OnderzoeksprogrammaExpertisecentrum Beroepsonderwijs

2011

]OnderzoeksprogrammaExpertisecentrum Beroepsonderwijs

2011

Titel Onderzoeksprogramma 2011

Auteurs Marc van der Meer, Ellen Verheijen, Willem Houtkoop, José van den Berg,

Louise van de Venne, Anneke Westerhuis, Ilona Koning

Uitgave Expertisecentrum Beroepsonderwijs

Maart 2011

Ontwerp Art & Design Theo van Leeuwen BNO

Opmaak Joan Kikkert | Design Crew

ISBN/EAN 978-94-6052-040-2

Bestellen Via info@ecbo.nl o.v.v. bestelnummer A00658

ecbo ‘s-Hertogenbosch ecbo Utrecht

Postbus 1585 Postbus 19194

5200 BP ‘s-Hertogenbosch 3501 DD Utrecht

073 687 25 00 030 296 04 75

info@ecbo.nl

www.ecbo.nl

Gebruik en overname van teksten, ideeën en resultaten uit deze publicatie is vrijelijk

toegestaan, mits met bronvermelding.

Colofon*

Woord vooraf 5

Programmalijn 1

Beroepsonderwijs in de kenniseconomie 7

Programmalijn 2

Een leven lang leren 11

Programmalijn 3

Effectief beroepsonderwijs, leren en opleiden 15

Programmalijn 4

Beleid, bestuur en organisatie 21

Programmalijn 5

Beroepsonderwijs als keten 25

Kennisverspreiding 2011 29

Gebruikte afkortingen 33

Inhoudsopgave

4

ecb

o

5

ecb

o

Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) is verantwoordelijk voor het op een onafhankelijke, hoogwaardige en systematische manier zorg dragen voor wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis over het beroepsonderwijs.

Ecbo heeft drie kerntaken:• Kennis ontsluiten: het toegankelijk maken van kennis die door anderen is

ontwikkeld. • Kennis ontwikkelen: het uitvoeren van onderzoek en systematisch betekenis

geven aan kennis over het beroepsonderwijs. • Kennis verspreiden: het actief delen van deze kennis met de praktijk van

onderwijs, onderzoek en beleid, en het agenderen van nieuwe vraagstukken.

De werkzaamheden van ecbo zijn verdeeld over vijf programmalijnen:1 Beroepsonderwijs in de kenniseconomie2 Leven lang leren3 Effectief beroepsonderwijs, leren en opleiden4 Beleid, bestuur en organisatie5 Beroepsonderwijs als keten

Het onderzoeksprogramma voor 2011 bouwt voort op dat voor 2009 en 2010. Een accentverschuiving is dat in 2011 meer middelen worden ingezet voor kennisontsluiting en kennisverspreiding.

Het onderzoeksprogramma is afgestemd met de programmaraad van ecbo; deze bestaat uit een vertegenwoordiging van de MBO Raad en Colo, onder aanvoering van een onafhankelijk voorzitter.

Woord vooraf

6

ecb

o

Mocht de lezer van deze tekst suggesties ter aanvulling, vragen of opmerkingen hebben, dan vernemen wij dat graag. U kunt ons bereiken via e-mailadres info@ecbo.nl.Voor een actueel overzicht van de projecten kunt u terecht op onze website: www.ecbo.nl. Dr. Marc van der MeerDirecteur Expertisecentrum Beroepsonderwijs

7

ecb

oecb

o

Beroepsonderwijs in de kenniseconomie

Programmaleider: dr. Ellen Verheijen

Legitimering en focus van de programmalijn

De Nederlandse economie ontwikkelt zich tot een kenniseconomie waarin de productiefactor kennis steeds belangrijker wordt ten opzichte van arbeid, grond en kapitaal. Het beroepsonderwijs heeft een belangrijke rol in de kennissamenleving, niet alleen doordat het tot kennisontwikkeling bijdraagt, maar ook omdat het schoolt in de vaardigheden die in de samenleving en de arbeidsmarkt blijvend van gewicht zijn. Het leidt zowel jongeren als volwassenen op tot vakmensen met een diploma, waarmee zij een plek op de arbeidsmarkt kunnen verwerven en daarmee in hun inkomen kunnen voorzien. Daarnaast heeft het beroepsonderwijs een socialiserende taak: het levert een bijdrage aan de sociale cohesie in de samenleving. Via het beroepsonderwijs leren deelnemers meer of minder expliciet deel te worden van een gemeenschap met bepaalde sociale, culturele en politieke normen en waarden.Om de kwalificerende en socialiserende functie goed te kunnen vervullen, heeft het beroepsonderwijs intensieve verbindingen en uitwisseling nodig met allerlei partijen: werkgevers, brancheorganisaties, kenniscentra voor beroepsonderwijs en bedrijfsleven, overheidsinstanties, universiteiten en onderzoeks- en adviescentra. Hoe het stelsel als zodanig functioneert, welke informatie wordt uitgewisseld en waar kennis wordt opgebouwd, is in de huidige kenniseconomie van toenemend belang. De overkoepelende vraag van programmalijn 1, ‘Beroepsonderwijs in de

Programmalijn 1]

8

ecb

o

kenniseconomie’, is of de kwalificerende, socialiserende en kennisfuncties adequaat worden vervuld. Leiden we de mensen op die de arbeidsmarkt nodig heeft, is het beroepsonderwijs voor iedereen toegankelijk en draagt een beroepsopleiding bij aan volwaardige maatschappelijke deelname?

Kennisontsluiting

In de verschillende clusters in programmalijn 1 wordt de literatuur verkend en in kaart gebracht. In 2011 wordt bovendien in een verkenning uitgewerkt hoe de verschillende functies die in deze programmalijn centraal staan, samenhangen met de resultaten van het stelsel. Daartoe is in 2010 een preambule van de ecbo-programmering geschreven over de publieke waarden en inrichting van het stelsel van beroepsonderwijs. Deze tekst wordt in 2011 verder uitgewerkt in een korte theoretische notitie over de opbrengsten van het stelsel.

Cluster 1: De economische functieIn 2010 heeft het onderzoek binnen programmalijn 1 zich gericht op de vraag langs welke structuren de afstemming tussen onderwijs en beroepenveld plaatsvindt, daar waar het gaat om het ‘up-to-date houden’ van opleidingen. Zo is bekeken hoe in de verschillende sectoren van het beroepsonderwijs inhoud wordt gegeven aan het curriculum van een opleiding. Wie wordt bij de inhoudsbepaling betrokken en hoe krijgt die vorm? Hoe responsief is het stelsel op behoeften van de arbeidsmarkt en waar zijn eventueel verbeteringen mogelijk? Ecbo bereidt in 2011 een publicatie voor met de belangrijkste bevindingen van onderzoek naar de economische functie van het beroepsonderwijs. Hoe komen studenten uit het beroepsonderwijs terecht op de arbeidsmarkt en hoe vergaat het ze daar? Bovendien werkt ecbo samen met Europese beleidsfunctionarissen van CEDEFOP (European Centre for the Development of Vocational Training) aan de internationale vergelijking van de werking van het stelsel van beroepsonderwijs en -scholing.

9

ecb

o

Cluster 2: De sociale functieEr is in de wetenschappelijke literatuur inmiddels een rijke onderzoekstraditie ontstaan met sterke aanwijzingen dat het bezit van sociaal kapitaal leidt tot economische voordelen en tot sociale voordelen, zowel op individueel niveau als op het niveau van de wijdere omgeving (bijvoorbeeld de buurt en de regio). Individuen kunnen sneller een baan vinden, een baan van hogere kwaliteit en een betere beloning. Voorbeelden van maatschappelijke voordelen zijn het deel uitmaken van meer en grotere netwerken en het terugdringen van sociale uitsluiting.In 2009 en 2010 is onderzoek uitgevoerd naar sociaal kapitaal. Dit geeft de mogelijkheid om de resultaten vanuit verschillende invalshoeken (deelnemer, docent, leerbedrijf) te beschouwen en verbindingen te leggen. Door resultaten te bundelen kunnen we enerzijds een bijdrage leveren aan de theorieontwikkeling; anderzijds kunnen we instellingen een overzicht geven van onze bevindingen en hen (verder) op weg helpen met de ondersteuning aan deelnemers op dit vlak. Zo zijn de netwerken die deelnemers via school, thuis en de peergroep hebben opgebouwd, in kaart gebracht. Er is een instrument gemaakt, dat wordt beoordeeld door deelnemers op verschillende niveaus via de Jongeren Organisatie Beroepsonderwijs (JOB) en door docenten. In 2011 wordt een verkennende survey uitgevoerd waarmee in kaart wordt gebracht welke ondersteuningsvormen peers inzetten binnen de mbo-instellingen. Er wordt daarnaast gekeken welke effecten er zijn op de tevredenheid van deelnemers, op hun sociale ontwikkeling en op de ervaren sociale veiligheid.

Cluster 3: De kennisfunctieOnderzoek naar de kennisfunctie van het beroepsonderwijs is sinds 2010 een expliciet onderdeel van de ecbo-programmering. In 2010 is gekeken hoe kennisuitwisseling en kennisbenutting binnen het beroepsonderwijs vorm krijgen. Daarbij ging het voornamelijk om hoe het onderwijs bij de ontwikkeling van leerplannen reageert of inspeelt op veranderingen en veranderende eisen van werkgevers en de samenleving. In 2011 wordt dit verder uitgewerkt; met het accent op de onderwijskundige betekenis die het beroepsonderwijs in termen van kennisontwikkeling heeft op de arbeidsmarkt en de samenleving. Ook kijkt ecbo naar wat we kunnen leren van andere landen en andere

10

ecb

o

sectoren als het gaat om de inrichting van de publieke kennisinfrastructuur van het beroepsonderwijs. Hoe is daar voorzien in de kennisproductie en op welke wijze wordt de kenniscirculatie van producten naar eindgebruikers (en terug) bevorderd? Ook wijden we een historische beschouwing aan de ontwikkeling van de Nederlandse bve-sector in het licht van de actualiteit. De kenniskring innovatiemanagers, die al enkele jaren functioneert, zal worden betrokken bij de diverse projecten. De innovatiemanagers hebben een functie (gehad) in het verspreiden van relevante (theoretische en beleidsmatige) kennis naar de werkvloer van de onderwijsinstellingen.

Kennisverspreiding

Ook in 2011 wordt het onderzoek naar de prestaties van het beroepsonderwijs in het licht van zowel de economische, sociale en kennisfunctie ontsloten en overgebracht aan belanghebbenden in het veld. Onder andere door publicaties uit te brengen met de onderzoeksresultaten en de daaruit verkregen inzichten, maar ook worden presentaties en discussies verzorgd bij verschillende conferenties en studiedagen.

11

ecb

o

Een leven lang leren

Programmaleider: dr. Marc van der Meer

Legitimering en focus van de programmalijn

De kernopgave van programmalijn 2, ‘Een leven lang leren’, is het relateren van om- en bijscholing aan de (komende) veranderingen op de arbeidsmarkt. Uit deze veranderingen komen kwalificatievragen voor (potentiële) werkenden voort. Gekeken wordt naar de pogingen om de discrepanties tussen die kwalificatievragen en de kennis en vaardigheden van de beroepsbevolking op te lossen. Daarbij kan gedacht worden aan het inzetten van scholingsaanbod en het nemen van randvoorwaardelijke maatregelen om vraag en aanbod beter op elkaar af te stemmen. Het (middelbaar) beroepsonderwijs vormt hierbij een centraal referentiepunt: als ‘producent’ van vaardigheden voor een groot deel van de beroepsbevolking en (veel bescheidener) als aanbieder van scholing om de vaardigheden van diezelfde beroepsbevolking op peil te houden. Bij de programmering is zowel voorzien in projecten over de vraag naar faciliteiten van een leven lang leren, als het (publieke) aanbod van voorzieningen, als de afstemming tussen vraag en aanbod.

]

Programmalijn 2

12

ecb

o

Kennisontsluiting

De huidige arbeidsmarkt in Nederland ziet zich geplaatst voor een merkwaardige paradox, waarin langetermijnontwikkelingen verwijzen naar structurele krapte, terwijl de kortetermijnontwikkelingen nog volop in het teken van crisis en werkloosheid staan. Het beroepsonderwijs en de arbeidsmarkt moeten op juiste wijze hierop inspelen. In plaats van pro-mobiliteitsbeleid alleen toe te passen in crisistijden, zou het faciliteren van transities van werk naar werk – ook tussen beroepen – structureel onderdeel van een moderne proactieve en flexibele arbeidsmarktpolitiek moeten zijn. Het belang van gericht onderzoek is hierbij onontbeerlijk. In 2011 wordt het eerder gestarte project ‘Scholing bij mobiliteit’ uitgewerkt aan de hand van de vraag in hoeverre scholing momenteel wordt ingezet bij mobiliteitstrajecten, welke factoren daarbij een rol spelen, welke rol roc’s en kenniscentra hierin vervullen en hoe deze kan worden versterkt. Ook wordt een literatuuroverzicht samengesteld naar de ontwikkeling van vaardigheden bij bedrijven en de rol van die bedrijven bij de articulatie van de vraag naar kwalificaties.

Kennisontwikkeling

Ecbo doet onderzoek naar het aanbod van kwalificaties. Een belangrijke kennisbasis hiervoor is de monitor ‘Basisvaardigheden van volwassenen’. De basisvaardigheden waar het om gaat, zijn geletterdheid (literacy), gecijferdheid (numeracy) en problemen oplossen. Dit onderzoek is langer lopend van aard; bij de nieuwe analyses die in 2011 worden uitgevoerd, verdienen de volgende aspecten bijzondere aandacht: • De positie van laaggeletterden. De resultaten van de International Adult

Literacy Survey (IALS) wezen uit dat rond 10% van de Nederlandse beroepsbevolking moeite heeft met het decoderen van relatief eenvoudige teksten en cijfermateriaal en het uitvoeren van relatief eenvoudige opdrachten.

• Het verschil in beheersingsniveau van de basisvaardigheden tussen beroepsonderwijs en algemeen (voortgezet) onderwijs.

13

ecb

o

Ook doet ecbo onderzoek naar de infrastructuur van vraag en aanbod op het gebied van kwalificaties. In dit veld wordt de kennisbasis gevormd door een aantal monitoren, waarvan de resultaten in 2011 worden opgeleverd.• De monitor Postinitieel. Onderzoeksvragen op het terrein van een leven lang

leren worden vooral gerealiseerd via deze monitor. Het is een langlopende monitor met inmiddels vijf metingen (1994, 1999, 2000, 2005 en 2010).

• De monitor Contractactiviteiten mbo- en hbo-instellingen. Instellingen voor beroepsonderwijs (zowel middelbaar als hoger beroepsonderwijs) voeren postinitieel onderwijs en contractactiviteiten uit. In deze monitor brengen we die activiteiten in kaart; de gegevens worden in 2011 gepubliceerd.

• De monitor O&O-fondsen. Hierin wordt gekeken naar de financieringsvormen, de verdeling van de uitgaven en de bijscholingsactiviteiten die in het kader van deze bedrijfstakgewijze fondsen worden verricht. Daarnaast is er een discussie op gang gekomen over de doelen en taakopvattingen van de fondsen. In 2011 wil ecbo met de fondsen enkele indicatoren opstellen aan de hand waarvan kan worden vastgesteld hoe succesvol de fondsen zijn op het terrein van om- en bijscholing.

• De PLW-monitor. De projectdirectie Leren & Werken (PLW) richtte zich in het programma ‘Duaal en EVC’ op regionale samenwerking tussen onderwijsaanbieders, werkgevers, werknemers, gemeenten en UWV WERKbedrijf, om te komen tot een duurzame infrastructuur voor een brede invulling van een leven lang leren. Ecbo heeft in samenwerking met de projectdirectie de voortgang in het realiseren van de ambities van het programma gemonitord. Daarvan worden in 2011 de laatste gegevens in kaart gebracht.

Ten slotte voert ecbo in 2011 drie meer kwalitatieve studies uit naar de wijze waarop roc’s omgaan met verschillende groepen volwassen deelnemers. Ten eerste gaan we, in het verlengde van de empirische studie naar postinitieel onderwijs, in op de profielen van scholen ten aanzien van de opleiding van volwassenen. Hoe en via welke kanalen rekruteert men deelnemers (deelnemers- of werkgeversinitiatief)? Hoe organiseert men het aanbod (afstand contract- en regulier onderwijs)? Welke aanpassingen zijn er in het pedagogisch-didactisch repertoire? Welke resultaten behaalt men en welke toekomstvisie heeft men waar het de volwassen deelnemers betreft?

14

ecb

o

Ten tweede bezien we het specifieke vraagstuk van de scholing van 30-plussers in een studie in welke sectoren van het bekostigde mbo-onderwijs deze populatie zich bevindt; daarnaast bekijken we hoe ontwikkelingen in de sector Techniek zich verhouden tot de publiek bekostigde scholing van volwassenen. Ten derde kijken we in het verlengde van deze vraagstelling naar de ontwikkeling van publiek-private samenwerkingsverbanden. Een essentieel kenmerk van roc’s is dat ze nauw samenwerken met het regionale bedrijfsleven en andere regionale actoren op de arbeidsmarkt. Die samenwerkingsverbanden kunnen gekarakteriseerd worden als kennisallianties; actoren poolen hun deskundigheid om tot betere resultaten te komen. In het project gaat het om de aard en vorm van de organisatorische modaliteiten, en de inhoudelijke betekenis daarvan. Cases zullen met name worden gevonden in de HPBO-arrangementen voor co-makership onderwijs en bedrijfsleven.

Kennisverspreiding

Alle resultaten van de onderzoeken in programmalijn 2 zijn publiek toegankelijk; van de meer aansprekende resultaten verschijnen toegankelijke, korte rapportages. Verder geven onderzoekers presentaties en schrijven ze artikelen over de verschillende thema’s. In 2009 en 2010 werden vier strategische bijeenkomsten belegd met de titel: ‘Leren en werken in 2015’, waarover in 2011 een publicatie verschijnt. In 2011 worden nogmaals vier nieuwe bijeenkomsten belegd, ditmaal vanuit het perspectief van het bedrijfsleven. Doel is te komen tot een strategische agenda voor een leven lang leren in 2015.

15

ecb

oecb

o

Effectief beroepsonderwijs, leren en opleiden

Programmaleider: drs. José van den Berg

Legitimering en focus van de programmalijn

Veranderende verwachtingen vanuit bedrijfsleven en samenleving hebben impact op de wijze waarop primaire processen in het beroepsonderwijs worden vormgegeven. Zo noodzaakt de invoering van nieuwe (competentiegerichte) kwalificatiedossiers tot andere vormen van onderwijs en intensivering van de samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven, zowel in het vormgeven als het uitvoeren van opleidingen. Ook sociaal-maatschappelijke ambities, gericht op sociale cohesie, participatie en verhoging van het kennispeil, werken door in het primaire proces. Concrete voorbeelden zijn de wettelijke niveau-eisen op het terrein van taal en rekenen en de opdracht aan het beroepsonderwijs om bij te dragen aan versterking van burgerschap en de ontwikkeling van leer- en loopbaancompetenties. Door de deregulering van het onderwijsbeleid heeft het beroepsonderwijs relatief veel vrijheid in de inrichting van het onderwijs. Afgeleid daarvan neemt de variëteit in leerarrangementen toe; er ontstaan nieuwe arrangementen waarin ‘grensoverschrijdende’ integraties van sectoren, niveaus en/of opleidingsroutes plaatsvinden.

Programmalijn 3, ‘Effectief beroepsonderwijs, leren en opleiden’, focust op het primaire leerproces, dat uit vier componenten bestaat:

]

Programmalijn 3

16

ecb

o

• Doelen en inhouden (keuze van wat geleerd wordt, met een bepaalde ordening en structuur zoals vastgelegd in de competentiegerichte kwalificatiedossiers).

• Een pedagogisch-didactisch ontwerp (keuze van hoe het leren in school en bedrijf wordt georganiseerd, met inzet van bepaalde leermiddelen, fysieke en elektronische omgevingen, werkvormen, methodieken voor begeleiding en beoordeling).

• Concrete begeleidingsactiviteiten van opleiders (docenten, praktijkopleiders, coaches, enzovoort).

• Bovenstaande drie componenten zijn gericht op het stimuleren en realiseren van bepaalde leeractiviteiten, die bij de deelnemers psychologische (cognitief en emotioneel/affectief) en motorische leerprocessen op gang brengen. Deze leerprocessen leiden tot beroepsspecifieke en algemeen vormende competenties, gericht op drievoudige kwalificering: voor arbeidsmarkt, maatschappelijke participatie en doorleren c.q. een leven lang leren.

Kennisontsluiting

Verschillende actoren spelen een rol in het beroepsonderwijs. In 2010 heeft ecbo netwerken gevormd: één rond de resultaten van competentiegericht onderwijs (met Colo, MBO Raad, OCW, JOB, NRTO en Inspectie van het Onderwijs), twee netwerken rond het ontwerp van leerarrangementen en een netwerk rond pedagogisch-didactisch handelen (waarin zowel wetenschappers als praktijkonderzoekers in (hoge)scholen participeren). Ook in 2011 werken we met deze netwerken.

In 2011 vinden in het kader van kennisontsluiting twee activiteiten plaats: een review over leerprocessen en de ontsluiting van lokale kennisontwikkeling in het primaire proces. Via de review willen we recente inzichten uit de cognitie- en neuropsychologie en de sociale psychologie ontsluiten op hun betekenis voor leerprocessen en leerstijlen van deelnemers in het beroepsonderwijs. De tweede activiteit is gericht op het samenbrengen van verschillende onderzoeken naar het primaire proces, bijvoorbeeld door de Stichting

17

ecb

o

Consortium Beroepsonderwijs, de kenniscentra voor beroepsonderwijs en bedrijfsleven en de Stichting Praktijkleren.

Kennisontwikkeling

Ecbo heeft een aantal meerjarige onderzoeken lopen op het gebied van effectief beroepsonderwijs, leren en opleiden. Voor 2011 zijn zeven activiteiten geprogrammeerd, doorlopend vanuit de programmering voor 2010:• onderzoek naar configuraties (inrichtingsvarianten) van mbo-opleidingen en

de effecten daarvan;• onderzoek naar examenprofielen;• onderzoek naar onderwijsuitval;• onderzoek naar VM2-trajecten;• onderzoek naar werkplekleren en ‘hybride’ leeromgevingen, die kunnen

worden gekarakteriseerd als mengvormen van leren en werken;• onderzoek naar taal en rekenen;• onderzoek naar het pedagogisch-didactisch handelen van

opleiders: onderzoek naar gedrag, (taak)opvattingen, dilemma’s en oplossingsrichtingen die opleiders ervaren in de context van veranderende onderwijsconcepten en lesgeven in divers samengestelde groepen.

In 2010 is onder andere onderzoek gedaan naar variëteiten waarin cgo wordt vormgegeven. Hiermee kan de gedachte dat cgo een eenvormig pedagogisch-didactisch concept is voor de inrichting van beroepsonderwijs, worden verlaten. Er zijn vijf ideaaltypische inrichtingen van beroepsonderwijs (‘configuraties’) geïdentificeerd en gevalideerd bij experts vanuit de wetenschap en praktijk.

De afgelopen jaren is een monitor uitgevoerd naar competentiegericht onderwijs. Inzet is om de monitor te herpositioneren als een mbo-monitor beroepsonderwijs, die periodiek de ontwikkelingen op negen resultaatgebieden van het onderwijs in kaart brengt, in relatie tot inrichtingskenmerken van het onderwijs.Daarbij wordt ook gebruik gemaakt van de resultaten van ROA1-onderzoek onder schoolverlaters en van JOB-onderzoek onder studenten.

1 ROA: Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt.

18

ecb

o

Om de kwaliteit van de examinering op een hoger peil te krijgen, hebben MBO Raad, Colo, VNO-NCW/MKB-Nederland, NRTO en de AOC Raad een landelijke Regiegroep Examinering ingericht. Partijen hebben elkaar gevonden in de gezamenlijke uitdaging van betere examinering in het mbo. Om de kwaliteit te kunnen meten (en communiceren) werken de deelnemende partijen aan standaardisering van de examinering, aan (instellingsoverstijgende) harmonisatie van examenprocessen, transparante uitgangspunten voor de vorm en inrichting van de examinering en versterking van de betrokkenheid van het bedrijfsleven bij examinering. In 2011 doet ecbo onderzoek naar de uitvoerbaarheid en haalbaarheid van het werken met examenprofielen in de praktijk.

Eveneens in 2011 (met doorloop in 2012) is onderzoek naar onderwijsuitval in het programma opgenomen. Hierin wordt uitval in relatie tot opleidings- en schoolloopbanen en in relatie tot de onderwijservaringen en verwachtingen van deelnemers onderzocht. Docenten in het beroepsonderwijs werken vanuit verwachtingen en inschattingen wie kans loopt voortijdig de school te verlaten, wat voor aanpak geschikt is om dat te voorkomen en wat de school moet doen als een deelnemer (uiteindelijk) besluit te stoppen.

De VM2-experimenten zijn ruim twee jaar onderweg. De experimenten zijn gestart vanuit de constatering dat in de overgang van het vmbo naar het mbo veel leerlingen uitvallen, vooral leerlingen die na de basisberoepsgerichte leerweg overstappen op een mbo-opleiding op niveau 1 of 2. De idee achter de experimenten is dat deze kwetsbare leerlingen gebaat zijn bij een meer praktische invulling van het onderwijs op een en dezelfde locatie van hetzelfde team waarbij zij worden toegeleid naar een kwalificatie op niveau 2 van het mbo. De experimenten worden door ecbo gemonitord. In 2011 komt de rapportage met de resultaten uit. Ook wordt de monitor opnieuw uitgevoerd. Het beroepsonderwijs kent van oudsher twee leeromgevingen: de school en de beroepspraktijk. Het ecbo-onderzoek naar werkplekleren focust zich in 2011 op ‘hybride’ leeromgevingen. Deze leeromgevingen kunnen worden gekarakteriseerd als mengvormen van leren en werken. Gekoppeld aan het project wordt in 2011 ook een studie verricht naar de positionering

19

ecb

o

van werkplekleren in een range van leeromgevingen die het middelbaar beroepsonderwijs kent. Wat is de positie van praktijkleren in deze omgevingen? Wat is de integratie tussen praktijk en theorie en tussen schools leren en werkplekleren?

In 2009 is een meerjarig onderzoek gestart naar taal en rekenen in het mbo. In de eerste fase van het onderzoek (2009-2010) is gekeken naar varianten in de aansturing van beleid voor taal en rekenen, de diversiteit van maatregelen van management op strategisch/tactisch niveau en op operationeel niveau en naar varianten in de programma’s voor taal en rekenen. Daarbij is gekeken naar welke factoren van invloed zijn op de keuzes die instellingen maken en wat daarbij de invloed van het overheidsbeleid is. Uit het onderzoek komt naar voren dat er tussen en binnen de mbo-instellingen geen eenduidige visie is op taalleren en geen eenduidig taalbeleid. In de tweede fase van het onderzoek (2010-2011) wordt bekeken welke varianten in taal- en rekenonderwijs dominant zijn.

De variëteit in leerarrangementen en configuraties voor de inrichting van het middelbaar beroepsonderwijs en de multiculturele samenstelling van de deelnemerspopulatie in het middelbaar beroepsonderwijs vraagt om uitbreiding c.q. verdieping van het handelingsrepertoire van opleiders in scholen en bedrijven. Hoe kijken docenten/praktijkopleiders aan tegen de eisen die aan hen gesteld worden? Slagen zij erin om die nieuwe competenties en rollen te ontwikkelen? Vanuit wat voor taakopvattingen geven zij hier invulling aan? Het in 2011 te starten empirische onderzoek (met doorloop in 2012) brengt het handelen van de docenten in de lespraktijk in kaart en gaat daarbij op zoek naar typeringen, ervaren problemen en daarbij behorende persoonlijke theorieën.

Kennisverspreiding

Kennisverspreiding krijgt in programmalijn 3 vorm langs twee lijnen:• Richting representanten van partijen die actief participeren in onderzoeken.

Via deze lijn is er sprake van praktijk en theoretische reflectie in wisselwerking: praktijk voedt theorie, theorie voedt praktijk.

20

ecb

o

• Richting bredere kringen van docenten en praktijkopleiders, teamleiders en managers in scholen en bedrijven en de publieke opinie. Hier gaat het erom onderzoeksresultaten op een aantrekkelijke en toegankelijke manier te presenteren voor specifieke doelgroepen.

Er is vanuit de sector behoefte om inzichten vanuit onderzoek te vertalen in handvatten voor opleiders, waarmee het pedagogisch-didactische handelingsrepertoire van opleiders in het beroepsonderwijs ontwikkeld kan worden. In 2011 is een schematisch lexicon gepland met korte uittreksels uit de literatuur over de belangrijkste inzichten en aanbevelingen, speciaal gericht op de professionals in het beroepsonderwijs in brede zin: van docenten tot beleidsmedewerkers en leidinggevenden.

21

ecb

o

Beleid, bestuur en organisatie

Programmaleider: dr. Louise van de Venne

Legitimering en focus van de programmalijn

Onderwijsinstellingen in de bve-sector hebben vele ‘buren’ en bedienen verschillende doelgroepen en functies. Het realiseren van de doelstellingen en ambities van de sector, kortweg van een ‘goed middelbaar beroepsonderwijs’, vraagt om invulling van een aantal condities. In programmalijn 4 zijn deze vraagstukken uitgewerkt in drie clusters: • ‘good governance’ (de aard en effecten van goed bestuur);• professionaliteit, professionele ontwikkeling en HRM/personeelsbeleid;• organisatie(ontwikkeling), institutionele condities voor onderwijsverbetering.

Kennisontsluiting

Ecbo voert in 2011 een literatuurstudie uit naar de condities voor ‘goed mbo’. Daarmee wordt onderzoek ontsloten naar de condities met betrekking tot ‘goed bestuur’, de professionele ontwikkeling van docenten/teams, en de condities met betrekking tot organisatie(ontwikkeling) enerzijds en de effecten ervan op organisatie- c.q. onderwijskwaliteit anderzijds.

Programmalijn 4]

22

ecb

o

Kennisontwikkeling

Cluster 1: Governance (de aard en effecten van goed bestuur) De Governancecode BVE, die sinds 2009 van kracht is, biedt instellingen een kader voor een optimale invulling van goed bestuur. De code bevat afspraken en handreikingen voor colleges van bestuur en raden van toezicht voor de vormgeving van de verticale verantwoording richting overheid en de horizontale verantwoording/dialoog naar interne belanghebbenden (ouders, deelnemers en docenten) en externe belanghebbenden (regionale partners). In 2009 en 2010 zijn verschillende studies gestart over hoe instellingen aspecten van ‘goed bestuur’ vormgeven, hierover verschijnen in 2011 nog diverse publicaties. In 2011 wordt binnen dit cluster geen additioneel onderzoek geprogrammeerd.

Cluster 2: Professionaliteit, professionele ontwikkeling en personeelsbeleidDe kwaliteit van het onderwijspersoneel is een van de pijlers van goed onderwijs. Het gaat binnen dit thema om de vraag hoe het beroepsonderwijs voldoende en kwalitatief goed personeel kan aantrekken en behouden. Veranderingen in primaire processen hebben hun weerslag op de organisatie. Niet alleen heeft het functioneren van teams in instellingen een veel dominantere plaats gekregen in de instellingen; het heeft ook invloed op personeelsbeleid. Verschuivingen die optreden in het middenmanagement brengen andere rollen en taken met zich mee, waardoor functies anders ten opzichte van elkaar gepositioneerd worden. Er zijn in het onderzoek drie punten van aandacht: • De effecten van het professionaliseringstraject bij zowel HRM-

functionarissen als docenten zijn onderwerp van onderzoek in een project dat wordt uitgevoerd in samenwerking met de Universiteit Twente. Ecbo gaat bovendien na welke condities/kenmerken op het niveau van de organisatie (onder meer verdeling van taken en verantwoordelijkheden tussen middenmanagement en teams) effect hebben op kenmerken van arbeidssatisfactie van docenten/teams en organisatiekwaliteit.

• Instellingen worstelen met de vraag hoe de professionele ruimte van docenten in te vullen, zodat enerzijds de professional voldoende uitgedaagd wordt en anderzijds de beoogde doelen van de organisatie ook waargemaakt kunnen worden. In 2011 verricht ecbo hier onderzoek naar.

23

ecb

o

• Iedere twee jaar voert ecbo in opdracht van het ministerie van OCW een monitor uit naar sociale veiligheid onder deelnemers en personeel. In 2011 wordt deze monitor voor de periode 2010/2011 uitgevoerd.

Cluster 3: Organisatie(ontwikkeling): institutionele condities voor onderwijsverbeteringLag in het beroepsonderwijs voorheen vooral de nadruk op de onderwijskundige implicaties van de nieuwe opleidingsconcepten, tegenwoordig staat ook de organisatie van het onderwijsproces sterk in de belangstelling. Richtingbepaling (visie, strategie) en inrichting (kernprocessen, structuur en cultuur) maken het mogelijk om de operationele taken effectief en efficiënt te laten verlopen, zodat de doelstellingen van de onderwijsinstelling gehaald kunnen worden. Ook de manier waarop de organisatie wordt aangestuurd, draagt bij aan het realiseren van de doelstellingen. In 2011 heeft ecbo de bedrijfsvoering van instellingen in de programmering opgenomen. Instellingen krijgen drie scenario’s van middelentoewijzing voorgelegd. Vervolgens wordt nagegaan hoe instellingen te werk gaan bij de verdeling van de aan hen toegekende middelen als het totale budget terugloopt. De centrale vraag luidt: welke criteria worden daarbij toegepast en welke consequenties hebben de verschillende scenario’s voor de kwaliteit van het primaire onderwijsproces.

Kennisverspreiding

Een deel van de opbrengsten van de studies van de laatste jaren naar professionaliteit van docenten en ontwikkeling van teams wordt begin 2011 ontsloten in een gebundelde uitgave van het thematijdschrift Meso Focus. De nieuwe projecten die in deze programmalijn worden uitgevoerd, voorzien allemaal in publicaties en presentaties die erop gericht zijn nieuw verkregen inzichten te verspreiden en te toetsen aan de dagelijkse praktijk.

24

ecb

o

25

ecb

oecb

o

Beroepsonderwijs als keten

Programmaleider: drs. Anneke Westerhuis

Focus en legitimering van de programmalijn

Leerlingen blijven langer in het onderwijs en hun onderwijsloopbanen worden, door verruiming van doorstroommogelijkheden, gevarieerder. Daarmee worden de doorstroompatronen in en rond het mbo grilliger. Programmalijn 5, ‘Beroepsonderwijs als keten’, wil kennis ontwikkelen en toegankelijk maken over de ontwikkeling van leerlingstromen in en rond het mbo en de strategische en beleidsmatige reacties van het onderwijs op veranderingen in leerlingstromen.

Kennisontsluiting

In 2009 heeft ecbo onderzoek uitgevoerd op een groot aantal ‘scharnierpunten’ in en rondom het mbo. Daarnaast is onderzoek uitgevoerd naar de opbouw en effecten van de VM2-experimenten die de doorstroom van de lagere vmbo-niveaus naar de lagere mbo-niveaus kansrijker moet maken. De bevindingen hieruit worden in 2011 in een syntheserapport samengebracht. Een andere vorm van kennisontsluiting betreft het in overleg met instellingen samenstellen van benchmarkrapporten over de prestaties van de instelling in verschillende onderwijssectoren op het terrein van diplomarendement, doorstroomvolumes, schoolsucces, enzovoort.

]

Programmalijn 5

26

ecb

o

Kennisontwikkeling

In 2009 zijn vier onderzoeksthema’s benoemd waarop onderzoek wordt geprogrammeerd in deze programmalijn. Deze focus is in 2010 gehandhaafd en is ook in 2011 leidraad voor de programmering: 1 de ontwikkeling van de scharnierfuncties in en om mbo;2 onderzoek naar de impact van onderwijsroutes op beroepsloopbanen;3 onderzoek naar schoolloopbanen en studiesucces;4 internationale vergelijking van opleidingen/mbo learning outcomes.

In 2011 doet ecbo, net als eerder, onderzoek naar de doorstroom in het beroepsonderwijs. Dit onderzoek wordt vormgegeven aan de hand van registerdata, aangevuld met eigen dataverzameling. Het onderzoek focust op de kenmerken van doorstromers en van doorstroomroutes. In 2011 wordt voortgebouwd op cohortanalyses die in 2009 en 2010 zijn uitgevoerd, zodat met relatief weinig inspanningen een actueel overzicht van de doorstroomontwikkeling kan worden opgeleverd. Naast de analyse van de hoofdstromen zal er ook aandacht zijn voor andere routes, om de doorstroom naar het hbo integraal en vergelijkbaar in kaart te brengen. In 2010 is, in samenwerking met ROC de Leijgraaf, een indicator voor schoolsucces ontwikkeld. Aan de hand van deze indicator kan het schoolsucces van doorstroomroutes worden geanalyseerd. Hiernaast doet ecbo in 2011 onderzoek naar ‘terugkeerders’: van de nieuwe voortijdige uitvallers uit het mbo komt een jaar later ongeveer een zesde terug in het onderwijs. Mogelijk is het percentage voor vsv’ers uit het vo nog hoger. Op dit moment ontbreekt echter zicht op de samenstelling van deze groep terugkeerders en op de redenen van uitval en terugkomst. Het voorstel is dat ecbo samen met de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) deze groep onderzoekt, leidend tot een gezamenlijke publicatie die in het voorjaar 2011 aangeboden wordt aan de projectdirectie Voortijdig Schoolverlaten van het ministerie van OCW.

27

ecb

o

Kennisverspreiding

De in deze programmalijn ontwikkelde kennis wordt op verschillende manieren toegankelijk gemaakt. In 2010 is ecbo gestart met het samenstellen van factsheets van alle uitgevoerde doorstroomonderzoeken. In 2011 wordt op deze benadering voortgebouwd door naast factsheets ook andere media voor kennisverspreiding te gebruiken, zoals animaties en trendrapporten (waarin de uitkomsten van meerdere onderzoeken zijn geïntegreerd). Ten slotte worden er artikelen geschreven en seminars en bijeenkomsten georganiseerd waar bevindingen worden gepresenteerd.

28

ecb

o

29

ecb

o

Coördinator: drs. Ilona Koning

Publicaties

Alle onderzoeksrapportages van ecbo worden als pdf-bestand gepubliceerd via www.ecbo.nl. Een aantal rapporten wordt daarnaast op papier uitgebracht. Deze publicaties worden toegestuurd aan diverse groepen van betrokkenen (belangenorganisaties, adviesraden, overheidsorganen, organisaties met een documentaire functie), aan de hoogleraren en lectoren in het beroepsonderwijs en aan de leden van de ecbo-programmaraad. Via de ecbo flits! (nieuwsberichten) en de website attendeert ecbo collega-onderzoekers, CvB-voorzitters/directeuren van mbo-instellingen en directeuren van kenniscentra voor beroepsonderwijs en bedrijfsleven op de publicaties. Publicaties kunnen (zolang de voorraad strekt) worden aangevraagd via info@ecbo.nl.In 2011 gaat ecbo door met het uitgeven van factsheets: toegankelijke, verkorte versies van onderzoeksrapportages. In 2011 komt ook ecbo dimensies weer uit: een papieren nieuwsbrief rond een thema, met steeds twee verdiepende interviews (een met een visie vanuit de praktijk, de ander meer vanuit de theorie), aangevuld met relevante berichten. Dimensies verschijnt vier keer per jaar en wordt gratis verspreid onder ca. 1300 adressen. Daarnaast wordt dimensies als bijsluiter meegestuurd met Profiel, vakblad voor de bve-sector.

Kennisverspreiding 2011

30

ecb

o

E-mailnieuwsberichten

Ecbo kent twee e-mailnieuwsberichten: ecbo signaal! en ecbo flits! Beide verschijnen maandelijks. Signaal! bevat korte beschrijvingen (inclusief links) van elders verschenen literatuur op het gebied van beleid en bestuur van het beroepsonderwijs. Flits! bestaat uit korte nieuwsberichten over activiteiten van ecbo (aankondigingen van bijeenkomsten, verslagen, verschenen rapporten) met een link naar de ecbo-website. Beide worden verstuurd aan ruim 1.900 abonnees.

Websites

Via www.ecbo.nl worden onderzoeksresultaten publiek gemaakt, bijeenkomsten aangekondigd en (video)verslagen verspreid. De community www.hetnieuweberoepsonderwijs.nl (www.hnbo.nl) is een initiatief van Het Platform Beroepsonderwijs, de Stichting Consortium Beroepsonderwijs en ecbo. Doel van de community is het creëren van een levendig netwerk van professionals in het beroepsonderwijs, die elkaar actief opzoeken en relevante zaken met elkaar bespreken. De community onderscheidt zich van andere communities doordat de aanpak ‘event’-gericht is: een combinatie van fysieke en virtuele ontmoeting. De ervaring leert dat communities zelden uit zichzelf actief blijven. Om die reden is er een redactie ingesteld die de leden actief uitnodigt en zorgt voor een dagelijkse bijdrage aan de community. In 2011 zet ecbo het initiatief om verschillende ‘webfora’ in het leven te roepen, voort. Deze hebben als doel het gesprek met een specifieke doelgroep binnen het beroepsonderwijsveld aan te gaan om zo samen kennis te ontwikkelen. Voor een bepaald project of thema wordt een website ingericht, waar een specifieke doelgroep wordt uitgenodigd om mee te praten en te reageren. Voorbeelden zijn de webfora www.weergewoonleren.nl en www.lerennajedertigste.Ten slotte wordt in 2011 gewerkt aan het ontsluiten van naar schatting 500 (inter)nationale publicaties die op jaarbasis over de bve-sector verschijnen. Daartoe wordt via een webportal een faciliteit ontwikkeld, die deze publicaties

31

ecb

o

ordent en er toegang tot geeft. Zo wordt geprobeerd zoveel mogelijk publicaties op het gebied van het beroepsonderwijs van de laatste jaren toegankelijk te maken voor een groter publiek.

Conferenties/bijeenkomsten/seminars

Ecbo organiseert (soms samen met andere organisaties) bijeenkomsten. In 2011 vinden ook de ecbo-debatcafés weer plaats. Onder begeleiding van het Nederlands Debat Instituut gaat het publiek in debat over drie stellingen, gerelateerd aan een actueel thema.Ook in 2011 organiseert ecbo weer een aantal conferenties en seminars voor verschillende doelgroepen. In maart vinden drie regionale bijeenkomsten plaats rond de doorstroom van mbo 2 naar mbo 3, eind september organiseert ecbo een symposium over sociaal kapitaal, in november wordt een internationale workshop georganiseerd over de kwalificatiedossiers, en in verschillende bijeenkomsten wordt gesproken over de publieke waarden van het stelsel van beroepsonderwijs en de breedte van opleidingen. Nieuw in 2011 zijn de donderdagmiddaglezingen. Hiervoor worden externe onderzoekers uitgenodigd recent onderzoek te komen presenteren en hierover in gesprek te gaan met bezoekers van de lezing.

Leergang

De leergang bve heeft in het bve-veld inmiddels een naam opgebouwd. Doel van de leergang is (beleids)medewerkers die nieuw zijn in de bve-sector wegwijs te maken in dit complexe veld. Deelnemers krijgen inzicht in de denkwijzen en belangen van de verschillende organisaties die een rol spelen en bouwen via de leergang een netwerk op. De leergang wordt een keer per jaar georganiseerd en loopt van januari tot en met juni 2011.

32

ecb

o

33

ecb

o

Aoc Agrarisch opleidingscentrumBve Beroepsonderwijs en volwasseneneducatieCEDEFOP European Centre for the Development of Vocational TrainingCgo Competentiegericht onderwijsCvB College van bestuurDUO Dienst Uitvoering OnderwijsEcbo Expertisecentrum BeroepsonderwijsEVC Erkenning van eerder verworven competentiesHbo Hoger beroepsonderwijsHnbo Het Nieuwe BeroepsonderwijsHPBO Het Platform BeroepsonderwijsHRM Human resource managementIALS International Adult Literacy SurveyJOB Jongeren Organisatie BeroepsonderwijsMbo Middelbaar beroepsonderwijsNRTO Nederlandse Raad voor Training en OpleidingO&O-fonds Opleiding- en ontwikkelingsfonds OCW Ministerie van Onderwijs, Cultuur en WetenschapPLW Projectdirectie Leren & WerkenRoc Regionaal opleidingencentrumVM2 Leergang vmbo-mbo 2Vmbo Voorbereidend middelbaar beroepsonderwijsVo Voortgezet onderwijsVsv Voortijdig schoolverlater

Gebruikte afkortingen

34

ecb

o

’s-Hertogenbosch | Pettelaarpark 1 | Postbus 1585 | 5200 BP ’s-Hertogenbosch | T 073 687 25 00Utrecht | Churchilllaan 11/17 | Postbus 19194 | 3501 DD Utrecht | T 030 296 04 75

www.ecbo.nl

Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) is een onafhankelijk

landelijk expertisecentrum van en voor de sector beroepsonderwijs en

volwasseneneducatie. Doelstelling van ecbo is het ontwikkelen, verzamelen

en verspreiden van wetenschappelijke en praktijkgerichte kennis die relevant

is voor de sector en voor de samenleving.

OnderzoeksprogrammaExpertisecentrum Beroepsonderwijs