeeld per vergissing de voorgevel van het huis van de buren. Of

een advocaat maakt een advies dat veel omvangrijker is dan wat de cliënt had gevraagd.22

19

S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 23; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 292-293; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1114-1115. 20

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 57, nr. 42; C. MARR, “l’enrichissement sans cause: un fondement d’équité sous une apparente rigueur” in S. STIJNS en P. WERY (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 214; E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid”, RW 2009-10, (1084) 1085. 21

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 47, nr. 37; P. MAES, “Ongegronde vermogensverschuivingen en driepartijenverhoudingen”, TPR 2010, (187) 201-202; V. SAGAERT, “Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaakwaarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking” in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 88; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 23. 22

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 204-205.

12

In principe is de verweerder verrijkt door deze dienstenprestaties, aangezien het een in geld

waardeerbaar voordeel oplevert. Als ook aan de andere voorwaarden van ongerechtvaardigde

verrijking voldaan is, moet de verweerder in de regel een vergoeding betalen gelijk aan het bedrag

van de verrijking, zonder dat het meer mag bedragen dan de verarming van de eiser.23 Dat de buur of

de cliënt de schilder of de advocaat volledig moet vergoeden volgens de gemiddelde marktprijs,

druist echter in tegen de wilsautonomie. Het is niet wenselijk dat de verweerder gedwongen wordt

te betalen voor iets wat hij niet heeft gevraagd.24

Telkens wanneer de opgedrongen prestatie niet vatbaar is voor teruggave in natura, moet de

vergoeding beperkt worden tot de kosten die de verweerder heeft bespaard. Het gaat om de kosten

die de verweerder anders ook had gemaakt of had moeten maken.25 Indien de buur zijn gevel niet

wilde laten herschilderen of voor een ander kleur zou gekozen hebben, is hij geen vergoeding

verschuldigd. Hetzelfde geldt voor de cliënt die de advocaat nooit zou gevraagd hebben dergelijk

uitgebreid advies op te maken.26

Kortom, indien de verrijking aan de verweerder werd opgedrongen, moet het verrijkingsbegrip

omwille van de wilsautonomie beperkt worden tot de kosten die de verweerder heeft bespaard. Het

Draft Common Frame of Reference (DCFR)27 komt tot hetzelfde resultaat door de restitutieplicht te

beperken: elk in geld waardeerbaar voordeel levert nog steeds een verrijking op (VII – 3:101), maar

de vergoeding wordt gelimiteerd tot de besparing van de verweerder indien hij niet instemde met de

verrijking (VII – 5:102).28

23

Infra nr. 41. 24

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 204-205. 25

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 47, nr. 37. 26

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 205. 27

Het bevat algemene beginselen, definities en modelregels voor een Europees privaatrecht, opgesteld door academici in opdracht van de Europese Commisie. 28

C. VON BAR en E. CLIVE (eds.), Principles, Definitions and Model Rules of European Private Law. Draft Common Frame of Reference. Outline edition, München, Sellier, 2009, 414 en 418.

13

2. Verarming van de eiser

15. Ten tweede moet bij de eiser een verarming vaststaan. Deze voorwaarde wordt net als de

verrijking ruim opgevat. Een eiser is onder meer verarmd wanneer hij eigendom of het genot van een

zaak verliest, wanneer hij niet vergoed wordt voor een prestatie, bij tijdsverlies…29

16. Dat de verweerder een voordeel heeft genoten zonder dat de eiser verarmd is, is in België

niet voldoende om een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking te laten slagen. Een loutere

vordering tot voordeelsafgifte kan niet gelijkgesteld worden met een vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking omdat er geen sprake is van verarming.30

3. Verband tussen verrijking en verarming

17. Ten derde moet een verband bestaan tussen de verrijking en de verarming. De verweerder

moet zich ten koste van de eiser ongerechtvaardigd hebben verrijkt.31 De vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking wil de verschuiving tussen die vermogens slechts remediëren in de

mate waarin de verrijking van de verweerder het gevolg is van de verarming van de eiser.32 Dit

betekent niet dat de verrijking en de verarming exact even groot moeten zijn, maar wel dat ze door

dezelfde omstandigheid zijn gecreëerd.33

18. Dit verband kan ofwel rechtstreeks tussen de verrijkte en de verarmde tot stand gekomen

zijn, ofwel onrechtstreeks via een derde. De equivalentieleer is het beoordelingscriterium: als de

verrijking van het ene vermogen zich niet op die manier zou hebben voorgedaan zonder de

verarming, is een causaal verband aanwezig.34

29

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 48, nr. 38; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 23. 30



Infra nr. 46. 33

P. MAES, “Ongegronde vermogensverschuivingen en driepartijenverhoudingen”, TPR 2010, (187) 203. 34

J. ROMAIN, “La notion de cause justificative dans l'enrichissement sans cause et le mobile altruiste de l'appauvri”, RCJB 2012, (71) 109; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 23-24; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1116.

14

4. Gebrek aan juridische rechtvaardiging

19. Ten vierde mag er geen juridische rechtvaardiging voor handen zijn voor de verrijking van de

verweerder ten koste van de eiser. De vermogensverschuiving moet ‘zonder oorzaak’ zijn, aldus het

Hof van Cassatie, en dat is het geval wanneer zowel voor de verrijking als voor de verarming een

oorzaak ontbreekt.35 Het volstaat dat er een rechtvaardiging is, ofwel voor de verrijking, ofwel voor

de verarming, om de vordering af te wijzen.36 De rechtvaardiging moet immers gesitueerd worden op

het niveau van de vermogensverschuiving waarvan de verrijking en de verarming beide deel

uitmaken.37

20. De vermogensverschuiving is gerechtvaardigd wanneer die voortvloeit uit:38

de wet (4.1),

een contract (4.2),

de eigen wil van de verarmde (4.3),

speculatie (4.4),

eigenbelang (4.5),

een rechterlijke uitspraak (4.6)

of een natuurlijke verbintenis (4.7).

4.1 De wet

21. De wet verhindert een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking, wanneer uit de wet blijkt

dat de verweerder voor zijn verrijking geen vergoeding verschuldigd is aan de verarmde eiser. De wet

biedt niet automatisch een rechtvaardiging voor een vermogensverschuiving. De

vermogensverschuiving moet wettelijk definitief voor rekening van de verarmde zijn.

Alleen wanneer de wetgever duidelijk de bedoeling had de verrijking zonder vergoeding doorgang te

laten vinden, is de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kansloos. In sommige gevallen vloeit

35

Cass. 23 oktober 2014, Arr.Cass. 2014, 2330, concl. WERQUIN, JLMB 2016, 834, Pas. 2014, 2328, RW 2016-17 (samenvatting), 225 en TBBR 2015, 559, noot J. LAMBRECHTS; Cass. 10 mei 2012, Huur 2012, 193, NJW 2013, 29, noot M. DAMBRE, Pas. 2012, 1059, RW 2012-13, 985, noot A. VAN OEVELEN en TBO 2013, 115, noot J.BAECK. 36

J. BAECK, “Over het ongerechtvaardigd karakter van de ongerechtvaardigde verrijking” in W. VANBIERVLIET (ed.), Algemeen verbintenissenrecht, Gent, Larcier, 2016, (93) 95; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 49-50; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 24. 37

C. MARR, “l’enrichissement sans cause: un fondement d’équité sous une apparente rigueur” in S. STIJNS en P. WERY, De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 219-220. 38

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 50-54.

http://www.jura.be/secure/documentview.aspx?id=dn300139189&bron=doc


15

de verrijking van de verweerder voort uit de wet, maar zwijgt de wet over de vergoeding. Dan moet

de rechter geval per geval oordelen wat de bedoeling van de wetgever was. Daartegenover voorziet

de wet soms expliciet een regresregeling. Hieruit blijkt dan duidelijk dat de wet geen rechtvaardiging

kan zijn voor de verrijking.39

22. Twee voorbeelden kunnen dit verduidelijken. Art. 599 BW bepaalt uitdrukkelijk dat een

vruchtgebruiker, bij het eindigen van het vruchtgebruik, geen vergoeding kan vorderen voor

verbeteringen die hij heeft aangebracht, ook al is de waarde van de zaak hierdoor vermeerderd.

Hoewel een meerwaarde aan een goed in principe een verrijking oplevert voor de blote eigenaar,40

zal de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking van de vruchtgebruiker worden afgewezen omdat

de wet bepaalt dat de blote eigenaar geen vergoeding verschuldigd is.41

Art. 546 BW over natrekking daarentegen bepaalt niets over een eventuele vergoeding. Op grond

van dat artikel wordt de eigenaar van de hoofdzaak ook eigenaar van de bijzaak en hij is daardoor

verrijkt. Toch blijft de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking mogelijk, indien aan de

voorwaarden is voldaan, aangezien uit de wet niet kan worden afgeleid dat de verarmde onvergoed

moet blijven.42

4.2 Een contract

23. Ook een contract kan de verrijking van de verweerder ten koste van de eiser rechtvaardigen.

De partijen moeten dan wel de bedoeling gehad hebben de verarmde eiser onvergoed te laten.43

24. Niet alleen een contract tussen de eiser en de verweerder, maar ook een contract tussen

eiser of verweerder en een derde kan ervoor zorgen dat de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking niet zal slagen.44 Het bestaan van een contract is immers tegenstelbaar aan derden die

39

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 213-215; J. LAMBRECHTS, “Oorzaak en subsidiariteit: over de concrete invulling van de juridische toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking”, TBBR 2014, (388) 390. 40

Supra nr. 13. 41

P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1118. 42

J. BAECK, “Over het ongerechtvaardigd karakter van de ongerechtvaardigde verrijking” in W. VANBIERVLIET (ed.), Algemeen verbintenissenrecht, Gent, Larcier, 2016, (93) 97. 43

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 215; J. ROMAIN, “La notion de cause justificative dans l'enrichissement sans cause et le mobile altruiste de l'appauvri”, RCJB 2012, (71) 114. 44

Cass. 9 maart 1950, RCJB 1952, 5; Cass. 7 april 1978, Pas. 1978, I, 878 en RW 1978-79, 1359; Cass. 25 januari 1980, Pas. 1980, I, 597 en RW 1980-81, 315; Cass. 20 september 1984, Pas. 1985, I, 97 en Arr.Cass. 1984-85,

16

geen partij waren bij het contract.45 In het Boswachtersarrest werd het contract tussen de

verzekeraar en de boswachter ook aanzien als rechtvaardigingsgrond voor de verrijking van de

verzekeraar. Volgens het contract bleven medische kosten immers ten laste van de boswachter,

waardoor de verzekeraar er niet voor moest instaan.46

4.3 De vrije wil van de verarmde

25. De verrijking van de verweerder ten koste van de eiser is niet ongerechtvaardigd indien het

zijn oorsprong vindt in de vrije wil van de verarmde eiser.47 Het Hof van Cassatie preciseert dat de

verrijking niet zonder oorzaak is wanneer zij haar oorsprong vindt in de wil van de verarmde, voor

zover deze de wil heeft gehad een definitieve vermogensverschuiving ten voordele van de verrijkte tot

stand te brengen.48

Het vrijwillig karakter op zich is geen rechtvaardiging. Het moet de bedoeling zijn van de eiser om de

verrijking te doen toekomen aan de verweerder zonder er een vergoeding voor te verwachten.

Anders gezegd, de verrijkte moet het oogmerk hebben gehad een blijvende vermogensverschuiving

te bewerkstelligen.49

De feiten die aan de grondslag lagen van het Cassatiearrest van 23 oktober 2014 kunnen dit

illustreren: een vrouw met financiële problemen raadpleegde een advocaat om snel een oplossing te

vinden voor haar openstaande schulden. De advocaat stortte gedurende drie jaar geregeld geld op

haar rekening of betaalde haar facturen. De advocaat had zijn cliënte verzekerd dat hij de

erfenisprocedure waarmee zij hem had gelast, zou winnen en ze waren akkoord dat zij hem kon

terugbetalen met de bedragen die hij via die procedure zou recupereren. Uiteindelijk slaagde de

advocaat er niet in de procedure voor zijn cliënte te winnen dus deed hij beroep op de vordering uit 117; R. PASCARIELLO, “De actio de in rem verso bij de indirecte verrijking”, AJT 1998-99, (63) 63-64; V. SAGAERT, “Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaakwaarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking” in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 92-93; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 24. 45


Supra nr. 10. Cass. 27 mei 1909, Pas. 1909, I, 272; P. MAES, “Ongegronde vermogensverschuivingen en driepartijenverhoudingen”, TPR 2010, (187) 268. 47

Cass. 19 januari 2009, Arr.Cass. 2009, 176, concl. R. MORTIER, Pas. 2009, 153, RCJB 2012, 69, noot J. ROMAIN en RW 2009-10, 1084, noot E. NORDIN; Cass. 15 september 1960, Arr. Cass. 1961, 45. 48

Cass. 23 oktober 2014, Arr.Cass. 2014, 2330, concl. WERQUIN, JLMB 2016, 834, Pas. 2014, 2328, RW 2016-17 (samenvatting), 225 en TBBR 2015, 559, noot J. LAMBRECHTS. 49

F. DEGUEL, “L’enrichissement sans cause et les relations affectives devant les cours d’appel”, TBBR 2016, (102) 106; J. LAMBRECHTS, “De wil van de verarmde als rechtvaardiging voor vermogensverschuivingen inhoudelijk verduidelijkt”, TBBR 2015, (560) 561.

https://d.docs.live.net/e8464762f4142d1e/masterproef/nog%20te%20printen/ROMAIN


17

ongerechtvaardigde verrijking voor de terugbetaling van de betalingen. Het hof van beroep was van

mening dat de verrijking wel gerechtvaardigd was door het gedrag van de advocaat in uitvoering van

het akkoord. Volgens het Hof van Cassatie verantwoordt het hof van beroep zijn beslissing niet naar

recht door de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking op die manier af te wijzen. Er blijkt niet uit

het akkoord dat de advocaat een definitieve vermogensverschuiving tot stand wilde brengen, toen

hij betalingen deed voor rekening van zijn cliënte.50

26. Eerder al maakte advocaat-generaal Mortier het onderscheid tussen de animus solvendi en

de animus donandi.51 In het eerste geval heeft de verarmde enkel de bedoeling om voorlopig te

betalen. Dit is geen rechtvaardiging voor de vermogensverschuiving en bijgevolg kan de verarmde

een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking instellen. De schenker daarentegen die met animus

donandi een bedrag overmaakt, zal zich niet op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

kunnen beroepen om de schenking ongedaan te maken. Hulpvaardigheid belet de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking niet, vrijgevigheid wel.52

27. De bewijslast rust op de verarmde. De eiser zal dus moeten aantonen dat zijn verarming niet

gerechtvaardigd is door zijn vrije wil. Het adagium ‘vrijgevigheid wordt niet vermoed’ speelt hier

niet.53 In praktijk zullen beide partijen elementen aanreiken die hun vordering of verweer schragen.

De verarmde draagt wel steeds het bewijsrisico in de hypothese dat de rechter de afwezigheid van

vrije wil niet afdoende bewezen acht.54

4.4 Speculatie

28. Wanneer de eiser met speculatief oogmerk handelde en het verhoopte resultaat niet wordt

bereikt, kan hij geen vordering uit ongerechtvaardigde verrijking instellen.55 Het speculatief oogmerk

rechtvaardigt de verarming. Het risico is eigen aan een operatie met kanselement.56 Het voorbeeld

50


Concl. R. MORTIER bij Cass. 19 januari 2009, Arr.Cass. 2009, 176. 52

E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid”, RW 2009-10, (1084) 1086; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 25. 53

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 53; B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 622. Contra Brussel 2 maart 2010, nr. 2007/AR/1044, www.juridat.be 54



J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 221-222.

18

bij uitstek is een persoon die vaak een rijke oude dame bezoekt en huishoudelijke klusjes opknapt in

de hoop vernoemd te worden in haar testament. Indien die persoon uiteindelijk geen deel van de

erfenis ontvangt, zal hij ook geen vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kunnen instellen tegen

de onderhoudsschuldenaren om een vergoeding te bekomen voor zijn prestaties.57

4.5 Eigenbelang

29. Eigenbelang van de eiser schakelt de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking uit, zelfs al

profiteren derden mee van een beslissing die de eiser voor zichzelf heeft genomen.58 De eiser neemt

een beslissing uit eigenbelang en gaat ervan uit dat hij daarvoor kosten zal moeten dragen of

inspanningen zal moeten leveren. Het eigenbelang verhindert dat de eiser zich vervolgens op de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking beroept, omdat de verweerder ook voordeel haalt uit die

beslissing. Stel dat de eigenaar een aantal krotwoningen renoveert, waardoor de buurt wordt

opgewaardeerd. De andere woningen in de straat zijn daardoor ook in waarde gestegen. Toch zal de

eigenaar van de krotwoningen geen vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kunnen instellen

tegen de buren, aangezien hij de renovatiewerken uitvoerde uit eigenbelang.59

4.6 Een rechterlijke beslissing

30. Een rechterlijke beslissing rechtvaardigt de vermogensverschuiving. Dit is te verklaren door

het gezag van gewijsde. Een rechterlijke beslissing moet aangevochten worden door rechtsmiddelen

aan te wenden. De partij die in het ongelijk werd gesteld, kan er geen afbreuk aan doen door een

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in te stellen.60

4.7 Natuurlijke verbintenis

31. Wie een natuurlijke verbintenis vrijwillig uitvoert, kan vervolgens geen vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking instellen. Artikel 1235, lid 2 BW verhindert dat. Dit komt later terug bij

57

Infra nr. 183. 58

C. MARR, “l’enrichissement sans cause: un fondement d’équité sous une apparente rigueur” in S. STIJNS en P. WERY, De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 222; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1122. 59


P. MAES, “Ongegronde vermogensverschuivingen en driepartijenverhoudingen”, TPR 2010, (187) 205.

19

feitelijk samenwonenden in de vorm van een natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten van de

samenwoning.61

5. Subsidiariteit

32. Ten slotte moet aan de subsidiariteitsvereiste voldaan zijn.62 De vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking is niet vastgelegd bij wet, maar enkel gestoeld op een algemeen

rechtsbeginsel. Hieruit volgt dat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking enkel kan aangewend

worden om leemtes in de wet op te vullen.63 De subsidiariteitsvereiste brengt met zich mee dat de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking moet worden afgewezen indien nog andere

vorderingsmogelijkheden openstaan of openstonden. Hierna worden drie gevallen omschreven.

33. Ten eerste is het mogelijk dat de eiser beschikt over een vordering op een andere

rechtsgrond, zoals een contract, onrechtmatige daad of een ander quasi-contract.64 De eiser heeft

andere actiemogelijkheden waardoor de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking geen soelaas zal

bieden.

34. Ten tweede voegt het Hof van Cassatie eraan toe dat de subsidiariteitsvoorwaarde “belet dat

de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking wordt aangenomen wanneer de partij een andere

vordering, die zij heeft laten tenietgaan, kon instellen”.65 De verarmde die door eigen nalatigheid de

vordering liet tenietgaan, kan zich niet beroepen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

61


Cass. 22 augustus 1940, Pas. 1940, 205; Cass. 11 september 1969, Arr. Cass. 1970, 36, Pas. 1970, I, 33, noot -, RW 1969-70, 850 en RGAR 1970, nr. 8512; Cass. 25 maart 1994, RW 1996-97, 45, noot A. VAN OEVELEN. 63

C. MARR, “L’enrichissement sans cause” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 235; B. VAN DEN BERGH, “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, (941) 942; A. VAN OEVELEN, “Het subsidiaire karakter van de rechtsvordering op grond van vermogensverschuiving zonder oorzaak”, RW 1996-97, (46) 46. 64

J. LAMBRECHTS, “Oorzaak en subsidiariteit: over de concrete invulling van de juridische toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking”, TBBR 2014, (388) 393; V. SAGAERT, “Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaakwaarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking” in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 91; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 26; B. VAN DEN BERGH, “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, (941) 943; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1125. 65

Cass. 25 maart 1994, Arr.Cass.1994, 307, Pas.1994, 305 en RW 1996-97, 45, noot A. VAN OEVELEN.

20

om die nalatigheid ongedaan te maken. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking zal

bijvoorbeeld geen gehoor vinden als de eiser de andere vordering liet verjaren.66

De feiten die aan de grondslag lagen van het arrest, kunnen dat illustreren: een WAM-verzekeraar

was samen met zijn verzekerde en een medeaansprakelijke in solidum veroordeeld om het

slachtoffer schadeloos te stellen. Nadat de verzekeraar het slachtoffer volledig vergoed had, wilde hij

het gedeelte dat hij boven zijn eigen aandeel betaald had, terugvorderen van de medeaansprakelijke.

De subrogatoire vordering (art. 1251, 3° BW) was ondertussen verjaard, waardoor de verzekeraar de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking als rechtsgrond inriep. Zoals gezegd, bevestigde het Hof

van Cassatie het arrest waarin het hof van beroep van Antwerpen besliste dat de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking “niet kan dienen om een rechtsvordering te vervangen die men door

zijn eigen schuld heeft laten verloren gaan”.67

BAECK vindt dat geen toepassing van de subsidiariteitsvereiste, maar haalt aan dat de verrijking dan

niet meer ongerechtvaardigd is: de wetgever had de bedoeling de verrijking zonder vergoeding te

laten toekomen aan de verrijkte indien de eiser zijn vordering door verjaring of verval heeft laten

tenietgaan.68

35. Ten derde komt het voor dat de verarmde die een vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking wil instellen, ook nog over een vordering van andere aard jegens een derde beschikt. Het

gaat bijvoorbeeld over een aannemer die werken heeft uitgevoerd op vraag van de huurder. In

principe moet de aannemer zich wenden tot zijn medecontractant, de huurder, om betaling te

krijgen. De vraag is of hij zich kan richten tot de verhuurder die ook geniet van de meerwaarde van

het huis.

Volgens de ene strekking in de rechtsleer zal de verarmde zich pas kunnen richten tegen de verrijkte

voor zover de vordering jegens de derde ondoeltreffend is geworden, zonder dat de verarmde iets

kan verweten worden. De vordering jegens de derde is ondoeltreffend wanneer die derde insolvabel

66

J. LAMBRECHTS, “Oorzaak en subsidiariteit: over de concrete invulling van de juridische toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking”, TBBR 2014, (388) 390; B. VAN DEN BERGH, “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, (941) 943; A. VAN OEVELEN, “Het subsidiaire karakter van de rechtsvordering op grond van vermogensverschuiving zonder oorzaak”, RW 1996-97, (46) 47. 67

A. VAN OEVELEN, “Het subsidiaire karakter van de rechtsvordering op grond van vermogensverschuiving zonder oorzaak”, RW 1996-97, (46) 47. 68

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 227.

21

is. Pas vanaf dat moment is de eiser verarmd.69 Concreet zal aannemer volgens deze strekking een

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kunnen instellen tegen de verhuurder zodra de huurder

insolvabel is.70

De aanhangers van de andere strekking willen de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

uitsluiten van zodra de eiser een andere vordering kan instellen, ofwel tegen de verweerder, ofwel

tegen een derde. Dat de vordering jegens de derde ondoeltreffend is geworden, is hierbij irrelevant.

Dat wordt ondersteund met twee argumenten: als de verarmde over een vordering jegens een derde

beschikt, is er geen leemte in de wet, terwijl dat net het uitgangspunt van de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking is. Bovendien valt het niet te rijmen met art. 8 Hyp.W. dat bepaalt dat

schuldeisers gelijk moeten worden behandeld.71 Het risico van insolvabiliteit van een contractspartij

ligt bij de andere contractspartij. Het kan niet de bedoeling zijn om een derde aan te spreken die

indirect voordeel haalt uit de contractuele relatie en die derde aldus de verbintenissen van een borg

op te leggen indien de eigen schuldenaar insolvabel wordt.72 In de voorliggende casus zal de

aannemer geen vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kunnen instellen tegen de verhuurder

omdat hij beschikte over een contractuele vordering jegens de huurder, ook al is de huurder

insolvabel.

36. Kortom, de subsidiariteitsvoorwaarde is vervuld indien de verarmde niet over een andere

rechtsvordering beschikt of kon beschikken. Voor wie een andere vordering tegen de verrijkte liet

tenietgaan, zal de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking geen redding brengen. Of een

vordering jegens een derde de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in de weg staat, is voer

voor discussie in de rechtsleer.

37. Zolang er andere vorderingsmogelijkheden voor handen zijn, heeft de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking geen kans op slagen. Maar wat gebeurt er als een andere rechtsgrond

faalt? Kan de verarmde zich daarna nog beroepen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking?

69

C. MARR, “L’enrichissement sans cause” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 236; P. MAES, “Ongegronde vermogensverschuivingen en driepartijenverhoudingen”, TPR 2010, (187) 201-210; B. VAN DEN BERGH, “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, (941) 943. 70

Natuurlijk moeten de andere voorwaarden voor de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking ook vervuld zijn. Het huurcontract tussen de verhuurder en de huurder kan een rechtvaardigingsgrond vormen die de verrijking van de verhuurder verantwoordt, bijvoorbeeld omdat bedongen was dat de huurder voor die werken moest instaan (supra nr. 24) 71


K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 363-264.

22

VAN DEN BERGH onderzoekt twee pistes. Enerzijds kunnen verschillende rechtsgronden worden

ingeroepen, met dien verstande dat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking omwille van de

subsidiariteit in ondergeschikte orde moet worden voorgelegd. Anderzijds kan de verarmde zijn

vordering enkel baseren op de ongerechtvaardigde verrijking. De rechter die de vordering afwijst

omdat niet aan de subsidiariteitsvoorwaarde is voldaan, moet vervolgens ambtshalve andere

rechtsgronden opwerpen. De rechter moet immers het recht toepassen op de rechtsfeiten die de

partijen rechtmatig naar voor brengen volgens het principe da mihi factum, dabo tibi ius73.74

38. Advocaten bouwen hun argumentatie vaak zo op dat ze in ondergeschikte orde kunnen

terugvallen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking indien de hoofdvordering wordt

afgewezen. Dit stemt overeen met de eerste piste van VAN DEN BERGH. Deze piste is toch vatbaar

voor enige kritiek,75 want de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking mag vanzelfsprekend niet

dienen om bewijsproblemen op te vangen bij andere vorderingsmogelijkheden.76

Denk aan het volgende voorbeeld: een man en een vrouw zijn gehuwd onder scheiding van

goederen. De ene investeert tijdens het huwelijk geld dat ten goede komt aan het vermogen van de

andere echtgenoot. Bij de echtscheiding wil de echtgenoot-investeerder dat bedrag terugvorderen.

In hoofdorde beroept hij zich daarvoor op een leningsovereenkomst die nog niet terugbetaald is, in

ondergeschikte orde op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Deze feiten lagen aan de

basis van een zaak die voor het Hof van Cassatie werd gebracht. Het hof van beroep te Gent had

geoordeeld dat de echtgenoot niet afdoende bewijs leverde van de lening. Ook de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking werd afgewezen in de volgende bewoordingen: “[de eiseres] voert

aan dat er tussen haar en [de verweerster] een leningsovereenkomst bestaat (...). [De eiseres]

brengt aldus zelf een oorzaak aan op grond waarvan zij de bedragen heeft betaald” en “het loutere

feit dat hierboven werd vastgesteld dat [de eiseres] niet op afdoende wijze het bewijs van de

73

op voorwaarde dat hij geen betwisting opwerpt waarvan de partijen bij conclusie het bestaan hebben uitgesloten, dat hij zich enkel baseert op elementen die hem regelmatig zijn voorgelegd, dat hij het voorwerp noch de oorzaak van de vordering wijzigt en dat hij daarbij het recht van verdediging van partijen eerbiedigt. 74

Cass. 5 september 2013, Arr.Cass. 2013, 1736, JT 2014, 622, Pas. 2013, 1571, RW 2015-16 (samenvatting), 18 en RW 2015-16, 940, noot B. VAN DEN BERGH; B. VAN DEN BERGH, “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, (941) 944-946. 75

C. MARR, “L’enrichissement sans cause” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 233. 76

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civile belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 44, nr. 34; C. GOUX, “Enrichissement sans cause, concubinage et cohabitation légale: conséquences de la loi réglant la cohabitation légale sur l’application de l’action de in rem verso”, TBBR 2001, (4) 7; C. MARR, “L’enrichissement sans cause” in S. STIJNS en P. WÉRY (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure, 2007, (209) 234; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1119; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 366.


23

lening naar voor brengt, is niet van aard de oorzaak van haar verarming te doen verdwijnen”.

Volgens het Hof van Cassatie had het hof van beroep haar beslissing naar recht verantwoord.77

Hieruit kan je afleiden dat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking geen oplossing is om

bewijsproblemen bij de hoofdvordering het hoofd te bieden. In casu motiveert het hof van beroep

dat de leningsovereenkomst een rechtvaardigingsgrond is die de ongerechtvaardigde verrijking in de

weg staat. Nochtans bepaalt de leningsovereenkomst niet dat de verarmde onvergoed moet

blijven.78 Eigenlijk was niet voldaan aan de subsidiariteitsvoorwaarde. De echtgenoot-investeerder

beschikte immers nog over een andere vorderingsmogelijkheid, meer bepaald een

leningsovereenkomst. Dat er moeilijkheden zijn om die lening te bewijzen, doet hieraan geen

afbreuk. Dit strookt ook met de strikte invulling van de subsidiariteitsvereiste die het Hof van

Cassatie voorstaat, bijvoorbeeld in het hiervoor besproken arrest van 25 maart 1994.79

De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is geen wondermiddel om bewijsproblemen op te

lossen. Wanneer de hoofdvordering wordt afgewezen bij gebrek aan bewijs, zal de rechter ook de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking die in ondergeschikte orde werd ingeroepen, niet

inwilligen. Er is immers niet voldaan aan de subsidiariteitsvoorwaarde.

39. VAN DEN BERGH raadt een tweede piste aan: de verarmde beroept zich onmiddellijk op de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Indien de rechter vervolgens vaststelt dat niet aan de

subsidiariteitsvoorwaarde is voldaan omdat nog andere vorderingsmogelijkheden openstaan, moet

hij ambtshalve de rechtsgronden aanvullen.80 In het licht van de soms strenge rechtspraak, kan het

gevaarlijk lijken enkel beroep te doen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Deze piste

wordt echter wel ondersteund door het Cassatiearrest van 5 september 2013.

De feiten waren als volgt: een werknemer van een bank had geld verduisterd en gebruikt voor de

bouw van een eigen woning van zijn echtgenote. Aangezien de bank er niet in geslaagd was de titel

uit te voeren tegen de werknemer, stelde de bank tegen de echtgenote een vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking in. Het hof van beroep oordeelde dat de echtgenote op de hoogte was

van de illegale oorsprong van de gelden en ze dan ook een fout had begaan in de zin van art. 1382

BW. Omdat de bank een schadevergoeding kon vorderen op grond van art. 1382 BW, vertoonde de

77

Cass. 5 juni 2015, Pas. 2015, 1496 en RW 2016-17 (samenvatting), 225. 78

Supra nr. 23. 79

Supra nr. 34. A. VAN OEVELEN, “Het subsidiaire karakter van de rechtsvordering op grond van vermogensverschuiving zonder oorzaak”, RW 1996-97, (46) 46-47. 80

B. VAN DEN BERGH, “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, (941) 944-946.

24

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking geen subsidiair karakter en kon die ook niet worden

ingewilligd. Het Hof van Cassatie verbreekt het arrest met de volgende bewoordingen: “De

appelrechters die oordelen dat de handelwijze van de verweerster een onrechtmatige daad

uitmaakt en de vordering van de eiseres op grond van verrijking zonder oorzaak afwijzen

wegens het subsidiaire karakter van deze vordering, zonder ambtshalve, met eerbiediging van het

recht van verdediging, de mogelijke toepassing op te werpen van art. 1382 BW, miskennen het

algemeen rechtsbeginsel dat de rechter ertoe gehouden is het geschil te beslechten

overeenkomstig de daarop van toepassing zijnde rechtsregels”.81

40. In sommige gevallen is de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking de beste rechtsgrond

om een investering die in het vermogen van de andere echtgenoot terechtkwam, te recupereren bij

de echtscheiding. Het is dan niet de bedoeling dat de echtgenoot-investeerder zich beroept op een

schenking of een lening louter om een vergoeding te verkrijgen, terwijl de investering daarvoor nooit

als dusdanig aangevoeld werd. Er bestaat immers een groot risico dat de echtgenoot-investeerder

het bewijs van de schenking of de lening niet kan leveren en dan kan ook de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking worden afgewezen.

C. Gevolgen

41. Wanneer de toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

vervuld zijn, moet de verrijkte aan de verarmde een vergoeding betalen, gelijk aan de verrijking,

zonder dat de vergoeding groter mag zijn dan het bedrag van de verarming.82 Vooraleer de

vergoeding te begroten, is het essentieel te weten op welk ogenblik de verrijking en de verarming

moeten worden beoordeeld. Het Hof van Cassatie preciseerde in een arrest van 27 september 2012

81

Cass. 5 september 2013, Arr.Cass. 2013, 1736, JT 2014, 622, Pas. 2013, 1571, RW 2015-16 (samenvatting), 18 en RW 2015-16, 940, noot B. VAN DEN BERGH. 82

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 232; N. BAUGNIET, “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF 2010, (372) 383; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 60-61, nr. 47; C. DECLERCK, "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden gewaardeerd?", T.Fam. 2013, (178) 179; D. PIGNOLET, “Wijzigt het arrest van het Hof van Cassatie van 27 september 2012 de waarderingsregels van schuldvorderingen in scheidingsstelsels?” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2013, Antwerpen, Intersentia, 2013, (155) 160; D. PIGNOLET, “L’arrêt de la Cour de cassation du 27 septembre 2012 – Les créances fondées sur l’enrichissement sans cause sont des créances de valeur“, Act.dr.fam. 2013, (47) 48; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 294; M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 525; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1127.


25

dat de vordering die voortvloeit uit ongerechtvaardigde verrijking een waardenschuld is en de

verrijking aldus moet worden beoordeeld op de dag van de rechterlijke uitspraak.

42. Eerst en vooral worden de feiten verduidelijkt die aan de grondslag liggen van het arrest

(C.1.). Vervolgens wordt ingegaan op het verschil tussen gelden waardenschulden (C.2.). Ten slotte

geven we enkele aanwijzingen voor de begroting van de vergoeding (C.3.) die dan verder uitgewerkt

worden in de volgende hoofdstukken (III., IV. en V.).

1. Cassatie 27 september 2012

43. De schuldvordering die ontstaat uit ongerechtvaardigde verrijking, is een waardenschuld, zo

oordeelde het Hof van Cassatie in het princiepsarrest83 van 27 september 2012. Het arrest van het

hof van beroep te Luik van 8 november 2010 werd bevestigd.84 De feiten waren als volgt: De partijen

waren gehuwd onder scheiding van goederen en vervolgens gescheiden. Na de echtscheiding had de

man uitbreidingswerkzaamheden gefinancierd aan een onverdeeld onroerend goed. Vervolgens

wordt het onroerend goed bij de vereffening-verdeling verkocht met een substantiële meerwaarde.

De rechter besloot dat de andere mede-eigenaar verrijkt was en actualiseerde de vordering van de

verarmde mede-eigenaar, rekening houdend met de verkoopprijs. De verrijkte mede-eigenaar, de

vrouw, erkende dat de man over een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking beschikte, maar

voerde aan dat het een geldschuld betrof waarvoor enkel het nominale bedrag kon vastgesteld

worden.85

Het Hof van Cassatie wees het middel af met de bewoordingen “La créance née de l’enrichissement

sans cause est une créance de valeur et non une créance de somme, à laquelle seule s’applique

l’article 1895 du Code civil.” Door de vordering te herwaarderen heeft het Hof van Beroep noch art.

1895 BW, noch het algemeen rechtsbeginsel dat niemand zich ten koste van een ander mag

verrijken, geschonden. Na het arrest rezen volgende vragen: Wat is een waardenschuld (C.2)? En

vooral, hoe moet die gewaardeerd worden zonder art. 1895 BW toe te passen (C.3)?

Hoewel het arrest handelde over een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking tussen twee

onverdeelde eigenaars, vindt het ook toepassing op gehuwden onder scheiding van goederen en

83

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 516. 84

Cass. 27 september 2012, Act.dr.fam. 2013, 46, noot D. PIGNOLET, Arr.Cass. 2012, 2040, JT 2012, 763, noot Y. LELEU, JT 2013, 399, noot -, JLMB 2013, 377, Pas. 2012, 1746, concl. A. HENKES, RTDF 2013, 512 en 514, noot M. VAN MOLLE, RW 2014-15, 701, TBBR 2014, 409; T.Fam. 2013, 177, noot C. DECLERCK en T.Not. 2013, 508. 85

Concl. A. HENKES bij Cass. 27 september 2012, Pas. 2012, 1746.

26

feitelijk samenwonenden. Hun relatie wordt immers beheerst door het gemeen recht indien geen

specifieke regeling voorzien is in de wet of in hun huwelijks-of samenlevingscontract.86

2. Waardenschuld

44. Het Hof van Cassatie kwalificeert de schuldvordering op grond van de ongerechtvaardigde

verrijking als een waardenschuld. Bij waardenschulden wordt het bedrag van de schadevergoeding

volledig aan de beoordeling van de rechter overgelaten. Geldschulden daarentegen vloeien voort uit

een verbintenis tot betaling van een geldsom of tot vergoeding van schade die ofwel numeriek

bepaald is, ofwel volgens wettelijke berekeningsmaatstaven kan becijferd worden.87

Zo zijn niet alleen de koopprijs of de huur, maar ook een schadevergoeding na een arbeidsongeval

geldschulden. De eerste zijn vastgelegd in een contract, voor de tweede is het mogelijk de

vergoeding te berekenen op basis van de Arbeidsongevallenwet. Een vordering op grond van het

aansprakelijkheidsrecht of een quasi-contract daarentegen zijn waardenschulden waarvan de

begroting aan de rechter overgelaten wordt.88 Het criterium om beide te onderscheiden is de vraag

of de rechter al dan niet uitspraak moet doen over de grootte van de vergoeding.89

De vergoeding bij ongerechtvaardigde verrijking is inderdaad niet numeriek bepaald in de wet of een

contract. Het is de rechter die de afweging moet maken en naar billijkheid moet oordelen welk

bedrag gerestitueerd moet worden.90

Het Hof van Cassatie kwalificeert de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking nu wel als een

waardenschuld, maar in het verleden waren niet alle rechtsgeleerden die mening toegedaan.91 VAN

86

Y.H. LELEU, “La réévaluation des créances d’enrichissement sans cause entre ex-époux séparés de biens”, JT 2012, (763) 763-764; D. PIGNOLET, “L’arrêt de la Cour de cassation du 27 septembre 2012 – Les créances fondées sur l’enrichissement sans cause sont des créances de valeur“, Act.dr.fam. 2013, (47) 48. 87

Cass. 26 februari 1931, Pas. 1931, I, 94; A. VAN OEVELEN, "Actualia verbintenissenrecht (2005-2011)" in CBR Jaarboek 2011-2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (1) 34-36; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, III, Brussel, Bruylant, 2010, 1972. 88

P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, III, Brussel, Bruylant, 2010, 2005-2006. 89

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 523-524; A. VAN OEVELEN, "Actualia verbintenissenrecht (2005-2011)" in CBR Jaarboek 2011-2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (1) 34-36. 90

N. BAUGNIET, “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF 2010, (372) 385. 91

J. BAECK, “Multi-inzetbaar in het Belgisch privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking” in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland. Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, (199) 235-236; C. DECLERCK, “Herwaardering van schuldvorderingen in scheidingsstelsels”, Not.Fisc.M. 2010, (234) 234-236.

27

OMMESLAGHE en DALCQ pleitten ook voor het arrest reeds voor de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking als waardenschuld.92

45. Het onderscheid is van belang op drie vlakken: ten eerste zijn op geldschulden moratoire

intresten verschuldigd en op waardenschulden compensatoire intresten. Ten tweede kunnen enkel

moratoire intresten op geldschulden gekapitaliseerd worden (art. 1154 BW). Tot slot geldt het

monetair nominalisme dat bepaalt dat het nominale bedrag moet worden terugbetaald ongeacht

waardevermeerderingen en -verminderingen93 (art. 1895 BW), enkel voor geldschulden.94

3. Begroting vergoeding

46. Het Hof van Cassatie vermeldt in bovenstaande uitspraak uitdrukkelijk dat de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking een waardenschuld betreft waarop art. 1895 BW niet van toepassing

is. Dat houdt in dat het bedrag van de verrijking moet worden vastgesteld op de dag van de

rechterlijke uitspraak en niet volgens het nominale bedrag op het ogenblik van de

vermogensverschuiving zelf.95 Het Hof van Cassatie gaf echter geen aanwijzingen over hoe de

herwaardering precies moet gebeuren.

Uit de figuur van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking vloeit bovendien voort dat de

verrijkte een vergoeding moet betalen aan de verarmde, gelijk aan de verrijking, zonder dat de

vergoeding hoger mag zijn dan het bedrag van de verarming.96 Op grond van de billijkheid kan een

ongerechtvaardigde vermogensverschuiving gecorrigeerd worden zonder dat het de bedoeling is een

perfect evenwicht tussen de vermogens tot stand te brengen.97 Om van ongerechtvaardigde

verrijking te kunnen spreken, moet er een verband bestaan tussen de verrijking en de verarming.

92

R.O. DALCQ, “Solutions judiciaires et législatives aux conséquences de l’inflation sur le droit de la responsabilité des contrats et de l’enrichissement sans cause” in Interuniversitair centrum voor rechtsvergelijking (ed.), Rapports belges au congrès de l’Académie international de droit compare, Brussel, Bruylant, 1982, (241) 241; R.O. DALCQ geciteerd door N. BAUGNIET, “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF 2010, (372) 385; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1128-1129; Concl. A. HENKES bij Cass. 27 september 2012, Pas. 2012, 1746. 93

A. BEECKWEE, "Art. 1895 BW" in Comm.Bijz.Ov., 2016, afl. 105, (89) 89-91. 94

A. VAN OEVELEN, "Actualia verbintenissenrecht (2005-2011)" in CBR Jaarboek 2011-2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (1) 33-34. 95

A. BEECKWEE, "Art. 1895 BW" in Comm.Bijz.Ov., 2016, afl. 105, (89) 89-91; C. DECLERCK, "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden gewaardeerd?", T.Fam. 2013, (178) 179; J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 19-20; D. PIGNOLET, “L’arrêt de la Cour de cassation du 27 septembre 2012 – Les créances fondées sur l’enrichissement sans cause sont des créances de valeur”, Act.dr.fam. 2013, (47) 47; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, III, Brussel, Bruylant, 2010, 2016-2018; M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 526. 96

Supra nr. 41. 97

Luik 18 februari 2015, Act.dr.fam. 2015, 128, noot D. PIGNOLET.

28

Hieruit volgt dat de verweerder de verrijking slechts moet restitueren in de mate waarin de verrijking

het gevolg is van de verarming van de eiser. De vergoeding die de verrijkte verschuldigd is, kan dus

niet meer bedragen dan het bedrag van de verarming.98

Kortom, de kwalificatie als waardenschuld houdt in dat de rechter de verarming en verrijking moet

begroten op de dag van de rechterlijke uitspraak. Het bedrag van de vergoeding is vervolgens gelijk

aan het kleinste bedrag van de verrijking en de verarming.

47. Vanaf het ogenblik dat de rechter de omvang van de waardenschuld heeft begroot in de

uitspraak of de partijen het zijn overeengekomen, wordt de waardenschuld wel omgezet in een

geldschuld.99

98


P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, III, Brussel, Bruylant, 2010, 1972.

29

III. Feitelijke samenwoning

48. Deze masterproef onderzoekt de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in familiale

relaties. De relatie tussen feitelijke samenwoners mag zeker niet ontbreken in dit onderzoek. De

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking komt er immers frequent voor omdat de wet de

vermogensrechtelijke gevolgen tussen feitelijk samenwonenden niet heeft vastgelegd. Stel dat de

ene partner een investering doet, de relatie loopt spaak en alleen de andere partner haalde voordeel

uit die investering. In dat geval zal de partner-investeerder een vergoeding willen ontvangen.

Aangezien de wet zwijgt en de partners vaak geen samenlevingsovereenkomst hebben gesloten, zal

hij (onder meer) beroep doen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.

49. Ter inleiding worden kort de basisprincipes van feitelijke samenwoning herhaald (A.).

Vervolgens komen de toepassingsvoorwaarden voor de ongerechtvaardigde verrijking aan bod, met

bijzondere aandacht voor de rechtvaardigingsgronden (B.).

A. Inleiding

50. Feitelijk samenwonenden geven hun samenleven een bestendig karakter en voeren een

gemeenschappelijke huishouding, zonder in het huwelijk te treden of de verklaring van wettelijke

samenwoning af te leggen.100 Er komt een einde aan de feitelijke samenwoning van zodra de

partners niet meer samenwonen en minstens één partner de intentie had om de samenwoning stop

te zetten.101 Elke partner kan naar eigen goeddunken en op elk ogenblik de feitelijke samenwoning

beëindigen.

51. Aan feitelijke samenwoning kent de wet geen vermogensrechtelijke gevolgen toe. De regels

voor gehuwden en wettelijk samenwonende partners kunnen niet naar analogie getransponeerd

worden naar feitelijk samenwonenden. Het Grondwettelijk Hof ziet daarin geen schending van het

gelijkheidsbeginsel.102 Als de partners geen samenlevingscontract hebben gesloten, is het gemeen

100

K. BOONE, “Feitelijke samenwoning”, TPR 2012, (1830) 1830. 101

S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie” in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie, Antwerpen, Intersentia, 2012, (253) 258. 102

K. VERSTRAETE, "Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007", NJW 2008, (566) 568; Arbitragehof 14 september 2006, nr. 140/2006, AA 2006, 1713, BS 30 oktober 2006 (uittreksel), 58254, Div. Act. 2007, 8, noot J. BROUWERS, EJ 2006, 97, noot P. SENAEVE, JT 2007, 52 en RTDF 2007, 234; Arbitragehof 7 maart 2007, nr. 2007/36, A.GrwH 2007, 551, BS 18 april 2007 (eerste uitgave) (uittreksel), 20901, FJF 2008, 100,

https://d.docs.live.net/e8464762f4142d1e/masterproef/SENAEVE,

30

recht van toepassing: elke partner blijft eigenaar van wat hij voor het samenwonen reeds had en wat

hij tijdens het samenwonen verwerft. Van wat zij samen aankopen, zijn beide partners onverdeeld

mede-eigenaar.103 Indien geen van beide zijn exclusief eigendomsrecht kan bewijzen104, wordt het

goed geacht onverdeeld eigendom te zijn van beide partners.105 Op het einde van de relatie neemt

elke partner zijn eigen goederen terug. De verdeling dringt zich op voor onverdeelde goederen.106

52. De eigendomsaanspraken, namelijk exclusieve of onverdeelde eigendom, staan volledig los

van de financiering van dat goed. De partner die de volledige aankoopsom betaalde, wordt dus niet

automatisch als exclusieve eigenaar aanzien. De eigendomstitel kan anders bepalen. Die volledige

financiering heeft geen zakenrechtelijke gevolgen, maar doet wel een recht ontstaan op een

verbintenisrechtelijke vergoeding.107 Indien een partner zijn eigendomsaanspraken niet hard kan

maken, hoewel hij instond voor de financiering, en ook niet kan terugvallen op een

samenlevingscontract, zal hij op basis van het gemeen recht een vergoeding moeten proberen

bekomen. Hij kan dan onder meer een beroep doen op de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking.108

Zoals ook blijkt uit de probleemstelling109 is de rechtspraak zeer uiteenlopend wat betreft de

toepassing van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking tussen feitelijk samenwonenden.

Enerzijds is dit logisch aangezien de rechter moet oordelen of in een concrete feitenconstellatie de

vijf voorwaarden vervuld zijn. Anderzijds valt te betreuren dat in de verschillende hoven en

Rec.gén.enr.not. 2007, 214 en RTDF. 2007, 1245; Grondwettelijk Hof 19 september 2007, nr. 2007/116, A.GrwH 2007, 1493, BS 29 oktober 2007 (eerste uitgave) (uittreksel), 55718, Juristenkrant 2007 (weergave VANDROMME, S.), afl. 155, 4, NC 2008, 46, noot B.KETELS en W. DE BONDT, RTDF 2007, 1252 en T.Strafr. 2008, 96, noot -. 103

K. BOONE, “Feitelijke samenwoning”, TPR 2012, (1830) 1832; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, "Overzicht van rechtspraak (2000-2007) - De feitelijke samenwoning", T.Fam. 2008, (4) 18; J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 20. 104

Voor onroerende goederen vloeit het eigendomsbewijs voort uit de authentieke akte. Eigendom van roerende goederen kan met alle middelen van recht worden bewezen. 105


E. DIRIX, “Vermogensrechtelijke aspecten” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, (207) 211; J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 20. 107

J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 24. 108

S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 45. 109

Supra nr. 3.

31

rechtbanken de verantwoording verschilt. Vooral over de voorwaarde ‘gebrek aan juridische

rechtvaardiging’ heerst onenigheid. Rechtsonzekerheid is het gevolg.110

53. Eerst komen de verschillende toepassingsvoorwaarden (B) aan bod. Een aantal typegevallen

waarbij de verarmde moet terugvallen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking, worden

besproken (1). Er zijn verschillende juridische rechtvaardigingsgronden (2) die de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking in de weg staan. Daarbij moet benadrukt worden dat de relatie op zich

niet voldoende is om de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking te weigeren (2.1) en dat de

bijdragen in de lasten van het samenwonen een belangrijke rol spelen (2.2).


1. Verrijking, verarming en het verband ertussen

54. De ene partner doet tijdens het samenwonen een investering die uitsluitend ten goede komt

aan het vermogen van de ander. De partner-investeerder die daarvoor op het einde van de relatie

een vergoeding wenst te ontvangen op grond van de ongerechtvaardigde verrijking, zal moeten

bewijzen dat aan de toepassingsvoorwaarden is voldaan. De eerste drie toepassingsvoorwaarden

worden hier behandeld: de verrijking, de verarming en het verband ertussen. Deze zijn niet het grote

struikelblok in de rechtspraak. Toch worden voor een goed begrip een aantal typegevallen overlopen

waarin de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking toepassing vindt. Welke investeringen worden

in praktijk teruggevorderd? Er moet een dubbel onderscheid worden gemaakt. De investering kan

betrekking hebben op een eigen goed van de andere partner of op een onverdeeld goed. Ten tweede

komen zowel investeringen in geld, als werken die de partner-investeerder heeft uitgevoerd, in

aanmerking.

1.1 Investeringen in exclusieve eigendom van ene partner

a. Geld investeren

55. Met een rooskleurige toekomst voor ogen richten feitelijk samenwonende partners vaak

samen een woning op op een bouwgrond die exclusief toebehoort aan de ene partner. Beide

110

P. DE PAGE, "Le patrimoine des cohabitants et les difficultés en résultant - La cohabitation de fait" in P. DE PAGE en A. CULOT (eds.), Cohabitation légale et cohabitation de fait : aspects civils et fiscaux, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2008, (7) 18; B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 640.

https://www.jurisquare.be/en/book/978-2-87455-129-1/1-le-patrimoine-des-cohabitants-et-les-difficultes-en-resultant-la-cohabitation-de-fait/index.html#page/7/search/

http://www.jura.be/secure/documentview.aspx?id=dn300065940


32

investeren er geld in, ook de partner die geen eigenaar is van de grond. Wanneer het tot een breuk

komt, speelt het recht van natrekking (art. 546 BW) deze laatste parten: de eigenaar van de grond is

tevens eigenaar van de gebouwen die zich erop bevinden. Wat kan de partner-investeerder

hiertegen doen?

Artikel 553 BW poneert twee weerlegbare vermoedens: ten eerste wordt verondersteld dat de

eigenaar van de grond de gebouwen op eigen kosten tot stand heeft gebracht. Het tweede

vermoeden houdt in dat de gebouwen geacht worden aan de eigenaar van de grond toe te

behoren.111 De partner die geen eigenaar is van de grond en geconfronteerd wordt met het recht van

natrekking door de partner-grondeigenaar, kan deze vermoedens proberen weerleggen met alle

middelen van recht.

56. Voor de ongerechtvaardigde verrijking is het eerste vermoeden van belang. Als de partner-

investeerder erin slaagt te bewijzen dat hij ook kosten heeft gemaakt om het gebouw te financieren,

zal hij geen eigendomsaanspraken kunnen doen gelden, maar zal hij wel een beroep kunnen doen op

de ongerechtvaardigde verrijking.112

Een voorbeeld kan dit illustreren. Een vrouw liet de zolderruimte inrichten in het onroerend goed dat

exclusief eigendom was van haar partner en ze richtte zich tot het hof van beroep te Gent om de

betaalde bedragen voor de werken en de materialen terug te vorderen. Het hof oordeelde dat het

verbeteringswerken waren die een meerwaarde opleverden voor de woning van de man: de

zolderruimte werd geïsoleerd en van elektriciteit en dakramen voorzien. Dat de zolderruimte moest

dienen als slaapkamer voor het kind van de vrouw, is hierbij irrelevant. De stukken toonden

voldoende aan dat de vrouw de materialen en de werken aan de eigen woning van de man betaalde,

wat een verarming uitmaakte. Dat stond in correlatie met de meerwaarde van de woning die een

verrijking van de exclusieve eigenaar inhield.113

In een andere zaak besloot het hof van beroep te Luik dat de man verrijkt was omdat aan zijn eigen

woning uitbreidingen en verbeteringen werden aangebracht, terwijl de vrouw verarmd was door ook

bij te dragen aan de kapitaalaflossingen van de hypothecaire lening.114

111

S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op de grond van een partner”, TBBR 2011, (44) 44-45. 112

S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op de grond van een partner”, TBBR 2011, (44) 49-51; A. GABRIELS, "Oprichting van een gebouw op grond van uw partner" in Het onroerend goed in de praktijk, 2010, afl. 223, (II.R.1-1) II.R.4-9 en 10. 113

Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot. 114

Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341.

33

Kortom, wie kan bewijzen dat hij verarmd is, heeft het eerste vermoeden weerlegd dat bepaalt dat

de werken op kosten van de eigenaar zijn gebeurd (art. 553 BW). Vervolgens moeten ook de andere

toepassingsvoorwaarden van de ongerechtvaardigde verrijking vervuld zijn om effectief een

vergoeding te ontvangen.

57. Voor de volledigheid komen we terug op het tweede vermoeden dat inhoudt dat de

gebouwen geacht worden aan de eigenaar van de grond toe te behoren. De partner die erin slaagt

het tweede vermoeden aan de kant te schuiven, wordt onverdeeld mede-eigenaar, wat het

voordeligst is.115 De discussie situeert zich hier op zakenrechtelijke niveau. De vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking daarentegen doet slechts een recht op vergoeding ontstaan zonder

aan de eigendomsaanspraken te raken. Dat is het onderscheid tussen zakenrechtelijke en obligatoire

vorderingen.116

De partner die eigendomsrecht wil opeisen, zal dat moeten aantonen aan de hand van een

rechtshandeling of de verjaring. Dat die partner (een deel van) de kosten voor de oprichting op zich

heeft genomen, is niet voldoende om de exclusieve eigendom die blijkt uit de titel te overrulen.117

Zo oordeelde het hof van beroep van Antwerpen dat beide partners onverdeeld eigenaar waren van

een woning gebouwd op een grond die exclusief aan de man toebehoorde. Er waren ernstige en

overeenstemmende vermoedens waaruit het hof met zekerheid kon afleiden dat de andere partner

mede-eigenaar was van de woning. Ten eerste werd de overeenkomst met de immobiliënmakelaar

door beide partijen als opdrachtgever ondertekend. Ten tweede sloten beide partners samen een

hypothecaire lening af en ten derde stonden de fiscale attesten voor de aftrekbaarheid op naam van

hen beiden. Ten slotte waren de inkomsten van de man zeker ontoereikend om de hypothecaire

leningen alleen af te betalen en dan nog voldoende geld over te houden voor zijn eigen onderhoud

en zijn bijdrage in het levensonderhoud van de dochter van de partijen, dus de vrouw droeg bij in de

afbetaling van de hypothecaire leningen.118

115


H. CASMAN, "Schulderkenningen tussen samenwoners", Not.Fisc.M. 2015, (34) 36. 117

S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op de grond van een partner”, TBBR 2011, (44) 45; K. VERSTRAETE, "Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007", NJW 2008, (566) 581; Gent 20 november 2008, RTDF 2011 (samenvatting), 781 en TBBR 2011, 39, noot S. BOULY. 118

Antwerpen 6 maart 2002, NJW 2002, 25, noot en T.Not. 2002, 563. Zie ook: Luik 25 maart 2009, RTDF 2010, 335.


34

Ondertussen bevestigde ook het Hof van Cassatie dat de grondeigenaar afstand kan doen van zijn

recht op natrekking. De feitenrechter kan uit de concrete omstandigheden van de zaak afleiden dat

de partner-investeerder mede-eigenaar is van de woning hoewel hij geen eigenaar is van de grond.119

De echtgenoot-investeerder die de afstand van natrekking kan staven, heeft bij de

uitonverdeeldheidtreding recht op een deel van de verkoopsom overeenkomstig zijn aandeel in de

eigendom. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is dan overbodig. Hij heeft zijn

zakenrechtelijke aanspraken verzilverd, waardoor hij geen vergoeding meer zal krijgen op grond van

de ongerechtvaardigde verrijking. Door afstand van natrekking te bewijzen, is hij niet onderhevig aan

de verdeeldheid in de rechtspraak over de ongerechtvaardigde verrijking.120

b. Werken uitvoeren

58. Zolang de relatie goed loopt, investeert de ene partner in het onroerend goed dat exclusief

toebehoort aan de andere partner. Dit gaat niet alleen om geld, maar ook om werken die de partner

heeft uitgevoerd die tijd en energie hebben gekost.121

59. Een eerste voorbeeld komt uit een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Gent van 28

juni 2005. Twee partners die na hun echtscheiding feitelijk samenwoonden in een onroerend goed

dat de vrouw ondertussen had gekocht, gingen opnieuw uit elkaar en stonden voor de rechtbank. De

man vroeg onder meer een vergoeding voor de werken die hij aan deze woning had uitgevoerd. Het

waren vrij ingrijpende renovatie- en transformatiewerken die verder gingen dan onderhoudswerken

en dus niet tot de normale huishoudelijke taken behoorden, zoals installatie van sanitaire leidingen,

aanleg van een chappe en betegeling van de vloer beneden, herinstallatie van plafondbekleding,

afbraak betonnen terras en nieuwe betegeling, installeren van een nieuw toilet met bijhorende

lavabo, plakken van muren… Hoewel mocht worden aangenomen dat man en vrouw in gelijke mate

arbeid hebben geleverd in gezinsverband, zou alleen de vrouw voordeel hebben van het resultaat.

Finaal was zij immers eigenares van een gerenoveerde woning, terwijl de man aan de gezamenlijke

geleverde inspanningen niets overhield. De verarming van de man bestond enerzijds in de door hem

betaalde materialen die in de woning werden verwerkt en anderzijds in een bedrag omdat hij het

genot van het resultaat van zijn inspanningen voortijdig verloor. De gederfde arbeidslonen kwamen

niet in aanmerking omdat de toekenning ertoe zou leiden dat de man wordt vergoed voor in

119

Cass. 26 december 2014, RW 2015-16, 183 en TBO 2015, 197. 120

Infra nr. 64 e.v. J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 13. 121

H. CASMAN, "Schulderkenningen tussen samenwoners", Not.Fisc.M. 2015, (34) 36.

35

gezinsverband geleverde arbeid en de vrouw niet voor evenwaardige huishoudelijke arbeid. De

verrijking van de vrouw was gelijk aan de meerwaarde die de woning door de werken heeft

verkregen.122

Ook de rechtbank van eerste aanleg te Veurne kent in een vonnis van 27 mei 2004 geen vergoeding

toe aan de partner die werken heeft uitgevoerd aan de eigen woning van de andere partner. Naast

eigenbelang en vrije wil123 benadrukt de rechter dat de partner-eigenaar haar aandeel had in het

concubinaat door huishoudelijke taken voor haar rekening te nemen.124

De arbeid op zich verricht door de partner-investeerder wordt gecompenseerd door de taken die de

partner-eigenaar dan extra moet uitvoeren in het huishouden en de opvoeding door de kinderen.

1.2 Investeringen in een onverdeelde eigendom

60. Feitelijk samenwonenden die samen een onroerend goed aankopen, zijn onverdeeld

eigenaar. Als de authentieke akte niet preciseert voor welk deel beiden eigenaar zijn, wordt hun

aandeel vermoed gelijk te zijn (art. 577-2, §§1-2 BW). Wanneer partijen vervolgens uit

onverdeeldheid treden, hebben ze elk recht op de helft van de verkoopsom. Tot dusver rijst geen

probleem, tenzij beide partners niet evenveel geïnvesteerd hebben bij de aankoop van het

onverdeeld onroerend goed.

De rechtbank van eerste aanleg te Charleroi moest zich buigen over een zaak waarin beide partners

voor de helft eigenaar waren van het onroerend goed op basis van het vermoeden uit art. 577-2, §2

BW, maar enkel de man had de aankoop en de werken gefinancierd. De rechtbank besloot dat de

vrouw verrijkt was ten belope van de helft van de waarde van het onroerend goed. De man was

verarmd aangezien hij de woning volledig gefinancierd had en toch maar voor een onverdeelde helft

eigenaar was.125

61. CASMAN wijst op art. 577-2, §§3 en 7 BW dat mede-eigenaars verplicht bij te dragen in de

lasten van de eigendom in verhouding met hun aandeel en in de nuttige uitgaven tot behoud en

onderhoud, alsook in de kosten van beheer, de belastingen en andere lasten. Bij een gezamenlijke

aankoop moet iedere partner het deel van de aankoopprijs betalen dat overeenstemt met het

aandeel in de eigendom. Wie te veel heeft geïnvesteerd, kan het bedrag dat zijn aandeel te boven

122

Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. 123

Infra nr. 74 e.v. 124

Rb. Veurne 27 mei 2004, TGR-TWVR 2004, 190. 125

Rb. Charleroi 22 oktober 2010, RTDF 2013, 531, noot M. VAN MOLLE.


36

gaat terugvorderen op grond van deze artikelen. De wet zelf vermeldt de grondslag, een beroep

doen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is overbodig.126

Het hof van beroep te Antwerpen daarentegen situeert de aankoopkosten met inbegrip van de

registratierechten of de terugbetalingen van de lening niet onder deze wetsbepaling. Feitelijk

samenwonenden kunnen volgens het hof in het algemeen geen beroep doen op deze bepalingen,

omdat tussen hen de solidariteitsgedachte centraal staat. Niet langer het mathematisch aandeel in

de mede-eigendom, maar wel de financiële mogelijkheden van elk van de partners conditioneert dan

de omvang van de bijdrageplicht in de lasten.127 Ook de rechtbank van eerste aanleg Oost-

Vlaanderen, afdeling Gent, ziet in art. 577-2, §§3 en 7 BW geen autonome rechtsgrond voor de

vergoedingsaanspraken. In werkelijkheid beroept de partner-investeerder zich op de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking. Enkel lasten van de bestaande mede-eigendom en uitgaven tot

behoud of onderhoud vallen onder deze bepalingen, uitgaven die gericht zijn op de fysieke creatie

van de mede-eigendom zelf niet.128

62. Eens is vastgesteld dat de eiser verarmd is en de verweerder verrijkt, moet de verarmde ook

nog het bewijs leveren van de andere toepassingsvoorwaarden, onder meer het gebrek aan

juridische rechtvaardiging.


63. Er mag geen rechtvaardigingsgrond bestaan voor de verarming of de verrijking om de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking te doen slagen. De rechtspraak maakt gewag van

verschillende rechtsgronden: de samenlevingsrelatie zelf (2.1), de bijdrage in de lasten van het

samenwonen (2.2), eigenbelang, het risico van feitelijke samenwoning, vrije wil, speculatie (2.3)… De

ene rechtvaardigingsgrond verdient al meer bijval dan de andere.

De grootste onenigheid in de rechtspraak situeert zich op dit punt, maar in dit onderdeel proberen

we er een lijn in te trekken.

126

H. CASMAN, "Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners" in Koninklijke Federatie van het Belgische Notariaat (ed.), Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, (345) 362-363. 127

Antwerpen 15 maart 2016, T.Not. 2016, 285. 128

Rb. Oost-Vlaanderen (afdeling Gent) 28 april 2015, TGR/TWVR 2015, 251.

37

2.1 De samenlevingsrelatie zelf

64. De samenlevingsrelatie op zich als rechtvaardigingsgrond aanzien, zou betekenen dat de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking nooit ingesteld kan worden door een feitelijk

samenwonende partner.129 Een affectieve band is altijd aanwezig. Nochtans steunt de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking op de billijkheid. Wanneer het positieve recht geen rechtsgrond

aanreikt om een vergoeding te ontvangen voor een investering, is het niet meer dan billijk de

ongerechtvaardigde verrijking in te roepen.130 Recente rechtspraak oordeelt dan ook dat de

samenlevingsrelatie op zich geen rechtvaardiging vormt voor de verarming en de verrijking.131 Het is

enkel de context waarbinnen de vermogensverschuiving plaatsvindt.132 De hoven van beroep van

Brussel, Luik en Gent133 noteren het expliciet in hun arresten: “Le fait que Monsieur P. et Madame H.

formaient un couple et avaient donc un projet de vie commune, ne peut davantage, à lui seul, être

considéré comme la cause de l’appauvrissement et de l’enrichissement corrélatif”134 en “het bestaan

van een affectieve samenlevingsrelatie tussen de verarmde en de verrijkte als dusdanig sluit de

toepassing van de leer van de verrijking zonder oorzaak niet a priori uit”135.

De hoven en rechtbanken in Antwerpen daarentegen wijzen er steeds op dat de feitelijke

samenlevingsrelatie op zich de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in de weg staat: “De

rechtsfiguur van de verrijking zonder oorzaak wordt met een zekere argwaan onthaald in rechtspraak

en rechtsleer, reden waarom deze ook slechts als ultiem (red)middel kan worden ingeroepen…

Omdat de ongerechtvaardigde verrijking het potentieel in zich draagt om de hele rechtsorde

onderuit te halen en rechtsonzekerheid in de hand werkt, past een restrictieve interpretatie… De

verarmde diende het risico in te calculeren dat met een louter feitelijk buitenhuwelijks samenleven

129

S. SEYNS, "Samenwoningsvermogensrecht" in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2016, Brugge, Die Keure, 2016, (43) 56. 130

B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 643-644. 131

Gent 4 februari 2016, T.Not. 2016, 295; Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot; Luik 11 december 2014, JLMB 2016, 4; Brussel 3 mei 2013, RTDF 2013, 1019; Brussel 19 april 2012, RTDF 2013, 148, noot -; Luik 15 maart 2011, JLMB 2012, 219 ; Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341; Rb. Bergen 24 maart 2014, RTDF 2015, 288; Rb. Charleroi 22 oktober 2010, RTDF 2013, 531, noot M.; J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 17-18. Contra Rb. Brussel 4 mei 2012, JT 2012, 796, noot en RNB 2012, 630. 132

A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 285; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 283. 133

Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot; Brussel 3 mei 2013, RTDF 2013, 1019; Brussel 19 april 2012, RTDF 2013, 148, noot -; Luik 15 maart 2011, JLMB 2012, 219 ; Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341. 134

Brussel 3 mei 2013, RTDF 2013, 1019. 135

Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot.


38

gepaard gaat, waar in de hypothese van een relatiebreuk geen vergoedingsregels bestaan”136. Hoven

en rechtbanken uit Antwerpen weigeren systematisch de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

tussen feitelijk samenwonenden.

Ondertussen heeft het Hof van Cassatie zich bij de meerderheidsstrekking aangesloten. Het Hof

bevestigde in een arrest van 22 januari 2016 dat het feit dat de partijen een koppel waren en, in

voorkomend geval, van plan waren hun leven te delen, op zich niet kan worden aangemerkt als de

oorzaak van de verarming en de correlatieve verrijking. De partner kreeg onder meer een vergoeding

voor zijn investering in de veranda aan het huis van de andere partner.137

65. Kortom, de rechtspraak lijkt recent een andere weg ingeslagen onder goedkeurend oog van

het Hof van Cassatie, al volgen de hoven en rechtbanken in Antwerpen deze nieuwe visie niet. Daar

waar de oude rechtspraak138 de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking weigerde omwille van de

affectieve band, is dit geen beletsel meer in de recente rechtspraak. Of zoals het Hof van Beroep te

Luik het verwoordt: “La cour entend se rallier à cette doctrine qui correspond le mieux à

l’esprit d’une vie en commun après laquelle chacun doit pouvoir régler ses droits de manière

équitable et étabir un rééquilibrage pour autant que les conditions de l’enrichissement sans

cause soient effectivement et certainement réunies”.139

De relatie op zich zal de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking niet in de weg staan, maar het is

niet wenselijk dat feitelijk samenwonenden alle investeringen kunnen terugvorderen. De bijdrage in

de lasten van de samenwoning vormt het criterium om te filteren welke investeringen in aanmerking

komen.

2.2 Bijdrage in de lasten van de samenwoning

66. Hoewel het niet wettelijk verankerd is, aanvaardt de rechtspraak dat ook feitelijk

samenwonenden bijdragen in de lasten van de samenwoning naar evenredigheid van hun

mogelijkheden. Dat wordt gekwalificeerd als een natuurlijke verbintenis.140

Het solidariteitsgevoel dat aan de basis ligt van de relatie, veronderstelt dat de partners elk hun

steentje bijdragen in de dagdagelijkse kosten. Er moet rekening gehouden worden met financiële

136

Antwerpen 15 maart 2016, T.Not. 2016, 285; Antwerpen 20 mei 2015, RABG 2015, 1106; Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839. 137

Cass. 22 januari 2016, AR C.14.0492.F. 138

Luik 29 september 2004, JT 2005, 522, noot en RRD 2005, 139; Rb. Namen 23 april 1990, Rec.gén.enr.not. 1990, 392, noot; Vred. Namen 16 januari 2001, JLMB 2001, 969. 139

Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341. 140

J. GERKENS, “Concubinatus non turpat”, Act.dr. 1992, (1337) 1339.

39

bijdragen, maar evengoed met prestaties in natura. Zo zijn ook huishoudelijke taken en de opvoeding

van de kinderen bijdragen in de lasten van het huishouden.141 De bijdragen van beide partners

hoeven niet noodzakelijk gelijk te zijn, maar wel proportioneel in functie van ieders mogelijkheden.

Dat regelen de partners ad hoc naar gelang van de omstandigheden van het feitelijk samenleven,142

het ontwikkelde bestedingspatroon en de afgesproken taakverdeling.143

67. Wanneer een investering tot de bijdragen in de lasten van de samenwoning behoort, wordt

geen vergoeding toegekend op grond van ongerechtvaardigde verrijking. De bijdragen in de lasten

van de samenwoning zijn een rechtvaardigingsgrond die de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking verhindert. Het is dus belangrijk om in kaart te brengen wat binnen de natuurlijke

verbintenis valt (a.). Enkel investeringen die de bijdragen in de lasten van de samenwoning

overstijgen, maken kans op een vergoeding op grond van de ongerechtvaardigde verrijking (b.).

a. Reikwijdte van de bijdragen in de lasten van de samenwoning

68. Voor de afbakening van de bijdragen in de lasten van de samenwoning bestaat geen

eenduidige oplossing. De rechter moet geval per geval oordelen en heeft een grote

beoordelingsbevoegdheid om de grens tussen natuurlijke verbintenis en ongerechtvaardigde

verrijking te bepalen.

Algemeen omvatten de bijdragen in de lasten van de samenwoning de kosten van de huisvesting

(huur, verzekeringen, onderhoud, chauffage, elektriciteit, hypothecaire lening, inboedel…), voeding,

kleren, medische kosten, opleiding van de kinderen, culturele activiteiten…144

141

K. BOONE, “Feitelijke samenwoning”, TPR 2012, (1830) 1838; V. DEHALLEUX, "la répétition de la contribution exessive aux charges du ménage: proposition d’une nouvelle issue aux conflits entre cohabitants de fait", TBBR 2009, (144) 148; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, "Overzicht van rechtspraak (2000-2007) - De feitelijke samenwoning", T.Fam. 2008, (4) 8-9; I. SAMOY, “Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C.DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, (273) 277; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsrecht en concubinaat” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, (117) 120-123; S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 45; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 255. 142


H. CASMAN, "Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners" in Koninklijke Federatie van het Belgische Notariaat (ed.), Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, (345) 354; I. SAMOY, “Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning” in W. PINTENS, J. DU MONGH en C.DECLERCK (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen Intersentia, 2008, (273) 278. 144

H. CASMAN, "Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners" in Koninklijke Federatie van het Belgische Notariaat (ed.), Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, (345) 352; L. VOISIN, "Les charges du ménage dans les relations entre conjoints et à l'égard des tiers" in J. HAUSER en J.L. RENCHON, Différenciation ou convergence des statuts juridiques du couple marié et du couple non marié: droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, (129) 131.

40

Ook voor wat niet onder de bijdragen valt, bestaat geen exhaustieve lijst. Enkele voorbeelden zijn:145

Buitenproportionele bijdragen, zoals de volledige betaling van alle kosten terwijl beide

partners een beroepsinkomen hebben,

Uitgaven die qua voorwerp niet onder de bijdrageplicht thuishoren,

Grondige renovatiewerkzaamheden (in tegenstelling tot onderhoudswerken),146

Kapitaalaflossingen van de hypothecaire lening (in tegenstelling tot intresten die kunnen

gezien worden als een vergoeding voor het gebruik van de woning),147

…

b. Bijdrage als rechtvaardigingsgrond

69. Wie bijdraagt in de lasten van de samenwoning, voert vrijwillig een natuurlijke verbintenis

uit. Er is sprake van een natuurlijke verbintenis wanneer de partner zich moreel verplicht voelde de

uitgave te doen (individuele voorwaarde) en de maatschappij het ook normaal vindt (sociale

voorwaarde).148 Een natuurlijke verbintenis kan niet in rechte afgedwongen worden, maar eens ze

vrijwillig is uitgevoerd, kunnen de prestaties niet teruggevorderd worden (art. 1235, lid 2 BW).149 Dat

houdt ten eerste in dat de partners elkaar niet kunnen dwingen om bij te dragen in de lasten van de

samenwoning. Een partner zal zich niet tot de rechter kunnen wenden om een bijdrage te

vorderen.150 Ten tweede moet de partner die bij de beëindiging van de relatie meent dat hij te veel

heeft bijgedragen, bewijzen dat zijn bijdrage de normale lasten van de feitelijke samenwoning heeft

overschreden.151

145

S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie” in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN, De beëindiging van de tweerelatie, Antwerpen, Intersentia, 2012, (253) 318. 146

Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot; Rb. Bergen 24 maart 2014, RTDF 2015, 288. 147

Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341; Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. 148

C. GOUX, "Enrichissement sans cause, concubinage et cohabitation légale: conséquences de la loi réglant la cohabitation légale sur lapplication de laction de in rem verso", TBBR 2001, (4) 12; I. SAMOY, “Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning” in Patrimonium 2008, Antwerpen Intersentia, 2008, (273) 279 ; L. VOISIN, "Les charges du ménage dans les relations entre conjoints et à l'égard des tiers" in J. HAUSER en J.L. RENCHON (eds.), Différenciation ou convergence des statuts juridiques du couple marié et du couple non marié: droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, (129) 141-143. 149

J. HERBOTS, “Het concubinaat in het verbintenissenrecht” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, (73) 75-76. 150

Antwerpen 22 april 2003, TBBR 2005, 69, noot; J. ROODHOOFT, “Onderhoudsrecht en concubinaat” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 123; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 260. 151

P. DE PAGE, "Le patrimoine des cohabitants et les difficultés en résultant - La cohabitation de fait" in P. DE PAGE en A. CULOT (eds.), Cohabitation légale et cohabitation de fait : aspects civils et fiscaux, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2008, (7) 18-19; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, "Overzicht van rechtspraak (2000-

41

Enkel uitgaven die de normale lasten van de samenwoning overschrijden komen voor vergoeding in

aanmerking. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking heeft dan kans op slagen, mits ook aan

de andere voorwaarden is voldaan. Voor uitgaven die binnen de normale lasten van het huishouden

vallen, zal de rechter in de regel geen vergoeding toekennen, zelfs niet als de prestaties niet

evenwichtig waren.152 De vrijwillig uitvoering van de natuurlijke verbintenis tot bijdrage in de lasten

van het huishouden verhindert dat. Enkele voorbeelden kunnen dat illustreren.

Een vrouw woonde feitelijk samen met haar nieuwe partner voor ze uit de echt gescheiden was met

haar eerste echtgenoot. Het deel van het gemeenschappelijk vermogen waarop ze recht had na de

echtscheiding, nl. 115.891,40 EUR, werd gestort op een rekening op naam van de nieuwe partner.

Het hof van beroep te Luik beschouwde dat niet als een bijdrage in de lasten van het huishouden.

Met haar inkomsten alleen kon zij al voldoende bijdragen. Haar inkomsten zagen eruit als volgt:

1.600 EUR loon, 325 EUR alimentatie voor zichzelf en 525 EUR voor de kinderen en 500 EUR

Belgische en 700 EUR Europese kinderbijslag, met een totaal van 3.650 EUR per maand. Na ook

eventuele andere oorzaken onderzocht te hebben, veroordeelde het Hof de man om 98.040 EUR

terug te betalen.153

In een tweede voorbeeld, een zaak voor de rechtbank van eerste aanleg te Gent, overschreed de

investering de bijdragen in de lasten van de samenwoning niet. Een man en een vrouw gingen na hun

echtscheiding opnieuw feitelijk samenwonen. De vrouw had ondertussen een eigen woning gekocht

en was daarvoor een lening aangegaan. De lening werd afbetaald via een Fortisrekening op naam van

de vrouw, maar de man stortte elke maand ook 301,93 EUR op die rekening. De man vroeg voor de

rechtbank van eerste aanleg te Gent vergoeding omdat hij geholpen zou hebben om die

hypothecaire lening af te betalen. De rechtbank was van oordeel dat dat bedrag van ongeveer 300

EUR als bijdrage in de lasten van het huishouden moest beschouwd worden bij gebrek aan een

specifieke vermelding. Daarnaast bewees de man ook dat hij maandelijks tussen de 300 en de 400

2007) - De feitelijke samenwoning", T.Fam. 2008, (4) 8-9; M. GOVAERTS, “De verbintenisrechtelijke verhouding tussen feitelijk samenwoners betreffende hun woonst die in vrijwillige onverdeeldheid werd aangekocht”, RABG 2016, (333) 335; J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 16; S. SEYNS, "Samenwoningsvermogensrecht" in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2016, Brugge, Die Keure, 2016, (43) 50-51; L. VOISIN, "Les charges du ménage dans les relations entre conjoints et à l'égard des tiers" in J. HAUSER en J.L. RENCHON (eds.), Différenciation ou convergence des statuts juridiques du couple marié et du couple non marié: droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, (129) 141; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 260. 152

S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 45. 153

Brussel 19 april 2012, RTDF 2013, 148, noot -; bevestiging van Rb. Nijvel 22 april 2009, RTDF 2010, 347 en RTDF 2011, 982.

42

EUR aan inkopen deed in de supermarkt. De vrouw stortte 100 EUR van de kinderbijslag door naar de

man. De totale geldelijke bijdrage van de eiser in de huishouding en het onderhoud van de kinderen

gedurende de zes jaar dat de partijen hebben samengeleefd, bedroeg aldus gemiddeld ongeveer 500

à 600 EUR per maand. Deze bijdrage kon eerder beperkt worden genoemd voor een gezin met

aanvankelijk twee en vanaf 1999 drie kinderen. De rechtbank besloot dat de man mee betaalde in

het intrestgedeelte van de hypothecaire lening dat kan worden gelijkgesteld met een vergoeding

voor het gebruik van de woning, maar niet heeft bijgedragen in het kapitaalgedeelte. Er wordt dus

geen vergoeding toegekend.154

70. De rechter pakt het vaak praktisch aan. De rechtbank van eerste aanleg te Aarlen becijferde

dat de man gemiddeld 8.330 BEF per maand bijdroeg in de lasten van het huishouden, waaronder de

kosten voor een gemeenschappelijk kind. De man deed twee bijkomende betalingen van 186.300 BEF

en 75.000 BEF en de rechter spreidde ook die over de duur van de relatie, nl. 42 maanden. Dat

brengt de maandelijkse bijdrage op ongeveer 13.400 BEF. De rechtbank oordeelde dat dit een heel

redelijke compensatie was voor het feit dat hij in de eigen woning van de vrouw kon wonen.155 De

familierechtbank te Luik hanteert dezelfde methode156.

De grootte van de investering lijkt ook een rol te spelen, zonder de bijdragen in de lasten van de

samenwoning eerst nauwgezet te berekenen. Neem bijvoorbeeld een vonnis van de rechtbank van

eerste aanleg te Charleroi. Een man en een vrouw kochten samen een woning. De aankoop werd

echter volledig gefinancierd door de man, net als de verbouwingswerken. De vrouw had gedurende

de feitelijke samenwoning wel haar bijdrage in de lasten van het huishouden en ‘huur’ gestort op de

rekening van de man. De rechtbank vond het logisch dat de vrouw, die dokter is, bijdroeg in de

lasten. De verarming van de man was echter dermate groot en niet in verhouding met de bijdrage in

de lasten van het huishouden, zodat restitutie moest plaatsvinden.157

71. De verarmde die het zekere voor het onzekere neemt, vermeldt bij het instellen van de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking ook hoeveel hij bijdroeg in de lasten van de

samenwoning. Door zijn bijdragen op te lijsten, vermijdt hij dat de rechtbank ervan uitgaat dat hij

helemaal niet heeft bijgedragen en de investering zelf als bijdrage aanziet. Het volgende vonnis

onderstreept het belang:

154

Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. 155

Rb. Aarlen 17 oktober 2003, RTDF 2004, 719. 156

Famrb. Luik (afd. Luik) 17 december 2014, RTDF 2015, 291. 157

Rb. Charleroi 22 oktober 2010, RTDF 2013, 531, noot M. VAN MOLLE.

43

Een vrouw die onverdeeld eigenaar was van het onroerend goed, vroeg voor de familierechtbank te

Luik de terugbetaling van een aantal uitgaven met een totaal van 8.976,84 EUR. Omgerekend was dat

448,84 EUR per maand, aangezien de vrouw er 20 maanden had gewoond. De vrouw maakte geen

melding van andere betalingen die in het kader van de lasten van het huishouden zouden gedaan

zijn. Zelfs als er geen informatie over de inkomsten van de partijen is voorgelegd, kon de rechtbank

besluiten dat 448,84 EUR per maand vergelijkbaar is met normale bijdrage in de lasten van het

huishouden. De rechtbank wees de vordering dus af.158

De investering moet de bijdragen in de lasten van de samenwoning overschrijden om de vordering te

doen slagen. Door de bijdragen op te lijsten, kan de rechter dat snel beoordelen. Uit het voorgaande

vonnis volgt dat de partijen er goed aan doen hun bijdragen te vermelden, maar niet alle

rechtbanken zijn even streng. Het hof van beroep te Gent bijvoorbeeld overwoog het volgende: “Het

is niet aangetoond dat de vrouw niet, naar best vermogen en in verhouding tot haar mogelijkheden

en middelen, door de uitvoering van betalingen en taken heeft bijgedragen in de lasten van de

feitelijke samenwoning”. De werken en materialen die de vrouw betaald had om de zolderruimte in

de eigen woning van de man in te richten, overschreden de normale lasten van de samenwoning.159

Het hof van beroep te Luik maakt dezelfde redenering.160

72. De investeringen kunnen in sommige gevallen als bijdragen in de lasten van de samenwoning

gezien worden. Dan wijst de rechter de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking af, ofwel omdat

de natuurlijke verbintenis een rechtvaardigingsgrond vormt, ofwel omdat geen verarming heeft

plaatsgevonden.

Zelfs als de investering de bijdragen in de lasten van de samenwoning overstijgt, moet de rechter nog

nagaan of een andere rechtvaardigingsgrond de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking belet.

2.3 Andere rechtvaardigingsgronden

73. Aanvankelijk stond de rechtspraak weigerachtig tegenover een vergoeding voor de partner-

investeerder. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking werd vaak afgewezen omdat de

verarmde handelde uit vrijgevigheid of eigenbelang, dan wel omdat feitelijke samenwonenden het

risico dat gepaard gaat met feitelijke samenwoning moesten incalculeren.161 Deze rechtspraak lijkt

158

Famrb. Luik (afd. Luik) 17 december 2014, RTDF 2015, 291. 159


Luik 28 april 2009, RTDF 2010, 341. 161

J. BAECK, “Over het ongerechtvaardigd karakter van de ongerechtvaardigde verrijking” in W. VANBIERVLIET (ed.), Algemeen verbintenissenrecht, Gent, Larcier, 2016, (93) 107; S. VANOPPEN en V. GUFFENS,

44

achterhaald, zeker in het licht van recente uitspraken die de samenlevingsrelatie op zich niet als

rechtvaardigingsgrond aanzien.162

a. Eigenbelang

74. De eiser die een investering deed uit eigenbelang, kan geen vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking instellen om het bedrag vergoed te zien. Zo luidt de algemene regel.163

Hoe wordt deze rechtvaardigingsgrond ingevuld bij feitelijk samenwonenden?

In een arrest van 27 februari 2001 kende het hof van beroep te Brussel geen vergoeding toe aan de

man die voor een bedrag van 273.266 BEF de muren had laten injecteren tegen vocht en PVC-ramen

had laten leveren en plaatsen. De man handelde niet belangeloos, aldus het Hof, omdat hij woonde

in het goed waaraan de verbeteringswerken werden aangebracht.164 De rechtbank van eerste aanleg

te Veurne paste dezelfde motivering toe in een vonnis van 27 mei 2004, met een verwijzing naar het

arrest van het hof van beroep te Brussel.165 Ook het hof van beroep te Luik oordeelde op 4 juni 2006

dat de uitgaven van de man in de eigen woning van de vrouw wel degelijk een oorzaak hadden: de

man handelde uit eigenbelang aangezien zijn investeringen dienden om zijn eigen kinderen op een

aangename manier in de woning van de vrouw te laten verblijven.166

75. Is dat wel correct? Het feit dat de partner investeringen doet in de woning waarin hij

samenwoont met de partner-eigenaar, wordt aangeduid als rechtvaardigingsgrond ‘eigenbelang’.

Logischerwijze wonen beide partners samen, dat is de essentie van feitelijk samenwonen. Het komt

erop neer dat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking wordt afgewezen omwille van de relatie

zelf.167

Eigenbelang betekent dat de partner een beslissing neemt voor zichzelf met de kosten en

inspanningen die ervoor nodig zijn in het achterhoofd.168 In een relatie echter zou overleg de regel

moeten zijn, zeker over werken met een grote impact en bijhorend prijskaartje. Het is weinig

waarschijnlijk dat een partner louter voor zichzelf beslist dat hij investeringen gaat doen in een eigen

woning van de andere partner, zonder die andere partner daarbij te betrekken. De partner-

"Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 47-48. 162

Supra nr. 64. 163

Supra nr. 29. 164

Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844. 165

Rb. Veurne 27 mei 2004, TGR-TWVR 2004, 190. 166

Luik 4 juni 2008, RNB 2008, 721. 167

Supra nr. 64. 168

Supra nr. 29.

45

investeerder zal zeker een voordeel hebben – zijn wooncomfort is verhoogd -, maar hij heeft dat niet

louter voor zichzelf gedaan. De partner-investeerder weet van in het begin dat ook en vooral de

partner-eigenaar ervan zal genieten.169 In de casus voor het hof van beroep te Brussel kan de rechter

m.i. niet zeggen dat de man uit eigenbelang de muren liet injecteren tegen vocht en PVC-ramen liet

leveren en plaatsen, aangezien al bij aanvang duidelijk was dat ook de vrouw er voordelen uit haalde

en vooraf waarschijnlijk overleg plaatsvond.

De situatie is anders in de zaak voor het hof van beroep te Luik. Aangezien de investeringen dienden

om de eigen kinderen van de man een aangenamer verblijf te bieden en gelet op het feit dat de

vrouw moest rondkomen met een werkloosheidsuitkering, had de vrouw die investeringen

waarschijnlijk niet gedaan. Hier speelt het eigenbelang wel. De man maakt het zichzelf en zijn eigen

van kinderen makkelijker. Wanneer de relatie op de klippen liep en de man geen voordeel meer

haalde uit zijn investeringen, deed hij beroep op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.

Eigenbelang verhindert hier dat die vordering slaagt. Het zou niet billijk zijn de vrouw een vergoeding

te laten betalen voor werken die ze anders nooit had uitgevoerd. Ook had de rechter de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking kunnen afwijzen wegens gebrek aan verrijking. De verbouwingswerken

werden in casu opgedrongen aan de vrouw en ze zijn niet vatbaar voor teruggave in natura. In dat

geval is het verrijkingsbegrip beperkt tot de kosten die de vrouw heeft bespaard. Zelf had de vrouw

deze kosten nooit gemaakt, waardoor ze niet verplicht kan worden deze te vergoeden. Anders

oordelen zou ingaan tegen de wilsautonomie.170

b. Risico feitelijke samenwoning

76. Onterecht aanziet sommige rechtspraak het risico dat gepaard gaat met feitelijke

samenwoning als een rechtvaardigingsgrond die de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

belet.

77. De rechter motiveert dan als volgt: “De partner-investeerder dient het risico in te calculeren

dat met een louter feitelijk buitenhuwelijks samenleven gepaard gaat, waar in de hypothese van een

relatiebreuk geen vergoedingsregels bestaan, zoals in het huwelijksvermogensrecht”.171

169

Rb. Bergen 24 maart 2014, RTDF 2015, 288. 170

Supra nr. 14. 171

Antwerpen 15 maart 2016, T.Not. 2016, 285; Antwerpen 20 mei 2015, RABG 2015, 1106; Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839; Luik 29 september 2004, JT 2005, 522, noot en RRD 2005, 139; Luik 8 oktober 2001, RRD 2001, 273.

46

Partners zouden bewust kiezen voor een samenlevingsvorm die niet wettelijk geregeld is. De partner-

investeerder weet dan op voorhand dat hij er niet op moet rekenen dat hij vergoed gaat worden.

Louter op basis van de billijkheid moet de rechter deze partner dan niet tegemoet komen bij een

relatiebreuk door de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking toe te kennen.172

78. Mijns inziens strookt dit niet met de realiteit. De partner-investeerder is zich er vaak niet van

bewust dat hij niet vergoed gaat worden.173 Eerder uit onwetendheid werken partners geen

contractuele regeling uit. De relatiebreuk krijgt nog een onverwachte en ongewenste wending: ook

zijn of haar investeringen gaan verloren.

79. Verder weigert de rechter soms een vergoeding toe te kennen omdat de investeringen deel

uitmaken van de afspraken die de feitelijk samenwonenden hebben gemaakt. Feitelijk

samenwonenden zijn immers vrij om hun wijze van solidariteit in de huishouding te organiseren. Het

hof van beroep te Brussel verwoordt het als volgt: “door het retroactief lichten van een deel van de

uitgevoerde afspraken uit het veronderstelde geheel van dagdagelijkse en andere afspraken, dreigt

de consensus die tussen de samenwonenden bestond ten tijde van het samenwonen te worden

aangetast, wat niet strookt met de billijkheidsgedachte die aan de basis ligt van de theorie van de

vermogensverschuiving zonder oorzaak”.174

Alle feitelijk samenwonenden zullen afspraken maken over hun huishouding, maar dat betekent niet

dat een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking moet afgeblokt worden. Het is immers niet de

bedoeling de vergoeding te weigeren omwille van de relatie zelf.175 Bovendien worden de gemaakte

afspraken vertaald in de bijdragen in de lasten van de samenwoning en kan de rechter er op die

manier rekening mee houden, want enkel investeringen die de bijdragen overschrijden, komen in

aanmerking voor vergoeding.176

c. Vrije wil

80. De vrije wil staat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in de weg, aldus het hof van

beroep te Antwerpen.177 Meer bepaald gaat het om de wil om de relatie te laten voortduren.178 Ook

172

H. CASMAN, "Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners" in Koninklijke Federatie van het Belgische Notariaat (ed.), Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005, (345) 370. 173

Gent 23 maart 1999, TBBR 2000 (verkort), 311; P. DE PAGE, "Le patrimoine des cohabitants et les difficultés en résultant - La cohabitation de fait" in P. DE PAGE en A. CULOT (eds.), Cohabitation légale et cohabitation de fait : aspects civils et fiscaux, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2008, (7) 19.. 174


Supra nr. 64. 176

Supra nr. 69. 177

Antwerpen 30 mei 2000, TBBR 2001, 549.



47

het hof van beroep te Bergen definieert ‘vrije wil’ op dezelfde manier.179 Omdat de partners samen

een woning oprichten ‘voor hun oude dag’ op grond van de partner-eigenaar, is de verarming van de

partner-investeerder niet ongerechtvaardigd. De verarming volgt uit de vrije wil.180

Sinds het arrest van het Hof van Cassatie van 23 oktober 2014 kan deze rechtspraak niet meer

overtuigen. Het Hof benadrukte immers dat enkel de vrije wil om definitief een

vermogensverschuiving tot stand te brengen een rechtvaardigingsgrond vormt voor de verrijking en

de verarming.181 De partner-investeerder moet niet alleen de handeling bewust gesteld hebben,

maar ook de rechtsgevolgen ervan bewust op zich hebben genomen. Het moet dus een

weloverwogen beslissing geweest zijn om de gevolgen van de vermogensverschuiving zelf te dragen.

Nochtans doet de partner-investeerder bij de beëindiging van de relatie een beroep op de vordering

uit ongerechtvaardigde verrijking, juist omdat hij niet op voorhand had nagedacht over de

kwalificatie van die vermogensverschuiving. Spontane vermogensverschuivingen tijdens de relatie

kunnen niet gerechtvaardigd worden door de vrije wil zoals gedefinieerd door het Hof van

Cassatie.182 Uit het feit alleen dat de partners een woning oprichten voor hun oude dag kan

bezwaarlijke worden afgeleid dat de partner-investeerder een definitieve vermogensverschuiving

voor ogen had.

81. Bovendien draagt de partner-investeerder de bewijslast en moet hij aantonen dat er geen

vrijgevigheid mee gemoeid was, wat vroeger vaak niet lukte.183 Recentere rechtspraak trekt de kaart

van hulpvaardigheid in plaats van vrijgevigheid, zo ook het hof van beroep te Brussel. De feiten

waren als volgt: een vrouw was uit de echt gescheiden van haar eerste echtgenoot en had toen de

echtelijke woning overgenomen. Daarvoor nam ze de hypothecaire lening over en betaalde ze een

opleg van 66.456,91 EUR. Haar nieuwe partner had deze som echter betaald en vroeg dat bedrag

terug op grond van de verrijking zonder oorzaak bij de beëindiging van hun relatie. Het hof oordeelde

dat de man handelde uit hulpvaardigheid. Anders was de vrouw nooit in staat geweest de lening over

te nemen. Uit de hulpvaardigheid kon niet de wil worden afgeleid om een vermogensverschuiving tot

178

Antwerpen 22 april 2003, TBBR 2005, 69, noot; Antwerpen 22 januari 2003, TBBR 2006, 229. 179

Bergen 24 mei 2005, JT 2005, 521, noot; Bergen 27 december 1994, JT 1995, 742. 180

Bergen 24 mei 2005, JT 2005, 521, noot. 181

Cass. 23 oktober 2014, Arr.Cass. 2014, 2330, concl. WERQUIN, JLMB 2016, 834, Pas. 2014, 2328, RW 2016-17 (samenvatting), 225 en TBBR 2015, 559, noot J. LAMBRECHTS; F. DEGUEL, “L’enrichissement sans cause et les relations affectives devant les cours d’appel”, TBBR 2016, (102) 107. 182

K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 286-287. 183

Antwerpen 22 april 2003, TBBR 2005, 69, noot; Antwerpen 22 januari 2003, TBBR 2006, 229; Rb. Brussel 29 maart 2002, RNB 2004, 200 en T.Not. 2003, 351.

48

stand te brengen. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking was gegrond.184 Eerder al

benadrukte hetzelfde Hof dat vrijgevigheid niet vermoed wordt. Gelet op de omvang van het bedrag

kan niet aangenomen worden dat geïntimeerde al deze betalingen verrichtte met als oorzaak de

samenwoning, haar eigen belang of een weloverwogen risico dat gepaard gaat met buitenhuwelijks

samenleven.185

82. Dat er geen vrije wil bestond om een definitieve vermogensverschuiving tot stand te

brengen, kan afgeleid worden uit verschillende elementen, zo blijkt uit de rechtspraak. In een eerste

voorbeeld had de man de aankoop van en de verbouwingswerken aan een onverdeeld onroerend

goed volledig zelf gefinancierd. De vrouw betaalde elke maand een bedrag aan de man met als

opschrift ‘huur’, wat erop wees dat de man niet uit vrije wil alle kosten op zich nam.186 In een andere

zaak studeerde de vrouw nog op het ogenblik dat de man in eigen naam een huis aankocht. Toen ze

begon te werken gebruikte ze haar salaris en haar spaargeld om het huis bewoonbaar te maken. Bij

zo’n aanzienlijk bedrag kon de man niet volhouden dat de vrouw handelde uit vrije wil.187 In een

volgend geval was de vrouw aan het scheiden van haar eerste echtgenoot toen ze met haar tweede

partner ging samenwonen. De eerste echtgenoot stortte het bedrag waarop ze recht had ingevolge

de echtscheiding op een rekening op naam van de tweede partner. Aangezien de vrouw op dat

moment geen eigen rekening had, had ze dus ook niet de wil om de tweede partner met dit bedrag

te bevoordelen.188 De rechter moet telkens in concreto nagaan of die partner de bedoeling had een

definitieve vermogensverschuiving tot stand te brengen en er dus geen vergoeding voor

verwachtte.189

83. Vrije wil blijft wel een rechtvaardigingsgrond die de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking kan verhinderen. Een loutere verwijzing naar de wil van de verarmde is echter niet

voldoende. De rechter moet de wil om definitief een vermogensverschuiving te bewerkstelligen

bewezen achten om de vordering af te wijzen.190

184

Brussel 24 april 2012, onuitg. in S. EGGERMONT, “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie” in P. SENAEVE, F. SWENNEN en G. VERSCHELDEN (eds.), De beëindiging van de tweerelatie, Antwerpen, Intersentia, 2012, (253) 314. 185

Brussel 2 maart 2010, nr. 2007/AR/1044, www.juridat.be 186

Rb. Charleroi 22 oktober 2010, RTDF 2013, 531, noot M. VAN MOLLE. 187

Rb. Bergen 24 maart 2014, RTDF 2015, 288. 188

Brussel 19 april 2012, RTDF 2013, 148, noot. 189

S. SEYNS, "Samenwoningsvermogensrecht" in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2016, Brugge, Die Keure, 2016, (43) 55; A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 285. 190

C. DECLERCK, "Actuele ontwikkelingen in het samenwoningsvermogensrecht (2014-2016)" in I. BOONE, C. DECLERCK, J. DU MONGH en P. SENAEVE (eds.), Personen- en familierecht, Brugge, Die Keure, 2016, (109) 115;

49

d. Besluit

84. De relatie op zich mag geen obstakel vormen voor de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking. De mogelijke rechtvaardigingsgronden moeten getoetst worden aan de hand van de

concrete feiten, los van de relatie op zich. Het is niet wenselijk dat een partner nooit zijn investering

kan terugkrijgen.191 Dat strookt ook niet met de billijkheid die aan de grondslag ligt van het algemeen

rechtsbeginsel dat niemand zich ten koste van een ander mag verrijken.

Bijgevolg kan niet gezegd worden dat werken uitgevoerd aan het goed van de andere partner

gebeurden uit eigenbelang, louter omdat de partner-investeerder ook in die woning woonde. Zo

wordt eigenbelang gelijkgesteld met de samenlevingsrelatie zelf, aangezien feitelijk samenwonenden

logischerwijze samenwonen. De cruciale vraag bij eigenbelang is wel of de partner-investeerder

enkel zijn eigen belangen wilde behartigen of vooral samen met zijn partner van de investeringen

wilde genieten. In het tweede geval moet de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking mogelijk

blijven.

Ook de wil om de relatie in stand te houden volstaat niet als rechtvaardigingsgrond. Ten eerste zou

het een gelijkstelling betekenen met de relatie op zich. Ten tweede moet de verarmde de wil gehad

hebben definitief een vermogensverschuiving tot stand te brengen om de vergoeding te weigeren.

Ook hier zal de rechter in concreto moeten nagaan of de verarmde bewust een

vermogensverschuiving verwezenlijkte zonder een vergoeding voor te verwachten.

Met uitzondering van de vonnissen en arresten uit Antwerpen, ging het hier eerder om relatief oude

uitspraken die eigenbelang en de vrije wil om de relatie in stand te houden opwierpen ter

rechtvaardiging van de vermogensverschuiving. De rechtspraak lijkt recent een andere weg

ingeslagen.192

85. Dat betekent niet dat de partner die investeert sowieso zijn uitgaven kan terugvorderen.

Vanzelfsprekend moet de partner-investeerder bijdragen in de lasten van de samenwoning. Pas als

een investering de lasten van de samenwoning overschrijdt, heeft een vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking kans op slagen.



Supra nr. 65.

50

3. Subsidiariteit

86. Eén van de toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is de

subsidiariteit. De vordering heeft enkel kans op slagen indien de partner over geen enkele andere

vorderingsmogelijkheid beschikt.

Zo vroeg een man voor het hof van beroep te Gent een vergoeding voor enkele roerende goederen

(onder meer een aquarium, salon, badkamerkast, vaatwasser en een spiegelkast) die hij met eigen

spaargelden zou hebben aangekocht, maar die na de breuk in de woning van de vrouw waren

achtergebleven. Het hof wees de vordering echter af als ongegrond omdat de man een andere

rechtsvordering ter beschikking had. De man kon immers een revindicatievordering instellen, voor

zover hij het bewijs van zijn exclusieve eigendom kon leveren. Er was niet aan de

subsidiariteitsvereiste voldaan.193

87. Wat als een partner investeringen gedaan heeft in een woning die exclusief eigendom is van

de andere partner en de relatie op zijn einde loopt? De partner-investeerder zal proberen zijn

gemaakte kosten te recupereren.194 Omwille van de rechtsonzekerheid, zullen partijen naast

ongerechtvaardigde verrijking ook een beroep doen op art. 555 BW of de kostenleer.195 Of deze

rechtsgronden het gewenste resultaat zullen opleveren, is nog maar de vraag.

3.1 Art. 555 BW

88. Artikel 555 Burgerlijk Wetboek bepaalt de rechten en plichten van de eigenaar van een erf in

zijn verhouding tot de derde die beplantingen, gebouwen of werken tot stand heeft gebracht op het

erf van de eigenaar. Door natrekking wordt de eigenaar van de hoofdzaak ook eigenaar van de

bijzaken. De eigenaar kan er in principe voor kiezen de wegruiming te vorderen op kosten van de

derde. Hoogstwaarschijnlijk heeft de partner-eigenaar ingestemd met de werken en dan is deze optie

niet meer voor handen. De eigenaar heeft enkel nog de mogelijkheid de gebouwen te behouden,

maar dan moet hij de waarde van de materialen en de arbeidslonen vergoeden. Deze piste wordt

soms bewandeld door de partner die een vergoeding wil krijgen voor de werken die hij heeft

193

Gent 1 maart 2007, onuitg. in K. VERSTRAETE, "Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007", NJW 2008, (566) 578. 194

S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 46. 195

J. HERBOTS, “Het concubinaat in het verbintenissenrecht” in P. SENAEVE (ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, (73) 113.

51

uitgevoerd aan een eigendom die exclusief toebehoort aan de andere partner en de materialen die

hij daarvoor heeft gebruikt. Hieronder zal echter blijken dat art. 555 BW voor de feitelijk

samenwonende geen oplossing biedt.

De partner die de werken heeft uitgevoerd, moet beschouwd worden als een derde te kwader trouw,

aangezien hij ongetwijfeld op de hoogte was van de exclusieve eigendom van de andere partner en

niet geloofwaardig kon volhouden dat hij eigenaar was. Het aparte regime voor de derde te goeder

trouw uit art. 555, in fine BW is dus niet van toepassing.196

89. Ten eerste moeten de gebouwen, beplantingen of werken nog voldoende individualiseerbaar

zijn, zodat ze nog weggenomen kunnen worden. Artikel 555 BW onderscheidt zich op die manier van

de kostenleer die een vergoeding voorziet wanneer de werken niet meer weggenomen kunnen

worden.197 Hieruit volgt dat niet artikel 555, maar wel de kostenleer zal toegepast worden op loutere

herstellingen, verbeteringen of onderhoudswerken.198

Ten tweede mag het eigendomsconflict van de grondeigenaar en de eigenaar van de materialen niet

door een bijzondere wet of een overeenkomst geregeld zijn.199 De partner-oprichter mag geen enkel

recht hebben op de grond waarop hij bouwt. Zo zal artikel 555 BW niet van toepassing zijn tussen

twee mede-eigenaars.200

Ten derde vereist art. 555 BW een conflict tussen eigenaars. De ene is eigenaar van de woning, de

ander moet bewijzen dat hij eigenaar was van de materialen die in de woning zijn verwerkt.201

Anders gezegd moet de partner-oprichter aantonen dat hij op eigen kosten en voor eigen rekening

196

A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 283-284; S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 46. 197

Cass. 18 april 1991, Arr.Cass. 1990-91, 839, Bull. 1991, 740, Pas. 1991, I, 740, RW 1993-94 (verkort), 1065, noot, Res Jur.Imm. 1991, 205 en T.Not. 1992, 427. 198

Brussel 27 februari 2001, RW 2001-02, 844; H. CASMAN, "Schulderkenningen tussen samenwoners", Not.Fisc.M. 2015, (34) 39; J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 52-53; F. VAN NESTE en S. SNAET, “Natrekking” in Onroerend goed in praktijk, 2000, afl. 116, (I.G-1) I.G.3-13; T. VAN SINAY, “Bouwen op andermans grond. In het algemeen en in enkele bijzondere gevallen - vergoedingsregeling - enkele bedenkingen” in F. VAN NESTE en J. KOKELENBERG (eds.), Eigendom, Brugge, Die Keure, 1996, (321) 330-331. 199

Cass. 31 mei 2012, Arr.Cass. 2012, 1464, concl. VANDEWAL, Huur 2013, 194, JLMB 2014, 1220, Pas. 2012, 1227 en TBBR 2015, 221, noot F. LOOSEN. 200

F. VAN NESTE en S. SNAET, “Natrekking” in Onroerend goed in praktijk, 2000, afl. 116, (I.G-1) I.G.3-11 en 12; T. VAN SINAY, “Bouwen op andermans grond. In het algemeen en in enkele bijzondere gevallen - vergoedingsregeling - enkele bedenkingen” in VAN NESTE, F. en KOKELENBERG, J. (eds.), Eigendom, Brugge, Die Keure, 1996, (321) 331-333. 201

J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, "Overzicht van rechtspraak (2000-2007) - De feitelijke samenwoning", T.Fam. 2008, (4) 12-14.


52

een woning oprichtte, wat niet gemakkelijk zal zijn als beide partners in overleg de beslissing hebben

genomen.202 Het hof van beroep te Antwerpen oordeelde al dat artikel 555 BW zinledig is in de

rechtsverhouding tussen feitelijke samenlevers, waar de andere partner in de regel bouwt in

opdracht en voor rekening van de partner-eigenaar van het onroerend goed.203 Het hof van beroep

te Brussel kende geen vergoeding toe aan de man die PVC-ramen in de eigen woning van de vrouw

had bekostigd. Artikel 555 BW veronderstelt een eigendomsconflict tussen twee eigenaars en de

man voert niet aan dat hij eigenaar is van de PVC-ramen. De ramen werden gefactureerd aan de heer

en mevrouw C.204

Voor de rechtbank van eerste aanleg te Gent steunde een man zich op art. 555 BW, de kostenleer, de

vermogensverschuiving zonder oorzaak of de billijkheid om een vergoeding te vorderen van de

vrouw voor de afbetaling van de hypothecaire lening, kosten m.b.t. de woning, de geleverde arbeid

en de meerwaarde die de woning heeft verkregen door zijn financiële injecties. De rechtbank

aanvaardde art. 555 BW niet als grondslag voor een vergoeding. Artikel 555 BW is immers bedoeld

om de situatie te regelen waarin de eigenaar van een onroerend goed, die niet het bezit heeft over

het goed, vaststelt dat de bezitter ervan werken op of aan zijn goed heeft uitgevoerd. In gevallen van

samenwoning blijft de eigenaar van het goed waaraan de werken worden uitgevoerd in het bezit van

het goed en daarvoor is art. 555 BW niet geschreven.205 De partner-investeerder die samen met de

partner-eigenaar het onroerend goed bewoont, kan geen beroep doen op art. 555 BW, aangezien

het niet strookt met de ratio legis ervan.206

90. Het Hof van Cassatie benadrukt dat deze bepaling niet van toepassing is op de loutere arbeid

van een derde, de inbreng van een derde in de afbetaling van een hypothecaire lening of in de

financiering van een onroerend goed.207 Dat loutere arbeid niet vergoed kan worden op basis van dit

artikel is logisch aangezien natrekking een eigendomsconflict veronderstelt tussen de eigenaar van

het onroerend goed en de eigenaar van de materialen.208 Ook via de vordering uit

202

S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op de grond van een partner”, TBBR 2011, (44) 51.  203

Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839. 204


Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. Contra A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 282. 206

J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 54. 207

Cass. 5 oktober 2012, Arr.Cass. 2012, 2117, JLMB 2014, 1222, Pas. 2012, 1850, RTDF 2014 (samenvatting), 936, noot F.T. en TGR-TWVR 2013, 104. 208

Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839.

53

ongerechtvaardigde verrijking zal het niet mogelijk zijn de arbeid te vergoeden wanneer die in

verhouding was met huishoudelijke taken en de opvoeding van de kinderen die de andere partner op

zich heeft genomen.209

3.2 Kostenleer

91. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kan slechts worden ingesteld indien geen

andere vorderingsmogelijkheden openstaan. Is het raadzaam dat de partner-investeerder zich in

hoofdorde beroept op de kostenleer en ondergeschikt pas op de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking? In dit onderdeel wordt aangetoond dat de kostenleer niet echt een meerwaarde biedt

voor de partner-investeerder.

92. Waar het toepassingsgebied van art. 555 BW eindigt, begint de kostenleer. Verbeterings-,

herstellings- en verfraaiingswerken kunnen niet weggenomen worden omdat ze niet meer

individualiseerbaar zijn. De partner-investeerder zal dus geen baat hebben bij art. 555 BW, waarvan

individualiseerbaarheid een toepassingsvoorwaarde is. Hij zal zijn recht op vergoeding moeten

steunen op de kostenleer.210

De kostenleer voorziet wel een vergoeding voor loutere verbeterings-, herstellings- of

verfraaiingswerken. Het is eveneens van toepassing wanneer het theoretisch nog mogelijk is de

investeringen weg te nemen en art. 555 BW van toepassing lijkt, maar het in praktijk niet meer lukt

omdat het huis ondertussen verkocht is.211

Of een werk wegneembaar is of niet, is cruciaal voor de toepassing van art. 555 BW of de kostenleer.

Het is een feit dat behoort tot de soevereine beoordelingsbevoegdheid van de bodemrechter.212

Veiligheidshalve worden art. 555 BW en de kostenleer dus vaak samen ingeroepen.213

93. Het Hof van Cassatie riep de kostenleer al in het leven in een arrest van 23 december 1943

en baseerde zich daarvoor op de algemene beginselen en de traditie. Het Hof wees ook op het

onderscheid met art. 555 BW: art. 555 BW “suppose une incorporation dont l’existence comme telle

se conçoive indépendamment de sa réunion à la chose principale; qu’elle ne trouve pas à s’appliquer

209

Supra nr. 59. 210

S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 47. 211

Luik 29 september 2004, JT 2005, 522, noot - en RRD 2005, 139; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, "Overzicht van rechtspraak (2000-2007) - De feitelijke samenwoning", T.Fam. 2008, (4) 13-14. 212

Cass. 23 december 1943, Pas. 1944, 123. 213

Rb. Veurne 27 mei 2004, TGR-TWVR 2004, 190; S. VANOPPEN en V. GUFFENS, "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, (38) 47.

54

aux éléments d’ouvrages exécutés sur [la chose principale] et qui s’y trouvent désormais absorbés et

confondus”. De rechter ten gronde had terecht geweigerd art. 555 BW toe te passen, aangezien hij

oordeelde dat de werken en het gebouw zo intiem verbonden en onafscheidelijk waren.214

94. De kostenleer verplicht een eigenaar om een derde die kosten aan zijn eigendom heeft

betaald, terug te betalen (art. 1381 BW).215 De vergoeding verschilt naargelang de investeringen als

noodzakelijke, nuttige of luxekosten worden aangemerkt. Noodzakelijke kosten worden volledig

terugbetaald, nuttige kosten worden vergoed ten belope van de meerwaarde en luxekosten worden

niet vergoed.216 Net zoals bij art. 555 BW moet de echtgenoot-investeerder bewijzen dat hij de

werken met eigen materiaal realiseerde of zelf gefinancierd heeft.217

95. Hoven en rechtbanken zijn niet overtuigd dat de kostenleer de vordering van de partner-

investeerder kan schragen. De kostenleer viseert de situatie waarin de eigenaar zijn onroerend goed

terugvordert van een derde en dan merkt dat die derde werken uitgevoerd heeft in de periode dat

de eigenaar niet in het bezit was. De partner-investeerder kan bezwaarlijk als een derde worden

beschouwd. Bovendien mogen we ervan uitgaan dat de feitelijk samenwonenden de werken in

samenspraak hebben uitgevoerd. De kostenleer vindt pas toepassing wanneer geen overleg heeft

plaatsgevonden, bijvoorbeeld tussen huurder en verhuurder.218

Het onderscheid tussen de kostenleer en de ongerechtvaardigde verrijking vervaagt.219 In het vonnis

van 28 juni 2005 van de rechtbank van eerste aanleg te Gent kwam dat al zeer duidelijk naar voren.

De rechtbank oordeelde dat “de regel dat de nuttige uitgaven moeten worden vergoed ten belope

van de meerwaarde of toch in elk geval ten belope van de gedane uitgaven, een loutere toepassing is

van de leer van de vermogensverschuiving zonder oorzaak. Er valt niet in te zien waarom de diverse

voorwaarden die worden gesteld voor het welslagen van een vordering op grond van

vermogensvermeerdering zonder oorzaak niet zouden gelden bij toepassing van de kostenleer”. De

rechtbank wees aldus de kostenleer af en toetste vervolgens of de verrijking en de verarming

ongerechtvaardigd waren.220

214

Cass. 23 december 1943, Pas. 1944, 123. 215


S. BOULY, “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op de grond van een partner”, TBBR 2011, (44) 50. 217

Rb. Veurne 27 mei 2004, TGR-TWVR 2004, 190; J. DU MONGH, I. SAMOY en V. ALLAERTS, "Overzicht van rechtspraak (2000-2007) - De feitelijke samenwoning", T.Fam. 2008, (4) 13-14. 218

Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839; Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. 219


Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464.

55

Enkele voorbeelden tonen de vage grens tussen beide aan. Een man wendde zich tot het hof van

beroep te Luik om zijn geïnvesteerde gelden vergoed te zien. Hij had 13.612 EUR betaald om van de

zolder in het huis in aanbouw van de vrouw een volwaardige kamer te maken. Het koppel had de

bedoeling om samen met de kinderen van de man in het huis te trekken eens het afgewerkt was. De

zolderkamer bood dan een eigen plekje voor de kinderen. Die werken werden uitgevoerd, maar de

relatie liep op zijn einde voor het gezin kon verhuizen. De man baseerde zijn vordering op de

ongerechtvaardigde verrijking en de kostenleer. Het hof was van oordeel dat de kostenleer geen

andere oplossing aanreikt dan de ongerechtvaardigde verrijking en gaat er verder niet op in. De

vrouw was verrijkt, aldus het Hof, want door de extra kamer heeft het huis een meerwaarde

gekregen. De vrouw werd veroordeeld tot het betalen van 10.000 EUR meer de intresten.221

In een arrest van hetzelfde hof van beroep in 2004 was deze vervaging al op te merken. De vordering

uit ongerechtvaardigde verrijking werd toen nog onterecht afgewezen omwille van de relatie zelf, de

vrije wil en eigenbelang van de partner-investeerder.222 Het hof aanvaardde de kostenleer wel, maar

de motivering leunt eigenlijk aan bij de ongerechtvaardigde verrijking. Zo zei het Hof dat de vrouw

verrijkt was door de meerwaarde die haar goed gekregen heeft en dat de vergoeding moest bestaan

uit het kleinste bedrag van de verrijking en de verarming.223 Deze elementen zijn typerend voor de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.224

Een ander voorbeeld is terug te vinden in een arrest van het hof van beroep te Brussel. Een koppel

woonde samen in de woning van de man van maart 2003 tot februari 2005. De vrouw hield vol dat zij

alleen de lasten van het huishouden gedragen heeft en zelfs enkele persoonlijke schulden van de

man betaalde. Ze vorderde dan ook de terugbetaling en beriep zich daarvoor op de

ongerechtvaardigde verrijking en de kostenleer. De man betwistte de betalingen niet, maar

beweerde dat een rechtvaardigingsgrond bestaat, namelijk de samenwoning zelf. Wat betreft de

vervanging van de ramen in de woning van de man, paste het Hof de kostenleer toe. De ramen zijn

immers geïncorporeerd in de woning die exclusief eigendom is van de man. De man moest deze

kosten al terugbetalen aan de vrouw. Vervolgens toetste het Hof de vordering aan de

toepassingsvoorwaarden van de ongerechtvaardigde verrijking. Naast haar maandelijkse bijdrage van

850 EUR, betaalde de vrouw in totaal 30.054,38 EUR. Het ging onder meer over een herstelling van

de wagen van de man, zeven keer afbetaling van de hypothecaire lening, belastingen van de man, de

Zie ook: Luik 15 maart 2011, JLMB 2012, 219. 221

Luik 15 maart 2011, JLMB 2012, 219. 222

Supra nr. 75 en 80. 223

Luik 29 september 2004, JT 2005, 522, noot - en RRD 2005, 139. 224

Supra nr. 13 en 41.

56

vernieuwing van de ramen… Hoewel de vernieuwing van de ramen reeds onder de kostenleer werd

behandeld, betrok het Hof die uitgave ook in de beoordeling van de ongerechtvaardigde verrijking.

Bij gebrek aan rechtvaardigingsgrond moest de man 30.054,38 EUR terugbetalen. Het bedrag voor de

vernieuwing van de ramen zat daarin inbegrepen.225

96. De kostenleer biedt niet echt een meerwaarde voor de partner-investeerder die werken

uitvoerde of financierde en deze vergoed wil zien. Er moet toch voldaan zijn aan dezelfde criteria als

bij de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.

Meer nog, niet alle hoven en rechtbanken staan de kostenleer toe in samenlevingsrelaties. De

kostenleer is bedoeld voor situaties waarin geen overleg werd gepleegd, terwijl samenspraak toch

het uitgangspunt mag zijn bij feitelijk samenwonenden. Ook het hof van beroep te Antwerpen is die

mening toegedaan.226 De hoven en rechtbanken in Antwerpen staan weigerachtig tegenover de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in samenlevingsrelaties,227 maar ook de kostenleer zal

daar geen soelaas brengen.

C. Gevolgen

97. De motivering van de vergoeding is heel wat minder uitgebreid dan de verantwoording van

de toepassingsvoorwaarden. Zo kent de rechter het bedrag toe dat die partner vorderde omdat het

niet geprotesteerd werd228 of bepaalt hij de vergoeding ex aequo et bono229. De precieze berekening

van de vergoeding wordt uitgebreid behandeld samen met de vergoeding voor een echtgenoot-

investeerder die gehuwd was onder scheiding van goederen.230

225


Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839. 227

Supra nr. 64. 228

Brussel 19 april 2012, RTDF 2013, 148, noot; Rb. Bergen 24 maart 2014, RTDF 2015, 288; Rb. Charleroi 22 oktober 2010, RTDF 2013, 531, noot M. VAN MOLLE. 229

Gent 5 maart 2015, TBO 2015, 148, noot; Luik 15 maart 2011, JLMB 2012, 219; Bergen 10 november 1993, RRD 1995, 165; Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. 230

Infra nr. 154 e.v.


57

IV. Huwelijk onder scheiding van

goederen

98. Een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking tussen echtgenoten gehuwd onder scheiding

van goederen wordt heel vaak afgewezen. Daar zijn verschillende redenen voor te vinden.

99. De inleiding geeft een algemeen beeld van het huwelijk onder scheiding van goederen om te

schetsen welke plaats de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking inneemt (A.). Vervolgens

komen de toepassingsvoorwaarden aan bod (B.). Net zoals bij feitelijk samenwonenden, situeert het

grootste discussiepunt zich op het vlak van de rechtvaardigingsgronden (B.2.). Om zich de

verschillende voorbeelden te kunnen visualiseren, worden de typegevallen eerst nog eens kort

besproken (B.1.). Ook bij de subsidiariteit kunnen problemen rijzen, voornamelijk in de verhouding

tussen de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking en de schenking of de lening (B.3.).

A. Inleiding

100. Wanneer twee partners in het huwelijk treden, komen ze in principe in het

gemeenschapsstelsel terecht. Ze kunnen er echter ook voor opteren om onder scheiding van

goederen te huwen door dat voor hun huwelijk reeds in een huwelijkscontract op te nemen. Ook

tijdens het huwelijk is het mogelijk om van stelsel te veranderen. Een wijzigingsakte is voldoende om

naar het stelsel van scheiding van goederen over te schakelen. Voor beide akten moeten de

(toekomstige) echtgenoten langs de notaris passeren (art. 1391 BW), die hen de nodige informatie

ter beschikking stelt zodat ze met kennis van zaken beslissen.231 Er komt een einde aan het huwelijk

door overlijden of echtscheiding.

101. Echtgenoten die kiezen voor scheiding van goederen houden hun eigen vermogens

gescheiden: elke echtgenoot blijft eigenaar van wat hij voor het huwelijk bezit en van wat hij tijdens

het huwelijk verkrijgt. Alle inkomsten en besparingen zijn dus eigen (art. 1466 BW). Wanneer ze

samen een goed verwerven, hetzij door een schenking of een legaat aan hen beiden, hetzij door een

gezamenlijke aankoop, zijn beide echtgenoten onverdeeld eigenaar. Voor onroerende goederen

231

H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, (238) 239.

58

vloeit het eigendomsbewijs voort uit de titel. Roerende goederen worden vermoed onverdeelde

eigendom te zijn wanneer geen van beide echtgenoten kan aantonen dat het om een eigen goed

gaat (art. 1468, lid 2 BW).232 De vraag wie de goederen gefinancierd heeft, is irrelevant voor het

eigendomsbewijs.233

102. Echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen hebben de vermogensrechtelijke

gevolgen van hun huwelijk tot een minimum beperkt. Ze moeten zich er dan ook van bewust zijn dat

hun vermogensrechtelijke situatie niet beheerst wordt door de regels uit het Burgerlijk Wetboek

voor het wettelijk stelsel. De echtgenoten verhouden zich ten opzichte van elkaar als derden.234

Toch is het niet ondenkbaar dat de vermogens tijdens de duur van het huwelijk enigszins

vermengen.235 Natuurlijk kunnen toekomstige echtgenoten preventief in hun huwelijkscontract

bedingen voor welke vorderingen verrekeningen moeten plaatsvinden en hoe dat dan moet

gebeuren, maar het huwelijkscontract bevat zelden dergelijke clausules. Dan vallen de echtgenoten

terug op het gemeen verbintenissenrecht.236 Om verrekeningen tussen de vermogens van beide

echtgenoten door te voeren, moeten ze bewijs leveren van de betaling met alle middelen van recht

én een rechtsgrond voor de terugbetaling aanduiden.237

232

C. DECLERCK, W. PINTENS en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2015, 179-185. 233

Brussel 29 juni 2006, LIPA 2010, Jurispr.I.B.1.a.2. - 1 en RTDF 2007, 848; P. DE PAGE, “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in A. DELIEGE, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, B. LAMBRECHTS en J. MIGNON, La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, (203) 203; P. DE PAGE en I. DE STEFANI, “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, (III.2.1-1) III.2.1.-3; L. NEYTS, “Liquidation des régimes matrimoniaux Fiche n° 4: La liquidation d’un régime de séparation de biens”, Act.dr.fam. 2015, (87) 88; A. VERBEKE, Goederenverdeling bij echtscheiding, Antwerpen, Maklu, 1991, 274-275 en 291. 234

J.L. RENCHON, “Le sort des apports des époux à la communauté conjugale en régime de séparation de biens pure et simple” in C. BIQUET-MATHIEU, A. DELIEGE, P. LECOCQ, Y.H. LELEU en M. VANWIJCK-ALEXANDRE (eds.), Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, Larcier, 2005, (443) 446. 235

Infra nr. 104 e.v. Y.H. LELEU, "La présomption de règlement de comptes à défaut de comptes écrits" in P. DE PAGE, A. CULOT en I. DE STEFANI (eds.), Le contrat de séparation des biens. Risques actuels et perspectives nouvelles, Limal, Anthemis, 2012, (89) 89. 236

P. DE PAGE, “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in A. DELIEGE, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, B. LAMBRECHTS en J. MIGNON, La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, (203) 205; J.L. RENCHON, “Le sort des apports des époux à la communauté conjugale en régime de séparation de biens pure et simple” in C. BIQUET-MATHIEU, A. DELIEGE, P. LECOCQ, Y.-H. LELEU en M. VANWIJCK-ALEXANDRE (eds.), Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, Larcier, 2005, (443) 448-449 en 451-452. 237

A. VERBEKE, Goederenverdeling bij echtscheiding, Antwerpen, Maklu, 1991, 275; V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, (7) 17-18.

59

De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking als rechtsgrond kan in sommige gevallen redding

brengen om het evenwicht te herstellen.238 De ongerechtvaardigde verrijking kan immers bewezen

worden met alle middelen van recht aangezien het een rechtsfeit betreft. Een schenking, lening of

lastgeving daarentegen vereist een akte (art. 1341-1347 BW). In tijden van liefde vergeten echtgoten

wel eens een schriftelijk bewijs op te maken en in de regel aanvaarden rechtsleer en rechtspraak de

relatie niet als morele onmogelijkheid om een akte te verschaffen.239

103. In principe wordt in het echtscheidingsvonnis een notaris aangesteld die de vereffening en

verdeling zal uitvoeren. De meest gerede partij moet de notaris verzoeken om met de vereffening en

verdeling te starten. Zijn opdracht begint bij het proces-verbaal van opening van werkzaamheden

waarvoor hij de partijen uitnodigt en waarin hij de nodige inlichtingen verzamelt. Het uiteindelijke

resultaat is de staat van vereffening-verdeling dat een ontwerp van de vereffening-verdeling bevat

met de rechten en plichten van beide partijen en de rekeningen. Wanneer beide partijen het eens

zijn, ondertekenen ze het proces-verbaal van toewijzing en is de vereffening-verdeling afgesloten.

De visie van de notaris stemt niet altijd overeen met die van de partijen. Een ex-echtgenoot hoopt

een deel van zijn investeringen te recupereren, terwijl de notaris daar niet in meegaat. De notaris,

die de eerste rechter is, neemt de betwistingen op in een proces-verbaal van beweringen en

zwarigheden. Dit is mogelijk na de staat van vereffening-verdeling, maar kan soms al tussentijds

tijdens de vereffeningsprocedure. Het proces-verbaal vermeldt enerzijds de standpunten en

argumenten van de partijen en anderzijds ook een gemotiveerd standpunt van de notaris. Het geschil

wordt vervolgens voorgelegd aan de rechtbank. Het is in deze fase dat een echtgenoot die meent

recht te hebben op restitutie, beroep doet op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.240

238

N. BAUGNIET, “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF 2010, (372) 372-373; J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 59-60. 239

Gent 25 februari 2016, TEP 2016, 481; B. ALLEMEERSCH, I. SAMOY, en W. VANDENBUSSCHE, “Overzicht van rechtspraak - Het burgerlijk bewijsrecht”, TPR 2015, (597) 941; H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, (238) 263; P. DE PAGE en I. DE STEFANI, “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, (III.2.1-1) III.2.1.-5; C. DECLERCK, W. PINTENS en K. VANWINCKELEN, Schets van het familiaal vermogensrecht, Brugge, Die Keure, 2015, 184-185; L. NEYTS, “Liquidation des régimes matrimoniaux Fiche n° 4: La liquidation d’un régime de séparation de biens”, Act.dr.fam. 2015, (87) 88; F. TAINMONT, “De quelques questions relatives à la liquidation judiciaire d'un régime de séparation de biens pure et simple”, RTDF 2001, (523) 525; A. VERBEKE, Goederenverdeling bij echtscheiding, Antwerpen, Maklu, 1991, 279 ; V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex)époux”, RNB 2013, (7) 18-19; 240

C. DECLERCK, “Een geactualiseerd draaiboek van een gerechtelijke vereffening-verdeling” in G. VERSCHELDEN (ed.), Echtscheiding 2009-2010, Mechelen, Kluwer, 2010, (315) 317-359.

60


1. Verrijking, verarming en het verband ertussen

1.1 Investeringen in exclusieve eigendom van de ene echtgenoot

104. Investeringen in de exclusieve eigendom van de ene echtgenoot kunnen ten eerste in de

vorm van geld. Er kan ten tweede een onevenwicht ontstaan tussen beide vermogens omdat de ene

echtgenoot arbeid heeft geleverd die toekomt aan het eigen vermogen van de andere echtgenoot.

Te denken valt aan de ‘klussende echtgenoot’ die zelf werken uitvoert aan het eigen goed van de

ander. Ook inspanningen in de handelszaak die tot het vermogen van de ander behoort, vallen

hieronder.241

105. Uit de rechtspraak die aangehaald wordt, zal blijken dat de echtgenoot-investeerder vaak

een beroep doet op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Theoretisch gezien kan de

echtgenoot-investeerder ook proberen te bewijzen dat hij mede-eigenaar is van het onroerend goed

waarvan hij de aankoopprijs (deels) betaald heeft. Het eigendomsbewijs kan immers geleverd

worden met alle middelen van recht (art. 1468, lid 1 j° art. 1399, lid 3 BW). Het aandeel in de

financiering op zich is wel niet voldoende als bewijs.242

a. Geld

106. Er is sprake van verrijking wanneer de eiser een deel van de aankoopprijs van een eigen goed

van de verweerder heeft betaald of werken financierde.

Voor de rechtbank van eerste aanleg te Aarlen, vroeg de man terugbetaling van geld dat hij

geïnvesteerd had in een eigen appartement van de vrouw in Italië. Het appartement werd niet als

gezinswoning gebruikt. Meer bepaald had hij met eigen middelen 12 910 EUR van de aankoopprijs

betaald en 11 846 EUR gespendeerd aan lasten voor de gemeenschappelijke delen en werken aan

het appartement. De rechter achtte het niet bewezen dat de man een deel van de aankoopsom had

241

A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 263-264. 242

Supra nr. 101. P. DE PAGE, “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in A. DELIEGE, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, B. LAMBRECHTS en J. MIGNON, La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, (203) 203-204.

61

betaald. Die vordering werd afgewezen. De vrouw was wel ongerechtvaardigd verrijkt door de

andere betalingen van de man en de rechter kende daarvoor wel een vergoeding toe.243

107. Het zijn niet enkel investeringen in een eigen woning van de andere echtgenoot die

aanleiding geven tot een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Ook voor de financiering van

aandelen op naam van de andere echtgenoot bijvoorbeeld, kan de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking nuttig zijn.

Dat was het geval in het arrest van het hof van beroep te Luik van 18 februari 2015. De man had

aandelen van een NV overgedragen aan zijn vrouw, een veearts, omdat de statuten voorschreven dat

enkel veeartsen aandeelhouder konden zijn. De echtgenoten schreven ook in op een

kapitaalverhoging van de NV met geld van een onverdeelde rekening. Ook deze aandelen stonden op

naam van de vrouw. Het hof oordeelde dat de man verarmd was en boog zich vervolgens over de

herwaardering van de vordering van de man.244

b. Werken

108. In het stelsel van scheiding van goederen blijven de inkomsten eigen. Een echtgenoot die een

eigen handelszaak heeft, zal de winst opstrijken. Voor de echtgenoot die meewerkt in de eigen zaak

van de ander, wordt slechts zelden een vergoeding afgesproken. Ook als de eigen handelszaak van de

ene echtgenoot een meerwaarde genereert, mede door inspanningen van de andere echtgenoot,

komt dat uitsluitend ten goede aan het eigen vermogen. Het vermogensrecht creëert hier een

onevenwicht. Bij gebrek aan andere regelingen, zal de meewerkende echtgenoot beroep moeten

doen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking om een vergoeding te krijgen voor zijn arbeid

of rechten te laten gelden op de meerwaarde van de handelszaak.245

Een man en een vrouw baatten twee optiekzaken uit. De optiekzaak in Aywaille was volgens het

huwelijkscontract een eigen goed van de man. Daarnaast openden beide partners tijdens hun

huwelijk samen een tweede optiekzaak in Esneux, wat beschouwd werd als een onverdeeld goed. De

zaak in Aywaille kon mede floreren door het werk dat de vrouw daar gedurende een dertigtal jaar

verricht heeft. De meerwaarde kwam echter enkel toe aan de man, want de vrouw was geen mede-

eigenaar. De vrouw was dus verarmd.246

243

Rb. Aarlen 8 april 2011, RTDF 2012, 1117. 244

Luik 18 februari 2015, Act.dr.fam. 2015, 128, noot D. PIGNOLET. 245

N. TORFS, "De met scheiding van goederen gehuwde meewerkende echtgenoot: veroordeeld tot gratis werk?", TBBR 2006, (270) 271-272. 246

Luik 2 maart 2005, JT 2005, 557, LIPA 2010, Jurispr.I.B.1.b.-1 en RTDF 2007, 826.

62

1.2 Investeringen in onverdeelde eigendom

109. Het komt vaak voor: beide echtgenoten zijn onverdeeld eigenaar van een woning, hoewel de

ene de volledige aankoopsom of het belangrijkste deel ervan voor zijn rekening heeft genomen. De

ene echtgenoot heeft dus een hoger bedrag betaald dan noodzakelijk in vergelijking met zijn aandeel

in de eigendom. Hetzelfde onevenwicht doet zich voor wanneer de ene echtgenoot (grotendeels)

alleen instaat voor de terugbetaling van de hypothecaire lening of voor de financiering van werken

uitgevoerd aan een onverdeelde woning.247

Het arrest van 22 oktober 2008 van het hof van beroep te Luik is hier een voorbeeld van. Een man en

een vrouw kochten samen een stuk bouwgrond waarvan ze elk voor de helft eigenaar waren. De

vrouw betaalde de aankoopprijs van 350.000 BEF met eigen middelen, de man betaalde de

aktekosten. Vervolgens bouwden ze samen een woning met een kostprijs van 4.163.221 BEF.

Daarvan werd 2.539.066 BEF gefinancierd door een lening, de overige 1.624.155 BEF door eigen

middelen van de vrouw. Het Hof was van oordeel dat de bijdrage van de vrouw voor een grote

meerwaarde had gezorgd, maar ze kon er niet van genieten omdat het deels in het vermogen van de

man terechtkwam. Hieruit bleek dat de man verrijkt was en de vrouw verarmd.248

110. De echtgenoot die een vergoeding wil krijgen, moet bewijs leveren van de betaling met alle

middelen van recht én een rechtsgrond voor de terugbetaling aanduiden.249 Wie opteert voor de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking zal dus niet alleen moeten aantonen dat de verschillende

toepassingsvoorwaarden vervuld zijn, maar zal er eerst en vooral in moeten slagen om zijn betaling

te bewijzen. In een zaak voor het hof van beroep te Luik beweerde de man dat hij de werken aan een

onverdeelde woning gefinancierd had en legde als bewijs facturen voor op zijn naam. Volgens het hof

toonden die facturen niet aan dat het ging om kosten voor de onverdeelde woning en al zeker niet

dat ze met eigen middelen werden betaald.250

247

J.L. RENCHON, “Le sort des apports des époux à la communauté conjugale en régime de séparation de biens pure et simple” in C. BIQUET-MATHIEU, A. DELIEGE, P. LECOCQ, Y.-H. LELEU en M. VANWIJCK-ALEXANDRE (eds.), Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, Larcier, 2005, (443) 444. 248

Luik 22 oktober 2008, Act.dr.fam. 2010, 89, noot C. DECLERCK en D. PIGNOLET, Not.Fisc.M. 2010, 231, noot C. DECLERCK, RTDF 2010, 366, noot N. BAUGNIET, TBBR 2009, 414, noot Y.H. LELEU en F. DEGUEL, T.Not. 2011, 234. 249

V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, (7) 17-18. 250

Luik 2 februari 2005, RTDF 2007, 816.

63


111. De afwezigheid van een rechtvaardigingsgrond is de meest bediscussieerde voorwaarde van

de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Het is niet anders tussen echtgenoten gehuwd onder

scheiding van goederen. Eerst en vooral moeten de investeringen de bijdragen in de lasten van het

huwelijk overstijgen om in aanmerking te komen voor vergoeding. Indien dat niet het geval is, zijn de

bijdragen in de lasten een rechtvaardigingsgrond (2.1). Ook het huwelijkscontract kan de vordering

uit ongerechtvaardigde verrijking in de weg staan. Er is een tendens merkbaar die het

huwelijkscontract op zich niet meer als rechtvaardigingsgrond aanziet. Of de clausule die bepaalt dat

de bijdragen van dag tot dag vereffend moeten worden, een rechtvaardigingsgrond is, is voer voor

discussie (2.2). Tot slot komen nog enkele andere rechtvaardigingsgronden aan bod (2.3).

2.1 Bijdrage in de lasten van het huwelijk

112. Het primair huwelijksstelsel met inbegrip van de bijdrage in de lasten van het huwelijk (art.

221 BW) geldt onverkort voor echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen. Elke echtgenoot

moet bijdragen in de lasten van het huwelijk in verhouding tot zijn mogelijkheden, rekening houdend

met inkomsten uit arbeid en kapitaal, maar evengoed met huishoudelijke taken, de opvoeding van de

kinderen en hulp bij de beroepsuitoefening van de echtgenoot.251

113. Het is belangrijk om te weten wat precies onder de lasten van het huwelijk valt (a.). De

bijdragen in de lasten van het huwelijk vormen immers een rechtvaardigingsgrond, waardoor de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking geen aanleiding zal geven tot vergoeding. Alleen voor

investeringen die de bijdragen in de lasten van het huwelijk te boven gaan, kan sprake zijn van een

ongerechtvaardigde verrijking (b.). Een vermoeden in het huwelijkscontract keert de bewijslast om

(c.).

a. Reikwijdte van de bijdragen in de lasten van het huwelijk

114. De lasten van het huwelijk omvatten alle onkosten van het dagelijkse leven, zoals

huisvesting, kledij, voeding, vrije tijd, de herstellingskosten van de personenwagen… Zowel het

persoonlijk onderhoud van de echtgenoten als het onderhoud en de opvoeding van alle kinderen in

het gezin, ongeacht of ze van beide afstammen, vallen hieronder.252 De rechtspraak speelt hier ook

251

W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 72. 252

W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 71.

64

een belangrijke rol, zoals hierna duidelijk zal blijken. Kort samengevat, behoren ook deze uitgaven tot

de bijdragen: de kapitaalaflossingen en de terugbetaling van de intresten van een lening aangegaan

om een onverdeelde gezinswoning aan te kopen, de terugbetaling van de intresten van een lening

aangegaan om een eigen gezinswoning aan te kopen en de onderhouds- en verbouwingswerken aan

een onverdeeld buitenverblijf.

115. De kosten van de huisvesting waartoe beide echtgenoten moeten bijdragen, bestaan onder

meer uit huurgelden voor de gezinswoning en verbouwings-, verbeterings- en onderhoudswerken. In

het arrest van 22 april 1976 bevestigt het Hof van Cassatie dat ook de kosten voor het aanwerven

van een gemeenschappelijk huis als bijdragen in de lasten van het huwelijk moeten beschouwd

worden. De echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen, hadden samen een appartement

gekocht om als gezinswoning te gebruiken. De man had echter met eigen geld de kapitaalaflossingen

en de intresten van de lening betaald. Na de echtscheiding werd het appartement verkocht en de

vrouw ontving de helft van de verkoopprijs. De helft van de terugbetaling van de lening moet gezien

worden als een schenking, aldus de man, en die schenking is herroepen. Het hof van beroep te

Brussel, hierin gevolgd door het Hof van Cassatie, oordeelde echter dat 1) de lasten die voortvloeien

uit het aanwerven en onderhouden van het gemeenschappelijk huis lasten van de huishouding zijn

en 2) de partijen gelijkelijk hebben bijgedragen in de lasten, de man door een geldelijke bijdrage, de

vrouw door te zorgen voor de goede gang van zaken in de huishouding en door te waken over de

goede gezondheid en de opvoeding van het kind. Bijgevolg kreeg de man geen vergoeding.253

De kosten om een gezinswoning te verwerven, zijn niet altijd bijdragen in de lasten van het huwelijk.

De werkelijke bedoeling van de echtgenoten is doorslaggevend voor de kwalificatie als bijdrage.254

Wanneer de woning eigen is aan één van de echtgenoten, gaat het eerder om een investering van de

echtgenoot-eigenaar. Het kan redelijkerwijze dus niet de bedoeling zijn van de partijen om de

volledige terugbetaling van de lening als bijdrage in de lasten van het huwelijk te aanzien.255 De

andere echtgenoot, die in de eigen woning verblijft, voldoet aan zijn bijdrageplicht door de helft van

de intresten voor zijn rekening te nemen256 of ‘huur’ te betalen257. Ook indien de financiering gebeurt

253

Cass. 22 april 1976, Arr.Cass. 1976, 949, JT 1977, 98, Jurim Pratique 2014, 173, noot M.VAN MOLLE, Pas. 1976, I, 914, RCJB 1978, 127, noot C. RENARD, Rec.gén.enr.not. 1977, 317, RNB 1977, 297 en RW 1976-77, 993, noot H. CASMAN. 254

A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 281. 255

Rb. Luik 8 november 1993 (tussenvonnis), RTDF 1995, 301 en rb. Luik 9 september 1996, RTDF 1996, 578. 256

Luik 22 september 1999, JT 2000, 777 en RTDF 2001, 515; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 353.


65

met behulp van kapitaal dat de ene echtgenoot voor het huwelijk reeds bezat of verkregen heeft

door schenking of uit een nalatenschap, kan daaruit worden afgeleid dat de echtgenoten een latere

verrekening voor ogen hadden.258 TAINMONT komt tot hetzelfde resultaat via een andere

redenering. Omdat artikel 221 BW van dwingend recht is, moet de rechter niet op zoek naar de

bedoeling van de partijen. Het Hof van Cassatie nam de beslissing in het licht “van de

omstandigheden van de zaak”.259 De lasten van het huwelijk beperken zich dus tot de onverdeelde

gezinswoning, gefinancierd door een lening en terugbetaald met inkomsten.260

116. Ook onderhouds- en verbeteringswerken aan een onverdeeld buitenverblijf vormen volgens

het hof van beroep te Brussel een bijdrage in de lasten van het huwelijk. De bijdragen omvatten

immers alle uitgaven van een gezin in het licht van hun inkomsten en sociale status. Kosten voor vrije

tijd vallen eronder. Als het gezin op hotel gaat, zou de rekening ook als bijdrage beschouwd worden.

De man kreeg dus geen vergoeding voor de schommel en het zwembad. Enkel van de kosten

gemaakt na de echtscheiding voor het onderhoud van de verwarming en een nieuwe brander, moest

de vrouw de helft op zich nemen op grond van artikel 577-2, §7 BW.261

Hoven en rechtbanken kennen daarentegen wel een vergoeding toe aan de echtgenoot die met

eigen middelen werken financierde in het buitenverblijf dat exclusief toebehoorde aan de andere

echtgenoot.262 Daaruit kan afgeleid worden dat de bijdragen in de lasten van het huwelijk zich niet

uitstrekken tot de werken aan een eigen woning die niet dient als gezinswoning.

117. Zijn ook de inspanningen van een meewerkende echtgenoot in een eigen handelszaak van de

andere echtgenoot als bijdragen in de lasten van het huwelijk te kwalificeren? Een meewerkende

echtgenoot die sporadisch bijspringt in de eigen handelszaak, vergemakkelijkt het samenleven en

voert eigenlijk zijn bijdrageplicht uit. De situatie is anders wanneer de arbeidsinspanningen

structureel en economisch van aard zijn. Een meewerkende echtgenoot die de vereiste kwalificaties

257

J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 75-76 en 78. 258

L. STERCKX, “Les comptes entre ex-époux séparés de biens relatifs au financement d'un immeuble indivis: de l'absence d'enrichissement à la présence d'une cause”, RNB 2013, (434) 437; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 355. Zie ook J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 91-92, nr. 46. 259

F. TAINMONT, “De quelques questions relatives à la liquidation judiciaire d'un régime de séparation de biens pure et simple”, RTDF 2001, (523) 527-529. 260

P. DE PAGE, “La problématique de la séparation de biens dans la théorie et dans la pratique”, in M. GREGOIRE (ed.), Les contrats de mariage, Louvain-la-Neuve, Bruylant, 1996, (29) 32. 261

Brussel 29 juni 2006, LIPA 2010, Jurispr.I.B.1.a.2.-1 en RTDF 2007, 848. 262

Luik 24 januari 2012, JLMB 2012, 743, noot F. DEGUEL; Rb. Aarlen 8 april 2011, RTDF 2012, 1117.

66

heeft voor de job en de job ook duurzaam en regelmatig uitoefent, doet meer dan louter de

bijdrageplicht naleven. De echtgenoot-eigenaar zou een werknemer moeten aannemen voor die job,

maar hoeft het niet te doen omdat zijn echtgenoot de taken vervult. Wie werkt, moet daar ook voor

vergoed worden. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking biedt hier een oplossing wanneer

tijdens het huwelijk geen vergoeding was voorzien.263

118. Voor wettelijk samenwonenden is de bijdrageplicht wettelijk verankerd in art. 1477, §3 BW.

Net als echtgenoten moeten zij bijdragen in de lasten van het samenleven naar evenredigheid van

hun mogelijkheden. De bijdragen worden op dezelfde manier ingevuld als bij echtgenoten. De

rechtspraak over de ongerechtvaardigde verrijking is dus ook op hen van toepassing.264

b. Bijdragen als rechtvaardigingsgrond

119. Ten eerste kan de echtgenoot die meent dat de ander tijdens het huwelijk te weinig heeft

bijgedragen bij de ontbinding van het stelsel een vordering instellen.265 Ten tweede zal de

echtgenoot-investeerder slechts aanspraak kunnen maken op een vergoeding uit

ongerechtvaardigde verrijking indien zijn investeringen niet tot de bijdragen in de lasten van het

huwelijk behoren of deze overstijgen en ook niet gecompenseerd worden door bijdragen van de

andere echtgenoot.266

In het arrest van het Hof van Cassatie van 22 april 1976267 werd die redenering toegepast: de

investeringen van de man voor het verwerven van de gemeenschappelijke woning behoorden tot de

bijdragen in de lasten van het huwelijk. Ze werden bovendien gecompenseerd door de bijdragen van

de vrouw in de vorm van huishoudelijke taken en de opvoeding van de kinderen. De vergoeding werd

afgewezen.

263

N. TORFS, "De met scheiding van goederen gehuwde meewerkende echtgenoot: veroordeeld tot gratis werk?”, TBBR 2006, (270) 274. 264

Luik 17 februari 2015, JLMB 2016, 9; L. VOET, "Vorderingen tussen partners omtrent investeringen in en genot van een onroerend goed" in G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 30, Brugge, Die Keure, 2017, (147) 171-179. 265

J. GOEMAERE, “Les comptes entre époux: les clauses de présomption”, in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (33) 36. 266

F. DEGUEL, “L’enrichissement sans cause et les relations affectives devant les cours d’appel”, TBBR 2016, (102) 110-111; B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 645. 267

Cass. 22 april 1976, Arr.Cass. 1976, 949, JT 1977, 98, Jurim Pratique 2014, 173, noot M.VAN MOLLE, Pas. 1976, I, 914, RCJB 1978, 127, noot C. RENARD, Rec.gén.enr.not. 1977, 317, RNB 1977, 297 en RW 1976-77, 993, noot H. CASMAN.


67

Een andere toepassing is te vinden in het vonnis van 30 juni 2014 van de rechtbank van eerste aanleg

te Luik. De rechter becijferde hoeveel beide echtgenoten hadden bijgedragen in de lasten van het

huwelijk. Hij kwam tot het besluit dat de man net iets meer bijdroeg dan de vrouw, wat begrijpelijk

was aangezien de man ook ongeveer 20 procent meer verdiende. De vrouw stond bovendien in voor

het onderhoud van de kinderen en droeg zo ook nog bij in natura. Daarbovenop bewees de vrouw

dat ze met eigen middelen een onverdeelde bouwgrond aankocht, de bouw van het huis financierde

en een groot deel van de lening terugbetaalde. Aangezien de vrouw al voldoende bijdroeg,

overstegen deze investeringen de bijdragen in de lasten. De man was duidelijk verrijkt, aldus de

rechtbank. De vrouw had recht op de terugbetaling van de helft van de aankoopsom van de

bouwgrond, de helft van de kosten van de bouwwerken en de helft van de maandelijkse afbetalingen

van de lening die ze alleen droeg (verminderd met de helft van de maandelijkse afbetalingen die de

man alleen had afbetaald).268

120. Wanneer de investeringen de bijdragen in de lasten van het huwelijk niet overstijgen, kan

geen sprake zijn van een ongerechtvaardigde verrijking. De wettelijke bepaling over de bijdragen in

de lasten van het huwelijk (art. 221 BW) vormt dan de rechtvaardiging waardoor de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking niet kan slagen.269 Anderen argumenteren dan weer dat er in dit geval

geen echte verarming heeft plaatsgevonden.270

c. Vermoeden in huwelijkscontract

121. In principe moet diegene die beweert bevrijd te zijn, dat bewijzen (art. 1315, lid 2 BW). Deze

regel geldt ook voor bijdragen in de lasten van het huwelijk. Elke echtgenoot moet dus bewijzen dat

hij zijn bijdrageplicht vervuld heeft, tenzij het huwelijkscontract een vermoeden bevat en zo de

bewijslast omkeert.271

122. Het huwelijkscontract vermeldt quasi altijd het vermoeden dat de bijdragen van dag tot dag

geleverd zijn. Het wordt bijvoorbeeld op deze manier geformuleerd: “Iedere echtgenoot draagt bij in

de lasten van het huwelijk naar zijn vermogen. Iedere echtgenoot wordt geacht zich van deze

268

Rb. Luik 30 juni 2014, RTDF 2015, 888. 269

J. BAECK, “Over het ongerechtvaardigd karakter van de ongerechtvaardigde verrijking” in W. VANBIERVLIET (ed.), Algemeen verbintenissenrecht, Gent, Larcier, 2016, (93) 101; L. STERCKX, “Les comptes entre ex-époux séparés de biens relatifs au financement d'un immeuble indivis: de l'absence d'enrichissement à la présence d'une cause”, RNB 2013, (434) 437. 270

Rb. Luik 30 juni 2014, RTDF 2015, 888; B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 645-648. 271

J. GOEMAERE, “Les comptes entre époux: les clauses de présomption”, in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (33) 36-37.

68

plicht dag na dag gekweten te hebben zonder ertoe gehouden te zijn enig kwijtschrift of bewijs te

vragen van of te verschaffen aan de andere echtgenoot”.272 Zonder aan de primaire

huwelijksverplichtingen te raken (art. 212, lid 2 BW), modaliseren de partijen enkel de uitvoering.273

Dit vermoeden verhindert niet dat de ene echtgenoot achterstallige bijdragen van de andere vordert.

Het vermoeden en de bijhorende omkering van de bewijslast heeft wel zijn nut bij de vordering tot

achterstallige bijdragen én bij de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.

123. Volgens CASMAN geeft het vermoeden de intentie weer van de echtgenoten om achteraf

geen afrekening op te stellen. Het blijft wel een weerlegbaar vermoeden waartegen elke echtgenoot

het tegenbewijs kan leveren. Ongeacht de clausule kan de ene echtgenoot steeds vorderen dat de

andere echtgenoot achterstallige bijdragen betaalt, voor zover hij kan bewijzen dat de ander niet aan

zijn bijdrageplicht heeft voldaan.274 De bijdrageplicht (art. 221 BW) is immers van dwingend recht

(art. 212, lid 2 BW). Het is dus niet toegestaan om contractueel af te wijken en de ene echtgenoot vrij

te stellen van zijn bijdrageplicht of de andere echtgenoot afstand te laten doen van zijn recht op

bijdrage. Een echtgenoot die niet naar vermogen heeft bijgedragen, kan bij de ontbinding niet vrijuit

gaan.275

124. Het vermoeden heeft een omkering van de bewijslast tot gevolg. De echtgenoot moet niet

langer bewijzen dat hij zelf zijn bijdrageplicht vervuld heeft, want er wordt vermoed dat hij correct

heeft bijgedragen. De bewijslast ligt bij de echtgenoot die meent dat de ander te weinig bijdragen

heeft betaald.276 De echtgenoot-investeerder die zich op ongerechtvaardigde verrijking beroept,

moet niet bewijzen dat zijn investeringen de bijdragen in de lasten van het huwelijk overschrijden,

aangezien de clausule in het huwelijkscontract doet vermoeden dat hij correct heeft bijgedragen. Het

is de echtgenoot die zich tegen de ongerechtvaardigde verrijking verzet die het vermoeden moet 272

H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, (238) 261. 273

J. GOEMAERE, “Les comptes entre époux: les clauses de présomption”, in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (33) 41. 274

H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, (238) 261; J. GOEMAERE, “Les comptes entre époux: les clauses de présomption”, in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (33) 41-42. 275

D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 191; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 70; J.L. RENCHON, “Et encore la clause-type de règlement de comptes insérée dans les contrats de mariage de séparation de biens pure et simple!”, RTDF 2013, (1003) 1007-1008. 276

Antwerpen 4 november 2009, Not.Fisc.M. 2011, 87, noot P. TAELMAN, RTDF 2011 (samenvatting), 787, RW 2012-13, 465 en T.Fam. 2010, 190, noot C. DECLERCK; J. GOEMAERE, “Les comptes entre époux: les clauses de présomption”, in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (33) 40-41.

69

weerleggen. Die laatste moet aantonen dat de investeringen binnen de bijdragen in de lasten van het

huwelijk vallen.277

2.2 Huwelijkscontract

125. Wanneer de partijen contractueel zijn overeengekomen dat de verarmde onvergoed moet

blijven, vormt het contract een rechtvaardigingsgrond waardoor de ongerechtvaardigde verrijking

geen toepassing meer vindt. Zo luidt de algemene regel.278 Echtgenoten gehuwd onder scheiding van

goederen hebben per definitie een huwelijkscontract gesloten. Er kan geargumenteerd worden dat

het huwelijkscontract op zich de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking niet mag verhinderen

(a.). Over de clausule die bepaalt dat rekeningen geacht worden van dag tot dag vereffend te zijn

daarentegen zijn rechtspraak en rechtsleer verdeeld (b.).

a. Het huwelijkscontract op zich

126. Sommige rechtspraak ziet in het huwelijkscontract op zich een rechtvaardigingsgrond

waardoor echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen geen vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking kunnen instellen.279 De achterliggende idee is dat de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking vermogensverschuivingen ongedaan maakt, terwijl de echtgenoten

hun eigen vermogens strikt gescheiden zouden moeten houden en er dan geen vermenging

bestaat.280

In een arrest van 30 november 2005 weigerde het hof van beroep te Antwerpen een vergoeding toe

te kennen aan de man die tijdens het huwelijk actief meewerkte in de eigen handelszaak van zijn ex-

echtgenote. Het Hof motiveerde dat als volgt: “Overwegende dat, nu de partijen gehuwd waren

onder het stelsel van de zuivere scheiding van goederen hun relatie, wat de goederen betreft, van

contractuele aard was; dat de vermogensverschuiving zonder oorzaak dan ook geen grondslag kan

uitmaken voor de gevorderde vergoeding, nu deze een subsidiaire rechtsfiguur is die niet kan

277

Bergen 8 juni 2010, Act.dr.fam. 2011, 15, RNB 2011, 352, noot F. DEGUEL en RTDF 2011, 747, noot N. BAUGNIET; Luik 22 september 1999, JT 2000, 777 en RTDF 2001, 515; Rb. Luik 8 november 1993 (tussenvonnis), RTDF 1995, 301 en Rb. Luik 9 september 1996, RTDF 1996, 578. 278

Supra nr. 23. 279

Antwerpen 30 november 2005, NJW 2006, 948, noot G. VERSCHELDEN, RW 2006-07, 882 en T.Not. 2006, 247, noot N. TORFS. 280

A. AYDOGAN, “Vermogensverschuivingen en 'vergoedingen' in stelsels van scheiding der goederen”, T.Not. 2011, (193) 197; A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 285-286.

https://d.docs.live.net/e8464762f4142d1e/masterproef/VERSCHELDEN


70

toegepast worden in een contractuele relatie.” De echtgenoten kiezen bewust voor ‘de koude

uitsluiting’ in hun huwelijkscontract en die wil is de rechtvaardigingsgrond voor de verrijking.281

127. Deze visie lijkt te streng. Als het huwelijkscontract a priori de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking uitsluit, is het nooit mogelijk voor echtgenoten gehuwd onder

scheiding van goederen om hun investeringen te verhalen.282

Het beeld zou dus iets genuanceerder moeten zijn. Het huwelijkscontract op zich mag de vordering

uit ongerechtvaardigde verrijking niet in de weg staan. De situatie is anders wanneer het

huwelijkscontract specifiek een vorderingsmogelijkheid voorziet. In dat geval staat de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking buiten spel omdat niet aan de subsidiariteitsvoorwaarde voldaan is.

De echtgenoot kan zijn investeringen immers verhalen op grond van het contract.283 Daarnaast

kunnen de partijen uitdrukkelijk bedingen dat de verarmde onvergoed moet blijven. Dan vormt het

contract wel degelijk een rechtvaardigingsgrond die de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

verhindert.284

b. Clausule “rekeningen van dag tot dag vereffend”

Het huwelijkscontract bevat heel vaak deze clausule: “Bij ontstentenis van geschreven rekeningen zal

vermoed worden dat de echtgenoten de rekeningen die zij elkaar verschuldigd zijn van dag tot dag

vereffend hebben, inbegrepen deze betreffende de bijdragen in de lasten van het huwelijk en deze

betreffende de vergoeding van het familiaal, het huishoudelijk of het sociaal werk van ieder van

hen”. Dat alle rekeningen van dag tot dag vereffend zijn, gaat veel verder dan een clausule die

bepaalt dat de bijdragen dagdagelijks geleverd zijn.285

Het vermoeden betreffende de bijdragen in de lasten van het huwelijk moet steeds weerlegbaar zijn,

zoals hiervoor aangehaald, aangezien het niet mogelijk is art. 221 BW contractueel te omzeilen. De

discussie gaat hier veeleer over twee specifieke situaties, namelijk over echtgenoten die hun

281

Antwerpen 30 november 2005, NJW 2006, 948, noot G. VERSCHELDEN, RW 2006-07, 882 en T.Not. 2006, 247, noot N. TORFS. 282

B. GENNART en L. TAYMANS, “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, (615) 642; G. VERSCHELDEN, “Vergoeding voor meerwaarde van eigen handelszaak mede gerealiseerd door echtgenoot”, NJW 2006, (949) 949-950. 283

A. VAN DEN BROECK, “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, (263) 286. 284


H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, (238) 262.

https://d.docs.live.net/e8464762f4142d1e/masterproef/VERSCHELDEN


71

inkomsten toch gedeeld hebben of over de ongelijke financiering van een onverdeeld goed.286 Het

vermoeden veronderstelt dat echtgenoten hiervoor dagelijks de nodige verrekeningen hebben

doorgevoerd. In principe moeten er bij ontbinding van het stelsel geen rekeningen meer worden

opgesteld.287

128. Wat als er tijdens het huwelijk een vermogensverschuiving plaatsvond waarvoor geen

rekening werd opgesteld? Is het bij de ontbinding van het stelsel nog mogelijk die

vermogensverschuiving te corrigeren?

Het vermoeden dat de rekeningen tussen echtgenoten van dag tot dag vereffend zijn, is een

weerlegbaar vermoeden.288 Het is mogelijk tegenbewijs te leveren. De echtgenoot die alsnog

vergoeding wil krijgen, kan aantonen dat voor die vermogensverschuiving geen verrekening is

gebeurd.

Hoe die echtgenoot het tegenbewijs moet leveren, is echter betwist.289 Volgens een eerste visie,

waar geen plaats is voor de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking, is tegenbewijs enkel

mogelijk door een geschrift (b.1). De aanhangers van een tweede visie laten toe dat het tegenbewijs

geleverd wordt met alle middelen van recht, waardoor de echtgenoot-investeerder nog steeds een

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kan instellen (b.2). Deze twee visies komen ook terug in

de rechtspraak (b.3).

b.1 De eerste visie: tegenbewijs door geschrift

129. De eerste visie, vertolkt door onder meer PIGNOLET en BAUGNIET, aanvaardt enkel

tegenbewijs aan de hand van een geschrift. Dit blijkt duidelijk uit de formulering “bij ontstentenis van

geschreven rekeningen”. Het geschrift moet aantonen dat de echtgenoot betaald heeft en dat er een

grondslag bestaat om het terug te vorderen van de andere. Enkel met dergelijk geschrift kan de

echtgenoot-investeerder de vermogensverschuiving ongedaan maken. Eigenlijk is dat louter een

bevestiging van artikel 1341 BW: schuldvorderingen tussen echtgenoten gehuwd onder scheiding van

goederen moeten bewezen worden volgens het gemeen recht. Een akte is dus vereist indien de

286

J.L. RENCHON, “Et encore la clause-type de règlement de comptes insérée dans les contrats de mariage de séparation de biens pure et simple!”, RTDF 2013, (1003) 1008. 287

D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 181-182. 288

D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 182. 289

L. STERCKX, “Une histoire sans fin: les comptes entre ex-époux séparés de biens”, RNB 2014, (725) 725-728.

72

schuldvordering 375 EUR te boven gaat. Slechts zelden speelt de morele onmogelijkheid om een

geschrift te verschaffen louter door de huwelijkse staat.290

130. In deze opvatting is geen plaats voor de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Doordat

het huwelijkscontract de mogelijkheid biedt de investeringen te verhalen aan de hand van een

geschrift, is er niet aan de toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking voldaan. Dat kan vanuit verschillende invalshoeken verklaard worden:

Ten eerste vormt het huwelijkscontract, en meer bepaald de clausule die bepaalt dat de rekeningen

van dag tot dag vereffend moeten worden, de rechtvaardigingsgrond die belet dat de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking succesvol is. Het huwelijkscontract heeft immers de bedoeling de

verarmde eiser onvergoed te laten,291 tenzij hij een geschrift kan voorleggen.

De tweede invalshoek situeert zich op het niveau van de verarming. De echtgenoten zijn

overeengekomen dat hun rekeningen geacht worden van dag tot dag te zijn vereffend. Dan kan de

echtgenoot-investeerder nadien niet beweren dat hij verarmd is.292

Bij deze clausule is ten slotte ook niet voldaan aan de subsidiariteitsvoorwaarde. Het

huwelijkscontract voorziet een vorderingsmogelijkheid voor de verarmde eiser. Hij kan zijn

investeringen verhalen door een geschrift voor te leggen. De subsidiariteitsvereiste brengt met zich

mee dat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking moet worden afgewezen indien nog andere

vorderingsmogelijkheden openstaan. Het is immers geen gemakkelijkheidsoplossing voor de

echtgenoot-investeerder die moeilijkheden ondervindt om de andere vordering te bewijzen.293

131. Deze strekking gaat uit van de volgende idee: de contractvrijheid laat echtgenoten toe de

discussies achteraf over de onderlinge rekeningen te beperken of uit te sluiten door een clausule in

hun huwelijkscontract.294 De notaris informeert de toekomstige echtgenoten over de draagwijdte en

290

N. BAUGNIET, “Le renversement de la présomption de ‘comptes au jour le jour’ entre époux séparés de biens”, RTDF 2011, (751) 755; D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 183. 291

Supra nr. 23. 292

D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 187. 293

Supra nr. 38. L. STERCKX, “Les comptes entre ex-époux séparés de biens relatifs au financement d'un immeuble indivis: de l'absence d'enrichissement à la présence d'une cause”, RNB 2013, (434) 438; V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, (7) 14. 294

D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 184.

73

de gevolgen van de clausule.295 Wat de partijen zijn overeengekomen in het contract, moet ook

gerespecteerd worden. De billijkheid kan daaraan geen afbreuk doen.296 Dit komt de rechtszekerheid

ten goede.297 Kortom, de partijen hebben samen een geïnformeerde keuze gemaakt in het

huwelijkscontract en dat strekt hen ook tot wet (art. 1134 BW).

132. De eerste visie heeft juridisch vergaande gevolgen: het vermoeden dat de rekeningen van

dag tot dag vereffend zijn, kan enkel weerlegd worden mits een geschrift. De echtgenoot die geen

geschrift kan voorleggen, zal ook geen beroep kunnen doen op de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking om zijn investeringen te recupereren. De onderliggende idee is het bindend karakter van

het huwelijkscontract.

b.2 De tweede visie: tegenbewijs met alle middelen van recht

133. Het vermoeden dat rekeningen van dag tot dag vereffend worden, is weerlegbaar en

daarvoor is volgens de tweede visie geen geschrift vereist. Hoewel vermogensverschuivingen

frequent voorkomen tijdens de duur van het huwelijk,298 stellen de echtgenoten slechts zelden een

geschrift op. Een geschrift eisen om een vergoeding te krijgen, zoals de eerste visie doet, maakt het

vermoeden de facto onweerlegbaar en de echtgenoot-investeerder zal quasi nooit zijn investering

vergoed zien.299 Om deze onbillijke gevolgen het hoofd te bieden, pleiten de aanhangers van de

tweede visie voor een mildere toepassing.

Bovendien schiet de clausule haar doel voorbij: het zou de vereffening moeten vergemakkelijken

aangezien de rekeningen van dag tot dag vereffend zijn. De vele processen-verbaal van

295

N. BAUGNIET, “Le renversement de la présomption de ‘comptes au jour le jour’ entre époux séparés de biens”, RTDF 2011, (751) 755; H. CASMAN, “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, (238) 265; V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, (7) 20-21.  296

V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, (7) 10-12. 297

N. BAUGNIET, “Le renversement de la présomption de ‘comptes au jour le jour’ entre époux séparés de biens”, RTDF 2011, (751) 755-756; D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 191. 298

Supra nr. 104 e.v. 299

F. DEGUEL, “L’enrichissement sans cause et les relations affectives devant les cours d’appel”, TBBR 2016, (102) 105 ; Y.H. LELEU, "La présomption de règlement de comptes à défaut de comptes écrits" in P. DE PAGE, A. CULOT en I. DE STEFANI (eds.), Le contrat de séparation des biens. Risques actuels et perspectives nouvelles, Limal, Anthemis, 2012, (89) 89-90.

74

moeilijkheden en zwarigheden en de vonnissen en arresten die erop volgen, spreken dat echter

tegen.300

134. LELEU, P. DE PAGE en DEGUEL redeneren dus op een andere manier. Het vermoeden dat de

rekeningen van dag tot dag vereffend zijn, kan weerlegd worden met alle middelen van recht, tenzij

uit een geschrift blijkt dat geen restitutie moet plaatsvinden. Bijgevolg staat het vermoeden een

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking niet in de weg.301

135. De volgende redenering gaat achter de tweede visie schuil: het Cassatiearrest van 17

september 2007 dat gaat over het gemeenschapsstelsel, wordt uitgebreid naar het stelsel van

scheiding van goederen. Het Hof besliste in deze zaak dat echtgenoten in hun huwelijkscontract wel

degelijk de modaliteiten van het bewijs kunnen vastleggen en dus ook een vermoeden kunnen

invoeren dat de rekeningen van dag tot dag vereffend worden. Het moet echter wel mogelijk blijven

tegenbewijs te leveren en verrekeningen door te voeren.302

Het Cassatiearrest gebruikt algemene bewoordingen en artikel 1390 BW stelt dat de regels van het

wettelijk stelsel moeten toegepast worden bij gebreke van bijzondere overeenkomsten. Dat laat toe

om de beslissing door te trekken naar het stelsel van scheiding van goederen. Tegenbewijs moet

steeds mogelijk zijn. Door een geschrift te eisen, wordt het vermoeden de facto onweerlegbaar en

dat is in strijd met het Cassatiearrest.303

136. RENCHON, nochtans een aanhanger van de mildere visie, bekritiseert de verwijzing naar het

Cassatiearrest over het gemeenschapsstelsel.304 Hij interpreteert de clausule op een andere manier,

300

Y.H. LELEU, "La présomption de règlement de comptes à défaut de comptes écrits" in P. DE PAGE, A. CULOT en I. DE STEFANI (eds.), Le contrat de séparation des biens. Risques actuels et perspectives nouvelles, Limal, Anthemis, 2012, (89) 97-98. 301

P. DE PAGE, “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in A. DELIEGE, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, B. LAMBRECHTS en J. MIGNON, La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, (203) 215; P. DE PAGE en I. DE STEFANI, “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, (III.2.1-1) III.2.3-26; F. DEGUEL, “Les (clauses relatives aux) comptes entre ex-époux séparés de biens et l'enrichissement sans cause”, RNB 2011, (356) 363-364. 302

Cass. 17 september 2007, Arr.Cass. 2007, 1639, Juristenkrant 2007 (weergave R. VASSEUR), afl. 159, 1, NJW 2007, 797, noot G. DE MAESENEIRE, Pas. 2007, 1523, RTDF 2008 (samenvatting), 562, noot - , RTDF 2008, 1300, RW 2007-08, 534, noot J. DU MONGH en C. DECLERCK en T.Fam. 2008, 72, noot K. BOONE. 303

P. DE PAGE, “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in A. DELIEGE, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, B. LAMBRECHTS en J. MIGNON, La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, (203) 213-215; P. DE PAGE en I. DE STEFANI, “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, (III.2.1-1) III.2.3-23 - III.2.3-26; F. DEGUEL, “Les (clauses relatives aux) comptes entre ex-époux séparés de biens et l'enrichissement sans cause”, RNB 2011, (356) 361-362. 304

J.L. RENCHON, “Et encore la clause-type de règlement de comptes insérée dans les contrats de mariage de séparation de biens pure et simple!”, RTDF 2013, (1003) 1011. Zie ook: C. DECLERCK, "Secundair huwelijksvermogensstelsel" in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2011, Antwerpen, Intersentia, (15) 55-57; D. PIGNOLET, “Kan het beding van dag tot dag

75

met respect voor de inzichten van professor GREGOIRE die de clausule in het leven riep. “Bij gebrek

aan geschreven rekeningen” betekent enkel dat het vermoeden zijn uitwerking verliest wanneer de

echtgenoten wel een geschreven rekening hebben opgesteld. De echtgenoten kennen dan exact het

verschuldigde saldo en de rekeningen wordt niet langer vermoed van dag tot dag vereffend te zijn.

Als een geschreven rekening ontbreekt en het vermoeden wel nog speelt, moet de echtgenoot-

investeerder kunnen weerleggen dat de rekeningen reeds verrekend zijn volgens het gemeen

bewijsrecht. Een echtgenoot die over een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking beschikt, zal

het tegenbewijs kunnen leveren met alle middelen van recht overeenkomstig art. 1348, lid 2, 1°

BW.305

137. Samengevat, geven LELEU, P. DE PAGE en DEGUEL de clausule een draagwijdte die ze niet

heeft op basis van een arrest dat niet over het stelsel van scheiding van goederen gaat. RENCHON

komt tot hetzelfde resultaat door de clausule een andere interpretatie te geven. Het vermoeden dat

bepaalt dat de rekeningen geacht worden van dag tot dag vereffend te zijn, moet niet weerlegd

worden aan de hand van een geschrift. Het gemeen bewijsrecht is van toepassing, waardoor de

echtgenoot die over een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking beschikt het vermoeden met

alle middelen van recht kan weerleggen.

b.3 De rechtspraak

138. Ook in de rechtspraak zijn de verschillende visies terug te vinden over het al dan niet

toelaten van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking bij de clausule dat de rekeningen

dagelijks vereffend zijn.

139. Het hof van beroep te Bergen houdt vast aan de eerste visie. Een vrouw tekende beroep aan

tegen het vonnis waarin de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking werd toegestaan. Ze was

immers van mening dat de clausule in het huwelijkscontract het onmogelijk maakte om na de

echtscheiding nog rekeningen op te stellen over de verzekeringsuitkering en de investeringen aan het

onroerend goed. Het Hof gaf haar gelijk. Het vermoeden uit artikel 6 van het huwelijkscontract dat

de rekeningen van dag tot dag vereffend zijn, is weerlegbaar. Overeenkomstig het artikel, moet het

tegenbewijs geleverd worden met een geschrift. In casu legde de man geen enkel geschrift voor. Er

was ook geen plaats voor de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Ten eerste zou dat in strijd

zijn met de bewoordingen van het huwelijkscontract dat afrekeningen uitsluit bij gebrek aan

uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden geredigeerd/begrepen” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia, 2012, (181) 187-189; V. WYART, “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, (7) 12-13. 305

J.L. RENCHON, “Et encore la clause-type de règlement de comptes insérée dans les contrats de mariage de séparation de biens pure et simple!”, RTDF 2013, (1003) 1008-1010.

76

geschrift. Ten tweede is de wil van de partijen, uitgedrukt in het huwelijkscontract, een

rechtvaardigingsgrond waardoor de toepassingsvoorwaarde ‘gebrek aan rechtvaardiging’ niet

vervuld is.306 De hoven van beroep te Gent en Antwerpen oordeelden ook al in die zin.307

140. Het hof van beroep te Luik daarentegen is soepeler. In het arrest van 11 maart 2015 was de

situatie als volgt: een vrouw die zeventien jaar in de bakkerij van haar man had gewerkt zonder een

vergoeding te ontvangen, vroeg het hof haar vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in te

willigen. Artikel 2 van het huwelijkscontract bevatte het vermoeden dat de rekeningen van dag tot

dag vereffend waren. Het hof vermeldde dat dit vermoeden weerlegbaar is en achtte de vordering

uit ongerechtvaardigde verrijking mogelijk, evenwel zonder verdere motivering. “C’est à tort que le

premier juge a rejeté la théorie de l’enrichissement sans cause en se basant sur l’absence d’écrit

produit par A.R. pour rapporter la preuve de sa créance contrairement aux termes de l’article 2 du

contrat de mariage…”. De toepassingsvoorwaarden voor de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking bleken vervuld te zijn dus kende het Hof een vergoeding toe.308

b.4 Besluit

141. Weinig echtgenoten zijn op de hoogte van de gevolgen van de clausule dat bij gebreke aan

geschrift, de rekeningen geacht worden van dag tot dag vereffend te zijn. Bij de echtscheiding

probeert de echtgenoot-investeerder zijn investering een vergoeding te krijgen en wordt dan met de

neus op de feiten geduwd: de rechtspraak die de strenge visie hanteert, zal bij gebrek aan geschrift

geen vergoeding toekennen. Een hervorming van het stelsel van scheiding van goederen zou een

oplossing kunnen aanreiken. Minister van Justitie Koen Geens heeft al geopperd dat een

correctiemechanisme in het stelsel van scheiding van goederen wenselijk zou zijn.309 Heldere

clausules over het lot van de investeringen gedaan tijdens het huwelijk met scheiding van goederen,

zijn al een eerste stap in de goede richting en komen de rechtszekerheid ten goede.310

Ondertussen moet de rechtspraak echter verder met de clausule die vandaag in de meeste

huwelijkscontracten is opgenomen. De soepele tweede visie volgens RENCHON verdient dan de

306

Bergen 8 juni 2010, Act.dr.fam. 2011, 15, RNB 2011, 352, noot F. DEGUEL, RTDF 2011, 747, noot N. BAUGNIET. 307

Gent 25 februari 2016, TEP 2016, 481; Antwerpen 22 december 1997, T.Not. 1999, 390. 308

Luik 11 maart 2015, TBBR 2016, 94, noot F. DEGUEL. Zie ook: Luik 2 oktober 2012, RNB 2013, 430, noot L. STERCKX; Rb. Nijvel 20 juni 2013, RTDF 2013, 996. 309

https://www.koengeens.be/news/2016/12/10/samen-uit-samen-thuis-ook-na-een-echtscheiding Zie ook: K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 376. 310

N. BAUGNIET en P. VAN DEN EYNDE, “Les comptes relatifs aux investissements pour l’acquisition, la conservation, la rénovation ou l’amélioration du logement familial” in P. DE PAGE, A CULOT en I. DE STEFANI (eds.), Le contrat de séparation des biens. Risques actuels et perspectives nouvelles, Limal, Anthemis, 2012, (127) 136-138.

https://www.koengeens.be/news/2016/12/10/samen-uit-samen-thuis-ook-na-een-echtscheiding

77

voorkeur. Tijdens elk huwelijk onder scheiding van goederen ontstaat toch een zekere vermenging

van de goederen,311 terwijl de echtgenoten zich zelden de moeite getroosten een geschrift op te

stellen.312 Stel dat de echtgenoot-investeerder enkel een vergoeding kan ontvangen door een

geschrift voor te leggen, dan is in het gros van de gevallen geen vergoeding verschuldigd. Het kan

niet de bedoeling zijn van de notaris om toekomstige echtgenoten op dergelijke wijze in de val te

lokken. De echtgenoot die over een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking beschikt, moet het

vermoeden met alle middelen van recht kunnen weerleggen (art. 1348, lid 2, 1° BW). De formulering

“Bij gebrek aan geschreven rekeningen” wijst de echtgenoten er wel op dat het steeds voordeliger is

een rekening op te stellen. Dan hoeft de echtgenoot-investeerder immers geen beroep te doen op de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.

2.3 Andere rechtvaardigingsgronden

142. Onterecht wordt de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking soms afgewezen omwille

van de huwelijksband zelf313 of gevoelens van affectie en solidariteit314. Net zoals bij feitelijk

samenwonenden kan de huwelijksband op zich de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking niet in

de weg staan. Het is enkel de context waarbinnen de vermogensverschuiving heeft

plaatsgevonden.315

143. De verarming is ook niet ongerechtvaardigd wanneer de verarmde de wil had om definitief

een vermogensverschuiving tot stand te brengen.316 Die vrije wil verhindert dat de verarmde later

een beroep kan doen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking om de

vermogensverschuiving ongedaan te maken. Op die grond wees het hof van beroep te Luik de

vordering af van een man die met zijn spaargeld het grootste deel van de onverdeelde woning had

gefinancierd. Het hof baseerde zich op de wil op het ogenblik van de authentieke akte: de

echtgenoten wilden elk voor de helft onverdeeld eigenaar zijn, ondanks de ongelijke financiering. De

vordering was dus niet gegrond.317

311

Supra nr. 104 e.v. 312

Y.H. LELEU, "La présomption de règlement de comptes à défaut de comptes écrits" in P. DE PAGE, A. CULOT en I. DE STEFANI (eds.), Le contrat de séparation des biens. Risques actuels et perspectives nouvelles, Limal, Anthemis, 2012, (89) 89-90. 313

Brussel 29 juni 2006, LIPA 2010, Jurispr.I.B.1.a.2.-1 en RTDF 2007, 848. 314

Luik 19 december 2007, RRD 2007, 263. 315

Supra nr. 64. L. STERCKX, “Les comptes entre ex-époux séparés de biens relatifs au financement d'un immeuble indivis: de l'absence d'enrichissement à la présence d'une cause”, RNB 2013, (434) 440. 316

Supra nr. 25. 317

Luik 2 oktober 2012, RNB 2013, 430, noot L. STERCKX.

78

De investering van kapitaal in een onverdeeld onroerend goed wordt niet gekwalificeerd als bijdrage

in de lasten van het huwelijk.318 De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking wordt dus niet

geweigerd op basis van de bijdrage in de lasten (art. 221 BW), maar eventueel wel door de vrije wil

van de verarmde. Bij de aankoop van een onverdeelde gezinswoning hebben de echtgenoten steeds

de keuze om hun eigendomsaanspraken te verdelen volgens hun aandeel in de financiering.

Wanneer de ene meer bijdroeg in de financiering en de echtgenoten toch elk voor de helft

onverdeeld eigenaar worden, blijkt daaruit de wil om een vermogensverschuiving te bewerkstelligen.

Die vermogensverschuiving is ook definitief, want als de echtgenoot-investeerder vergoed wilde

worden, was hij nooit akkoord gegaan met een 50/50 verdeling of had hij een voorbehoud

gemaakt.319

144. Ook de wettelijk samenwonende partner die zijn investeringen wil verhalen, zal moeten

aantonen dat geen van deze rechtvaardigingsgronden bestaat.320

3. Subsidiariteit

145. Een echtgenoot doet tijdens het huwelijk een investering die de andere echtgenoot ten

goede komt. Hij krijgt er spijt van eens het huwelijk op zijn einde loopt en wil die investering

ongedaan maken. De echtgenoot-investeerder kan er op verschillende manieren voor zorgen dat de

ander het bedrag moet terugbetalen. Hij kan aantonen dat het een schenking was die hij

ondertussen herroepen heeft (3.1). Ofwel heeft hij ten tijde van het huwelijk een lening toegestaan

die de andere echtgenoot nog steeds niet terugbetaald heeft (3.2). Hebben deze rechtsgronden kans

op slagen in praktijk? Hoe verhouden ze zich tot de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking (3.3)?

3.1 Schenking

146. Een echtgenoot die zijn investering vergoed wil zien, zal vaak motiveren dat zijn investering

een schenking was en die vervolgens herroepen.321 Art. 1096 BW bepaalt immers dat schenkingen

318

Supra nr. 115. 319

L. STERCKX, “Les comptes entre ex-époux séparés de biens relatifs au financement d'un immeuble indivis: de l'absence d'enrichissement à la présence d'une cause”, RNB 2013, (434) 440-442. 320

Rb. Oost-Vlaanderen (afdeling Gent) 28 april 2015, TGR/TWVR 2015, 251; C. GOUX, “Enrichissement sans cause, concubinage et cohabitation légale: conséquences de la loi réglant la cohabitation légale sur l’application de l’action de in rem verso”, TBBR 2001, (4) 30. 321

J.L. RENCHON, “Le sort des apports des époux à la communauté conjugale en régime de séparation de biens pure et simple” in C. BIQUET-MATHIEU, A. DELIEGE, P. LECOCQ, Y.-H. LELEU en M. VANWIJCK-ALEXANDRE (eds.), Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, Larcier, 2005, (443) 453-454; J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik,

79

tussen echtgenoten, tijdens het huwelijk gedaan anders dan bij huwelijkscontract, steeds herroepen

kunnen worden. De wetgever wilde echtgenoten die schenkingen deden in een vlaag van

verliefdheid of na chantage beschermen tegen zichzelf.322

Het volstaat dat de schenking tijdens het huwelijk plaatsvond, de herroeping kan nog na de

ontbinding van het huwelijk gebeuren. De loutere wilsuiting, uitdrukkelijk of stilzwijgend, is

voldoende om de schenking te herroepen. Niettemin moet de wil met zekerheid vaststaan. Dat is

zeker het geval wanneer de echtgenoot-investeerder na de echtscheiding zijn investering expressis

verbis terugvordert voor de notaris of de rechter. De schenker hoeft hiervoor geen redenen op te

geven. Hij kan zijn recht op een volstrekt willekeurige wijze uitoefenen zonder aan controle van de

rechter onderhevig te zijn.323

De herroeping heeft terugwerkende kracht, waardoor de andere echtgenoot het bedrag moet

terugbetalen.324

147. De echtgenoot-investeerder kan zijn investering op die manier recupereren op voorwaarde

dat hij het bewijs kan leveren van de schenking. Daar situeert zich het grootste probleem. Ten eerste

slaagt de echtgenoot-investeerder er vaak niet in zijn animus donandi te bewijzen, ook al kan het

bewijs met alle middelen van recht geleverd worden.325 Ten tweede spelen de bewijsregels uit het

gemeen contractenrecht de echtgenoot parten.326 Een rechtshandeling die 375 EUR te boven gaat

moet overeenkomstig art. 1341 BW bewezen worden aan de hand van een akte.327 In praktijk kan hij

vaak geen akte voorleggen om dat bewijs van de schenking, een rechtshandeling, te leveren.

Rechtsfeiten daarentegen, met inbegrip van de ongerechtvaardigde verrijking, kunnen met alle

middelen van recht bewezen worden.328 Een echtgenoot-investeerder die er niet in slaagt de lening

Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 57; L. VOET, "Vorderingen tussen partners omtrent investeringen in en genot van een onroerend goed" in G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 30, Brugge, Die Keure, 2017, (147) 153. 322

M. VAN QUICKENBORNE, "Art. 1096 B.W" in Comm.Erf., 1991, afl. 5. 323

W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 698-700; M. PUELINCKX-COENE, R. BARBAIX en N. GEELHAND, “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-2011”, TPR 2013, (175) 640-641 en 644. 324

W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 700; M. VAN QUICKENBORNE, "Art. 1096 B.W" in Comm.Erf., 1991, afl. 5. 325

L. VOET, "Vorderingen tussen partners omtrent investeringen in en genot van een onroerend goed" in G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 30, Brugge, Die Keure, 2017, (147) 153-154. 326

J.L. RENCHON, "Les comptes entre époux séparés de biens relatifs à leurs immeubles indivis et propres" in R. BOURSEAU, J. GOEMAERE, J.L. RENCHON, J. CLESSE, Y.H. LELEU en G. DEBOUCHE, La liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, (45) 57. 327

B. ALLEMEERSCH, I. SAMOY, en W. VANDENBUSSCHE, “Overzicht van rechtspraak - Het burgerlijk bewijsrecht”, TPR 2015, (597) 906. 328

P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1114.

80

te bewijzen, zal zijn vordering dan maar baseren op de ongerechtvaardigde verrijking. De vordering

uit ongerechtvaardigde verrijking is echter geen deus ex machina om artikel 1341 BW te omzeilen. De

rechter zal niet altijd geneigd zijn de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in ondergeschikte

orde te aanvaarden, zo blijkt uit het Cassatiearrest van 5 juni 2015.329

3.2 Lening

148. Indien de ene echtgenoot erin slaagt te bewijzen dat zijn investering slechts een lening was,

zal de andere echtgenoot het nominaal gefinancierde bedrag vermeerderd met intresten moeten

terugbetalen.330 Ook feitelijk samenwonenden doen geregeld beroep op een lening om de

vermogensverschuiving ongedaan te maken.

149. De eiser die de terugbetaling vordert, zal overeenkomstig art. 1315 BW het bewijs moet

leveren van de lening. Daarbij moet een onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds het bewijs

van de leningsovereenkomst en anderzijds het bewijs van de overhandiging van de gelden waardoor

de leningsovereenkomst tot stand komt. De overhandiging van de gelden is een rechtsfeit dat met

alle middelen van recht kan bewezen worden. Voor de leningsovereenkomst zelf daarentegen gelden

de regels van bewijs van rechtshandelingen waardoor een lening die 375 EUR te boven gaat in

principe met een akte moet aangetoond worden (art. 1341 BW).331 Een schriftelijk bewijs is niet

vereist wanneer er een begin van bewijs door geschrift is (art. 1347 BW) of een onmogelijkheid om

zich een schriftelijk bewijs te verschaffen (art. 1348 BW). Dan kan het bewijs geleverd worden door

middel van getuigen en vermoedens.332 De nauwe affectieve banden tussen feitelijk

samenwonenden volstaan in principe niet om te gewagen van morele onmogelijkheid. De eiser moet

specifieke omstandigheden aanvoeren die zonder enige twijfel verhinderden dat een geschrift werd

opgesteld.333

Net zoals bij de schenking, is het niet de bedoeling dat de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

bewijsproblemen met betrekking tot de lening opvangt.

329

Infra nr.152. 330

A. VERBEKE, Goederenverdeling bij echtscheiding, Antwerpen, Maklu, 1991, 293. 331

Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839; J. HERBOTS, S. STIJNS, E. DEGROOTE, W. LAUWERS en I. SAMOY, “Lening”, TPR 2002, (671) 676; L. VOET, "Vorderingen tussen partners omtrent investeringen in en genot van een onroerend goed" in G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 30, Brugge, Die Keure, 2017, (147) 151-152. 332

L. VOET, "Vorderingen tussen partners omtrent investeringen in en genot van een onroerend goed" in G. VERSCHELDEN (ed.), Rechtskroniek voor het notariaat 30, Brugge, Die Keure, 2017, (147) 152. 333

Supra nr. 102. Antwerpen 14 januari 2015, T.Not. 2015, 839.

81

3.3 Verhouding met ongerechtvaardigde verrijking

150. Is het nog wenselijk voor de eiser om zijn investering als een lening of schenking te

kwalificeren en pas in ondergeschikte orde de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking op te

werpen?

151. Sinds het Hof van Cassatie op 27 september 2012 besliste dat de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking een waardenschuld is, levert dat een grotere vergoeding op. Daar

waar bij een lening en een herroepen schenking slechts het nominale bedrag moet terugbetaald

worden, moet de rechter de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking herwaarderen tot op de dag

van de uitspraak. De rechter kan de echtgenoot-investeerder laten delen in de meerwaarde die het

onroerend goed heeft opgebracht.334

152. Bovendien loopt de eiser nog het risico dat niet alleen de hoofdvordering, maar ook de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking wordt afgewezen. Het Cassatiearrest van 5 juni 2015 gaat

over een leningsovereenkomst, maar is evengoed van toepassing op een schenking. Het hof van

beroep te Gent oordeelde dat de echtgenoot-investeerder niet voldoende bewijs leverde van de

lening en ook de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking werd afgewezen. Het Hof van Cassatie

bevestigde.335 De achterliggende idee is dat de subsidiariteitsvoorwaarde niet vervuld is. De

echtgenoot-investeerder beschikte nog over een andere actiemogelijkheid, in casu een lening. Dat hij

er niet in slaagde bewijs te leveren van de lening, doet hieraan geen afbreuk. De vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking is geen wondermiddel dat bewijsproblemen bij de hoofdvordering

verhelpt.336

De kans bestaat dus dat ook de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking wordt afgewezen, zoals

het hof van beroep te Gent in deze zaak terecht besliste. Het hof van beroep te Luik is een andere

mening toegedaan. Het hof besliste zonder enige motivering dat “si un prêt n'est pas établi, il y a lieu

d'examiner s'il n'y a pas eu enrichissement sans cause dans le chef de l'appelant”.337

334

Infra nr. 159. 335

Cass. 5 juni 2015, Pas. 2015, 1496 en RW 2016-17 (samenvatting), 225. 336

Supra nr. 38. 337

Luik 24 januari 2012, JLMB 2012, 743, noot F. DEGUEL; J. LAMBRECHTS en A. MARISSENS, “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke samenwoning”, T.Fam. 2017, (4) 19.

82

C. Gevolgen

153. Rechters doen niet altijd uitspraak over de vergoeding, maar laten de begroting over aan de

notaris.338 Toch is het belangrijk eens stil te staan bij de werkwijze voor de begroting.

154. Het Hof van Cassatie kwalificeerde de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking als

waardenschuld en dat houdt in dat de rechter de verarming en verrijking moet begroten op de dag

van de rechterlijke uitspraak. Zowel waardevermeerderingen als waardeverminderingen die het goed

sinds de investering ondergaan heeft, moeten in aanmerking worden genomen.339 Het bedrag van de

vergoeding is vervolgens gelijk aan het kleinste bedrag van de verrijking en de verarming.340 Hoe

wordt de vergoeding dan concreet begroot?

1. Waardevermeerdering op de dag van de rechterlijke uitspraak

155. De verweerder is verrijkt wanneer een investering van de verarmde341 toekomt aan zijn

vermogen. Het is ook niet betwist dat de meerwaarde aan een goed een verrijking uitmaakt.342 De

verrijking bestaat dus uit het nominale bedrag dat de verarmde investeerde en de meerwaarde die

het goed ingevolge de investering heeft opgebracht343 tot de dag van de uitspraak van de rechter of

van de vereffening-verdeling door de notaris344.

156. In principe gaat de rechter op zoek naar het bedrag van de verrijking en van de verarming

afzonderlijk om uiteindelijk het kleinste bedrag toe te kennen aan de verarmde.345

De rechter zal in praktijk niet én de verrijking én de verarming becijferen, maar hij beperkt zich tot

het kleinste bedrag. Tussen feitelijk samenwonenden of echtgenoten gehuwd onder scheiding van

goederen rijzen voornamelijk betwistingen over investeringen in onroerende goederen of een

338

Luik 24 januari 2012, JLMB 2012, 743, noot F. DEGUEL; Luik 22 september 1999, JT 2000, 777 en RTDF 2001, 515; Rb. Luik 30 juni 2014, RTDF 2015, 888. 339

Gent 4 februari 2016, T.Not. 2016, 295; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 272-273 en 369. 340

Supra nr. 46. 341

Supra nr. 54 e.v. en 104 e.v. 342

Supra nr. 13; N. BAUGNIET, “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF 2010, (372) 383. 343

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 525-526. 344

Cass. 27 september 2012, Act.dr.fam. 2013, 46, noot D. PIGNOLET, Arr.Cass. 2012, 2040, JT 2012, 763, noot Y.H. LELEU, JT 2013, 399, noot -, JLMB 2013, 377, Pas. 2012, 1746, concl. A. HENKES, RTDF 2013, 512 en 514, noot M. VAN MOLLE, RW 2014-15 (samenvatting, 701, TBBR 2014, 409; T.Fam. 2013, 177, noot C. DECLERCK en T.Not. 2013, 508. 345

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 60-61, nr. 47

83

handelszaak. Dat zijn specifieke situaties waarin de verrijking vaak toeneemt in de loop der tijd

omdat het onroerend goed of de handelszaak een meerwaarde genereert. In de regel is de

meerwaarde groter dan de investeringen die de verarmde heeft gedaan. Dan zal de verarming

kleiner zijn of gelijk aan de verrijking.346 Stel dat de ene 10.000 EUR investeert om een zolderruimte

in te richten in de woning die exclusief aan de ander toebehoort. Wanneer de totale waarde van de

woning daardoor met 20.000 EUR toeneemt, is de verarming het kleinste bedrag en zal de rechter

daarop focussen. Uitzonderlijk is de rechter van mening de verrijking kleiner is dan de verarming.347

Het kan zijn dat de ene 10.000 EUR investeert, maar dat de totale waarde van de woning slechts met

5.000 EUR stijgt. Dan begroot de rechter enkel de verrijking, nl. het kleinste bedrag.

Voor het verdere verloop wordt verondersteld dat de verarming het kleinste bedrag uitmaakt. De

berekening van de verarming heeft het meest voeten in de aarde. De eerste methode is juridisch

correcter, maar moeilijk in gebruik. De berekening volgens de tweede methode is heel wat

eenvoudiger. De verarming is meteen ook het te restitueren bedrag.

157. De eerste methode om de verarming te berekenen bestaat erin het bedrag vast te stellen op

het ogenblik van de vermogensverschuiving en vervolgens compensatoire intresten toe te kennen.

De eiser is verarmd van zodra hij een investering doet die toekomt aan de verweerder.348 De

verarming bedraagt dus zeker het nominale bedrag dat de eiser heeft geïnvesteerd. Vervolgens moet

de rechter dat nominale bedrag herwaarderen tot de dag van de rechterlijke uitspraak. Dat vereist

dat hij voor de berekening van de compensatoire intresten ten eerste rekening houdt met de inflatie.

Ten tweede moet de rechter ook de rente indachtig zijn die het geld had kunnen opbrengen als de

verarmde het had belegd in plaats van het te laten toekomen aan de verrijkte.349

De rechter komt tegemoet aan de inflatie door het bedrag van de verarming te indexeren350. Wat de

rente betreft, is de rente van een belegging zonder risico, zoals een staatsobligatie, het best geschikt.

De rente stijgt samen met de duur van de obligatie en VAN MOLLE raadt aan een staatsobligatie met

een looptijd van tien jaar als uitgangspunt te nemen. Op het ogenblik van de vermogensverschuiving

is het natuurlijk onmogelijk in te schatten hoe lang de relatie stand gaat houden. De rente is aldus de

346

Rb. Gent 28 juni 2005, T.Not. 2005, 464. 347


V. SAGAERT, "Ongerechtvaardigde verrijking en gewijzigde omstandigheden", TPR 2001, (583) 585; S. STIJNS, Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 27. 349

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 527. Zie ook: D. PIGNOLET, “Évaluation de la créance issue de l’enrichissement sans cause”, Act.dr.fam. 2015, (130) 132-133. 350

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/consumptieprijzen/

http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/consumptieprijzen/

84

rente die op het ogenblik van de vermogensverschuiving werd toegestaan bij een staatsobligatie met

een looptijd van tien jaar.351

Het hof van beroep te Luik, dat onder meer uitspraak moest doen over de herwaardering, vond deze

methode het meest coherent. Meer bepaald hadden de echtgenoten, gehuwd onder scheiding van

goederen, 2.806.190 BEF (69.563,63 EUR) van de onverdeelde rekening gebruikt om aandelen op

naam van de vrouw te kopen. De vrouw oefende het beroep van veearts uit en de statuten van de

vennootschap bepaalden dat enkel veeartsen aandeelhouder konden worden. De helft van de

gebruikte gelden van de onverdeelde rekening, 34.781,81 EUR, behoorde toe aan de man, terwijl de

aandelen exclusief eigendom waren van de vrouw. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

werd als volgt begroot: het nominale bedrag van 34.781,81 EUR werd vermeerderd met een intrest

van 5%. De rechter had die intrestvoet naar billijkheid bepaald en het omvatte het verlies aan

koopkracht door de inflatie en het rendement dat het bedrag zou opgebracht hebben als de man het

kon beleggen in een financieel product zonder risico. De rente was verschuldigd vanaf de

vermogensverschuiving.352

158. Deze berekeningswijze sluit mijns inziens best aan bij de idee van de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking. In het kader van aansprakelijkheid besliste het Hof van Cassatie al

herhaaldelijk dat “de regel dat de rechter de schade moet ramen op het ogenblik van de uitspraak,

hem niet verbiedt het hoofdbedrag van de vergoeding te berekenen op een vroeger tijdstip, zo hij

van mening is dat de schade op dat ogenblik al vaststond en voor begroting vatbaar was en bijgevolg

tot herstel aanleiding kon geven, noch om in dat geval op dat bedrag compensatoire interesten toe

te kennen om de bijkomende schade wegens het uitstel van betaling van het hoofdbedrag te

vergoeden”.353 Bij blijvende arbeidsongeschiktheid houdt dat in dat het hoofdbedrag vaststaat op de

consolidatiedatum en op dat bedrag worden compensatoire intresten toegekend.354 Deze

rechtspraak kan doorgetrokken worden naar de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking, ook een

waardenschuld.355 Op het ogenblik dat de verarmde zijn investering doet, dus bij de

vermogensverschuiving, staat het bedrag van de verarming al vast. Het hoofdbedrag mag op het

351

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 527-528. Zie ook: D. PIGNOLET, “Évaluation de la créance issue de l’enrichissement sans cause”, Act.dr.fam. 2015, (130) 132-133. 352


Cass. 7 september 2005, Arr.Cass. 2005,1571, Pas. 2005, 1576 en RW 2008-09 (samenvatting), 275, noot -; Cass. 13 september 2000, Arr.Cass. 2000, 1346, AJT 2000-01, 297, Bull. 2000, 1320, JT 2001, 104, R. Cass. 2000, 302, RGAR 2001, 13.343, RW 2001-02, 1133, TAVW 2000, 33 en Verkeersrecht 2001, 22. 354

Cass. 13 september 2000, Arr.Cass. 2000, 1346, A.J.T. 2000-01, 297, Bull. 2000, 1320, JT 2001, 104, R. Cass. 2000, 302, RGAR 2001, 13.343, RW 2001-02, 1133, TAVW 2000, 33 en Verkeersrecht 2001, 22. 355

P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1129 en 1607.

85

tijdstip van de vermogensverschuiving berekend worden, mits de rechter vervolgens compensatoire

intresten toekent om bijkomende schade wegens het uitstel van betaling te vergoeden. Samen

genomen is de schade dan begroot op het ogenblik van de uitspraak. Het valt niet te ontkennen dat

het ingewikkeld is de intresten te berekenen. Daarom opteerde het hof van beroep te Luik ook voor

een intrestvoet ex aequo et bono.356

159. De tweede methode is eenvoudiger te gebruiken, wat de rechtszekerheid ten goede komt.

De rechter herwaardeert het bedrag, rekening houdend met waardevermeerderingen van het

onroerend goed waarin het bedrag geïnvesteerd werd.357 Ofwel wordt een gerechtsdeskundige

aangesteld om de meerwaarde te berekenen, ofwel wordt de verkoopprijs gebruikt, verminderd met

de uitgaven.358

De eiser heeft een bedrag geïnvesteerd in een onroerend goed waardoor hij verarmd is. Dat

onroerend goed had al een zekere waarde op het ogenblik van de verarming. Ondertussen is de

waarde van dat onroerend goed gestegen. Het is eenvoudig het geïnvesteerde bedrag te

herwaarderen door het geïnvesteerde bedrag te vermenigvuldigen met de waarde van het

onroerend goed op het ogenblik van de rechterlijke uitspraak en te delen door de waarde die het

onroerend goed had bij de verarming.359

Het arrest van het Hof van Beroep te Gent van 4 februari 2016 kan dienen als voorbeeld. Twee

feitelijk samenwonende partners kochten een perceel grond in onverdeeldheid. De man had wel de

volledige aankoopsom en de kosten betaald, samen goed voor 35.933,29 EUR. Samen bouwden ze er

een woning op. De man betaalde de volledige aankoopsom terwijl hij slechts voor de helft eigenaar

was. De helft van de aankoopsom, namelijk 17.966,65 EUR, kwam ten goede aan de vrouw, die voor

de helft eigenaar was, maar niet de helft van de aankoopsom had voldaan. Het Hof achtte de

voorwaarden voor de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking vervuld en boog zich vervolgens

over de vraag van herwaardering. De deskundigen aangesteld door de eerste rechter schatten de

356


C. DECLERCK, "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden gewaardeerd?", T.Fam. 2013, (178) 179. 358

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 526; Luik 2 maart 2005, JT 2005, 557, LIPA 2010, Jurispr.I.B.1.b.-1 en RTDF 2007, 826. 359

Vgl. Luik 11 december 2014, JLMB 2016, 4; C. DECLERCK, "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden gewaardeerd?", T.Fam. 2013, (178) 179; S. SEYNS, "Samenwoningsvermogensrecht" in W. PINTENS en C. DECLERCK, Patrimonium 2016, Brugge, Die Keure, 2016, (43) 59-61.

Waarde op ogenblik uitspraak

Geïnvesteerde bedrag x

Waarde op ogenblik verarming

86

waarde van de grond op 85.000 EUR en het Hof oordeelt dat de man de helft daarvan, 42.500 EUR,

kan recupereren.360

Dezelfde formule kan ook gebruikt worden bij de feiten die aan de grondslag lagen van het

Cassatiearrest van 27 september 2012. De man had voor 600.000 BEF werken gefinancierd, waarna

het onroerend goed 4.800.000 BEF waard was. Omdat de man investeerde in een onverdeeld

onroerend goed, komt de helft van zijn investering toe aan de vrouw. Hij is dus verarmd voor

300.000 BEF. Enkele jaren later werd het verkocht voor 8.000.000 BEF. Het bedrag van de verarming

(300.000) vermenigvuldigd met de waarde op het ogenblik van de rechterlijke uitspraak (8.000.000)

en gedeeld door de waarde op de dag van de verarming (4.800.000), is in totaal 500.000 BEF of

12.394,68 EUR. Het hof van beroep rondde het bedrag af naar 12.394,50 EUR.361

In beide voorbeelden ging het om een onverdeeld onroerend goed. In dat geval moet een

tweestapsredenering gemaakt worden. Eerst wordt de waarde van het onroerend goed verdeeld

volgens de eigendomsaanspraken uit de titel. Meestal zal elke echtgenoot of feitelijk samenwonende

partner voor de helft eigenaar zijn. Vervolgens zal de verrijkte de verarmde moeten vergoeden

volgens de maatstaven zoals hierboven aangereikt.362

VAN MOLLE formuleert het anders. Hij stelt zich de vraag welk deel van de meerwaarde of de

verkoopprijs van het onroerend goed aan de verarmde zou toekomen indien de

eigendomsaanspraken gelijk liepen met de financiering. Eerst wordt berekend volgens welk

percentage elke partner heeft bijgedragen in de financiering van de aankoop of de werken.

Vervolgens wordt hetzelfde percentage toegepast op de verkoopprijs of de waarde van het

onroerend goed op de dag van de rechterlijke uitspraak.363 Reeds in 2008 had het hof van beroep te

Luik dergelijke redenering gemaakt. In die zaak hadden de man en de vrouw een woning gebouwd op

een onverdeelde bouwgrond. De kostprijs bedroeg 4.163.221 BEF. 2.539.066 BEF werd gefinancierd

360

Gent 4 februari 2016, T.Not. 2016, 295. 361

Concl. A. HENKES bij Cass. 27 september 2012, Pas. 2012, 1746. 362

N. BAUGNIET, “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF 2010, (372) 377. 363

M. VAN MOLLE, “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, (516) 526-527 en 529.

8 000 000

300 000 x = 500 000

4 800 000

85 000

17 966,65 x = 42 500

35 933,29

87

door een lening, de overige 1.624.155 BEF door eigen middelen van de vrouw. De rechter kwam tot

het besluit dat de vrouw zeventig procent van de financiering op zich had genomen, namelijk

1.624.155 BEF eigen middelen en de helft van de lening. Bijgevolg had ze ook recht op zeventig

procent van de actuele waarde van de woning.364

Bij de variant op de tweede methode die VAN MOLLE voorstaat, is een tweestapsredenering niet

nodig. De waarde van het onroerend goed wordt omgedeeld volgens het percentage in de

financiering. P. DE PAGE bekritiseert deze werkwijze omdat het de eigendomsaanspraken uit de titel

miskent, wat niet overeenstemt met de wil van de partijen.365 Het is ook aangewezen een duidelijk

onderscheid te bewaren tussen de eigendomsaanspraken en de financiering.366

160. De tweede methode die het nominale bedrag van de verarming herwaardeert in functie van

de waardevermeerdering, is veel eenvoudiger te berekenen dan de compensatoire intresten in de

eerste methode. Toch rijst de vraag of de partner of echtgenoot wel recht heeft op de meerwaarde

van het goed waarin hij geïnvesteerd heeft. Het is immers niet zeker dat de investerende partner of

echtgenoot het geld anders ook in onroerend goed zou belegd hebben. De tweede methode stelt de

verarming gelijk aan de verrijking die de investeerder is misgelopen mocht hij dezelfde investering

uitsluitend in eigen voordeel hebben gedaan.367 De verarming van de eiser is dan altijd gelijk aan de

verrijking van de verweerder, waardoor een toepassingsvoorwaarde voor de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking verdwijnt.368 Bovendien kwalificeert het Hof van Cassatie de

schuldvordering enkel als waardenschuld zonder dat daaruit afgeleid kan worden dat het principe

van “vergoeding gelijk aan het kleinste bedrag van de verrijking en de verarming” op de helling

staat.369

Toch zal de tweede methode in praktijk doorgang vinden omdat ze eenvoudig is in gebruik. De

rechtszekerheid kan er alleen maar baat bij hebben. Ook het gecasseerde arrest had deze methode

aangewend en het Hof van Cassatie verbrak het niet.

364

Luik 22 oktober 2008, Act.dr.fam. 2010, 89, noot C. DECLERCK en D. PIGNOLET, Not.Fisc.M. 2010, 231, noot C. DECLERCK, RTDF 2010, 366, noot N. BAUGNIET, TBBR 2009, 414, noot Y. LELEU en F. DEGUEL en T.Not. 2011, 234. 365

P. DE PAGE, “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in A. DELIEGE, P. DE PAGE, I. DE STEFANI, B. LAMBRECHTS en J. MIGNON, La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, (203) 216-217. 366

Supra nr. 101. 367

Y.H. LELEU, “La réévaluation des créances d’enrichissement sans cause entre ex-époux séparés de biens”, JT 2012, (763) 764. 368

A. AYDOGAN, “Vermogenverschuivingen en 'vergoedingen' in stelsels van scheiding der goederen”, T.Not. 2011, (193) 200. 369

D. PIGNOLET, “Wijzigt het arrest van het Hof van Cassatie van 27 september 2012 de waarderingsregels van schuldvorderingen in scheidingsstelsels?” in W. PINTENS en C. DECLERCK (eds.), Patrimonium 2013, Antwerpen, Intersentia, 2013, (155) 160-161.

88

161. Sommige auteurs trekken voor de begroting van de vergoeding tussen echtgenoten gehuwd

onder scheiding van goederen de parallel met art. 1435 BW.370 Dit is m.i. naast de kwestie omdat 1)

de vergoedingsrekeningen en de vergoeding wegens ongerechtvaardigde verrijking toch een aantal

verschillen vertonen, 2) hun historiek verschillend is en 3) een betere aansluiting bestaat met de

vergoedingsrekeningen tussen de eigen vermogens van het wettelijk stelsel.

Art. 1435 BW is van toepassing op vermogensverschuivingen tussen een eigen vermogen en het

gemeenschappelijk vermogen in het gemeenschapsstelsel. Hoewel de vergoedingsrekeningen in het

gemeenschapsstelsel gebaseerd zijn op de figuur van de ongerechtvaardigde verrijking,371 zijn toch

grote verschillen op te merken. Ten eerste mag de vergoeding niet kleiner zijn dan de verarming van

het vergoedingsgerechtigde vermogen (art. 1435 BW), ook al is goed waarin geïnvesteerd werd

minder waard geworden.372 De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking daarentegen geeft

aanleiding tot een vergoeding gelijk aan het kleinste bedrag van de verarming óf de verrijking. Ook

waardeverminderingen hebben invloed op de uiteindelijke vergoeding. Ten tweede blijft

nominalisme bij vergoedingsrekeningen de regel. Er wordt enkel een uitzondering voorzien voor

bedragen die hebben gediend voor de verkrijging, instandhouding of verbetering van een goed. Dan

wordt wel rekening gehouden met de waardevermeerdering op het ogenblik van de ontbinding of,

indien het goed al verkocht is, op het ogenblik van de verkoop van het goed.373 Nadien brengt de

vergoeding intrest op (art. 1436, lid 2 BW). Sinds het Cassatiearrest van 27 september 2012 wordt de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking als een waardenschuld gekwalificeerd. Dat houdt in dat

de vergoeding wordt vastgesteld op het ogenblik van de rechterlijke uitspraak, wat dus ook na de

ontbinding van het stelsel kan zijn. Die ex-echtgenoot kan nog participeren in de meerwaarde

gegenereerd na de ontbinding van het stelsel, terwijl dat in het gemeenschapsstelsel niet mogelijk

370

Y.H. LELEU, “La réévaluation des créances d’enrichissement sans cause entre ex-époux séparés de biens”, JT 2012, 763-766 . 371



P. DE PAGE en I. DE STEFANI, “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, Jurispr. VI.-16-19; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 306-308.

89

is.374 Ten derde verleent art. 1435 BW ook een vergoeding voor een vermogensverschuiving die

gewild was en niet alleen bij ongerechtvaardigde verrijking.375

De historiek van de vergoedingsrekeningen in het gemeenschapsstelsel enerzijds en de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking anderzijds is ook verschillend. De schuld die het gemeenschappelijk

vermogen verschuldigd is aan een eigen vermogen of omgekeerd, is nooit gekwalificeerd als

waardenschuld, integendeel. In oude Cassatierechtspraak werd geoordeeld dat het vergoedingsrecht

een geldschuld uitmaakte waardoor de vergoeding bestond uit het nominale bedrag, vastgesteld op

het ogenblik van de vermogensverschuiving zelf. Tussenkomst van de wetgever was nodig om de

herwaarderingsregel van art. 1435 BW tot stand te brengen.376 Voor de vergoeding bij

ongerechtvaardigde verrijking vloeit de herwaardering voort uit de kwalificatie als waardenschuld

door het Hof van Cassatie.

Sluiten vermogensverschuivingen tussen echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen of

tussen feitelijke samenwoners trouwens niet beter aan bij vermogensverschuivingen tussen de eigen

vermogens van het wettelijk stelsel? Het stelsel van scheiding van goederen en de feitelijk

samenwonenden kennen geen gemeenschappelijk vermogen. Schuldvorderingen tussen eigen

vermogens worden ook in het gemeenschapsstelsel behandeld volgens het gemeen

verbintenissenrecht (art. 1341-1348 BW).377

Het argument om art. 1435 BW naar analogie toe te passen op echtgenoten gehuwd onder scheiding

van goederen, is art. 1390 BW. Volgens dat artikel zijn de regels van het wettelijk stelsel het gemeen

recht bij gebreke van een bijzondere overeenkomst. Wanneer het huwelijkscontract zwijgt over

vergoedingsregels, moet de herwaardering uit art. 1435 BW toepassing vinden, eerder dan het

algemene begrip ‘waardenschuld’.378 Deze stelling wordt terecht bekritiseerd omdat het het

374

D. PIGNOLET, “Wijzigt het arrest van het Hof van Cassatie van 27 september 2012 de waarderingsregels van schuldvorderingen in scheidingsstelsels?” in W. PINTENS en C. DECLERCK (ed.), Patrimonium 2013, Antwerpen, Intersentia, 2013, (155) 162. 375

A. AYDOGAN, “Vermogenverschuivingen en 'vergoedingen' in stelsels van scheiding der goederen”, T.Not. 2011, (193) 201. 376

C. DECLERCK, "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden gewaardeerd?", T.Fam. 2013, (178) 179.  377

P. DE PAGE en I. DE STEFANI, “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, Jurispr. VI.-21; W. PINTENS, C. DECLERCK, J. DU MONGH en K. VANWINCKELEN, Familiaal vermogensrecht, Antwerpen, Intersentia, 2010, 208. 378

Y.H. LELEU, “La réévaluation des créances d’enrichissement sans cause entre ex-époux séparés de biens”, JT 2012, (763) 765.

90

onderscheid tussen gemeenschapsstelsels en scheidingsstelsels en hun onderliggende filosofie

miskent.379

Om de vergoeding bij ongerechtvaardigde verrijking te begroten, is art. 1435 BW overbodig. Om de

voorgaande redenen moet de begroting van de vergoeding bij ongerechtvaardigde verrijking als een

afzonderlijk systeem beschouwd worden. De investerende partner of echtgenoot kan delen in de

meerwaarde van het goed waarin hij geïnvesteerd heeft, zonder verwijzing naar art. 1435 BW.

2. Waardevermindering op de dag van de rechterlijke uitspraak

162. Het goed waarin de verarmde investeerde, ondergaat niet noodzakelijk een

waardevermeerdering tot op de dag van de rechterlijke uitspraak. Bij een investering in een

onroerend goed of een handelszaak is dat vaak wel het geval. Evengoed kan de partner-investeerder

verarmd zijn omdat hij aandelen van een beloftevolle onderneming aankocht op naam van de

ander.380 De relatie loopt stuk en de partner-investeerder wil die vermogensverschuiving ongedaan

maken. Indien de onderneming ondertussen financiële moeilijkheden ondervindt, zal de waarde van

die aandelen op het ogenblik van de rechterlijke uitspraak lager zijn dan bij de

vermogensverschuiving.381 De verrijking bestaat uit de actuele waarde, terwijl de partner-

investeerder wel verarmd is ten belope van het hogere bedrag dat hij oorspronkelijk uitgaf. Het

uitgangspunt blijft dat de vergoeding gelijk is aan het kleinste bedrag van de verrijking of de

verarming. Bijgevolg zal de rechter in deze casus focussen op de verrijking om de vergoeding te

begroten. Dat de verarmde op die manier niet volledig vergoed wordt, strookt met de idee achter de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Die beoogt het evenwicht tussen de twee vermogens te

herstellen, maar strekt er niet toe de verarmde volledig te vergoeden.382

163. Daarnaast is het mogelijk dat de verarmde heeft geïnvesteerd in een gebruiksgoed waarvan

de waarde afneemt in de loop der tijd. De ene partner heeft bijvoorbeeld de auto betaald die

eigendom is van de andere. De verarming bestaat uit de aankoopprijs, de verrijking uit de actuele,

lagere waarde van de auto. Voor de begroting houdt de rechter dan rekening met de verrijking, het

kleinste bedrag. Of de verarmde überhaupt nog een vergoeding kan krijgen, hangt af van de duur van

379

C. DECLERCK, "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden gewaardeerd?", T.Fam. 2013, (178) 180. 380

Zie bv. Luik 18 februari 2015, Act.dr.fam. 2015, 128, noot D. PIGNOLET. 381

Indien de onderneming heel succesvol is en de aandelen wel in waarde zijn gestegen, verwijs ik naar het onderdeel ‘waardevermeerdering op het ogenblik van de rechterlijke uitspraak’. 382

Luik 18 februari 2015, Act.dr.fam. 2015, 128, noot D. PIGNOLET; V. SAGAERT, "Ongerechtvaardigde verrijking en gewijzigde omstandigheden", TPR 2001, (583) 587.

91

de relatie. De investering kan inmiddels al veelvuldig gebruikt en dus ‘afgeschreven’ zijn, waardoor

helemaal geen vergoeding meer verschuldigd is.383

383

P. DE PAGE, "Le patrimoine des cohabitants et les difficultés en résultant - La cohabitation de fait" in P. DE PAGE en A. CULOT (eds.), Cohabitation légale et cohabitation de fait : aspects civils et fiscaux, Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2008, (7) 19.


92

V. Verzorging door een familielid

164. Wie jarenlang instond voor de verzorging van een familielid, zal de kosten ervan vergoed

willen zien. Aangezien de vergoeding meestal niet contractueel vastgelegd is, steunt de

zorgverstrekker zich op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.384 Twee casussen worden in

dit hoofdstuk behandeld: een kind wordt opgevoed door zijn grootouders (A.) of een kind neemt zijn

hulpbehoevende ouder in huis (B.). Na een korte inleiding (1.) wordt telkens nagegaan of de

toepassingsvoorwaarden vervuld zijn (2.). Het is belangrijk te weten wie precies verrijkt of verarmd is

(2.1) en voor de verrijking en verarming mag uiteraard geen rechtvaardigingsgrond bestaan (2.2).

Aan de subsidiariteitsvoorwaarde is voldaan mits de zorgverstrekker niet als zaakwaarnemer kan

beschouwd worden (2.3). De laatste stap is de vergoeding berekenen (3.).

A. Verhaal van een derde op een onderhoudsplichtige

1. Inleiding

165. Kleinkinderen kunnen om allerlei redenen hun intrek nemen bij een grootouder. Nochtans

oefenen de ouders het ouderlijk gezag uit en het recht van materiële bewaring is daar een

component van. De ouders bekleed met het ouderlijk gezag moeten kunnen bepalen waar het kind

verblijft. Wanneer het kind bij een grootouder woont, heeft die grootouder enkel de feitelijke

materiële bewaring. Het recht van materiële bewaring in hoofde van de ouders is dan geschorst,

maar zij behouden het beslissingsrecht over het kind.385

Doordat de kinderen bij de grootouders wonen, kunnen de ouders hun onderhoudsplicht (art. 203

BW) niet in natura uitoefenen. Het zijn de grootouders die instaan voor huisvesting, het

levensonderhoud, de gezondheid, het toezicht, de opvoeding, de opleiding en de ontplooiing van de

kinderen. Voor de grootouders staat bijgevolg een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking open

om de gemaakte kosten te verhalen op de ouders. De grootouders worden als een derde beschouwd

die zich kunnen richten tegen de onderhoudsplichtige ouders.

384

B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 329. 385

A. DE WOLF en F. APS, “Rechtsbescherming bij materiële bewaring van een kind door een derde”, EJ 2004, (54) 54 en 63.

93

Dit onderdeel zal voornamelijk handelen over grootouders die hun kleinkind in huis nemen, al is het

natuurlijk ook mogelijk dat een ander familielid de zorg voor het kind op zich neemt.386

2. Toepassingsvoorwaarden

2.1 Verrijking, verarming en het verband ertussen

166. Wanneer kleinkinderen intrekken bij hun grootouders, staan zij in voor hun opvoeding,

opleiding en onderhoud. De grootouders zijn verarmd door de uitgaven die ze deden terwijl de

ouders die eigenlijk hadden moeten dragen. Er bestaat immers een hiërarchie binnen de

onderhoudsverplichtingen. De onderhoudsplicht van de ouders primeert op deze van de

grootouders.387

Op grond van art. 205 en 207 BW zijn bloedverwanten in de rechte lijn jegens elkaar

onderhoudsplichtig. Grootouders moeten dus instaan voor het levensonderhoud van hun

kleinkinderen. Deze onderhoudsverplichting omvat alles wat noodzakelijk is om een menswaardig

bestaan te leiden, zoals voeding, kleding, huisvesting, verwarming, redelijke ontspanning, medische

verzorging… Dit levensonderhoud wordt wel slechts toegestaan naar verhouding van de behoeften

van het kleinkind en van het vermogen van de grootouder (art. 208 BW). Behoeftigheid is essentieel

om deze gemeenrechtelijke onderhoudsverplichting te activeren.388

Luidens art. 203, §1 BW moeten ouders naar evenredigheid van hun middelen zorgen voor de

huisvesting, het levensonderhoud, de gezondheid, het toezicht, de opvoeding, de opleiding en de

ontplooiing van de kinderen. Dit is een bijzondere onderhoudsverplichting die alleen bestaat in

hoofde van de ouders ten opzichte van hun kinderen. Het geeft kinderen het recht de

levensstandaard van hun ouders te delen, zonder dat de kinderen behoeftig moeten zijn. Deze

verplichting duurt tot de opleiding van de kinderen voltooid is en loopt indien nodig door na de

meerderjarigheid.389

386

Rb. Antwerpen 24 juni 1966, RW 1966-67, 604; Vred. Aarlen 22 december 1978, Jur.Liège 1980, 261. 387

Luik 13 oktober 2010, JDJ 2011, 41; Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427; Vred. Fontaine-l'Evêque 5 februari 2009, RRD 2008, 508; S. BROUWERS, “De verplichting van de ouders hun kinderen levensonderhoud, opvoeding en opleiding te verschaffen”, TPR 2007, (503) 543; A. HEYVAERT, Het personen- en gezinsrecht ont(k)leed, Gent, Mys en Breesch, 2001, 260; G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 248-251. 388

G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 205-211. 389

G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 211-235.

94

Sinds het Cassatiearrest van 16 maart 1995390 is algemeen aanvaard dat de gemeenrechtelijke

onderhoudsverplichting secundair is. De onderhoudsverplichting van de ouders primeert. Deze

hiërarchie heeft 2 gevolgen: 1) Wanneer het kind bij zijn ouders verblijft, maar de ouders over

onvoldoende middelen beschikken om volledig in het levensonderhoud van hun kind te voorzien,

kunnen ze de grootouders aanspreken.391 2) De grootouders die de kosten voor het levensonderhoud

van hun kleinkind op zich hebben genomen omdat het kleinkind bij hen inwoont, kunnen die kosten

verhalen op de ouders.

Een onderhoudsplichtige die in lagere rang gehouden is, heeft verhaal tegen een

onderhoudsplichtige in hogere rang. De grootouders die slechts een gemeenrechtelijke

onderhoudsverplichting hebben, kunnen zich dus richten tegen de ouders met een bijzondere

onderhoudsverplichting. De rechtsgrond is de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.392

167. De rechtspraak is van oordeel dat een grootouder die kosten van huisvesting of

levensonderhoud van een kleinkind op zich neemt, verarmd is. De ouder daarentegen is verrijkt

omdat hij in principe deze kosten had moeten dragen.393 Een bevrijding van een last of een

vermindering van verplichtingen is traditioneel een vorm van verrijking.394

168. Om voor het verleden een vergoeding te vragen is de rechtsgrond de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking, niet art. 203, §1 BW. Voor het vredegerecht van Pâturages vorderden

de grootouders onderhoudsgeld op grond van art. 203 BW in naam van hun kleindochter Sabrina. De

vrederechter wees deze vordering af wegens gebrek aan belang (art. 17 en 18 Ger.W.). Omdat de

grootouders volledig voorzagen in de noden van Sabrina en haar aan niets ontbrak, kon Sabrina ook

geen onderhoudsgeld vragen van haar ouders. De vrederechter benadrukte wel dat het resultaat

390

Cass. 16 maart 1995, Arr.Cass. 1995, 309, Bull. 1995, 319, Div. Act. 1996, 28, noot E. DE WILDE D'ESTMAEL, JT 1995 (verkort), 517, Pas. 1995, I, 319, R. Cass. 1995, 306, noot J. GERLO, RW 1995-96, 743, noot J. ROODHOOFT, RTDF 1997, 415 en T.Not. 1996, 277, noot. 391

Cass. 20 februari 1964, Pas. 1964, I, 656; Vred. Brasschaat 3 september 2002, RW 2002-03, 631; J. GERLO, Onderhoudsgelden, Deurne, Kluwer, 1994, 135-136. 392

Bergen 13 januari 2014, RTDF 2015, 382; Luik 13 oktober 2010, JDJ 2011, 41; Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427; Vred. Fontaine-l'Evêque 5 februari 2009, RRD 2008, 508; Vred. Westerlo 26 februari 2007, NJW 2007, 420, noot G. VERSCHELDEN en T.Vred. 2007, 338, noot N. DANDOY; G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 254; A. DE WOLF en F. APS, “Rechtsbescherming bij materiële bewaring van een kind door een derde”, EJ 2004, (54) 63. 393

Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427; Vred. Fontaine-l'Evêque 5 februari 2009, RRD 2008, 508. 394

Supra nr. 13.


95

anders zou geweest zijn, mochten de grootouders een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

hebben ingesteld tegen onderhoudsschuldenaren in eerste rang.395

De situatie is anders voor toekomstige kosten die de grootouders zullen hebben bij de opvoeding en

het onderhoud van hun kleinkind. Grootouders die de materiële bewaring hebben met instemming

van de ouders of op grond van een rechterlijke beslissing, hebben recht op een vergoeding van de

ouders, vanaf de dag waarop de vergoeding gevorderd wordt. Deze vordering is wel gesteund op art.

203 BW.396

169. Art. 203, §1 BW is van toepassing op juridische ouders. Tegen hen kan de grootouder zich

richten om de kosten voor huisvesting en levensonderhoud te verhalen, omdat ouders in eerste rang

gehouden zijn onderhoud te verschaffen. In een zaak voor de vrederechter van Fontaine-l’Evêque

stelde de grootmoeder ook een vordering in tegen de stiefvader, echtgenoot van de moeder, maar

niet de juridische vader van het kleinkind. De vrederechter was van oordeel dat er geen

onderhoudsplicht bestond in hoofde van de stiefvader die de onderhoudsplicht van de grootmoeder

kon ‘absorberen’.397 Er bestaat inderdaad enkel een bijzondere onderhoudsplicht voor de

langstlevende echtgenoot of langstlevende wettelijk samenwonende partner van de juridische ouder

(art. 203, §3, lid 1 BW).398 De grootmoeder kan de stiefvader niet op zijn onderhoudsplicht wijzen

zolang de moeder nog leeft. Aangezien de stiefvader de kosten voor huisvesting en levensonderhoud

niet moest dragen, kan de grootmoeder de door haar gemaakte kosten ook niet terugvorderen van

hem. De stiefvader is niet verrijkt.

2.2 Gebrek aan juridische rechtvaardiging

170. Ook hier mag geen rechtvaardigingsgrond voor handen zijn: indien de grootouders louter

uitvoering geven aan een natuurlijke verbintenis of handelen uit animus donandi, zal de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking niet slagen.399

171. Het Hof van Beroep te Gent wees de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking van een

grootmoeder af omwille van animus donandi in een arrest van 24 april 2003. Een grootmoeder

395

Vred. Pâturages 27 november 1996, JLMB 1997, 1586. 396

Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427; S. BROUWERS en M. GOVAERTS, "Alimentatievorderingen" in Recht en praktijk, Mechelen, Kluwer, 2015, 593; A. DE WOLF en F. APS, “Rechtsbescherming bij materiële bewaring van een kind door een derde”, EJ 2004, (54) 64. 397

Vred. Fontaine-l'Evêque 5 februari 2009, RRD 2008, 508. 398

G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 235-236. 399

Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427; S. BROUWERS en M. GOVAERTS, "Alimentatievorderingen" in Recht en praktijk, Mechelen, Kluwer, 2015, 592-593.

96

haalde haar toen achtjarige kleindochter uit een weeshuis en nam haar in huis. Ze meende bijgevolg

recht te hebben op de terugbetaling van alle kosten van opvoeding en onderhoud, meer intrest. De

vader was ondertussen overleden en pas na zijn overlijden werd het vaderschap definitief

vastgesteld. De grootmoeder richtte zich dus tegen de vier kinderen die de nalatenschap onder

voorrecht van boedelbeschrijving aanvaard hadden. Het Hof wees de vergoeding echter af omdat de

grootmoeder handelde uit genegenheid. Ze had niet de verplichting haar kleindochter in huis te

nemen. Dat ze gedurende 21 jaar nooit enige bijdrage heeft gevraagd, bewees voldoende het

genegenheidsoogmerk.400

Omgekeerd, een grootouder die vroeger wel reeds aangaf dat hij een vergoeding wenste te krijgen,

handelde niet uit animus donandi. De vrederechter te Zottegem-Herzele ondersteunde dit standpunt

in een vonnis van 4 januari 2012. Twee grootouders namen hun kleinkind in huis na het overlijden

van hun zoon. Ze wilden de kosten die hieraan verbonden waren, verhalen op de moeder van hun

kleinkind. De vrederechter was van mening dat de grootouders ongetwijfeld handelden uit

genegenheid en liefde ten opzichte van hun kleindochter door haar niet aan haar lot over te laten.

Het was echter nooit de bedoeling van de grootouders om de opvang en het onderhoud vrijblijvend

te verzorgen ten opzichte van de moeder, want de grootouders verklaarden aan de politiediensten

dat ze graag een financiële tegemoetkoming wilden krijgen.401

Om de animus donandi van de grootouders te achterhalen, kan een vraag om vergoeding in het

verleden doorslaggevend zijn. Nooit eerder een vergoeding vragen impliceert dat de grootouder

geen vergoeding verwachtte en dus handelde uit vrijgevigheid, zo blijkt uit de aangehaalde

rechtspraak.402 De grootouder heeft het kind dan uit vrije wil opgevangen en onderhouden en die

vrije wil vormt de rechtvaardigingsgrond voor de verarming.403

Naast de vraag om een vergoeding is ook nog een andere factor van belang om de animus donandi

van de grootouder te beoordelen: een grootouder die weigert het kind af te geven aan de ouders,

400

Gent 24 april 2003, TBBR 2005, 284, noot M.D. 401

Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427. 402

Het Hof van Cassatie aanvaardde in 1960 al dat de eerste rechter op grond van feitelijke vermoedens kan oordelen dat er geen afstand werd gedaan van het recht om terugbetaling te vorderen van de uitgaven. Cass. 15 september 1960, Arr. Cass. 1961, 45. B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, noot onder Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, (329) 330. 403

Supra nr. 25.

97

hoewel de ouders het materiële recht van bewaring hebben, geeft blijk van de vrije wil van de

grootouder om het kind te huisvesten, te onderhouden en op te voeden.404

Ook andere familieleden kunnen het kind opvangen en vervolgens een vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking instellen tegen de ouders. Hoe verder de familieband, hoe minder snel

er sprake zal zijn van animus donandi.405

172. Een tweede mogelijke rechtvaardigingsgrond is de natuurlijke verbintenis. Een grootouder

die een kleinkind bepaalde goederen verschaft, kan een natuurlijke verbintenis uitvoeren, los van de

gemeenrechtelijke onderhoudsplicht.406 Eens een natuurlijke verbintenis vrijwillig is uitgevoerd,

kunnen de prestaties niet teruggevorderd worden (art. 1235, lid 2 BW). De grootouder zal geen baat

hebben bij de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking voor prestaties die tot de natuurlijke

verbintenis behoren, aangezien de natuurlijke verbintenis een rechtvaardigingsgrond is. Enkel voor

prestaties die buiten de natuurlijke verbintenis vallen of de natuurlijke verbintenis overstijgen, zal de

grootouder aanspraak kunnen maken op vergoeding.

De vrederechter te Zottegem-Herzele moest zich uitspreken over die problematiek. Zoals hiervoor al

besproken, nam de kleindochter haar intrek bij haar grootouders na het overlijden van haar vader.

De grootouders vorderden nu een vergoeding van haar moeder. Uit de concrete omstandigheden

leidde de vrederechter af dat de grootouders niet vrijwillig een natuurlijke verbintenis zijn

nagekomen. De kleindochter was immers al bijna zeventien jaar en nam een eigen, weloverwogen en

persisterende beslissing om bij haar grootouders in te trekken. Ze was zeker dat ze daar in de best

mogelijke handen was. De vrederechter analyseerde daarvoor de processen-verbaal van de politie.

De rechter vervolgde dat de moeder haar onderhoudsplicht had moeten nakomen, wat niet mogelijk

bleek door de slechte verstandhouding. Dat de grootouders een verplichting op zich nemen die de

schuldenaar niet of niet integraal nakomt, kan niet aanzien worden als de nakoming van een

gewetensplicht welke algemeen en objectief aanvaard is door de maatschappij. Het zakgeld dat de

grootouders elke week aan hun kleinkind gaven, valt wel binnen de natuurlijke verbintenis. In andere

omstandigheden steken grootouders hun kleinkinderen ook iets toe wanneer ze op bezoek komen.407

404

A. DE WOLF en F. APS, “Rechtsbescherming bij materiële bewaring van een kind door een derde”, EJ 2004, (54) 64; E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid”, RW 2009-10, (1084) 1086. 405

E. NORDIN, “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving het onderscheid tussen hulpvaardigheid en vrijgevigheid”, RW 2009-10, (1084) 1086-1087. 406

J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, I.1-6b. 407

Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427.

98

Ook wanneer het kind wordt opgevangen door andere familieleden dan de grootouders, kan de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking doorkruist worden door een natuurlijke verbintenis. Er

wordt algemeen aanvaard dat er een natuurlijke verbintenis bestaat voor het verstrekken van

levensonderhoud in de relatie tussen broer en zus408 en tussen tante of nonkel en nicht of neef.409

2.3 Subsidiariteit

173. De rechtsleer verwijst soms ook naar de zaakwaarneming (art. 1372 e.v. BW) als

rechtsgrond410. Verder in deze masterproef zal blijken dat de toepassingsvoorwaarden van de

zaakwaarneming zeker niet altijd vervuld zijn in familiale relaties411.

3. Gevolgen

174. Wanneer de rechter oordeelt dat alle toepassingsvoorwaarden van de ongerechtvaardigde

verrijking vervuld zijn, moet hij nog het bedrag van de onderhoudsuitkering bepalen.

175. Normaliter bestaat de vergoeding uit het kleinste bedrag van de verrijking en de verarming.

Het is kenmerkend aan de figuur van de ongerechtvaardigde verrijking dat de vergoeding gelijk is aan

de verrijking, zonder groter te zijn dan het bedrag van de verarming.412 De grootouder is verarmd

omdat hij kosten heeft gedragen die volgens de hiërarchie van de onderhoudsschuldenaren aan een

ander toekomen. De ouder op zijn beurt is verrijkt omdat hij diezelfde kosten niet heeft gedragen,

terwijl hij er wel toe verplicht was.413 Het is niet gezegd dat de ouder dezelfde kosten zou hebben

gemaakt voor zijn kind. Evengoed is de financiële situatie van de ouders beter of slechter dan die van

de grootouders en hadden zij meer of minder besteed aan het levensonderhoud, de opvoeding en

opleiding. De verrijking en verarming zijn dus niet noodzakelijk even groot.414

De rechtspraak spreekt zich echter niet uit over de grootte van verrijking en verarming, maar focust

onmiddellijk op het bedrag van de onderhoudsuitkering. De onderhoudsuitkering moet de kinderen

toelaten te delen in de levensstandaard van hun ouders zolang hun opleiding niet voltooid is

408

Brussel 15 november 1983, Limb.Rechtsl. 1984, 131. 409

J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, I.1-6b; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 345. 410

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, I, Brussel, Bruylant, 1962, 895; G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 254; B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 329. 411

Infra nr. 185 e.v. 412

Supra nr. 41. 413

Supra nr. 167. 414

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 61.

99

(obligatio) (art. 203, §1 BW). Daarvoor draagt elke ouder bij in verhouding tot zijn respectieve

aandeel in de samengevoegde middelen (contributio) (art. 203bis, §1 BW).415 In praktijk is de

vergoeding dus gelijk aan de verrijking van de ouders, zonder dat de rechter nagaat hoe groot de

verarming van de grootouders is.

Voor het hof van beroep te Luik vorderde de grootmoeder een vergoeding van 400 EUR per maand,

waarvan 250 EUR ten laste van de vader en 150 EUR ten laste van de moeder. Philippe, haar

kleinkind, woonde bij haar in van 6 augustus 2008 tot 4 november 2009. Het Hof ging eerst na over

welke middelen (art. 203, §2 BW) beide ouders beschikten en kwam tot de constatatie dat die

middelen voldoende waren om in de noden van hun kind te voorzien. De moeder vroeg een

vermindering van haar aandeel in de alimentatie omwille van financiële problemen, maar daar ging

de rechter niet in mee. Aangezien de ouders het globale bedrag van 400 EUR niet aangevochten,

werden ze elk veroordeeld om maandelijks het gevorderde bedrag te betalen. Ook de kinderbijslag

kwam toe aan de grootmoeder voor de periode dat Philippe bij haar verbleef.416

Ook het hof van beroep te Bergen kende een vergoeding toe aan de grootouders. Omdat de

grootouders geen bedrag kleefden op de uitgaven die ze gedaan hadden, paste het Hof de methode

Renard toe om de onderhoudsuitkering te berekenen. Het Hof becijferde op die manier dat de

grootouders een alimentatie van 300 EUR per maand moesten krijgen gedurende de 110 maanden

dat ze voor hun kleinkind instonden. De totale vergoeding zou dan 33.000 EUR bedragen. De eerste

rechter had de vergoeding begroot op 30.300 EUR en dat vonnis werd bevestigd.417

Kortom, de regels en methoden om alimentatie te berekenen zijn hier ook van toepassing.

176. Niet zelden komt ook de kinderbijslag toe aan de grootouders. De ouders worden dan

veroordeeld het bedrag bij ontvangst onmiddellijk aan de grootouders door te storten.418

415

G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 216. 416

Luik 13 oktober 2010, JDJ 2011, 41. 417

Bergen 13 januari 2014, RTDF 2015, 382. 418

Luik 13 oktober 2010, JDJ 2011, 41; Vred. Fontaine-l'Evêque 5 februari 2009, RRD 2008, 508 ; Vred. Westerlo 26 februari 2007, NJW 2007, 420, noot G. VERSCHELDEN en T.Vred. 2007, 338, noot N. DANDOY; A. DE WOLF en F. APS, “Rechtsbescherming bij materiële bewaring van een kind door een derde”, EJ 2004, (54) 64.

100

B. Verhaal van een onderhoudsplichtige op een medeschuldenaar

1. Inleiding

177. Wanneer de gezondheidstoestand van ouderen het niet meer toelaat om alleen te wonen,

zijn verschillende oplossingen denkbaar. Eén kind kan de ouder bijvoorbeeld in huis nemen. Dat kind

wordt dan mantelzorger. Een andere mogelijkheid is dat de ouder naar een rusthuis verhuist, maar

het pensioen volstaat niet altijd om de kosten te dekken. Eén kind springt dus bij om de facturen te

kunnen betalen.419 Wat kan het kind doen indien de ouder geen vergoeding voorzien heeft voor die

prestaties?

Indien de ouder niet behoeftig was en eigenlijk over voldoende middelen beschikte om zelf zijn

verzorging te betalen, zal het kind enkel een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking kunnen

instellen tegen de ouder zelf of zijn nalatenschap.420 Wegens gebrek aan behoeftigheid bestaat

immers geen onderhoudsplicht in hoofde van de descendenten (art. 205 BW). In het geval dat de

ouder wel behoeftig was, maar slechts één onderhoudsschuldenaar instond voor de verzorging, zal

die zich kunnen richten tegen zijn medeschuldenaars (art. 205 BW). Ook hier is de rechtsgrond de

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.421

2. Toepassingsvoorwaarden

2.1 Verrijking, verarming en het verband ertussen

178. De verarming kan ruimer zijn dan de kosten die het kind heeft betaald om een ouder op zijn

oude dag te helpen. Een mantelzorger investeert ook tijd aan de zorgbehoevende waardoor hij zich

minder kan bezighouden met huiselijke of gezinsactiviteiten of met een professionele carrière.422

179. De zorgbehoevende die niet behoeftig is en wordt opgevangen bij één van zijn kinderen, is

verrijkt omdat hij niet of weinig heeft moeten betalen voor zijn verzorging. Toch is het niet de

bedoeling de verrijking gelijk te stellen aan de kostprijs van professionele verzorging die de ouder in

419

Voor cijfergegevens zie Wetsvoorstel (N. LANJRI e.a.) tot wijziging van de regelgeving betreffende de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, voor wat betreft de onderhoudsplicht van kinderen ten aanzien van hun ouders bij opname in een rusthuis, Parl.St. Kamer 2016-17, nr. 54-2401/001, 4-6. 420

K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 316. 421

B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 331. 422

Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, 328, noot B. WYLLEMAN; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 317.

101

deze situatie heeft kunnen uitsparen.423 Indien de zorgbehoevende reeds overleden is bij het

instellen van de vordering, zijn de erfgenamen verrijkt. Het feit dat de zorgbehoevende niet heeft

moeten betalen voor de verzorging komt tot uiting in een hoger actief van de nalatenschap en die

wordt afgewikkeld onder de erfgenamen.424

Wie is verrijkt indien de zorgbehoevende ouder wel behoeftig is? Luidens art. 205 BW zijn kinderen

levensonderhoud verschuldigd aan hun ouders en hun andere bloedverwanten in de opgaande lijn

die behoeftig zijn. Alle kinderen van een behoeftige ouder zijn onderhoudsplichtig. Daarbij zijn twee

criteria van belang: de behoeften van de ouder en het vermogen van het kind (art. 208 BW).

Vermogende onderhoudsplichtigen in dezelfde rang, hier de kinderen, zijn niet in solidum gehouden

tot nakoming van hun onderhoudsplicht. De schuldeiser kan van elk van hen dan ook slechts een deel

vorderen, rekening houdend met het levensonderhoud dat de overige onderhoudsplichtigen in staat

zijn te betalen.425 Aangezien iedere schuldenaar in principe slechts voor zijn deel gehouden is,

bestaat in principe ook geen reden tot terugvordering. Het is echter niet ondenkbaar dat één

schuldenaar alles betaalde, hoewel op de andere kinderen ook een onderhoudsplicht rust. Om

billijkheidsredenen moet die schuldenaar de mogelijkheid hebben zich te verhalen op de andere, ook

hier volgens de respectieve mogelijkheden van alle schuldenaars.426 De medeschuldenaars op grond

van art. 205 BW zijn verrijkt omdat ze hun deel van de onderhoudsplicht niet vervuld hebben.427

180. Bij de verrijking en de verarming moeten ook de voordelen die de mantelzorger uit zijn taak

haalt, verrekend worden. De mantelzorger woont misschien gratis in het huis van de

zorgbehoevende of krijgt gratis maaltijden. Ook de premie van de overheid voor mantelzorgers moet

afgetrokken worden.428

423


Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, 328, noot B. WYLLEMAN; Rb. Namen 7 juni 1983, RRD 1983, 327 en Rec.gén.enr.not. 1984, 259. 425

Cass. 16 maart 1995, Arr.Cass. 1995, 309, Bull. 1995, 319, Div. Act. 1996, 28, noot E. DE WILDE D'ESTMAEL, JT 1995 (verkort), 517, Pas. 1995, I, 319, R. Cass. 1995, 306, noot J. GERLO, RW 1995-96, 743, noot J. ROODHOOFT, RTDF 1997, 415 en T.Not. 1996, 277, noot; J. ROODHOOFT, "art. 205 BW" in Comm. Pers., 1996, afl. 24, 7. 426

Brussel 28 januari 2000, AJT 2000-01, 549; J. GERLO, Onderhoudsgelden, Deurne, Kluwer, 1994, 71-72. 427

Rb. Namen 15 april 1969, RNB 1971, 235; P. VAN OMMESLAGHE, Droit des obligations, II, Brussel, Bruylant, 2010, 1116. 428

K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 317.


102

2.2 Gebrek aan juridische rechtvaardiging

181. De verarming van de zorgverstrekker mag niet gerechtvaardigd worden door een natuurlijke

verbintenis of speculatie als de verarmde een vergoeding wil krijgen op grond van de


182. Er rust een natuurlijke verbintenis op een kind om zijn ouder die niet meer goed te been is, te

helpen met een aantal huishoudelijke taken.429 Occasionele of geringe hulp valt dus binnen de

natuurlijke verbintenis, waarvoor geen recht op vergoeding bestaat. Om succesvol een vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking in te stellen, moet de hulp de normale grenzen overstijgen.430

Het arrest dat in dit kader het vaakst wordt aangehaald, is een arrest van het hof van beroep te

Brussel van 3 juni 1996. Het hof maakt heel duidelijk een onderscheid tussen occasionele hulp en

hulp die de natuurlijke verbintenis overtreft. De ene dochter vorderde een vergoeding lastens de

nalatenschap voor de materiële en morele hulp en bijstand die zij aan haar moeder verstrekte tijdens

haar laatste levensjaren. De andere dochter stelde dat het louter een uitvoering van een natuurlijke

verbintenis inhield waardoor geen vergoeding verschuldigd is. Het Hof bracht de prestaties in de

eerste periode onder de natuurlijke verbintenis, gebaseerd op de genegenheidsband tussen moeder

en dochter. Het ging onder meer om het vervoer naar de dokter, boodschappen doen en af en toe

schoonmaken. De laatste 135 dagen van haar leven, ging de gezondheidstoestand van de moeder erg

achteruit. De moeder werd vanaf dan permanent opgevangen in de woning van de ene dochter, had

regelmatig medisch zorg nodig en had behoefte aan morele steun. Het Hof oordeelde daarover als

volgt: “de zorgen die door die dochter en haar echtgenoot werden verstrekt, kunnen niet worden

beschouwd als de uitvoering van een natuurlijke verbintenis, vermits een dergelijke opvang vanwege

het onthaalgezin daadwerkelijk offers meebrengt op materieel en moreel vlak”. De intensieve zorg

gedurende de laatste 135 dagen werd niet gerechtvaardigd door een natuurlijke verbintenis en het

Hof kende wel een vergoeding toe.431

In een vonnis van de rechtbank van eerste aanleg te Hasselt daarentegen werd de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking afgewezen. Dat de dochter haar moeder in huis genomen had, was

volgens de rechter slechts een uitvoering van een natuurlijke verbintenis. De verarming was dus

gerechtvaardigd.432

429

J. ROODHOOFT (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, I.1 – 6b. 430

K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 316 en 346 en 348. 431

Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, 328, noot B. WYLLEMAN. 432

Rb. Hasselt 21 april 1993, T.Not. 1999 (verkort), 87.

103

Uit de twee voorgaande uitspraken kunnen we afleiden dat het kind een natuurlijke verbintenis

uitvoert door de ouder in huis te nemen, voor zover geen bijkomende kosten bewezen worden.

Zodra de rechter besluit dat de verzorging “offers vroeg van het onthaalgezin op materieel en moreel

vlak”, overstijgt het de natuurlijke verbintenis.433

De zorgverstrekker heeft niet de plicht om alleen in te staan voor de verzorging van een zieke ouder.

Ook op de andere kinderen van die ouder rust dezelfde natuurlijke verbintenis. WILLEMS pleit ervoor

de natuurlijke verbintenis toe te passen naar analogie met de verhouding tussen

onderhoudsschuldenaren. Voor de omvang van de natuurlijke verbintenis moet dan ook rekening

gehouden worden met de graad van verwantschap en de financiële mogelijkheden van elke

schuldenaar in dezelfde graad. De rechter moet de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

toestaan van zodra de zorgverstrekker zijn gedeelte van de natuurlijke verbintenis voldaan heeft.434

183. Ten tweede mag de verarming ook niet gerechtvaardigd zijn door een speculatief inzicht. Stel

dat een mantelzorger een oudere persoon verzorgt in de hoop op een tegenprestatie, een legaat

bijvoorbeeld. Bij overlijden blijkt dat de mantelzorger niet bevoordeeld werd bij testament, hij voelt

zich miskend voor het gepresteerde werk en stelt een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in.

De verarming kent hier echter wel een rechtvaardigingsgrond: speculatie. Dat het verhoopte

resultaat niet werd gerealiseerd, is een risico dat de mantelzorger moet aanvaarden.435

Uit het feit dat de verarmde nooit eerder een vergoeding vroeg, leidde de rechtbank van eerste

aanleg te Namen af dat de verarmde handelde met speculatief inzicht.436 Dit is hetzelfde criterium als

bij de beoordeling van de animus donandi in hoofde van de grootouder die zijn kleinkind in huis

neemt.437 De rechtbank van eerste aanleg te Leuven baseerde zich op ‘de houding van de aanlegger’

zonder verdere motivering.438 Het vonnis of arrest moet de elementen aangeven waarop de

speculatie steunt om Cassatiecontrole te doorstaan.439

433



Supra nr. 28. Rb. Namen 7 juni 1983, RRD 1983, 327 en Rec.gén.enr.not. 1984, 259; Rb. Leuven 19 januari 1955, Rec.gén.enr.not. 1955, 65, noot en RW 1954-55, 1642; Rb. Namen 17 oktober 1966, JL 1966-67, 211, Pas. 1967, III, 46 en Rec.gén enr.not. 1968, 114, noot; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 322; B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 330. 436

Rb. Namen 7 juni 1983, RRD 1983, 327 en Rec.gén.enr.not. 1984, 259. 437

Supra nr. 171. 438

Rb. Leuven 19 januari 1955, Rec.gén.enr.not. 1955, 65, noot en RW 1954-55, 1642. 439

Cass. 23 oktober 2014, Arr.Cass. 2014, 2330, concl. WERQUIN, JLMB 2016, 834, Pas. 2014, 2328, RW 2016-17 (samenvatting), 225, TBBR 2015, 559, noot J. LAMBRECHTS.

104

Wanneer de verzorgde persoon behoeftig is en al niet voldoende bezit om in zijn eigen

levensonderhoud te voorzien, is moeilijker te geloven dat de mantelzorger aanspraak wilde maken

op een deel van het vermogen van de verzorgde persoon.440

184. Ziekenhuizen spreken soms de onderhoudsschuldenaren uit art. 205 BW aan om de ‘kosten

van de laatste ziekte’ van een overleden patiënt te verhalen. Sinds het Cassatiearrest van 20

september 2013 hebben de ziekenhuizen niet langer de mogelijkheid om een zijdelingse vordering

(art. 1166 BW) in te stellen tegen die onderhoudsschuldenaren. Een onderhoudsvordering heeft

immers een strikt persoonlijk karakter waardoor enkel de titularis, die in casu overleden is, de

vordering kan instellen.441 Ook de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is volgens rechtspraak

en rechtsleer geen optie, aangezien de overeenkomst tussen het ziekenhuis en de patiënt (de

opnameverklaring) de rechtvaardigingsgrond is.442 De kritische vraag die we ons hier kunnen stellen

is of die opnameverklaring wel de bedoeling had de verarmde onvergoed te laten. Indien niet, kan

het contract niet als rechtvaardigingsgrond aangewend worden.443

2.3 Subsidiariteit

185. De rechtsleer verwijst soms ook naar de zaakwaarneming (art. 1372 e.v. BW) als

rechtsgrond444, hoewel dat in de recente rechtspraak vaak niet opgeworpen werd445 of er geen

aandacht aan werd besteed.446

186. Uit de figuur van de zaakwaarneming volgt dat belanghebbende de zaakwaarnemer moet

vergoeden voor alle nuttige of noodzakelijke kosten (art. 1375 BW). De kosten mogen als nuttig

beschouwd worden wanneer de zaakwaarnemer als een bonus pater familias gehandeld heeft,

440

Rb. Namen 15 april 1969, RNB 1971, 235; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 322; B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 330. 441

Cass. 20 september 2013, Act.dr.fam. 2014, 93, noot J. BEERNAERT, Arr.Cass. 2013, 1892, Pas. 2013, 1739, concl. A. HENKES, RTDF 2014 (samenvatting), 429, TBBR 2015, 477, T.Fam. 2015, 209, noot M. GOEGEBUER en T.Vred. 2014, 21. 442

Rb. Gent 18 oktober 2007, RTDF 2010 (samenvatting N.DANDOY en B.DELAHAYE), 422 en RW 2008-09, 1522; M. GOEGEBUER, "In memoriam: de verhaalbaarheid van kosten van laatste ziekte via een zijdelingse onderhoudsvordering", T.Fam. 2015, (211) 216. 443

Supra nr. 23-24. 444

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, I, Brussel, Bruylant, 1962, 895; G. VERSCHELDEN, Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, 254; B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 329. 445

Bergen 13 januari 2014, RTDF 2015, 382; Luik 13 oktober 2010, JDJ 2011, 41; Vred. Fontaine-l'Evêque 5 februari 2009, RRD 2008, 508; Brussel 28 januari 2000, AJT 2000-01, 549. 446

Vred. Zottegem-Herzele 4 januari 2012, RTDF 2014 (samenvatting N. DANDOY, J. FONTEYN en A. VAN HECKE), 214 en T.Vred. 2013, 427; Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, 328, noot B. WYLLEMAN.

105

rekening houdend met de externe omstandigheden zoals urgentie, opleiding van de

zaakwaarnemer… Of de kost uiteindelijk het verhoopte resultaat opleverde, is irrelevant.447 Deze

bepaling zou een vergoeding kunnen voorzien voor grootouders die hun kleinkind in huis nemen of

voor een kind dat instaat voor de verzorging van een niet-behoeftige ouder. Natuurlijk moeten eerst

alle toepassingsvoorwaarden van de zaakwaarneming vervuld zijn.

187. De zaakwaarnemer moet ten eerste de intentie hebben gehad de belangen van een ander

belangeloos te behartigen, zonder daartoe verplicht te zijn. Altruïsme moet de doorslaggevende

beweegreden vormen voor de prestaties.448 De intentievereiste is vervuld van zodra de

zaakwaarnemer mede de zaken van een ander wil behartigen, maar niet wanneer hij in werkelijkheid

zijn eigen belangen wil behartigen en die handelingen ook derden ten goede komen.449 De

zaakwaarneming moet vrijwillig zijn, maar zonder vrijgevigheid450(art. 1372 BW), wat inhoudt dat de

zaakwaarnemer niet verplicht was de kwestieuze handelingen te stellen op grond van een natuurlijke

verbintenis, een contractuele verbintenis of een wettelijke plicht.451

Ten tweede kan de zaakwaarnemer zowel zuiver materiële handelingen als rechtshandelingen

stellen. Deze kunnen vermogensrechtelijke en niet-vermogensrechtelijke belangen dienen.452

De noodzakelijkheid van de zaakwaarneming is de derde toepassingsvoorwaarde. Het optreden van

de belangenbehartiger kan enkel als zaakwaarneming gekwalificeerd worden indien het noodzakelijk

was.453 Dit is het geval indien de belanghebbende niet in staat was persoonlijk of via een

vertegenwoordiger zijn belangen te behartigen.454 Hier wordt het onderscheid gemaakt met

ongepaste bemoeizucht.455

De noodzakelijkheid, de altruïstische ingesteldheid en de aard van de belangenbehartiging fungeren

als communicerende vaten. Wanneer de belanghebbende zich in een acute noodsituatie bevindt, is

447

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 150-153. 448

V. SAGAERT, "Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaak waarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking", in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 72. 449

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 41 en 45 en 50-51. 450

Infra nr. 192. 451

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 58; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1135; V. SAGAERT, "Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaak waarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking", in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 73. 452

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 75. 453

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 97. 454

V. SAGAERT, "Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaak waarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking", in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 75. 455

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1138-1139.

106

de beoordeling van de altruïstische ingesteldheid minder streng. Zelfs indien de belangenbehartiger

uit overwegend, maar niet uitsluitend, egoïstisch standpunt optreedt, is er nog sprake van

zaakwaarneming. Omgekeerd, wanneer de noodsituatie niet zo acuut is, maar enkel nuttig, is zeker

vereist dat de belangenbehartiger een altruïstische instelling had én zich onthoudt van te vergaande

tussenkomsten.456

Ten slotte is er in principe457 enkel sprake van zaakwaarneming als de belanghebbende zich er niet

tegen verzet. Het uitgangspunt is immers dat ieder zijn eigen belangen behartigt.458

188. De zaakwaarneming in familiale relaties vertoont een viertal problemen, waardoor

zaakwaarneming ook niet vaak als rechtsgrond ingeroepen of aanvaard wordt. Ten eerste moet de

tussenkomst noodzakelijk zijn, wat meestal niet het geval is. Ten tweede moet de belanghebbende

de intentie hebben om de belangen van een ander te behartigen. Ten derde is de belanghebbende

vaak op voorhand op de hoogte en ten slotte zal ook hier animus donandi de vergoeding in de weg

staan.

189. Is de tussenkomst van de grootouders noodzakelijk wanneer ook de bevoegde

jeugdinstanties opvang kunnen voorzien? Is het noodzakelijk een ouder in huis te nemen wanneer

die niet behoeftig is en eigenlijk nog in staat is de verzorging te betalen? Bij de

toepassingsvoorwaarde ‘noodzakelijkheid’ loopt het vaak spaak.459 Er is in die gevallen eigenlijk geen

acute noodsituatie, waardoor de belangenbehartiger geen te vergaande prestaties zou mogen

verrichten om te kunnen spreken van zaakwaarneming. Uw kleinkind of ouder in huis nemen en in

hun levensonderhoud voorzien is juist wel vergaand.

De noodzakelijkheidsvoorwaarde was wel vervuld in het volgende geval: De heer Verstrepen had

geen dak meer boven zijn hoofd, verkeerde in een precaire financiële situatie, had een

alcoholprobleem en was depressief. De zus en schoonbroer huurden daarop een appartement voor

hem en betaalden de huurwaarborg. Ze richtten zich met succes tegen de echtgenote en de kinderen

van de heer Verstrepen op grond van zaakwaarneming.460

456

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 100-101. Voor voorstanders van het nuttigheidscriterium in plaats van noodzakelijkheid, zie V. SAGAERT, "Zaakwaarneming" in Comm.Bijz.Ov., IV. Verbintenissenrecht, 2004, afl. 60, 18-19, nr. 28; P. WÉRY, “La condition d’utilité de la gestion d’affaires”, JLMB 2009, (613) 614-615. 457

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 106-108. 458

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1136. 459

V. SAGAERT, "Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaak waarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking", in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 73; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 323. 460

Rb. Luik 1 juni 1990, JT 1990, 710.

107

190. Bovendien moet de belangenbehartiger wetens en willens de belangen van een ander

waarnemen461 en dat is zeker niet altijd het geval. Zo staan grootouders in voor de huisvesting en het

levensonderhoud van hun kleinkind uit liefde voor hen, maar niet (altijd) met de bedoeling om de

belangen van de ouders te behartigen.

191. Art. 1372 BW omschrijft zaakwaarneming als iemands zaak waarnemen met of buiten weten

van de belanghebbende. Dit is bedoeld voor de volgende situatie: de belangenbehartiging start

wanneer de belanghebbende nog niet op de hoogte is. Wanneer de belanghebbende er wel kennis

van krijgt gedurende de zaakwaarneming en geen verzet uit, loopt de zaakwaarneming gewoon door,

ook met weten van de belanghebbende. De zaakwaarneming is daarentegen niet van toepassing

wanneer de belanghebbende reeds voor de aanvang van de zaakwaarneming op de hoogte is.462

Deze regel belet dat de zaakwaarneming tot stand komt in de voorliggende casussen. Indien de

ouders weten dat de grootouders het kind gaan opvangen, wat meestal het geval is, kunnen de

grootouders dus geen beroep meer doen op de zaakwaarneming. Hetzelfde geldt indien een ouder

ermee instemt in te trekken in het huis van zoon of dochter.463

192. Net zoals bij de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking zal de zaakwaarnemer geen

aanspraak kunnen maken op vergoeding indien hij handelde met animus donandi.464 In die zin is de

zaakwaarneming geen meerwaarde ten opzichte van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

De belanghebbende moet aantonen dat de zaakwaarnemer niet de bedoeling had om de gemaakte

kosten te recupereren.465 Vrijgevigheid wordt niet vermoed.466 Bij de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking daarentegen ligt de bewijslast wel bij de verarmde die dus zelf de

afwezigheid van vrijgevigheid in zijn hoofde zal moeten bewijzen.467

461

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 55. 462

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1136-1137. 463

Rb. Leuven 19 januari 1955, Rec.gén.enr.not. 1955, 65, noot en RW 1954-55, 1642; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 323. 464

Gent 24 april 2003, TBBR 2005, 284, noot M.D.; H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 55; V. SAGAERT, "Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaak waarneming, onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking", in S. STIJNS (ed.), Verbintenissenrecht, Brugge, Die Keure, 2007, (71) 75; W. VAN GERVEN en A. VAN OEVELEN, Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 282-283; K. WILLEMS, De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, 323. 465

E. BEYSEN, "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, 56-58; B. WYLLEMAN, “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, (329) 330. 466

H. DE PAGE, Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1139-1140. 467

Supra nr. 27.

108

3. Gevolgen

193. Doordat er niet veel rechterlijke uitspraken over deze materie (gepubliceerd) zijn, is het

moeilijk een regel af te leiden over de vergoeding.

194. Het hof van beroep te Brussel kende net als de eerste rechter het gevorderde bedrag van

1.000 BEF per dag toe. Gedurende 135 dagen hadden de prestaties van de zorgverstrekker de

natuurlijke verbintenis overschreden, zodat de zorgverstrekker 135.000 BEF mocht voorafnemen uit

de nalatenschap.468 De rechtbank van eerste aanleg te Namen berekende de vergoeding als volgt: de

zorgverstrekkers begrootten hun kost op 150 BEF per dag of 4.500 BEF per maand. Gemiddeld had de

vader een pensioen van 1.500 BEF per maand, wat betekent dat 3.000 BEF tekortkwam om zijn

normale kosten te dekken. Gedurende zeven jaar had de zorgverstrekker in totaal 252.000 BEF

besteed aan het onderhoud van de vader (3.000 x 12 x 7). De vader had drie kinderen die

onderhoudsplichtig waren en dus elk voor een derde, 84.000 BEF, moesten bijdragen in de kosten.469

468

Brussel 3 juni 1996, AJT 1996-97, 328, noot B. WYLLEMAN. 469

Rb. Namen 15 april 1969, RNB 1971, 235.

109

VI. Besluit

195. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is vaak het redmiddel voor feitelijk

samenwonenden of echtgenoten gehuwd onder scheiding van goederen die uit elkaar gaan.

Wanneer ze geen voorzorgen hebben genomen over wat met hun investeringen moet gebeuren die

toekomen aan het vermogen van de ander, is het gemeen verbintenissenrecht van toepassing. De

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is een laatste strohalm. Dat moet ook, wil de vordering

aan de subsidiariteitsvoorwaarde voldoen. De andere toepassingsvoorwaarden zijn een verrijking,

een verarming, een verband tussen de verrijking en de verarming en de afwezigheid van een

rechtvaardigingsgrond. Vooral over de rechtvaardigingsgronden bestaat geen eensgezindheid in de

rechtspraak.

196. De belangrijkste rechtvaardigingsgrond die op grote schaal wordt toegepast, is de bijdrage in

de lasten van het huwelijk of de samenwoning. Enkel investeringen die 1) niet tot de bijdragen in de

lasten behoren of 2) deze overstijgen en niet gecompenseerd worden door bijdragen van de ander,

maken kans op vergoeding op grond van de ongerechtvaardigde verrijking. Voor investeringen die

wel onder de bijdragen vallen, is geen vergoeding verschuldigd. Een echtgenoot gehuwd onder

scheiding van goederen vervulde dan enkel zijn bijdrageplicht uit art. 221 BW. Die wettelijke bepaling

vormt de rechtvaardigingsgrond die de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking in de weg staat.

Een feitelijk samenwonende die bijdroeg in de lasten van de samenwoning, voerde een natuurlijke

verbintenis uit. Eens een natuurlijke verbintenis vrijwillig is uitgevoerd, kunnen de prestaties niet

teruggevorderd worden (art. 1235, lid 2 BW). De natuurlijke verbintenis rechtvaardigt de verarming

waardoor die toepassingsvoorwaarde van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking niet vervuld

is.

197. De relatie op zich wordt niet langer aanvaard als rechtvaardigingsgrond voor de verrijking of

de verarming. Deze tendens is duidelijk merkbaar in de rechtspraak onder goedkeurend oog van het

Hof van Cassatie. Hetzelfde geldt voor het huwelijkscontract dat echtgenoten gehuwd onder

scheiding van goederen per definitie gesloten hebben. Het is enkel de context waarbinnen de

vermogensverschuiving plaatsvindt, maar het belet de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking

niet.

In het licht van deze tendens moet de rechter de andere rechtvaardigingsgronden toetsen aan de

hand van de concrete feiten, los van de relatie op zich. Zo kan de rechter de vergoeding niet

110

weigeren omwille van eigenbelang, louter omdat de partner-investeerder ook in de woning woonde.

Eigenbelang rechtvaardigt alleen de verarming indien de partner-investeerder een beslissing nam

voor zichzelf en de ander daar toevallig ook voordeel uit haalde. In een relatie lijkt eerder het

omgekeerde waar: waarschijnlijk vond vooraf overleg plaats en was het voor de partner-investeerder

bij aanvang al duidelijk dat zijn investeringen vooral de partner-eigenaar ten goede gingen komen.

Vrije wil om de relatie te laten voortduren volstaat ook niet om de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking af te wijzen. Het Hof van Cassatie preciseerde dat vrije wil de verarming rechtvaardigt als

de verarmde de bedoeling had definitief een vermogensverschuiving tot stand te brengen. Een

partner of echtgenoot die enkel handelde uit hulpvaardigheid, maar niet uit vrijgevigheid, zal wel nog

beroep kunnen doen op de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking.

De clausules in het huwelijkscontract vergen bijzondere aandacht. De clausule die bepaalt dat

bijdragen van dag tot dag geleverd zijn, is steeds weerlegbaar. De bijdrageplicht is immers van

dwingend recht waardoor de partijen er niet contractueel van mogen afwijken. Het vermoeden

bewijst vooral zijn nut door de omkering van de bewijslast: diegene die zich op de vordering uit

ongerechtvaardigde verrijking beroept, moet niet bewijzen dat zijn investeringen de bijdragen in de

lasten overstijgen, want er wordt vermoed dat hij correct heeft bijgedragen. Het is de echtgenoot die

zich tegen de ongerechtvaardigde verrijking verzet die moet aantonen dat de investeringen wel

binnen de bijdragen in de lasten van het huwelijk vallen. De clausule die inhoudt dat de rekeningen

van dag tot dag vereffend zijn, verdeelt rechtspraak en rechtsleer. De aanhangers van een eerste

visie aanvaarden alleen tegenbewijs door een geschrift dat aantoont dat de echtgenoot-investeerder

betaald heeft en dat een grondslag bestaat voor de terugvordering. Volgens een soepelere tweede

opvatting is het gemeen bewijsrecht van toepassing, waardoor de echtgenoot die beschikt over een

vordering uit ongerechtvaardigde verrijking het vermoeden met alle middelen van recht kan

weerleggen. Omdat echtgenoten in praktijk zelden een geschrift opstellen, leidt de eerste strekking

ertoe dat de echtgenoot-investeerder zijn investering quasi nooit vergoed ziet. De tweede verdient

daarom de voorkeur.

198. Traditioneel moet de verrijkte een vergoeding betalen aan de verarmde gelijk aan de

verrijking, zonder dat de vergoeding groter mag zijn dan het bedrag van de verarming. Het Hof van

Cassatie kwalificeerde de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking als waardenschuld, waardoor

de begroting moet plaatsvinden op de dag van de rechterlijke uitspraak. Het Hof gaf echter geen

aanwijzingen over hoe de herwaardering precies moet gebeuren.

111

De rechter zal in praktijk niet én de verrijking én de verarming becijferen, maar hij beperkt zich tot

het kleinste bedrag. Als de rechter van oordeel is dat de verrijking het kleinste bedrag is, kent hij een

vergoeding toe gelijk aan de actuele waarde van het goed waarin de partner investeerde. Is de

verarming het kleinste bedrag, dan zal de rechter zich daarop focussen. Ofwel bestaat de vergoeding

uit het nominale bedrag, vermeerderd met compensatoire intresten die de inflatie en de rente

moeten dekken, ofwel geniet de partner-investeerder van de meerwaarde die het goed ingevolge

zijn investering heeft opgebracht. Beide berekeningsmethoden komen voor in de rechtspraak.

199. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking is een creatie van de rechtspraak. Dat geeft

de rechter een grote beoordelingsvrijheid waardoor hij vlot kan inspelen op de concrete feiten die

voorliggen. Ook lijkt er al enigszins een lijn te trekken in de rechtspraak, wat de rechtszekerheid ten

goede komt.

200. De vordering uit ongerechtvaardigde verrijking staat ook open voor zorgverstrekkers die de

zorg voor een familielid op zich nemen, zoals een grootouder die instaat voor de huisvesting en het

onderhoud van een kleinkind en een kind dat zijn hulpbehoevende ouder in huis neemt. Wanneer de

partijen op voorhand niet aan een vergoeding hebben gedacht, moet het mogelijk zijn achteraf nog

een vergoeding te vragen via de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking. Vanzelfsprekend zal de

rechter ook hier nagaan of geen rechtvaardigingsgrond aanwezig is.

Een grootouder die een kleinkind bepaalde goederen verschaft, zakgeld bijvoorbeeld, voert een

natuurlijke verbintenis uit. Er rust ook een natuurlijke verbintenis op een kind om zijn ouder die niet

meer goed te been is, te helpen met een aantal huishoudelijke taken. De prestaties moeten die

natuurlijke verbintenis overstijgen om in aanmerking te komen voor vergoeding. Zo overschrijdt de

verzorging de natuurlijke verbintenis indien het offers vroeg voor het onthaalgezin op moreel of

materieel vlak.

De zorgverstrekker die te lang wacht om een vergoeding te vragen, loopt die vergoeding mogelijk

ook mis op grond van ongerechtvaardigde verrijking. Wanneer de grootouder nooit een vergoeding

vroeg voor zijn prestaties, kan de rechter daaruit de animus donandi afleiden. Een mantelzorger die

pas na overlijden van de hulpbehoevende een vordering uit ongerechtvaardigde verrijking instelt,

handelde mogelijkerwijs met een speculatief inzicht en hoopte bevoordeeld te worden bij testament.

De vrije wil en speculatie zijn rechtvaardigingsgronden die de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking in de weg staan.

112

VII. Bibliografie

A. Boeken

BAECK, J., "Multi-inzetbaar in het Belgische privaatrecht: de vordering uit ongerechtvaardigde

verrijking", in Vereniging voor de Vergelijkende Studie van het recht van België en Nederland.

Preadviezen 2012, Den Haag, Boom Juridische Uitgevers, 2012, 199-243.

BAECK, J., “Over het ongerechtvaardigd karakter van de ongerechtvaardigde verrijking” in

VANBIERVLIET, W. (ed.), Algemeen verbintenissenrecht, Gent, Larcier, 2016, 93-111.

BEECKWEE, A., "Art. 1895 BW" in Comm.Bijz.Ov., 2016, afl. 105, 89-91.

BEYSEN, E., "Zaakwaarneming" in APR, Mechelen, Kluwer, 2006, XX + 181 p.

BOURSEAU, R., GOEMAERE, J., RENCHON, J.L., CLESSE, J., LELEU, Y.H. en DEBOUCHE, G., La

liquidation des régimes de séparation de biens, Luik, Jeune Barreau de Liège, 2000, 162 p.

BROUWERS, S., en GOVAERTS, M., "Alimentatievorderingen" in Recht en praktijk, Mechelen, Kluwer,

2015, XXII + 606 p.

CASMAN, H., "Vereffening-verdeling na beëindiging van de relatie tussen ongehuwde samenwoners"

in Koninklijke Federatie van het Belgische Notariaat (ed.), Familie op maat, Mechelen, Kluwer, 2005,

345-372.

DALCQ, R.O., “Solutions judiciaires et législatives aux conséquences de l’inflation sur le droit de la

responsabilité des contrats et de l’enrichissement sans cause” in Interuniversitair centrum voor

rechtsvergelijking (ed.), Rapports belges au congrès de l’Académie international de droit compare,

Brussel, Bruylant, 1982, 241-254.

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, I, Brussel, Bruylant, 1962, 1367 p.

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, II, Brussel, Bruylant, 1964, 1196 p.

DE PAGE, H., Traité élémentaire de droit civil belge, III, Brussel, Bruylant, 1967, 1185 p.

DE PAGE, P., “La problématique de la séparation de biens dans la théorie et dans la pratique”

in GREGOIRE, M. (ed.), Les contrats de mariage, Louvain-la-Neuve, Bruylant, 1996, 29-42.

DE PAGE, P., “La séparation des biens – jurisprudences récentes” in DELIEGE, A., DE PAGE, P., DE

STEFANI, I., LAMBRECHTS, B. en MIGNON, J., La liquidation-partage, Brussel, Larcier, 2010, 203-229.

DE PAGE, P., "Le patrimoine des cohabitants et les difficultés en résultant - La cohabitation de fait" in

DE PAGE, P. en CULOT, A. (eds.), Cohabitation légale et cohabitation de fait : aspects civils et fiscaux,

Louvain-La-Neuve, Anthemis, 2008, 7-20.

DE PAGE, P., CULOT, A. en DE STEFANI, I. (eds.), Le contrat de séparation des biens. Risques actuels et

perspectives nouvelles, Limal, Anthemis, 2012, 191 p.

113

DE PAGE, P. en DE STEFANI, I., “La liquidation et le partage des régimes de séparation de biens pure

et simple” in Liquidation et partage. Commentaire pratique, 2011, afl. 12, III.2.1-1 – III.3.3-6

DECLERCK, C., "Actuele ontwikkelingen in het samenwoningsvermogensrecht (2014-2016)"

in BOONE, I., DECLERCK, C., DU MONGH, J. en SENAEVE, P. J. Du Mongh, P., Personen-

en familierecht, Brugge, Die Keure, 2016, 109-121.

DECLERCK, C., “Een geactualiseerd draaiboek van een gerechtelijke vereffening-verdeling” in G.

VERSCHELDEN (ed.), Echtscheiding 2009-2010, Mechelen, Kluwer, 2010, 315-359.

DECLERCK, C., "Secundair huwelijksvermogensstelsel" in PINTENS, W. en DECLERCK,

C. (eds.), Patrimonium 2011, Antwerpen, Intersentia, 2011, 15-61.

DECLERCK, C., PINTENS, W. en VANWINCKELEN, K., Schets van het familiaal vermogensrecht, Brugge,

Die Keure, 2015, XX + 383 p.

DELEU, A., MONTERO, E. en PUTZ, A., “Les quasi-contrats” in Obligations. Traité théorique et

pratique , 2009, afl. 17, II.4.0-1 - II.4.3-20.

EGGERMONT, S., “De afwikkeling van de samenwoningsrelatie” in SENAEVE, P., SWENNEN, F. en

VERSCHELDEN, G. (eds.), De beëindiging van de tweerelatie, Antwerpen, Intersentia, 2012, 253-321.

GABRIELS, A., "Oprichting van een gebouw op grond van uw partner" in Het onroerend goed in de

praktijk , 2010, afl. 223, II.R.1-1 - II.R.7-15.

GERLO, J., Onderhoudsgelden, Deurne, Kluwer, 1994, XXV + 368 p.

JEGHERS, J., “Les contrats de droit civil entre les membres du couple” in DELNOY, P., BOELEN, M. en

JEGHERS, J. (eds.), Le couple sous toutes ses formes. Mariage - Cohabitation légale - Cohabitation de

fait, Limal, Anthemis, 2012, 135-160.

MARR, C., “l’enrichissement sans cause: un fondement d’équité sous une apparente rigueur” in

STIJNS, S. en WÉRY, P. (eds.), De bronnen van niet-contractuele verbintenissen, Brugge, die Keure,

2007, 209-257.

PIGNOLET, D., “Kan het beding van dag tot dag uitsluitend als een weerlegbaar vermoeden worden

geredigeerd/begrepen” in PINTENS, W. en DECLERCK, C., Patrimonium 2012, Antwerpen, Intersentia,

2012, 181-192.

PIGNOLET, D., “Wijzigt het arrest van het Hof van Cassatie van 27 september 2012 de

waarderingsregels van schuldvorderingen in scheidingsstelsels?” in PINTENS, W. en DECLERCK, C.

(eds.), Patrimonium 2013, Antwerpen, Intersentia, 2013, 155-164.

RENCHON, J.L., “Le sort des apports des époux à la communauté conjugale en régime de séparation

de biens pure et simple” in BIQUET-MATHIEU, C., DELIEGE, A., LECOCQ, P., LELEU, Y.H. en VANWIJCK-

ALEXANDRE, M. (eds.), Liber Amicorum Paul Delnoy, Brussel, Larcier, 2005, 443-463.

ROODHOOFT, J., "art. 205 BW" in Comm.Pers., 1996, afl. 24, 10 p.

ROODHOOFT, J. (ed.), Bestendig handboek verbintenissenrecht, Mechelen, Kluwer, losbl., XXIV + I-1 –

VI.4-10

114

SAGAERT, V., "Wat als het vermogen gaat schuiven? Casuïstiek rond zaak waarneming,

onverschuldigde betaling en ongerechtvaardigde verrijking", in STIJNS, S. (ed.), Verbintenissenrecht,

Brugge, Die Keure, 2007, 71-93.

SAGAERT, V., "Zaakwaarneming" in Comm.Bijz.Ov., IV. Verbintenissenrecht, 2004, afl. 60, 48 p.

SAMOY, I., “Investeren in andermans woning bij feitelijke samenwoning” in PINTENS, W., DU

MONGH, J. en DECLERCK, C. (eds.), Patrimonium 2008, Antwerpen, Intersentia, 2008, 273-286.

SENAEVE, P.(ed.), Concubinaat. De buitenhuwelijkse tweerelatie, Leuven, Acco, 1992, 230 p.

SEYNS, S., "Samenwoningsvermogensrecht" in PINTENS, W. en DECLERCK, C.

(eds.), Patrimonium 2016, Brugge, Die Keure, 2016, 43-72.

STIJNS, S., Verbintenissenrecht, 1bis, Brugge, Die Keure, 2013, 152 p.

VAN GERVEN, W. en COVEMAEKER, S., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2001, 459p.

VAN GERVEN, W. en VAN OEVELEN, A., Verbintenissenrecht, Leuven, Acco, 2015, 728 p.

VAN NESTE, F. en SNAET, S., “Natrekking” in Onroerend goed in praktijk, 2000, afl. 116, I.G-1 - I.G.4-3.

VAN OEVELEN, A., "Actualia verbintenissenrecht (2005-2011)" in CBR Jaarboek 2011-2012,

Antwerpen, Intersentia, 2012, 1-66.

VAN OMMESLAGHE, P., Droit des obligations, Brussel, Bruylant, 2010, 2665 p.

VAN SINAY, T., “Bouwen op andermans grond. In het algemeen en in enkele bijzondere gevallen -

vergoedingsregeling - enkele bedenkingen” in VAN NESTE, F. en KOKELENBERG, J. (eds.), Eigendom,

Brugge, Die Keure, 1996, 321-371.

VAN QUICKENBORNE, "Art. 1096 B.W" in Comm.Erf., 1991, afl. 5, 16 p.

VERBEKE, A., Goederenverdeling bij echtscheiding, Antwerpen, Maklu, 1991, XXIV + 499 p.

VERSCHELDEN, G., Handboek Belgisch Personen- en familierecht, Die Keure, Brugge, 2016, LVIII + 970

p.

VOET, L., "Vorderingen tussen partners omtrent investeringen in en genot van een onroerend goed"

in VERSCHELDEN, G., Rechtskroniek voor het notariaat, 30, Brugge, Die Keure, 2017, 147-207.

VOISIN, L., "Les charges du ménage dans les relations entre conjoints et à l'égard des tiers"

in HAUSER, J. en RENCHON, J.L. (eds.), Différenciation ou convergence des statuts juridiques du

couple marié et du couple non marié: droit belge et français, Brussel, Bruylant, 2005, 129-158.

WILLEMS, K., De natuurlijke verbintenis, Brugge, Die Keure, 2011, XVIII + 553 p.

B. Tijdschriften

ALLEMEERSCH, B., SAMOY, I., VANDENBUSSCHE, W., “Overzicht van rechtspraak - Het burgerlijk

bewijsrecht”, TPR 2015, 597-962.

https://www.jurisquare.be/en/book/9789048630523/vorderingen-tussen-partners-omtrent-investeringen-in-en-genot-van-een-onroerend-goed/index.html#page/147/search/

115

AYDOGAN, A., “Vermogensverschuivingen en 'vergoedingen' in stelsels van scheiding der

goederen”, T.Not. 2011, 193-205.

BAUGNIET, N., “Le renversement de la présomption de ‘comptes au jour le jour’ entre époux séparés

de biens”, RTDF 2011, 751-756.

BAUGNIET, N., “Les créances entre ex-époux mariés sous le régime de la séparation de biens”, RTDF

2010, 372-388.

BOONE, K., “Feitelijke samenwoning”, TPR 2012, 1830-1849.

BOSSUYT, A., “Algemene rechtsbeginselen in de rechtspraak van het Hof van Cassatie”, TPR 2004,

1589-1662.

BOULY, S., “Zakenrechtelijke en vermogensrechtelijke aspecten van bouwen op de grond van een

partner”, TBBR 2011, 44-52.

BROUWERS, S., “De gemeenrechtelijke onderhoudsverplichtingen”, TPR 2007, 491-502.

BROUWERS, S., “De verplichting van de ouders hun kinderen levensonderhoud, opvoeding en

opleiding te verschaffen”, TPR 2007, 503-547.

CASMAN, H., “Actualia huwelijksvermogensrecht”, Not.Fisc.M. 2015, 238-270.

CASMAN, H., "Schulderkenningen tussen samenwoners", Not.Fisc.M. 2015, 34-51.

DE WOLF, A. en APS, F., “Rechtsbescherming bij materiële bewaring van een kind door een

derde”, EJ 2004, 54-64.

DECLERCK, C., “Herwaardering van schuldvorderingen in scheidingsstelsels”, Not.Fisc.M. 2010, 234-

236.

DECLERCK, C., "Hoe moeten vermogensverschuivingen tussen ex-partners worden

gewaardeerd?", T.Fam. 2013, 178-180.

DEGUEL, F., “L’enrichissement sans cause et les relations affectives devant les cours d’appel”, TBBR

2016, 102-111.

DEGUEL, F., “Les (clauses relatives aux) comptes entre ex-époux séparés de biens et l'enrichissement

sans cause”, RNB 2011, 356-367.

DEHALLEUX, V., "la répétition de la contribution excessive aux charges du ménage: proposition d’une

nouvelle issue aux conflits entre cohabitants de fait", TBBR 2009, 144-151.

HERBOTS, J., STIJNS, S., DEGROOTE, E., LAUWERS, W. en SAMOY, I., “Lening”, TPR 2002, 671-693.

DU MONGH, J., SAMOY, I. en ALLAERTS, V., "Overzicht van rechtspraak (2000-2007) - De feitelijke

samenwoning", T.Fam. 2008, 4-43.

GENNART, B. en TAYMANS, L., “La théorie de l'enrichissement sans cause appliquée aux comptes

entre ex-époux séparés de biens ou ex-concubins”, RTDF 2007, 615-649. 

GERKENS, J., “Concubinatus non turpat”, Act. dr. 1992, 1337-1339.

GOEGEBUER, M., "In memoriam: de verhaalbaarheid van kosten van laatste ziekte via een zijdelingse

onderhoudsvordering", T.Fam. 2015, 211-217.


116

GOUX, C., "Enrichissement sans cause, concubinage et cohabitation légale: conséquences de

la loi réglant la cohabitation légale sur lapplication de laction de in rem verso", TBBR 2001, 4-32.

GOVAERTS, M., “De verbintenisrechtelijke verhouding tussen feitelijk samenwoners betreffende hun

woonst die in vrijwillige onverdeeldheid werd aangekocht”, RABG 2016, 333-336.

LAMBRECHTS, J., “De wil van de verarmde als rechtvaardiging voor vermogensverschuivingen

inhoudelijk verduidelijkt”, TBBR 2015, 560-562.

LAMBRECHTS, J., “Oorzaak en subsidiariteit: over de concrete invulling van de juridische

toepassingsvoorwaarden van de vordering uit ongerechtvaardigde verrijking”, TBBR 2014, 388-395.

LAMBRECHTS, J. en MARISSENS, A., “Overzicht van rechtspraak (2008-2016) – De feitelijke

samenwoning”, T.Fam. 2017, 4-36.

LELEU, Y.H., “La réévaluation des créances d’enrichissement sans cause entre ex-époux séparés de

biens”, JT 2012, 763-766 .

MAES, P., “Ongegronde vermogensverschuivingen en driepartijenverhoudingen”, TPR 2010, 187-281.

NEYTS, L., “Liquidation des régimes matrimoniaux Fiche n° 4: La liquidation d’un régime

de séparation de biens”, Act.dr.fam. 2015, 87-90.

NORDIN, E., “De wil als oorzaak van een vermogensverschuiving: het onderscheid tussen

hulpvaardigheid en vrijgevigheid”, RW 2009-10, 1084-1087.

PASCARIELLO, R., “De actio de in rem verso bij de indirecte verrijking”, AJT 1998-99, 63-64.

PIGNOLET, D., “Évaluation de la créance issue de l’enrichissement sans cause”, Act.dr.fam. 2015, 130-

133.

PIGNOLET, D., “L’arrêt de la Cour de cassation du 27 septembre 2012 – Les créances fondées sur

l’enrichissement sans cause sont des créances de valeur”, Act.dr.fam. 2013, 47-50.

PINTENS, W., DECLERCK, C., DU MONGH, J. en VANWINCKELEN, K., Familiaal vermogensrecht,

Antwerpen, Intersentia, 2010, LIV + 1345 p.

PUELINCKX-COENE, M., BARBAIX, R. en GEELHAND, N., “Overzicht van rechtspraak. Giften. 1999-

2011”, TPR 2013, 175-946.

ROMAIN, J., “La notion de cause justificative dans l'enrichissement sans cause et le mobile altruiste

de l'appauvri”, RCJB 2012, 71-149.

SAGAERT, V., "Ongerechtvaardigde verrijking en gewijzigde omstandigheden", TPR 2001, 583-630.

STERCKX, L., “Une histoire sans fin: les comptes entre ex-époux séparés de biens”, RNB 2014, 725-

728.

TAINMONT, F., “De quelques questions relatives à la liquidation judiciaire d'un régime de séparation

de biens pure et simple”, RTDF 2001, 523-530.

TORFS, N., "De met scheiding van goederen gehuwde meewerkende echtgenoot: veroordeeld tot

gratis werk?", TBBR 2006, 270-278.



117

VAN DEN BERGH, B., “Het subsidiaire karakter van de verrijking zonder oorzaak bekeken vanuit

procesrechtelijke bril: de contouren verfijnd?”, RW 2015-16, 941-946.

VAN DEN BROECK, A., “Financiële gevolgen van arbeidsinspanningen door een echtgenoot aan een

eigen goed van een van de echtgenoten”, TEP 2015, 263-287.

VAN MOLLE, M., “La (re)valorisation des créances entre ex-époux séparés de biens”, RTDF 2013, 516-

530.

VAN OEVELEN, A., Het subsidiaire karakter van de rechtsvordering op grond van

vermogensverschuiving zonder oorzaak, RW 1996-97, 46-48.

VANOPPEN, S. en GUFFENS, V., "Overzicht van rechtspraak (1990-1999) - Vermogensrechtelijke

aspecten inzake concubinaat", EJ 2000, 38-52.

VERSCHELDEN, G., “Vergoeding voor meerwaarde van eigen handelszaak mede gerealiseerd door

echtgenoot”, NJW 2006, 949-950.

VERSTRAETE, K., "Beëindiging buitenhuwelijkse samenwoning. Kroniek 2005-2007", NJW 2008, 566-

585.

WÉRY, P., “La condition d’utilité de la gestion d’affaires”, JLMB 2009, 613-616.

WYART, V., “Du contractualisme du contrat de mariage et de ses conséquences sur la preuve des

créances entre (ex-)époux”, RNB 2013, 7-22.

WYLLEMAN, B., “Vergoeding van prestaties voor familie of vrienden op basis van zaakwaarneming of

vermogensverschuiving zonder oorzaak”, AJT 1996-97, 329-331.

ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING IN FAMILIALE RELATIES · verrijking gerechtvaardigd wordt door de wil...

Documents

Transcript of ONGERECHTVAARDIGDE VERRIJKING IN FAMILIALE RELATIES · verrijking gerechtvaardigd wordt door de wil...