Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor...

25
Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Citation for published version (APA): Tegels, M. (1994). Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking chemisch afval op MBO scholen. (TU Eindhoven. Fac. TBDK, Bedrijfskundewinkel : ondernemersadviezen; Vol. 93.026). Eindhoven: Technische Universiteit Eindhoven. Document status and date: Gepubliceerd: 01/01/1994 Document Version: Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record Please check the document version of this publication: • A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can be important differences between the submitted version and the official published version of record. People interested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit the DOI to the publisher's website. • The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review. • The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and page numbers. Link to publication General rights Copyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright owners and it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights. • Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal. If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, please follow below link for the End User Agreement: www.tue.nl/taverne Take down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us at: [email protected] providing details and we will investigate your claim. Download date: 25. Feb. 2019

Transcript of Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor...

Page 1: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking chemischafval op MBO scholenCitation for published version (APA):Tegels, M. (1994). Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking chemisch afval op MBO scholen. (TUEindhoven. Fac. TBDK, Bedrijfskundewinkel : ondernemersadviezen; Vol. 93.026). Eindhoven: TechnischeUniversiteit Eindhoven.

Document status and date:Gepubliceerd: 01/01/1994

Document Version:Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can beimportant differences between the submitted version and the official published version of record. Peopleinterested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit theDOI to the publisher's website.• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and pagenumbers.Link to publication

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, pleasefollow below link for the End User Agreement:

www.tue.nl/taverne

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us at:

[email protected]

providing details and we will investigate your claim.

Download date: 25. Feb. 2019

Page 2: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Eindhoven, 20 april 1994

Onderzoek naar

mogelijkbeden voor

beperking chemisch afval op MBO scholen

Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam: Opdrachtuitvoerder:

93.39.026 Ingmar Kraak Beroepsonderwijs en Volwassenen Educatie Marcel Tegels (39981)

Page 3: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen

Samenvatting

!\iiIfBEORlJFSKUNDB )I!!tJ"",inkel

De kosten van de afvoer van chemisch afval nemen steeds toe, en deze trend zal in de toekomst versterkt doorzetten. Hierdoor is het voor MBO-scholen nuttig om hun hoeveelheid chemisch afval te verminderen. Uit een vooronderzoek bleek dat het niet mogelijk is om stoffen zelf te verwerken, zodat gezocht moet worden naar mogeHjk­heden om de hoeveelheid chemisch afval te beperken.

Om de reeds gebruikte mogelijkheden te inventariseren is een enquete opgesteld die aan aIle 44 MBO-scholen is toegestuurd. Van deze scholen hebben er 26 de enquete ingevuld teruggestuurd. De non-respons is gedeeltelijk te wijten aan het ontbreken van een contactpersoon op een aantal scholen, en gedeeltelijk aan gebrek aan interesse op sommige scholen.

Uit de resultaten van de enquete blijkt dat het meeste afval onbewerkt in afvalvaten wordt afgevoerd. Een klein gedeelte gaat onbewerkt door het riooL Bewerking van het afval en recycling blijken slechts sporadisch voor te komen. Uit de vragenlijst zijn tevens een aantal manieren geinventariseerd waarop de hoeveelheid chemisch afval mogelijk beperkt kan worden. Deze resultaten zijn teruggezonden aan de responden­ten op de enquete.

De eindconclusie uit dit onderzoek is dat er nog veel onderwek verricht moet worden, voordat daadwerkelijke verbeteringen gerealiseerd worden. Er zijn een aantal scholen waar men zich weI bewust is van het probleem, maar waar men nauwelijks mogelijkbeden ziet om er iets aan te doen. Dit bewustzijn ontbreekt op een aantal plaatsen. Mogelijkheden voor verder onderzoek worden vooral gevormd door een samenwerking tussen scholen onderling, tussen scholen en een externe organisatie of tussen scholen en de overheid. Ook kunnen, in overleg met de schrijvers van de leerboeken, method en bekeken worden om de leerstof op andere manieren te doceren.

- pagina I -

Page 4: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen flilfBEORUFSKUNDE ~'Vv ink e I

--------------------------------------------------------

Voorwoord

Als aanvulling Op mijn studie technische bedrijfskunde aan de Technische Universiteit Eindhoven heb ik een onderzoek verricht naar de mogelijkbeden voor de beperking van het chemisch afval van MBO scholen. Dit is gedaan in opdracht van de Be­drijfskundewinkel, een door studenten gerund adviesbureau voor startende onderne­mers die met over de middelen beschikken om een commercieel adviesbureau in te schakelen of niet de benodigde kennis hebben om zelf een onderzoek uit te voeren. De Bedrijfskundewinkel werft een student om dit onderzoek uit te voeren en zorgt voor de begeleiding bij de uitvoering van de opdracht.

Het uiteindelijke doel van het onderhavige onderzoek is het bereiken van kostenbe­sparing. Door de hoeveelheid afval te beperken kunnen de kosten van de afvoer van dit afval evenredig afnemen. Tevens zal dit het milieu ten goede komen. Dit onder­zoek is uitgevoerd in opdracht van de heer Bouwstra, voorzitter van de vereniging Beroepsonderwijs en Volwassenen Educatie (BVE) te De Bilt.

Dit onderzoek is opgezet in samenwerking met de heer Theijssen van het Technisch Lyceum Eindhoven. Hem wil ik op deze plaats bijzonder danken voor de hulp bij het opzetten van de enquete en het interpreteren van de resultaten uit deze enquete. Tevens wil ik Ingmar Kraak bedanken voor de begeleiding vanuit de Bedrijfskunde­winkel bij deze opdracht.

Marcel Tegels Eindhoven, 20 april 1994.

- pagina II -

Page 5: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen ------------------------------------------------------

Inhoudsopgave

lVt'BEDRIJFSK.UNDE ,jC!'ItI"""nkel

bIz.

Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - I -

VoolWoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - II -

Hoofdstuk 1 Inleiding ........................................... - 1 -§ 1.1 Achtergrond van het onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 1 -§ 1.2 Huidige situatie bij de afvoer van afval ..................... - 2 -

Hoofdstuk 2 Probleemdefiniering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 3 -

Hoofdstuk 3 Onderzoeksopzet ..................................... - 4 -

Hoofdstuk 4 Resultaten onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 6 -§ 4.1 Resultaten van de enquete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 6 -§ 4.2 Wat doen scholen met hun afval? ......................... - 6 -§ 4.3 Mogelijkheden voor beperking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 6 -

4.3.1 Zure anorganische stoffen in oplossing . . . . . . . . . . . . . . . .. - 6 -4.3.2 Alkalische anorganische stoffen in oplossing ............ - 9 -4.3.3 Halogeen-arme organische stoffen .... . . . . . . . . . . . . . .. - 10 -4.3.4 Halogeenrijke organische stoffen ..... . . . . . . . . . . . . . .. - 10 -4.3.5 Algemene opmerkingen uit de enquete ............... - 11 -

Hoofdstuk 5 Conclusies en aanbevelingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 12 -

BULAGE 1: Introductiebrief directie ............................... - 13 -

BULAGE 2: Introductiebrief technisch onderwijs assistenten ............. - 14 -

BULAGE 3: InvuIinstructie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 15 -

BULAGE 4: Enquete .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. - 17 -

- pagina III -

Page 6: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

P · h' h afval 0 h 1 MBEDBIJFSKUNDE rOJect c emlSC ME -sc 0 en ;t3l "" ink .. I

--------------------------------------------------------

Hoofdstuk 1 InIeiding

Het blijkt dat MBO-scholen aanzienlijke bedragen uitgeven aan het (laten) afvoeren van het chemisch afval van deze scholen. Dit is de aanleiding geweest om onderzoek te verrichten met als doel de hoeveelheid chemisch afval te beperken en op die marrier tot kostenbesparing te komen. Hierbij kan gedacht worden aan het gebruiken van alternatieve stoffen, het recyclen van de gebruikte stoffen en het voorkomen van het ontstaan van chemisch afval.

De hoeveelheid chemisch afval moet beperkt worden, omdat de regelgeving van de overheid op dit gebied steeds strenger wordt. Een andere reden voor deze beperking is dat de kosten van het (laten) afvoeren van het chemisch afval steeds hoger worden.

Na overleg tussen de voorzitters en secretarissen van de MBO-comrnissie Procestech­niek en de MBO-commissie Laboratorium onderwijs is gekozen voor het uitvoeren van een onderzoek. Hierbij is in eerste instantie gekozen voor de inventarisatie van de reeds beschikbare gegevens.

§ 1.1 Achtergrond van het onderzoek

Ongeveer een jaar geleden is door de vereniging voor Beroepsonderwijs en Volwasse­nen Educatie (BVE) een haalbaarheidsonderzoek opgestart. Doel van dit onderzoek was het inventariseren van de gegevens op het gebied van de verwerking van chemisch afval binnen MBO-scholen (met name laboratoriumonderwijs en verwante opleidingen). Dit onderzoek is uitgevoerd door de heer Theijssen\ docent aan het Technisch Lyceum Eindhoven. Hij heeft hiertoe contact opgenomen met een aantal scholen, universiteiten, instituten en overheidsinstellingen.

Vit dit onderzoek kwam een aantal algemene problemen bij de verwerking van chemisch afval naar voren. De verwerkingsmethodes blijken niet altijd veilig te zijn, en vaak heeft men voor verwerking speciale ruimten en vergunningen nodig. Een aantal verwerkingsprocessen zijn tijdrovend en hebben een groot energieverbruik of dure chemicalien nodig. Hierdoor is het in de meeste gevallen niet rendabel het chemisch afval door de scholen zelf te laten verwerken. Het lijkt efficienter om chemisch afval op grote schaal te verwerken. Een uitzondering hierop wordt gevormd door zilverafval; hieruit kan relatief eenvoudig zilver teruggewonnen worden.

Naar aanleiding van dit haalbaarheidsonderzoek is gekozen om een onderzoek op te zetten naar de manieren waarop de hoeveelheid chemisch afval die vrijkomt zoveel mogelijk beperkt kan worden. Voor dit onderzoek is de hulp van de Bedrijfskunde­winkel ingeroepen.

1 Theijssen, R., 1993 (intern rapport).

- pagina 1 -

Page 7: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO~scholen --------------------------------------------------------

§ 1.2 Huidige situatie bij de afvoer van afval

IVrBEDRIJJ!SKUNDE ~'VV' ink e I

Vit de publikatie "Milieuveilig omgaan met chemisch afval" van het ministerie van V.R.O.M. blijkt dat al het laboratoriumafval per definitie chemisch afval is, ongeacht de concentratie.

Bijna aile door Dhr. Theijssen benaderde contacten verzamelen hun chemisch afval zonder enige bewerking in speciale vaten volgens de geldende voorschriften. Deze vaten worden vervolgens aangeboden aan verwerkers met de benodigde vergunningen. Voor sommige afvalstromen is dit verzamelen in vaten moeilijk. Het gaat daarbij met name om stoffen die slechts in kleine hoeveelheden vrijkomen, terwiji de minimum hoeveelheid die ingeleverd moet worden 20 kilogram is. Omdat het hierbij gaat om vaten die slechts voor een beperkte tijd de benodigde keuring hebben, is het soms nodig dit afval over te schudden in een vat dat recent gekeurd is, met aIle risico's vandien.

Een ander probleem is dat er soms fouten gemaakt worden, waardoor stoffen in het verkeerde vat terecht komen. Dit kan ertoe lei den dat de afvalverwerker een vat niet meer accepteert, omdat de inhoud ervan niet aan de normen voldoet. Bij het aanbieden van chemisch afval aan een verwerker moet de samenstelling van de afvalstroom bekend zijn, anders wordt het afval geweigerd. Indien de samenstelling niet bekend is, zal deze door kostbare analyses achterhaald moe ten worden.

Een gedeelte van het chemisch afval verdwijnt via het riool in het milieu. Door het Waterschap worden vaak extra heffingen opgelegd, als men de restprodukten legaal wil lozen op het riool. Er is overigens een voorbeeld bekend van een school die een aerobe afvalwaterzuivering (met actief slib proces) heeft, waarin onder andere een klein deel van het chemisch afval wordt verwerkt. In de meeste gevallen is het in eigen beheer verwerken van het chemisch afval echter niet rendabel.

~ pagina 2 ~

Page 8: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afva! MBO-scholen

Hoofdstok 2 Probleemdetiniering

Het probleem waar in dit onderzoek vanuit wordt gegaan is: "hoe kunnen de kosten van de afvoer van het chemisch afval van MBO-scholen beperkt worden".

Op basis van vooronderzoek door de heer Dhr. Theijssen bleek dat:

IWfSEDRJJFSKUNDE JI!!lM '\IV ink eo I

• het in de meeste gevallen met zinvol is onderzoek te vemchten naar de verwerking van chemisch afval;

• het wenselijk is onderzoek te verrichten naar hoe het ontstaan van chemisch afval zoveel mogelijk kan worden voorkomen.

Het doel van dit onderzoek is: het opvragen en uitwisselen van informatie over de moge­lijkbeden voor de beperking van chemisch afval.

Hierbij zal met name uitgaan worden van mogelijkheden voor de beperking van de hoeveelheid afval die vrijkomt. Een andere mogelijkheid is het vervangen van sommige stoffen door chemische stoffen die minder schadelijk voor het milieu zijn. In dit onderzoek moet de nadruk komen te liggen op mogelijkbeden voor het niet (meer) door de gootsteen afvoeren van chemisch afvaL Er moe ten meerdere manie­ren voor de beperking van het chemisch afval van bepaalde proeven gelnventariseerd worden. Op deze manier komen de kennis en de ervaring die op een school opgedaan zijn beschikbaar voor aIle scholen.

Mogelijkheden voor be perking (en dus kostenbesparing) zijn ondermeer: • het goed leegmaken van de verpakkingen van chemicalien, waardoor deze

verpakkingen geen chemisch afval meer vormen. • het uitvoeren van proeven op een kleinere schaal. • Het ontstane afval met zo weinig mogelijk oplosmiddel overspoelen in de

betreffende afvalvaten. • Het destilleren van zogenaamde enkelvoudige oplosmiddelen, zodat deze

opnieuw voor dezelfde proef gebruikt kunnen worden. • Indikken van het afval.

- pagina 3 -

Page 9: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO~scholen ""'WEDltlJFS"VNDE JI!!fItJ'W ink., I

--------------------------------------------------------

• Hoofdstuk 3 Ondenoeksopzet

Uit het gesprek met de heren Bouwstra en Thdjssen bleek dat er bij de verschillende scholen een beperkt aantal pro even was, waarbij vergelijkbare stoffen gebruikt worden. Iedere school leidt namelijk voor hetzelfde eindresultaat op, waardoor proeven en afval vergelijkbaar zouden zijn.

Er zijn in Nederland in totaal 44 MBO-scholen, verspreid over het hele land. Gezien de beschikbare tijd voor de uitvoering van dit onderzoek (20 uur) is het onrnogelijk om op al deze scholen een interview met diegene te houden die verantwoordelijk is voor de afvoer van het chernisch afval. Tevens ontbreekt bij een bedrijfskundestudent waarschijnlijk de deskundigheid die nodig is voor het afnemen van deze interviews, waarvoor specifieke scheikundige kennis nodig is. Een schriftelijke enquete lijkt een geschikt rniddel om de "slimrnigheidjes" die op de scholen gebruikt worden te inventariseren, doordat hierbij door aIle scholen reactie gegeven kan worden. Door de inbreng van de heer Theijssen bij het opzetten van deze enquete is ook voldoende scheiknndige deskundigheid beschikbaar.

Er is in eerste instantie een aanzet gemaakt tot het inventariseren van aIle mogelijke chernicalien die binnen een MBO-school gebruikt worden. Het bleek echter moeilijk, zoniet onrnogelijk te zijn de meest gebruikte of giftige chemicalien overzichtelijk weer te geven. Daarom is gekozen voor indeling van de stoffen in verschillende groepen, waar chernisch geschoolde mensen mee om kunnen gaan. Afvalstromen die in een laboratorium kunnen voorkomen zijn narnelijk in te delen in zes categorieen, te weten: • zure anorganische stoffen in oplossing; • alkalische anorganische stoffen in oplossing; • halogeen-arme organische stoffen; • halogeen-rijke organische stoffen; • bijzondere afvalstoffen; • afvalstoffen met buitengewone risico's.

Ieder van deze categorieen kan onderverdeeld worden in subgroepen, die ieder via een bepaald Ifafzet-kanaal" veilig verwijderd kunnen worden. Hierbij is vaak overleg met de afvalverwerker. Per hoofdgroep kunnen enkele soorten chemisch afval opgesomd worden. Dit is in de categorieen V en VI echter onrnogelijk, omdat deze groepen zeer divers zijn. Er is daarom gekozen om alleen de groepen I tim IV in de enquete op de nemen, en om aan het einde van de enquete ruimte te laten waarin overige stoffen vermeld kunnen worden.

Om de benodigde informatie te verkrijgen, is aan de geenqueteerden gevraagd om per subgroep aan te geven wat zij met het afval uit deze subgroep deden. Hiertoe is een inventarisatie gemaakt van de beschikbare mogelijkbeden, die in Tabel 1 staat weergegeven.

- pagina 4 -

Page 10: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen --------------------------------------------------------

Tabel 1 Mogelijkbeden voor de afvoer van chemisch afval.

1. Niet bewerkt door het dool spoelen. 2. Na bewerking door het riool spoelen. 3. Niet bewerkt in de daarvoor bestemde afvalvaten overbrengen. 4. Na bewerking in de bestemde afvalvaten overbrengen. 5. Opnieuw gebruiken voor dezelfde proef / een andere proef. 6. Proberen te verwerken, zodat het afval onscbadelijk wordt. 7. Anders, namelijk ...

tvrSEDJUJFSKUNDE ~'IN ink e I

De volledige vragenlijst is opgenomen in bijlage 4. Tevens zijn er introductiebrieven geschreven, waarin bet doel van de enquete aangegeven wordt, zowel voor de directeur (bijlage 1) als voor de techniscbe onderwijs assistenten (bijlage 2). Het lijkt namelijk bet beste om deze vragenljjst in te laten vullen door deze functionarissen, omdat zij in praktijk met de afvoer van het chemiscb afval belast zijn. Tevens ondersteunen zij ook het uitvoeren van de proeven uit bet lespakket. Er is tevens een invulinstructie ontworpen, die in bijlage 3 is opgenomen.

In deze enquete is geen anonimiteit gewaarborgd, omdat het nuttig kan zijn om over een bepaalde verwerkingsmethode meer informatie op te vragen. Hiervoor moet bet adres van de school bekend zijn. WeI is gegarandeerd dat de gegevens uit de enquete niet voor andere doe len gebruikt zuBen worden. De resultaten van de enquete zullen aan aIle respondenten toegezonden worden.

Er zal tevens een non-respons onderzoek uitgevoerd worden, om na te gaan waarom men niet op de enquete reageert.

- pagina 5 -

Page 11: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen --------------------------------------------------------

Hoofdstnk 4 Resultaten ondenoek

fflfBSDRIJ"'SI',UNDB ~\AI ink e I

De resultaten van dit onderzoek vallen uiteen in twee delen. In 4.1 wordt ingegaan op de marrier waarop scholen met hun afval omgaan. In 4.2 worden de opmerkingen van de respondent en weergeven. Deze paragraaf bevat mogelijkbeden voor beperking van chemisch afval die momenteel bij scholen toegepast worden.

§ 4.1 Resultaten van de enquete

De enquete is in totaal aan 44 MBO-colleges toegezonden. Van de geenqueteerden hebben 26 scholen de enquete ingevuld teruggestuurd, waarbij een onbruikbare reactie bleek te zitten. Vit het non-respons onderzoek bleek dat enkelen vergeten waren de enquete in te vuHen en op te sturen, en zij hebben dit alsnog gedaan. Er bleken 10 scholen te zijn waarvan geen contactpersoon bekend was bij de BVE, wat erin geresulteerd heeft dat de enquete daar waarschijnlijk "verdwaald" . De overige scholen die niet reageerden bleken geen interesse te hebben. Enkele scholen waren niet bereikbaar voor commentaar.

§ 4.2 Wat doen scholen met hun afval?

In Tabel 2 staat per categorie chemisch afval die in de vragenlijst onderscheiden wordt het aantal scholen weergegeven dat dit afval via de aangegeven methode verwerkt. Hierbij valt op dat niet aIle scholen aIle categorieen afval hebben.

Vit deze tabel kan geconcludeerd worden dat de meeste scholen hun afval niet bewerkt afvoeren in daarvoor geschikte vaten. Tevens is er nog een aanzienlijk aantal afvoer dat onbewerkt door het riool gespoeld wordt. Er zijn maar een paar scholen die aangeven hun afval te bewerken voordat het door het riool gespoeld of opgesla­gen in afvalvaten wordt. Het aantal stoffen dat opnieuw gebruikt wordt is beperkt. Andere manieren van verwerking en overigen bleken in nauwelijks voor te komen.

§ 4.3 Mogelijkbeden voor beperking

In deze paragraaf worden per onderscheiden groep de opmerkingen bij de vragenlijst opgesomd. Dit zijn opmerkingen over de huidige situatie binnen scholen, die onder meer betrekking hebben op mogelijkbeden voor verwerking, beperking en hergebruik.

4.3.1 Zure anorganische stotTen in oplossing

1) Kationen van zware metalen • Worden afgevoerd alS zuur anorganisch of alkalisch anorganisch afval in vaten. • Indikken / indampen, dan in daarvoor bestemde vaten overbrengen.

- pagina 6 -

Page 12: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen fWi!'BEDRlJFSK.'UNDE

;DJMVV ink e •

----------------------------------------------------------

• Zoveel mogelijk neerslaan (als carbonaat), neerslag in afvalvat afvoeren. • In de nabije toekomst worden de kationen geprecipiteerd (neergeslagen) met

loog. Gaat namelijk om p.p.m. kationen, loog wordt nadien geneutraliseerd. • Afhankelijk van de betreffende grenswaarde, < grenswaarde onbewerkt door

riool, > grenswaarde onbewerkt in vat.

Tabel 2 Resultaten van de enquete.

Niet Bewerkt Niet Bewerkt Opnieuw Anders Anders, bewerkt door riool bewerkt in afval- gebruiken verwerken nl ..

door in afval- vaten riool vaten

1 1 1 1 5

2 2 10 8 2 1

3 9 8 2 1 1

5 1 5

6 3 13

7 8 1 8 1

10 1 2 10 1

11 7 7 2 1

12 3 1 9 1

13 4 3

14 9 7 1

15 7 7

19 1 11 1 2

20 2 17 1 1

21 1 3 9 1

25 13 1 1

26 19 2

27 4 5 1

Totaal 50 51 171 28 22 3 7

2) Anionen van zware metalen • Worden afgevoerd als zuur of alkalisch anorganisch afval in vaten. • Indikken / indampen, dan in daarvoor bestemde vaten overbrengen.

- pagina 7 -

Page 13: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen --------------------------------------------------------

I\iiJl\"lSED,RlJFSKUNDE ~\N ink e I

() fider., em~ r s ad ... ic%e4

• Reduceren met bisulfiet, vervolgens neerslaan als carbonaat. Neerslag in afvalvat afvoeren.

• Neerslaan, dan in daarvoor bestemde afvalvaten afvoeren. • Afuankelijk van de betreffende grenswaarde, < grenswaarde onbewerkt door

riool, > grenswaarde onbewerkt in vat. • Neerslaan met soda en dan laten indampen (in grote schalen in de zuurkast).

3) Waardevolle metalen - Zilver

• Zilver neerslaan als AgCl, dan overbrengen in daarvoor bestemde afvalvaten. • Neerslaan met NaCI, in vat bewaren, te zijner tijd AgN03 van maken (en

afvoeren in daarvoor bestemde afvalvaten). • Indikken I indampen, dan in daarvoor bestemde vaten overbrengen. • N eerslaan, dan in daarvoor bestemde afvalvaten afvoeren. • (ZUver) precipitaten (neerslagen) worden afgefilterd, daarna met thio

behandeld, daarna gereduceerd met methanal tot metallisch zilver. • Zilverionen bewerken met Cl" ionen. Neerslag met zUver wordt bewaard in

een (afval) vat totdat dit te vol is, en dan gaat het toch met de andere afvalvaten mee. De bovenliggende vloeistof wordt wei elke keer afgezogen en gaat gewoon (zonder Ag-ion) het riool in.

• Samen met kwik in aparte vaten afgevoerd met de vermelding zilverresten en kwikresten.

• Indampen, met HCl tot AgCI, uitwassen met zink reduceren, weer uitwassen met zwavelzuur, koken tot zilvernitraat.

4) Resten van Kjeldahl bepalingen • Cu wordt afgevoerd via vaten als het opgevangen kan worden, anders onbewerkt

door riool spoelen. • S02 en S03 dampen worden geneutraliseerd in een soda oplossing. • In apart afvalvat.

5) Resten van COD ICZV bepalingen • Worden apart verzameld in speciale vaten va or zuur of alkalisch anorganisch

afval en speciaal label waarop het vermeld staat. • Reduceren met bisulfiet, vervolgens neerslaan als cabonaat. Neerslag in afvalvat

afvoeren.

6) Verdunde anorganische zuren • boven 1 mol. ]"1 niet bewerkt in afvalvaten, rninder 1 mol. 1-1 niet bewerkt door

riool. • Neutraliseren, dan door het riool spoelen. • resten ± 0,1 mol tot 1 mol (waarmee de student spoelt) onbewerkt door riool

spoelen • In apart afvalvat.

- pagina 8 -

Page 14: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen --------------------------------------------------------

Overige opmerkingen:

tVfU80ltl.JFSK:UND£ ~VV ink e 1

(l DdcHDeme,.f.d.,i •• «n

- Koper met persulfaat (restant etsmiddel). Is geprobeerd zelf te concentreren; te veel werk (procede ontwikkelen /opschalen), daarom niet doorgezet. Opslagpro­bleem in verb and met gasvorming (02),

Etsvloeistof printplaten wordt niet bewerkt in daarvoor geschikte vaten overge­bracht. Geconcentreerde anorganische zuren worden na neutralisatie met loog (pH papier) door het dool gespoeld. Kationen en anionen van zware metalen worden in hetzelfde vat afgevoerd.

4.3.2 Alkaliscbe anorganiscbe stoff en in oplossing

1) Cyanide bevattende oplossingen e Aparte vaten (onbewerkt). e Cyanides worden in zuur milieu geoxideerd met waterstofperoxyde tot cyanaat,

vervolgens door het riool gespoeld.

2) Anionen van zware metalen - Permanganaat

e 0,02 molel-1 resten permaganaat (rest als Mn2+). e Permanganaat spoeling wordt niet weggegooid maar opnieuw gebruikt;

titratie resten gaan onbewerkt het riool in. Molybdaat e Aile anionen worden zoveel mogelijk afgevoerd ais ZUllI of anorganisch afval. e Na indampen overbrengen in daarvoor bestemde vaten. (Bi)chromaten niet bewerkt in daarvoor bestemde afvalvaten. Dichromaat en chromaat reageren eigenlijk zuur, deze gaan dan ook in afvalvat categorie 1.

3) Anorganische hydroxiden e boven 1 molel-l ruet bewerkt in afvalvaten, minder 1 molel-l niet bewerkt door

riool. e Verdund door het riool spoelen. e Resten 0,1 molerl onbewerkt door riool spoelen, geconcentreerder na neutrali­

satie met ZUllI (pH papier). e Vast (NaOH/KOH/CaOH) gaan gewoon (onbewerkt) het riool in. BaOH (Ba2+

en zwaar metaal) gaat in bet vat.

4) Kationen en anionen in aanwezigbeid van complexvormers e Aile anionen worden zoveel mogelijk afgevoerd als zuur of anorganiscb afval. e Aileen Ca2+ en Mg2+, niet bewerkt door het riool spoelen.

Overige opmerkingen: - Ammonia: niet bewerkt in de daarvoor bestemde afvalvaten.

- pagina 9 -

Page 15: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen ~ BEDRI,IFSKUNJ)E .,I!3J "IN ink e I --------------------------------------------------------

• 4.3.3 Halogeen-arme organische stotTen

1) Vaste en pasteuze stoffen • verdwijnen in de prullenmand. • Via autoclaaf verwerkt en vervolgens bij het huisvuilafval afgevoerd of in aparte

verpakking afgevoerd via afvalverwerking. • 40 % restafvoer via vaste afvalstoffen. • Het residu wordt in vaten afgevoerd.

2) Vloeibare stoffen • In de daarvoor bestemde vaten wanneer ze niet zijn te destilleren. • Voor verder gebruik, meertrapssynthese (organische chemie) • Aile organische oplosmiddelen worden verzamelt in een vat en gedestilleerd,

zodat bepaalde stoffen hergebruik kunnen worden.

3) Voor hergebruik geschikte stoffen • Petroleumether door soxhletextraktie. • Kookpuntsbenzine, ether, aceton opnieuw gebruiken voor dezelfde proeven. • Na reiniging (bv. destillatie) opnieuw gebruiken. • Door destillatie worden oplosmiddelen bij polymeersyntheses teruggewonnen

o.a. tolueen / methanol. • Petroleumether voor soxhlet extractie wordt m.b.v. de filmverdamper terugge-

wonnen en hergebruik. • Gewoonlijk via destillatie. • Voor verder gebruik, meertrapssynthese (organische chemie) • Ethylacetaat - > ethanol - > ethylacetaat etc. • Spoelaceton (dat nu wordt vervangen door spoelalcohol 96%) verdwijnt uitein­

delijk in het vat. • Tolueen met vet wordt m.b.v. vacuum filmverdamper gedestilleerd en voor

dezelfde proef opnieuw gebruikt.

Overige opmerkingen: - Koelvloeistof van draai- en freesbanken en afvalolie metaalafdeling niet bewerkt in

daarvoor bestemde afvalvaten.

4.3.4 Halogeenrijke organische stotTen

1) Vaste en pasteuze stoffen • In de daarvoor bestemde vaten en weI gescheiden.

2) Vloeibare stoffen • In de daarvoor bestemde vaten bij geen hergebruik. • Voor andere proef, meertrapssynthese (organische chemie).

3) Voor hergebruik geschikte stoffen • Chloroform en dichloormethaan bij dezelfde proeven gedurende 1 semester.

- pagina 10 -

Page 16: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen --------------------------------------------------------

• Na reiniging (bv. destillatie) opnieuw gebruiken. • Gewoonlijk via destillatie. • tri destilleren als vervanger van tetra.

Overige opmerkingen: - Deze groep stoffen worden bij een school niet (meer) gebruikt!

~BEDRIJIi'SKtJNDg ~VV ink e I

- PCB-houdende condensatoren (afdeling E) niet bewerkt in daarvoor bestemde vaten afvoeren.

4.3.5 Algemene opmerkingen uit de enquete

• Een school doet niet veel aan beperken van chernisch afval; verbruik is erg afhanke­lijk van de - door de docent ingestelde - proeven en de daaraan verbonden didactiek. Wat we weI doen is het scheiden van chernisch afval (in 10 liter vaten) in halogeen arm, halogeen rijk, zuren & zware metalen, zilverresten. De registratie van het afval vindt plaats via de afvalverwerkingsbedrijven. Ook wordt besmet materiaal geautocla­veerd; glas, papier, lege chemicalien verpakkingen en batterijen worden gescheiden opgehaald.

• Ben school heeft nog geen 2 liter licht chemisch afval per jaar, omdat ze weinig praktijklessen geven.

• Voor bewerking van chernisch afval is een vergunning vereist!

• In overleg met de inzamelaar /verwerker is een systeem ontworpen met lO categorieen. Categorie lO geldt voor aparte stoffen, waar we geen raad mee weten. Ze worden afzonderlijk aangeboden. De overige categorieen staan in de bijlage.

• AIle praktikumbepalingen worden nageplozen op bezuiniging van chernicalien en verrnindering van afval.

• Er worden niet veel proeven gedaan voor het vak scheikunde. (Videobanden A V bouwstenen chemie worden gebruikt). Bij het vak procestechniek worden gesloten systemen gebruikt

• Op ieder vat staat wat er (ongeveer) inzit, voor zover de technisch onderwijs assistent chemie er controle over heeft.

• In het kader van de uitvoering van de theoriecomponent wordt met al deze stoffen met gewerkt en is er dus geen afvalprobleem.

- pagina 11 -

Page 17: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen ----------~--------------------------------------------

~.EDRlJFSKUND£ ~VV , n k e ,

•• dc-f IlC fftt t ... d .. ie,ca

Hoofdstuk 5 Conclosies en aanbevelingen

Op basis van dit onderzoek kan geconcludeerd worden dat er op het gebied van de beperking van chemisch afval nog een lange weg te gaan is. Het meeste afval van MBO-scholen wordt momenteel onbewerkt door het riool of in vaten afgevoerd. Het vermoeden wordt bevestigd dat er op dit moment weinig of niets wordt gedaan aan de beperking van de hoeveelheid chemisch afval. Op basis van dit onderzoek kan een aantal mogelijkheden voor de beperking van chemisch afval onderscheiden worden.

Er is voor een duurzame oplossing voor het chemiscb afval van MBO-colleges echter verder onderzoek noodzakelijk. Hiervoor kunnen een aantal mogelijkbeden onder­scheiden worden: • Onderzoek door de scholen zelf, die bewust op zoek gaan naar mogelijkheden voor

het verminderen van de hoeveelheden chemisch afval. • Onderzoek door een externe organisatie. • Samenwerking met schrijvers van de boeken die bij het onderwijs op de MBO­

scholen gebruikt worden. • Samenwerking met andere soorten scholen, zoals bijvoorbeeld HBO scholen en

universiteiten.

Het verdient tevens aanbeveling om aan dit probleem aandacht te besteden bij overleg met de overheid. Zij scherpt immers steeds de regels aan, en kan misschien ook een kader scheppen voor de beperking van het chemisch afval. Er zou een werkgroep opgericht kunnen worden die zich verder over dit probleem buigt, want zoals uit de enquete blijkt is er lang niet overal voldoende aandacht voor de verwer­king van het chemisch afval.

Een laatste aanbeveling is om ook te kijken naar alternatieve manieren van lesgeven. Een school gaf als voorbeeld het gebruik van videobanden, waarop bepaalde proeven gedemonstreerd worden. Dit kan het prakticum waarschijnlijk niet helemaal vervan­gen, maar weI enkele onderdelen die bijvoorbeeld erg duur of erg gevaarlijk zijn.

- pagina 12 -

Page 18: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen ~BED.RIJFS"UNDB ~'VV ink « l

--------------------------------------------------------------

BIJLAGE 1: INTRODUCTIEBRIEF DIRECTIE Eindhoven, 18 april 1994.

Aan: De directie van de afdeling Proces en Laboratoriumtechniek. Onderwerp: Project chemisch afval BTG Proces- en Laboratoriumtechniek.

Geachte mevrouw Imijnheer,

V~~r u ligt een enquete over mogelijke velWerking van chemische afval, die gehouden wordt onder de afdelingen Proces en Laboratoriumtechniek van MBO-colleges en Streekscholen gehouden. Deze enquete is opgezet in overleg met de Bedrijfstakgroep Proces en Laboratoriumtechniek van de Vereniging BVE te De Bilt. Doel van dit onderzoek is om manieren te vinden waarop de kosten van het (afvoeren van) chemisch afval verminderd kunnen worden. Ruim een jaar geleden heeft de heer R. Theijssen, docent chemie van het Technisch Lyceum te Eindhoven, een vooronderzoek gehou­den. De belangrijkste conclusiesjaanbevelingen uit dit vooronderzoek zijn: • Het is in de meeste gevallen niet zinvol onderzoek te verrichten naar de velWerking van chemisch

afval. • Het is wenselijk onderzoek te verrichten naar hoe het ontstaan van chemisch afval zoveel

mogelijk kan worden voorkomen.

De voorzitter van uw Bedrijfstakgroep, de heer Bouwstra, heeft vervolgens contact opgenomen met de Bedrijfskundewinkel met het verzoek om een enquete te houden. De Bedrijfskundewinkel is een door studenten gerund adviesbureau. Zij voert onderzoek uit v~~r personen of instellingen die niet over middelen beschikken om een commercieel bureau in te schakelen. Het doel van deze enquete is het opvragen en uitwisselen van informatie over de mogelijkheden voor de beperking van chemisch afval.

Ik wil u vragen of u de bijgevoegde vragenlijst wilt laten invullen. Na gesprekken met de heren Theijssen en Bouwstra. heb ik geconcludeerd dat deze vragenlijst waarschijnlijk het beste door een Technisch OndelWijs Assistent (fOA) ingevuld kan worden. De TOA, die direct bij het inzamelen van chemisch afval betrokken is, weet immers wat er precies speelt. Daarom heb ik een tweede introductiebrief v~~r deze functionaris bijgevoegd.

De resultaten van deze enquete worden aan aile respondenten toegezonden. Bij het invullen van deze enquete kan geen anonimiteit gewaarborgd worden, omdat het belangrijk is om toelichting te kunnen vragen op genoemde alternatieven voor de beperking van het chemisch afval op de scholen. Wei kan ik u de verzekering geven dat de gegeven antwoorden niet met naam doorgespeeld worden aan derden die hier misbruik van zouden kunnen maken. Indien u verder nog vragen heeft. kunt u contact opnemen met ondergetekende.

Met vriendelijke groet.

Marcel T egels, Bedrijfskundewinkel. Paviljoen U1, TUE Telefoon: 040 - 473415 j 2441 Fax: 040 - 451275

- pagina 13 -

!VrBEDRIJFSKUNDE ~vv ink e I

o nd er ne m e rs ad v ie :leo

Page 19: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Project chemisch afval MBO-scholen ~BEDR1JFgKUNDB JICtlVV ink e I

--------------------------------------------------------------

BIJLAGE 2: INTRODUCTIEBRIEF TOA'S Eindhoven. 18 april 1994.

Aan: De technisch onderwijs assistent van de afdeling Proces en Laboratoriumtechniek. Onderwerp: Project chemisch afval BTG Proces- en Laboratoriumtechniek.

Geachte mevrouw /mijnheer,

V~~r u ligt een enquete over mogelijke verwerking van chemische afval. die gehouden wordt onder de afdelingen Proces en Laboratoriumtechniek van MBO-colleges en Streekscholen gehouden. Deze enquete is opgezet in overleg met de Bedrijfstakgroep Proces en Laboratoriumtechniek van de Vereniging BVE te De Bilt. Doel van dit onderzoek is om manieren te vinden waarop de kosten van het (afvoeren van) chemisch afval verminderd kunnen worden. Ruim een jaar geleden heeft de heer R. Theijssen. docent chemie van het Technisch Lyceum te Eindhoven, een vooronderzoek gehou­den. De belangrijkste conclusies!aanbevelingen uit dit vooronderzoek zijn: • Het is in de meeste gevallen niet zinvol onderzoek te verrichten naar de verwerking van chemisch

afval. • Het is wenselijk onderzoek te verrichten naar hoe het ontstaan van chemisch afval zoveel

mogelijk kan worden voorkomen.

De voorzitter van uw Bedrijfstakgroep. de heer Bouwstra, heeft vervolgens contact opgenomen met de Bedrijfskundewinkel met het verzoek om een enquete te houden. De Bedrijfskundewinkel is een door studenten gerund adviesbureau. Zij voert onderzoek uit voor personen of instellingen die niet over middelen beschikken om een commercieel bureau in te schakelen. Hat doel van deze enquete is het opvragen en uitwisselen van informatie over de mogelijkheden voor de beperking van chemisch atval.

Ik wil u vragen of u deze vragenlijst in wilt vullen. Voor het terugsturen van de vragenlijst kan gebruik gemaakt worden van de bijgesloten portvrije antwoordenveloppe. Ik zou het erg op prijs stell en dat u de vragenlijst voor woensdag 23 februari retourneert.

De resultaten van deze enquete worden aan aile respondenten toegezonden. Blj het invullen van deze enquete kan geen anonimiteit gewaarborgd worden. omdat het belangrijk is om toelichting te kunnen vragen op genoemde alternatieven v~~r de beperking van het chemisch afval op de scholen. Wei kan ik u de verzekering geven dat de gegeven antwoorden niet met naam doorgespeeld worden aan derden die hier misbruik van zouden kunnen maken. Indien u verder nog vragen heeft, kunt u contact opnemen met ondergetekende.

Met vriendelijke groet,

Marcel Tegels. Bedrijfskundewinkel. Paviljoen U1, TUE Telefoon: 040 - 473415 ! 2441 Fax: 040 - 451275

- pagina 14 -

!VrBEDRI.JFSKUNDE pvvinkel

o nde r ne m e rsad v ie:it en

Page 20: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

BIJLAGE 3: INVULINSTRUCTIE ENQUETE

Bedankt voor uw medewerking aan deze enquete. Het doel van deze enquete is het in kaart brengen van manieren waarop de hoeveelheid chemisch afval terug gebracht kan worden. Voordat u met het daadwerkelijke invullen van deze vragenlijst kunt beginnen, zal eerst beschreven worden hoe u dit kunt doen.

Het is de bedoeling dat u een cirkel zet om het antwoord in de tweede ko!om dat op uw school van toepassing is. De cijfers in de derde kolom hebben bij het invullen van deze vragenlijst geen functie, zij dienen om het verwerken van deze enquete te vereenvoudigen.

Er wordt in deze vragenlijst steeds gevraagd wat u met een bepaalde categorie chemisch atval doe!. De cijfers in de tweede kolom hebben hierbij de volgende betekenis:

1. Niet bewerkt door het riool spoelen. 2. Na bewerking door het riool spoelen (a.u.b. aangeven welke bewerkingL 3. Niet bewerkt in de daarvoor bestemde afvalvaten overbrengen. 4. Na bewerking in de bestemde afvalvaten overbrengen (a.u.b. aangeven welke

bewerking) . 5. Opnieuw gebruiken voor dezelfde proef I een andere proef (a.tl.b. aangeven hoe dit

precies plaatsvilldt). 6. Proberen te verwerken. zodat het afval onschadelijk wor(it (a.H.b. aangeven welke

bewerking) . 7. Anders. namelijk (a.u.b. aangeven wat er dan mee gebeurclL

Het kan zijn dat er bij een vraag meerdere antwoorden van toepassing zijn. Indien dit het geval is had ik graag een schatting in hoeveel procent van de geval/en het om de verschillende categorieem gaat.

Ook is het mogelijk dat er op uw school andere proeven gedaan worden waarbij chemisch atval vrijkomt. Daarom is na elke categorie afval ruimte opgenomen waarin u de stoffen van deze proeven met hun manier van afvalverwerking kunt aangeven. Wij den ken hierbij vooral aan stoffen die vee! vrijkomen en waarvan u de afvalstroom heeft kunnen beperken door het toepassen van beperkende maatregelen. die ook v~~r andere sehOlen interessant kunnen zijn.

Indien op uw school voor een bepaalde groep stoffen antwoord 3 van toepassing is kunt u dit als voigt aangeven:

1 2 @)4 5 6 7

Er worden eerst enkele voorbeelden gegeven worden voor het !nvullen van de vragenlijst.

Voorbeeld 1

Met behulp van een micro destillatie-opstelling IS men erin geslaagd om de hoeveelheid chemicalien die nodig zijn voor het uitvoeren van bepaalde proeven terug te dringen.

Oit geeft u in de vragenlijst aan door het omcirkelen van optie 7, waarna U op de ruimte onder deze vraag een korte omschrijving geeft van deze methode.

J!I::.~'!."'~.~~ Project chemisch alVal - pagina 15-

Page 21: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

Voorbeeld 2

Bij een vetbepaling wordt de petroleumether teruggewonnen met behulp van een soxhlet extractie, zodat deze opnieuw voor dezelfde proef gebruikt kan worden.

Oit geeft u aan door optie 5 te omcirkefen, waama u in de ruimte onder deze vraag een kOrle omschrijving geeft van deze methode.

Voorbeeld 3

Bij titratie-proeven is de concentratie van de zilvernitraatoplossing verlaagd.

Oit geeft u aan door optie 7 fe omcirkefen, waarna U In de ruimte onder deze vraag een korle omschrijving geeft van deze methode.

In de vragenlijst zijn de verschillende soorten chemisch afval ingedeeld in de volgende hoofdgroe­pen:

I. Zure anorganische stoffen in oplossing II. Alkalische anorganische stoffen in oplossing III. Halogeen-arme organische stoffen IV. Halogeen-rijke organische stoffen

Per hoofdgroep worden enkele soorten chemisch afval opgesomd. Er is gekozen voor so orten omdat de lijst met stoffen veel te lang wordt. Indien er op uw school binnen een hoofdgroepen andere soorten chemisch afval voorkomen, die u heeft weten te beperken, kunt u dit in de ruimte onder de hoofdgroep invullen.

Succes met het invul/en van deze enquete en bedankt voor de moeite. U kunt de enquete terugsturen in de bijgevoegde porlvrije anlwoordenveloppe.

Indien u nog vragen heeft naar aanleiding van deze enquete kunt u contact opnemen met:

Dhr. A.M.A .. Theijssen Docent chemie, Technisch Lyceum Eindhoven. Tel: 040 - 564300 (werk)

073 • 564279 (prive)

Jf="r!.",:p::,~ Project chemisch alval - pagina 16 -

Page 22: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

BIJLAGE 4: ENQUETE

I Zure anorganische stoffen in opJossing

1. Kationen van zware metalen

2. Anionen van zware metalen

3. Waardevolle metalen • Zilver •

4. Resten van Kjeldahl bepalingen (CU. Se. Hg).

5. Resten van COD / CZV bepalingen

6. Verdunde anorganische zuren

7 ........................................................ .

... :::~.:,n:"'::.~ Project chemisch alval

1234567

J 2 3 4 5 6 7

.2 3 4 5 6 7 2 3 4 5 6 7

1234567

I 2 3 4 5 6 7

I .2 3 -456 {

1 2 345 6 7

01

02

03 04

05

06

07

08

- pagina 17 -

Page 23: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

II Alkalische anorganische stoffen in oplossing

1. Cyanide bevattende oplossingen

2. Anionen van zware metalen • Pennaganaat • Molybdaat • ,.,. ++ ..................... '"

3. Anorganische hydroxiden

4. Kationen en anionen in aanwezigheid van complex­V0n11erS

5 ........................................................ .

6 ........................................................ .

Jf:":'~":.::'~ Project chemisch alval .,.:t ........ ~ • ..s • .: .... ..

2 3 4 5 6 7 10

2 3 4 5 6 7 11 2 3 4 5 6 7 12 ? ,

4 5 6 7 13 .)

1 2 3 4 5 6 7 14

1 2 3 4 5 6 7 15

1 2 3 4 5 6 7 ]6

1 2 345 6 7 17

- pagina 18·

Page 24: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

III Halogeen-arme orgallische stoffen

1. Vaste en pasteuze stoffen 1234567 19

2. Vloeibare stoffen 1234567 20

3. Voor hergebnlik geschikte stoffen 1 2 3 4 5 6 7 21

4 ........................................................ . 1234567 22

5 ........................................................ . 234 5 6 7 23

6 ........................................................ . ') 3 4 5 6 7 24

. JIf='i''!.'''':''':'~ Project chemisch afval - pagina 19 -

Page 25: Onderzoek naar mogelijkheden voor beperking … 20 april 1994 Onderzoek naar mogelijkbeden voor beperking chemisch afval op MBO scholen Opdrachtcode: Opdrachtbegeleider: Opdrachtnaam:

IV Halogeen-rijke organische stoffen

1. Vaste en pasteuze stoffen 1234567 25

2. Vloeibare stoffen 1 2 345 6 7 26

3. Vool' hel'gebrl.lik geschikte stoffen 1 2 3 4 5 6 7 27

4 . ....................................................... . 1 2 3 4 5 6 7 28

5 ........................................................ . 29

6. . ...................................................... . 30

Hartelijk dank voor het invulicn ran clerc l'ragcI1IU~w. De be/angnjksfc resultatcn ui! dere enquete worden tocgc:wndcn :wdra derc beschikb{{{{r ZUIl.

.::":";;~"'.:'~ Project chemisch alval - pagina 20 -