Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie ... naar... · Met de komst van sociale...

Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie van het

leskatern relaties & seksualiteit in het basisonderwijs

Utrecht, april 2011 Auteurs: Marianne Cense, Marloes Martens, Sanna Maris, Elles Janssen en Hanneke de Graaf In opdracht van ZonMW Projectnummer: NL1416SE © 2011 Rutgers WPF www.rutgerswpf.nl

Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie van het

leskatern relaties & seksualiteit in het basisonderwijs

Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie Rutgers WPF en ResCon, 2011 van het leskatern relaties & seksualiteit in het basisonderwijs

Inhoudsopgave 1 Inleiding 1 1.1 Het belang van relationele en seksuele vorming 1 1.2 Het leskatern Relaties & Seksualiteit 2 1.3 Week van de Lentekriebels 2 1.4 Probleemstelling 3 1.5 Doelstelling 4 1.6 Onderzoeksopzet 4 1.7 Opbouw rapport 5 2 Theoretisch kader 7 2.1 Implementatieproces 7 2.2 Determinanten van implementatie 7 2.3 Theoretisch model implementatieonderzoek 9 2.4 Adoptiesnelheid 9 2.5 Niche 10 2.6 Toepassing theorieën in implementatieonderzoek 11 3 Kwalitatieve voorverkenning onder scholen 13 3.1 Opzet van het onderzoek 13 3.1.1 Doelstelling en vraagstellingen 13 3.1.2 Methode en respons 13 3.1.3 Karakteristieken onderzoeksgroep 14 3.2 Samenvatting resultaten 14 4 Kwantitatieve verkenning onder scholen 17 4.1 Opzet van het onderzoek 17 4.1.1 Doelstelling en vraagstellingen 17 4.1.2 Vragenlijst 18 4.1.3 Methode en respons 19 4.1.4 Karakteristieken onderzoeksgroep 19 4.1.5 Analyses 20 4.2 Resultaten 21 4.2.1 Aandacht voor relationele en seksuele vorming 21 4.2.2 Factoren die een rol spelen bij de overweging om aandacht te besteden aan

relationele en seksuele vorming 22 4.2.3 Keuze voor lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming 25 4.2.4 Gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit 27 4.2.5 Waardering leskatern Relaties & Seksualiteit 31 4.2.6 Determinantenanalyse 32 4.2.7 Identificeren van de ‘niche’ 36 4.3 Samenvatting 41 4.3.1 Opzet van het onderzoek 41 4.3.2 Aandacht voor relationele en seksuele vorming 41 4.3.3 Kanalen, bronnen en actoren van lesmateriaal 41 4.3.4 Keuze lesmateriaal relationele en seksuele vorming 42 4.3.5 Bekendheid Relaties & Seksualiteit 42 4.3.6 Gebruik Relaties & Seksualiteit 42 4.3.7 Randvoorwaarden gebruik Relaties & Seksualiteit 43 4.3.8 Blijvend gebruik Relaties & Seksualiteit 43 4.3.9 Identificeren van de niche 43

Rutgers WPF en ResCon, 2011 Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie van het leskatern relaties & seksualiteit in het basisonderwijs

5 Invoeringsstrategie GGD’en 45 5.1 Opzet van het onderzoek 45 5.1.1 Doelstelling en vraagstellingen 46 5.1.2 Methode en respons 47 5.1.3 Karakteristieken onderzoeksgroep 48 5.1.4 Analyses 49 5.2 Resultaten 49 5.2.1 Invoerstrategie van de GGD’en 49 5.2.2 Randvoorwaarden 55 5.3 Samenvatting 63 5.3.1 Opzet van het onderzoek 63 5.3.2 Invoerstrategie GGD 63 5.3.3 Randvoorwaarden 64 6 Conclusies 65 6.1 Adoptiefase 65 6.2 Implementatiefase 67 6.3 Continueringfase 68 6.4 Randvoorwaarden voor een goede invoeringsstrategie 68 7 Aanbevelingen voor herziening van implementatiestrategie 71 7.1 Werkwijze 71 7.2 Implementatiestrategie van GGD’en 71 7.2.1 Ambities en kansen 71 7.2.2 Randvoorwaarden 74 7.3 Implementatiestrategie van Rutgers WPF 74 7.3.1 Ambities en kansen 74 7.3.2 Randvoorwaarden 76 Bijlage 1 Checklist interview scholen 81 Bijlage 2 Vragenlijst scholen 87 Bijlage 3 Toelichting constructie samengestelde variabelen 101 Bijlage 4 Overzicht factoren opgenomen in regressieanalyses 105 Bijlage 5 Topiclist Implementatieonderzoek ‘Relaties & Seksualiteit’ 107 Bijlage 6 Algemene vragen 111 Bijlage 7 Tabel Invoeringsstrategie 121


1

1 Inleiding

1.1 Het belang van relationele en seksuele vorming

De belangrijkste doelstelling van seksuele en relationele vorming is kinderen en jongeren ondersteunen bij hun seksuele ontwikkeling en hen leren seksueel verantwoorde keuzen te maken. Tijdige en adequate relationele en seksuele vorming aan kinderen in de basisschoolleeftijd kan bijdragen aan een gezonde en veilige seksuele ontwikkeling en preventie van seksueel riskant gedrag op latere leeftijd. Het is aangetoond dat vroege interventies op het terrein van de sociaal emotionele ontwikkeling (waarbij kinderen onder andere relationele vaardigheden ontwikkelen) positieve effecten kunnen hebben op hun algehele psychische gezondheid1,2. Het kan bijdragen aan een gezonde en veilige seksuele ontwikkeling en preventie van seksueel riskant gedrag op latere leeftijd. Waarom is seksuele en relationele vorming voor kinderen belangrijk?

a. Seksuele en relationele vorming draagt bij aan persoonlijke groei, een positieve seksualiteitsbeleving, en bevordert het welzijn en seksuele gezondheid

b. Kinderen en jongeren zijn nieuwsgierig naar seksualiteit en hebben vragen over seksualiteit c. Informele bronnen zoals ouders, leeftijdgenoten, of media spelen een belangrijke rol maar

zijn niet altijd toereikend. d. Kinderen en jongeren hebben behoefte aan een duidelijk kader waarbinnen ze positieve

normen en waarden kunnen ontwikkelen met respect voor diversiteit e. Met de komst van sociale media hebben kinderen massaal toegang tot informatie over

seksualiteit. De beelden en informatie over seksualiteit zijn vaak verdraaid, onevenwichtig of niet respectvol. Seksuele en relationele vorming kan deze beelden tegenspreken, corrigeren en nuanceren.

Als definitie van relationele en seksuele vorming hanteren we de definitie van de WHO Europe: “Seksuele en relationele vorming is het leren over de cognitieve, emotionele, sociale, interactieve en fysieke aspecten van seksualiteit. Seksuele en relationele vorming start in de vroege kinderjaren en zet zich voort in de puberteit en volwassenheid. Voor kinderen en jonge mensen is het doel steun en bescherming te bieden in hun seksuele ontwikkeling. Gaandeweg worden kinderen en jongeren uitgerust met kennis, vaardigheden en positieve waarden die hen in staat stellen om te genieten van hun eigen seksualiteit, veilige en bevredigende relaties aan te gaan en verantwoordelijkheid te nemen voor hun eigen en andermans seksuele gezondheid en welzijn. Het stelt hen in staat keuzen te maken die de kwaliteit van hun leven verhoogt en die bijdragen aan een gezonde en rechtvaardige samenleving.” 3

1 Greenberg, M. et al. (2000). Preventing mental disorders in school age children: a review of the effectiveness of prevention programs. CMHS, Stat University, Pennsylvania. 2 Bagchus, L. et al. (2010). Relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Een effecten procesevaluatie van de lespakketten ‘Relaties & Seksualiteit’ en ‘Lekker in je vel’. ResCon, Amsterdam. 3 WHO Regional Office for Europe (2010). Standards for sexuality education in Europe. A framework for policy makers, educational and health authorities and specialists. Federal Centre for Health Education, BZgA.


2

1.2 Het leskatern Relaties & Seksualiteit

Er zijn voor het basisonderwijs verschillende lesmaterialen ontwikkeld, waaronder het leskatern Relaties & Seksualiteit. Van het leskatern Relaties & Seksualiteit zijn tot 2010 2832 exemplaren verkocht. Dit leskatern is in 1998 ontwikkeld door het NIGZ, in samenwerking met SLO, en in 2004 op onderdelen herzien. Relaties & Seksualiteit is een geïntegreerd leskatern voor groep 1 t/m groep 8 van het basisonderwijs waarin de lichamelijke, sociale en emotionele ontwikkeling en seksuele gezondheid van kinderen aan de hand van uiteenlopende thema's en werkvormen aan bod komen. Het leskatern Relaties & Seksualiteit is speciaal ontwikkeld om kinderen al vanaf jonge leeftijd te ondersteunen bij hun relationele en seksuele ontwikkeling. Kinderen leren respect te hebben voor zichzelf en anderen, worden zich bewust van hun eigen en andermans gevoelens, wensen, opvattingen en mogelijkheden opdat ze steeds

beter gefundeerde beslissingen leren nemen op het gebied van relaties en seksualiteit. De leskatern behandelt relevante thema’s passend bij de verschillende ontwikkelingsfasen van kinderen in de basisschoolleeftijd. In de onderbouw komen thema’s als het eigen zelfbeeld, het lichaam van jongens en meisjes, gelijkwaardigheid, en respect in de omgang met elkaar aan bod. In de middenbouw staat de ander meer centraal en worden verschillen tussen jongens en meisjes, vriendschappen en verliefdheid verkend. In de bovenbouw komen veranderingen in de puberteit, sekserollen en relatievorming meer in beeld, als ook seksuele dwang, grenzen en wensen, media, de voortplanting, anticonceptie en seksuele risico’s zoals soa/hiv en onbedoelde zwangerschap. In de werkvormen wordt, naast kennisoverdracht, veel nadruk gelegd op attitudevorming en communicatieve vaardigheden. Uit een recent afgerond effectonderzoek onder 1002 leerlingen blijkt dat het leskatern Relaties & Seksualiteit leidt tot statistisch significante veranderingen op kennis (over relaties, seksualiteit en seksueel misbruik), attitude ten aanzien van homoseksualiteit en relaties, communicatie met vrienden en assertiviteit in vergelijking met jongeren die geen of ad hoc les op het gebied van relationele en seksuele vorming ontvangen3. Daarnaast wordt de leskatern zowel door docenten als leerlingen positief gewaardeerd. 1.3 Week van de Lentekriebels

Sinds 2005 wordt het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit door middel van het jaarlijks terugkerende Nationale stimuleringsproject ‘Week van de Lentekriebels’, door de Rutgers WPF en via regionale GGD’en in het basisonderwijs gestimuleerd. In de Week van de Lentekriebels worden scholen gestimuleerd om elke dag les te geven uit het leskatern Relaties & Seksualiteit in groep 1 tot en met 8. Rutgers WPF is de coördinator van deze projectweek en ondersteunt de GGD’en met materialen zoals een wervingsflyer, informatiebrieven voor scholen en ouders, een raamwerk voor het geven van een workshop over relationele en seksuele vorming en PR-middelen. Bovendien organiseert


3

Rutgers WPF scholing voor GGD’en en stelt ze een draaiboek beschikbaar voor de organisatie van de Week van de Lentekriebels.

De regionale GGD werft en begeleidt scholen in de regio. Hij biedt scholen bijvoorbeeld bij de start van het project standaard een workshop voor docenten en een draaiboek aan. Veel GGD’en bieden daarnaast ouderavonden op scholen aan, het leskatern Relaties & Seksualiteit wordt gratis aangeboden bij deelname of scholen worden voorzien in fondsen voor theatervoorstellingen of andere middelen. Inmiddels zijn 25 GGD’en actief in het bevorderen van aandacht voor relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs onder coördinatie van de Rutgers WPF. Jaarlijks worden daardoor zo´n 350 scholen bereikt. 1.4 Probleemstelling

Hoewel is aangetoond dat vroege interventies op het terrein van de sociaal emotionele ontwikkeling positieve effecten kunnen hebben op de algehele psychische gezondheid van jongeren maakt naar schatting slechts 20% van de basisscholen gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Het aantal basisscholen waarvan geregistreerd staat dat ze meedoen aan de Week van de Lentekriebels is in 2011 gelijk gebleven met 2010 (350 scholen). De groei die er eerdere jaren inzat, lijkt te stabiliseren. Om de ambitie om meer basisscholen te bereiken te realiseren is een herijking van de invoeringsstrategie nodig.

In 2004 is het leskatern Relaties & Seksualiteit gelanceerd. Tot en met 2010 zijn er 2832 leskaternen

verkocht, met een wisselend verloop gedurende deze zeven jaren (zie tabel 1.1).

Tabel 1.1 verkoopcijfers leskatern Relaties & Seksualiteit

Jaar Aantal mappen verkocht

2004 451

2005 116

2006 302

2007 231

2008 596

2009 315

2010 821

De effectiviteit van dit leskatern is voor groep 7 en 8 aangetoond 4. Bewezen effectiviteit betekent niet automatisch dat het leskatern in de praktijk ook wordt gebruikt. Daartoe is een actief implementatieproces nodig dat meer kans op succes heeft als het planmatig is opgezet en op basis van theorie en empirie inspeelt op factoren die de implementatie beïnvloeden. Voor een effectieve implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit is dan ook meer kennis nodig over de determinanten van (duurzaam) gebruik van de leskatern in het basisonderwijs. Op basis van deze kennis kan de implementatiestrategie van de leskatern in samenwerking met de GGD’en richting basisonderwijs verder verbeterd worden en de nog niet bereikte groep basisscholen effectief beïnvloeden. Rutgers WPF vervult een belangrijke landelijk coördinerende rol bij de implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Met structurele financiering is het mogelijk om succesvolle implementatiestrategie in te bedden in haar reguliere activiteiten in samenwerking met de GGD’en.

4 Bagchus, L. et al. (2010). Relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Een effecten procesevaluatie van de lespakketten ‘Relaties & Seksualiteit’ en ‘Lekker in je vel’. ResCon, Amsterdam.


4

Hierdoor wordt op termijn een grote groep kinderen begeleid bij hun relationele en seksuele ontwikkeling. 1.5 Doelstelling

Het hoofddoel van het onderzoek is:

Het vaststellen van factoren die bijdragen aan een succesvolle implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het basisonderwijs. De afgeleide vraagstellingen zullen worden toegelicht in hoofdstuk 3 tot en met 5. 1.6 Onderzoeksopzet

Om de doelstelling te beantwoorden is tussen april en november 2010 een onderzoek uitgevoerd naar de implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit onder 321 basisscholen en alle 29 GGD’en. Beide deelonderzoeken bestonden uit een kwalitatieve voorverkenning en een kwantitatieve survey. Via interviews met medewerkers van scholen is geprobeerd zicht te krijgen op de factoren die ten grondslag liggen aan het al dan niet slagen van de (duurzame) implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het basisonderwijs. Er zijn interviews gehouden met zowel scholen die het leskatern gebruiken als scholen die dat niet (meer) doen om de verschillende kenmerken die passen bij de verschillende groepen in kaart te brengen. Op basis van de resultaten uit de interviews is een vragenlijst opgesteld om de factoren die mogelijk een rol spelen bij de adoptie en implementatie van Relaties & Seksualiteit te toetsen. De kwalitatieve verkenning bij GGD’en bestond uit twee focusgroepinterviews. Via de interviews is inzicht verkregen in de randvoorwaarden waar volgens de GGD’en aan voldaan dient te worden wil men een goede adoptie en implementatiestrategie voor het leskatern Relaties & Seksualiteit realiseren. Vervolgens zijn met behulp van een vragenlijst onder gezondheidsbevorderaars en managers van alle GGD’en de feitelijke gegevens geïnventariseerd over de wijze waarop GGD’en met scholen samenwerken, welke specifieke activiteiten daarin worden uitgevoerd als het gaat om educatie op het gebied van relationele en seksuele vorming en het leskatern Relaties & Seksualiteit in het bijzonder. Daarbij is tevens aandacht besteed aan de bevorderende en belemmerende factoren die daarbij ervaren zijn. Bij het lezen van de rapportage dient rekening gehouden te worden met een aantal kanttekeningen. Het onderzoek is uitgevoerd onder een steekproef van scholen die het resultaat is van selectieve respons. Het is aannemelijk dat de docenten en directieleden in de steekproef relatief meer affiniteit hebben met het thema relationele en seksuele vorming dan alle scholen in Nederland. Dit zorgt voor vertekening in de resultaten en mogelijk verklaard het de beschreven inconsistenties tussen het deelonderzoek onder scholen en GGD’en. De scholen waarover GGD medewerkers praten immers zijn niet te vergelijken met de in het onderzoek betrokken scholen. Een andere beperking van het onderzoek is dat alle resultaten gebaseerd zijn op zelf gerapporteerde data. Omdat we in dit onderzoek op zoek zijn naar de ervaringen van de in het onderzoek betrokken scholen en we geïnteresseerd zijn in wat door de betrokken scholen en GGD’en als bevorderend en belemmerend ervaren is dit informatiever dan de feiten en heeft dit geen invloed op de interpretatie van de onderzoeksresultaten. In hoofdstuk 3 tot en met 5 wordt verder ingegaan op de onderzoeksopzet van de verschillende deelonderzoeken. De resultaten uit de deelonderzoeken zijn vervolgens vertaald in een planmatige en strategische aanpak van een succesvolle implementatiestrategie naar GGD’en en scholen.


5

1.7 Opbouw rapport

De doelstelling van het onderzoek is vertaald naar concrete onderzoeksvragen die door middel van kwalitatief en kwantitatief onderzoek onder GGD medewerkers en scholen worden beantwoord. In dit rapport wordt verslag gedaan van deze verschillende onderzoeken. In hoofdstuk 2 zal eerst ingegaan worden op het theoretisch kader. Vervolgens worden de resultaten van de verschillende onderzoeken gepresenteerd in hoofdstuk 3 tot en met 5. In hoofdstuk 6 worden conclusies besproken en aanbevelingen gedaan en het rapport wordt in hoofdstuk 7 afgesloten met een hernieuwde implementatiestrategie.


7

2 Theoretisch kader

In dit hoofdstuk worden verschillende theorieën beschreven die zijn gebruikt bij de uitwerking en invulling van het onderzoek. Het theoretisch kader van het onderzoek wordt gevormd door het difussiemodel van E.M. Rogers met aanvullingen daarop van G.A. Moore rondom de problematiek van de kloofoversteek en het invoeringsproces van vernieuwingen van M.A.H. Fleuren (5, 6 en 7). De theorie van Rogers en de aanvulling van Moore is in eerdere studies bruikbaar gebleken (1, 8, 9 en 10).

2.1 Implementatieproces

De theorie van Rogers onderscheidt de volgende 5 fases in het implementatieproces:

1 Kennisfase 2 Overtuigingsfase 3 Adoptiefase 4 Implementatiefase 5 Behoudfase Toegepast op het huidige onderzoek moeten scholen (directieleden/docenten) allereerst weten dat het leskatern Relaties & Seksualiteit bestaat (kennisfase), vervolgens moeten ze overtuigd raken van het belang (overtuigingsfase), zich aan het programma committeren (adoptiefase), het leskatern Relaties & Seksualiteit daadwerkelijk implementeren (implementatiefase) en het als vast onderdeel blijven gebruiken (behoudfase).

2.2 Determinanten van implementatie

In elke fase kunnen verschillende determinanten een bevorderende dan wel belemmerende invloed hebben op het verloop van het implementatieproces. Fleuren onderscheidt hierbij vijf clusters determinanten7:

1 Kenmerken van de vernieuwing 2 Kenmerken van de gebruiker 3 Kenmerken van de organisatie 4 Kenmerken van de sociaal-politieke omgeving 5 Kenmerken van de invoeringsstrategie Bij kenmerken van de vernieuwing kan gedacht worden aan de gebruiksvriendelijkheid van het leskatern Relaties & Seksualiteit. De manier van lesgeven van docenten is een voorbeeld van kenmerken van de gebruiker. Het schoolbeleid en in hoeverre deze al dan niet bevorderlijk is voor de implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit vallen onder kenmerken van de organisatie. Als er binnen de school verdeeldheid is over het belang om aandacht te besteden aan het onderwerp relationele en seksuele vorming zal het leskatern Relaties & Seksualiteit minder snel geïmplementeerd worden dan wanneer iedereen het belang onderschrijft. Onder de sociaal-politieke omgeving vallen bijvoorbeeld de (landelijk) vastgestelde kerndoelen voor het onderwijs en de lokale prioriteiten die de GGD’en de gemeente(n) stellen binnen het thema

5 Rogers, EM. (2003). Diffusion of innovations. Fifth edition. The free Press, New York. 6 Moore, GA. (1999). Crossing the chasm. Capstone Publishing Limited, Oxford 7 Fleuren, M.A.H., Wiefferink, C.H. & Paulussen, T.G.W.M. (2002). Belemmerende en bevorderende factoren bij de implementatie van zorgvernieuwingen in organisaties. Leiden: TNO preventie en gezondheid. 8 King, L., et al. (1996). From research into practice in health promotion: a review of the literature on dissemination. National Centre for Health Promotion, Sydney. 9 Janssen, E., Gelissen, R. (2007). Ouderen en bewegen. Verkennend onderzoek naar het aanbod en de coördinatie van beweegactiviteiten onder Stichtingen Welzijnswerk voor Ouderen. ResCon, Haarlem. 10 Egmond, C., et al. (2006). Target group segmentation makes sense: if one sheep leaps over the ditch, all the rest will follow. Energy Policy; 34: pp 3115-3123.


8

gezondheidsbevordering. Bij de invoeringsstrategie kan gedacht worden aan de wijze waarop de GGD het leskatern Relaties & Seksualiteit op scholen introduceert en hen bij het gebruik ondersteunt. Met betrekking tot kenmerken van de vernieuwing onderscheidt Rogers vervolgens nog verdiepend een vijftal factoren, dat van invloed is op de adoptiebeslissing van een individu1: 1 Relatieve voordeel 2 Inpasbaarheid 3 Complexiteit 4 Uitproberen 5 Observeerbaarheid Het relatieve voordeel verwijst bijvoorbeeld naar de bewezen effectiviteit van het leskatern Relaties & Seksualiteit, de ervaring van het lesmateriaal door andere vergelijkbare scholen en angst voor negatieve effecten van het lesmateriaal. Bij de inpasbaarheid kan gedacht worden aan de aansluiting van het leskatern bij het kennisniveau en de belevingswereld van de leerlingen. Het gemak waarmee het leskatern Relaties & Seksualiteit kan worden ingevoerd is een uitwerking van complexiteit. De adoptiebeslissing wordt ook beïnvloed door de mogelijkheid om het leskatern Relaties & Seksualiteit vooraf te testen (uitproberen) en de mate waarin de uitkomsten van het leskatern Relaties & Seksualiteit zichtbaar zijn voor de gebruiker (observeerbaarheid).


9

2.3 Theoretisch model implementatieonderzoek

Op basis van de verschillende hierboven beschreven theoretische uitgangspunten is het volgende theoretische model als basis voor dit onderzoek ontwikkeld:

Figuur 2.1: Theoretisch model implementatieonderzoek op basis van Rogers en Fleuren

2.4 Adoptiesnelheid

De snelheid waarmee de fases van een implementatieproces worden doorlopen verschilt voor verschillende groepen. Rogers onderscheidt vijf groepen1: innovators, early adopters, early majority, late majority en laggards.

Aanvullend onderzoek van Moore geeft aan dat de vijf groepen niet alleen van elkaar verschillen in de snelheid waarmee ze bereid zijn vernieuwingen te adopteren. Zijn theorie geeft aan dat innovators en early adopters (door hem aangeduid als early market) op een aantal kenmerken fundamenteel verschillen van de early en late majority en laggards (door Moore aangeduid als mainstream)2. De early market laat zich, volgens deze theorie, bij adoptie van een vernieuwing overwegend leiden door visionaire overwegingen. Ze zijn snel bereid tot vernieuwingen, alleen al vanwege de ‘nieuwigheid’ ervan en zijn snel geneigd de positieve kanten van een innovatie in te zien. Als er een nieuw leskatern op het gebied van relationele en seksuele vorming op de markt komt zullen zij dit als eerste bestellen en gebruiken. Vertegenwoordigers van de mainstream laten zich daarentegen sterker leiden door pragmatische overwegingen. Ze zijn pas bereid de innovatie te adopteren als ze er in zekere mate van overtuigd zijn dat de vernieuwing concrete voordelen

Fase van invoering: Determinanten en

randvoorwaarden

op het vlak van:

Kenmerken van

de vernieuwing:

het leskatern

R&S

Kenmerken van

de gebruiker: docenten

Kenmerken van

de organisatie: basisscholen

Kenmerken van

de sociaal-

politieke

omgeving

Invoerstrategie van de GGD’en

Invoerstrategie

van Rutgers WPF

Kennis

Overtuiging

Adoptie

Implementatie

Continuering

Kenmerken van de

GGD-organisatie en van

de betrokken professionals


10

oplevert die groter zijn dan de nadelen. Deze groep zal een leskatern op het gebied van relationele en seksuele vorming pas gaan gebruiken wanneer veel andere scholen dat ook doen. Tabel 2.1 geeft een schematisch overzicht van de snelheid van een innovatie volgens Rogers en Moore. Tabel 2.1 Adoptiegroepen volgens Rogers en Moore

Rogers

Moore

1 Innovators 2 early adopters

Early Market

3 early majority 4 late majority 5 laggards

Mainstream

Het is niet ondenkbaar dat het leskatern Relaties en Seksualiteit in het adoptieproces wordt geaccepteerd door een relatief klein marktsegment, namelijk de innovators en early adoptors, terwijl het niet direct wordt aangeschaft en geaccepteerd door de massa (de early en late majority), aldus de theorieën van Moore, Rogers en Fleuren. Om de hele markt te bereiken, zal ook de massa verleid moeten worden tot het aanschaffen van de leskatern. Hier wordt de zogenaamd ‘niche’ groep onderscheidden. De vernieuwing blijft als het ware in de kloof steken.

2.5 Niche

De niche is een groep die behoort tot de adoptiecategorie early majority van Rogers. Mensen die tot de nichemarkt behoren, laten zich bij de adoptie van een vernieuwing niet leiden door visionaire overwegingen, maar zijn wel met goede argumenten van pragmatische aard relatief snel tot een vernieuwing te bewegen. De niche kan een sleutelfunctie vervullen bij de verdere implementatie van een vernieuwing. Ze worden namelijk door de mainstream (bestaande uit early en late majority) doorgaans gezien als gelijkgestemden. Door vertegenwoordigers uit de nichemarkt te ondersteunen en van adequate informatie te voorzien en hen als ambassadeurs in te zetten, zullen zij een katalyserende werking hebben op volgende adoptiegroepen.

In figuur 2.2 is een grafische weergave te zien van de niche, de adoptiegroepen van Rogers en de aanvullingen van Moore hierop.


11

Figuur 2.2 Adoptiecategorieën en de niche

2.6 Toepassing theorieën in implementatieonderzoek

De hierboven beschreven theorieën zijn gebruikt als framework bij de ontwikkeling van checklijsten en vragenlijsten om na te kunnen gaan welke determinanten in welke fase van het implementatieproces een bevorderende dan wel belemmerende rol spelen. Tevens wordt in de vragenlijsten voor scholen ingegaan op het implementatieproces en identificatie van de niche. In de volgende hoofdstukken wordt nader verantwoord hoe de deelonderzoeken zijn opgezet.


13

3 Kwalitatieve voorverkenning onder scholen

In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van de kwalitatieve voorverkenning onder 14 docenten, directieleden en ondersteunend personeel. In de eerste paragraaf wordt ingegaan op de opzet van het onderzoek. Vervolgens wordt in de tweede paragraaf een samenvatting gegeven van de resultaten van dit deelonderzoek. 3.1 Opzet van het onderzoek

3.1.1 Doelstelling en vraagstellingen

De kwalitatieve verkenning onder scholen bestaat uit het houden van 14 interviews met zowel docenten, directieleden als ondersteunend personeel. Het doel van de interviews is zicht krijgen op de factoren die ten grondslag liggen aan het al dan niet slagen van de (duurzame) implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het basisonderwijs. Voor dit deelonderzoek zijn de volgende onderzoeksvragen opgesteld: 1 Via welke kanalen, bronnen of actoren zijn docenten / directieleden / medewerkers op de

hoogte gebracht / of is zelf actief gezocht naar lesmethoden op het gebied van relationele en seksuele vorming en het leskatern Relaties & Seksualiteit?

2 In hoeverre wordt er op school relationele en seksuele vorming gegeven? En wordt hierbij gebruik gemaakt van het leskatern Relaties & Seksualiteit? a. Welke (f)actoren bepalen / hebben invloed op besluitvorming om de leskatern wel of

niet (meer) te gebruiken? (Heeft de GGD een rol gespeeld bij de besluitvorming?) b. Welke randvoorwaarden worden er gesteld aan de leskatern? In hoeverre wordt aan

randvoorwaarden, die gesteld zijn aan de leskatern, voldaan? c. Welke bevorderende en belemmerende factoren worden / zijn ervaren bij het gebruik

van de leskatern? d. Wat zijn de randvoorwaarden voor blijvend gebruik van de leskatern?

3.1.2 Methode en respons

Scholen die in de afgelopen 2,5 jaar het leskatern Relaties & Seksualiteit hebben aangevraagd (bij Rutgers WPF of de uitgever Thieme Meulenhof) zijn per mail benaderd voor deelname aan het onderzoek. Vervolgens zijn de scholen gebeld om een afspraak te maken voor het interview. Hierbij is gevraagd naar docenten, directieleden of ondersteunend personeel die betrokken zijn geweest bij de aanschaf van de leskatern en indien relevant ervaring hebben in het gebruik van de leskatern. In totaal zijn 26 scholen aangeschreven, hiervan hebben tien scholen te kennen gegeven deel te willen nemen aan het onderzoek. Aanvullend zijn scholen die niet in het bezit zijn van de leskatern Relaties & Seksualiteit telefonisch benaderd om deel te nemen aan het onderzoek. Uiteindelijk hebben nog eens vier scholen medewerking verleend aan het onderzoek door middel van een interview. In totaal zijn er dus 14 interviews gehouden. Als waardering voor deelname aan het interview hebben de respondenten een waardebon van €25.- ontvangen. De scholen die hebben deelgenomen aan dit deelonderzoek kunnen onderverdeeld worden in de volgende drie onderzoeksgroepen:

� scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit in het verleden hebben aangeschaft en nu gebruiken;


14

� scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit in het verleden hebben aangeschaft en nu niet (meer) gebruiken;

� scholen die nog geen gebruik hebben gemaakt van het leskatern Relaties & Seksualiteit. De interviews hebben plaatsgevonden in de periode april – mei 2010. De interviews zijn zowel telefonisch (N=7) als face-to-face (N=7) afgenomen. Bij de afname van de interviews is uit elke onderzoeksgroep in ieder geval één interview face-to-face gehouden. De interviews duurden gemiddeld een uur. In de interviews zijn alle onderwerpen uit de vraagstellingen aan bod gekomen. Bij de interviews is gebruik gemaakt van een checklist (zie bijlage 1). 3.1.3 Karakteristieken onderzoeksgroep

Tabel 3.1 Karakteristieken onderzoeksgroep R&S in bezit,

wel in gebruik (n=7) R&S in bezit, niet in gebruik (n=3)

Geen gebruik van R&S (n=4)

Functie Docent 2 3 4 Directeur 2 - - Adjunct directeur 1 - - Bovenbouw coördinator 1 - - Intern begeleider 1 - - Geslacht Man 2 1 - Vrouw 5 2 4 Signatuur school Openbaar 3 - 1 Christelijk 4 3 3 N=14 In totaal zijn negen docenten, twee directeuren, één onderdirecteur, één bovenbouwcoördinator en één intern begeleider geïnterviewd. Onder de ondervraagden bevinden zich elf vrouwen en drie mannen. Vier van de bezochte scholen zijn openbaar en tien scholen hebben een christelijke signatuur. 3.2 Samenvatting resultaten

In deze paragraaf wordt een samenvatting gegeven van de resultaten uit de kwalitatieve voorverkenning. Taak Er wordt wisselend gedacht over of de school een taak heeft om iets te doen aan relationele en seksuele vorming. Sommige respondenten vinden dat deze verantwoordelijkheid geheel bij de ouders ligt. Anderen vinden echter dat, ook met het oog op de beperkte mate waarin kinderen door hun ouders worden geïnformeerd, de school hierin een aanvullende taak heeft. Besluitvorming De besluitvorming om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming vindt op verschillende manieren plaats. Zo wordt genoemd dat de werkgroepen van docenten of intern begeleiders beslist over hoe en in welke mate er binnen de lessen aandacht wordt besteed aan relationele en seksuele vorming. In andere gevallen beslist de directie hierover zonder dat andere


15

medewerkers hier veel inspraak in hebben. Veelal is de interesse van de directie voor het leskatern Relaties & Seksualiteit gewekt doordat de school contact heeft met de GGD. Ook wordt het onderwerp soms door de ouderraad aangedragen. Door docenten opgepikte signalen uit de klas maken de noodzaak van betere voorlichting voor de docenten duidelijk. Hoewel relationele en seksuele vorming als belangrijk onderwerp gezien wordt, ligt de prioriteit doorgaans bij de ‘reguliere’ vakken zoals rekenen en taal. Lesmethoden Hoewel er door iedere school in deze onderzoeksgroep aandacht aan het onderwerp relationele en seksuele vorming besteed wordt, varieert de mate waarin er aandacht aan wordt besteed per school. Er wordt door respondenten genoemd dat er projectmatig aandacht aan het onderwerp besteed, in de vorm van de Week van de Lentekriebels, waarbij de methode Relaties & Seksualiteit als leidraad gebruikt wordt. Ook worden er andere meer overkoepelende lesmethoden gebruikt zoals ‘Leefstijlmethode’ van uitgeverij Edu’Actief of de natuur-bio-methode ‘Natuniek’. Hierbij vinden de lessen in een meer gestructureerde vorm plaats, in plaats van projectmatig. Ook zijn door docenten zelf lespakketten ontwikkeld omdat bestaande lespakketten voor hen te weinig praktische oefeningen bieden. Randvoorwaarden Er is volgens de respondenten een aantal randvoorwaarden waar een lesmethode op het gebied van relationele en seksuele vorming aan dient te voldoen. De belangrijkste is dat de inhoud moet aansluiten bij de belevingswereld van de kinderen. Een ander belangrijke voorwaarde is dat er voor de docent een zekere mate van vrijheid is voor eigen inbreng in de lessen. Aan deze twee voorwaarden wordt volgens de ondervraagden door de methode Relaties & Seksualiteit voldaan. Veel christelijke scholen vinden dat het belangrijk is dat de christelijke leerstellingen in het voorlichtingspakket verwerkt zijn. Sommige scholen hebben vanwege deze reden zelfs besloten om geen van de bestaande methoden te gebruiken. Visie De visie over relationele en seksuele voorlichting van de ondervraagde scholen gaat in de praktijk veelal niet verder dan de intentie ‘iets’ met het onderwerp te willen doen. Geen van de scholen uit het onderzoek heeft doelstellingen over relationele en seksuele vorming in het schoolbeleid opgenomen. Dit heeft consequenties op verschillende punten in het gebruiksproces. Bij de aanschaf van een methode weet men minder goed waar men naar moet kijken zodat soms lukraak een methode wordt uitgeprobeerd. Evaluatie van het lespakket blijft vaak achterwege en het lespakket verdwijnt gemakkelijk op de plank. Scholen die de leskatern Relaties & Seksualiteit hebben aangeschaft en hier al meerdere jaren gebruik van maken hebben veelal juist na de evaluatie van het eerste jaar besloten om de methode ook op langere termijn te gaan gebruiken. De docenten of werkgroepen die belast worden met de keuze voor een methode voor relationele en seksuele vorming maken veel gebruik van de adviezen die externe organisaties, al dan niet via de schooldirectie, geven. Vooral de GGD komt naar voren binnen dit aanbevelingstraject. De verantwoordelijkheid voor de keuze ligt in alle gevallen bij de directie. Ouders worden door de scholen in deze fase op de hoogte gebracht. Voorbereiding De voorbereidingen die docenten treffen alvorens met de leskatern te gaan werken verlopen ongeveer vergelijkbaar. De workshop voorafgaand aan de Week van de Lentekriebels wordt goed bezocht en ook goed ontvangen door de respondenten. De workshop lijkt een belangrijke factor in het enthousiasmeren van de scholen. Indien niet deelgenomen is aan de workshop verloopt de voorbereiding op het gebruik van de leskatern vaak naar eigen inzicht van de docent. De directie is bij deze fase minder betrokken dan bij de keuze van de leskatern. Aanvullende materialen (zoals boeken, folders, beeldmateriaal) worden vaak naar eigen inzicht door de docent bij elkaar gezocht. Veel respondenten geven aan dat in deze fase van het traject duidelijk wordt dat het hier echt om een ‘project’ gaat en dat het door de school minder serieus genomen wordt dan een ‘regulier vak’.


16

Er is in deze fase (bijna) geen begeleiding meer van externe organisaties. Volgens de meeste respondenten is dit ook niet nodig. Verder wordt er door de scholen veel waarde gehecht aan het op de hoogte brengen van de ouders. Waardering Het leskatern Relaties & Seksualiteit wordt over het algemeen goed beoordeeld door de ondervraagde scholen. De leskatern sluit prima aan bij de beleving van de kinderen en geeft docenten veel ruimte voor een eigen invulling. Er bestaat veel waardering voor het feit dat het leskatern schoolbreed ingezet kan worden. Blijvend gebruik Scholen die de leskatern al meerdere jaren gebruikt hebben geven aan dat dit besluit in de evaluatievergadering direct na het eerste jaar al gemaakt is. Bij de groep die de leskatern één keer gebruikt heeft blijkt dat de evaluatie vaak op een minder structurele manier verloopt. Hierdoor blijft de beslissing om hierna weer te gaan participeren aan de Week van de Lentekriebels vaak ook uit. Vervolg Op basis van de resultaten uit deze kwalitatieve voorverkenning is een vragenlijst opgesteld die gebruikt is voor het determinantenonderzoek onder scholen. Verder leveren de resultaten input voor de verdere ontwikkeling / verbetering van het leskatern Relaties & Seksualiteit


17

4 Kwantitatieve verkenning onder scholen

In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van de resultaten van de kwantitatieve verkenning onder scholen. In de eerste paragraaf wordt ingegaan op de opzet van het onderzoek en worden de karakteristieken van de onderzoeksgroep beschreven. In de tweede paragraaf worden de resultaten beschreven. De laatste paragraaf omvat een korte samenvatting van de resultaten. 4.1 Opzet van het onderzoek

In dit onderzoeksdeel gaat het de determinanten van de scholen; de linkerkolom van het theoretisch model. Figuur 4.1: Theoretisch model implementatieonderzoek op basis van Rogers en Fleuren


Het hoofddoel van het onderzoek is om op basis van theoretische en empirische inzichten factoren vast te stellen die bijdragen aan een succesvolle implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het basisonderwijs. In dit hoofdstuk wordt in kaart gebracht welke determinanten een rol spelen bij de scholen. In het kader hiervan zijn de volgende vraagstellingen opgesteld: 1 Welke (f)actoren beslissen / hebben invloed op de besluitvorming om aandacht te besteden

aan relationele en seksuele vorming en het leskatern aan te schaffen?

a. Wat is de rol van de GGD (en / of andere intermediaire organisaties) daarbij?

Fase van invoering: Determinanten en

randvoorwaarden

op het vlak van:

Kenmerken van

de vernieuwing:

het leskatern R&S

Kenmerken van

de gebruiker: docenten

Kenmerken van

de organisatie: basisscholen

Kenmerken van

de sociaal-

politieke omgeving

Invoerstrategie van de GGD’en

Invoerstrategie

van Rutgers WPF

Kennis

Overtuiging

Adoptie

Implementatie

Continuering

Kenmerken van de

GGD-organisatie en van

de betrokken professionals


18

2 Via welke kanalen, bronnen of actoren zijn docenten / directieleden / medewerkers op de

hoogte gebracht / of is zelf actief gezocht naar lesmethoden op het gebied van relationele

en seksuele vorming en het leskatern Relaties & Seksualiteit?

3 In hoeverre wordt er op school aandacht besteed aan relationele en seksuele vorming? En in

hoeverre wordt hierbij gebruik gemaakt van het leskatern Relaties & Seksualiteit?

e. Welke (f)actoren bepalen / hebben invloed op besluitvorming om de leskatern wel of

niet (meer) te gebruiken? (Heeft de GGD een rol gespeeld bij de besluitvorming?)

f. Welke randvoorwaarden worden er gesteld aan de leskatern? In hoeverre wordt aan

randvoorwaarden, die gesteld zijn aan de leskatern, voldaan?

g. Welke bevorderende en belemmerende factoren worden / zijn ervaren bij het

(blijvend) gebruik van de leskatern?

h. Wat zijn de randvoorwaarden voor blijvend gebruik van de leskatern?

4 In welke mate zijn scholen in het algemeen geneigd tot het doorvoeren van veranderingen /

vernieuwingen?

5 Welke specifieke organisaties binnen de doelgroep scholen kunnen als ‘niche’11 aangemerkt

worden en een sleutelrol vervullen bij verdere verspreiding van de leskatern?

6 Welke aanbevelingen kunnen op basis van het onderzoek worden gedaan voor effectief en

doelmatig implementeren van het leskatern Relaties & Seksualiteit?

4.1.2 Vragenlijst

De vragenlijst is ontwikkeld op basis van het theoretisch kader en de kwalitatieve voorverkenning (beschreven in hoofdstuk 2 en 3). In bijlage 2 is de volledige vragenlijst opgenomen. Samengevat bestaat de vragenlijst uit de volgende onderdelen: 1 Demografische kenmerken (9 vragen) 2 Aandacht relationele en seksuele vorming

a. Aandacht binnen school voor relationele en seksuele vorming (2 vragen) b. Beleid relationele en seksuele vorming (3 vragen) c. Invloed binnen de school (9 vragen) d. Invloed externe organisaties (3 vragen) e. Invloed interne factoren (4 vragen) f. Invloed maatschappelijke factoren (2 vragen) g. Houding relationele en seksuele vorming (3 vragen) h. Belemmerende factoren relationele en seksuele vorming (4 vragen) i. Bevorderende factoren relationele en seksuele vorming (2 vragen)

3 Keuze lesmateriaal relationele en seksuele vorming j. Adviseringsbron (8 vragen) k. Adviseringskanaal (5 vragen) l. Relatief voordeel lesmateriaal (3 vragen) m. Inpasbaarheid lesmateriaal (4 vragen) n. Gebruiksvriendelijkheid lesmateriaal (6 vragen)

4 Bekendheid en gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit o. Bekendheid Relaties & Seksualiteit (2 vragen) p. Adviseringsbron Relaties & Seksualiteit (1 vraag) q. Adviseringskanaal Relaties & Seksualiteit (1 vraag) r. Gebruik Relaties & Seksualiteit (7 vragen) s. Ondersteuning gebruik Relaties & Seksualiteit (5 vragen) t. Evaluatie gebruik (1 vraag)

5 Waardering leskatern Relaties & Seksualiteit u. Waardering relatief voordeel Relaties & Seksualiteit (3 vragen)

11 Zie voor een toelichting hoofdstuk 2 ‘theoretisch kader’


19

v. Waardering inpasbaarheid Relaties & Seksualiteit (4 vagen) w. Waardering gebruiksvriendelijkheid Relaties & Seksualiteit (6 vragen)

6 Intentie blijvend gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit (3 vragen) 7 Kenmerken van adoptie (5 vragen) 8 Adoptiecategorieën (3 vragen) Om inzicht te krijgen in de begrijpelijkheid en eenduidigheid van de vragenlijst is deze gepretest bij de doelgroep en waar nodig aangepast. 4.1.3 Methode en respons

Zowel scholen die in het verleden het leskatern Relaties & Seksualiteit hebben besteld (N=800) als scholen die de leskatern niet hebben aangevraagd (N=800) zijn in september 2010 schriftelijk benaderd voor deelname aan het onderzoek. De brief is in 50% van de gevallen aan de docent groep 7/8 gericht en 50% ter attentie van de directie. In deze brief is gevraagd aan de docent / directielid van de school om een digitale vragenlijst in te vullen. Als waardering voor deelname aan het onderzoek en om de respons te verhogen zijn 50 boekenbonnen ter waarde van €20,- verloot. Vanwege tegenvallende respons is in oktober 2010 aan de betrokken GGD’en gevraagd om een aanvullende mail aan de scholen te versturen. Uiteindelijk hebben 138 respondenten (8.6%) de vragenlijst ingevuld. Alleen respondenten die de vragenlijst volledig hebben ingevuld, zijn in het onderzoek meegenomen. Hierdoor vielen er nog 21 respondenten uit en kwam de netto onderzoeksgroep via deze wijze van dataverzamelen uit op 117. Om de vraagstellingen te kunnen beantwoorden is een respons van 117 respondenten onvoldoende. Daarom is in november 2010 door veldwerkbureau No Ties12 aanvullend een online onderzoek uitgevoerd onder 204 scholen die tot de doelgroep van het onderzoek behoren. De totale netto onderzoeksgroep komt zo uit op 321. 4.1.4 Karakteristieken onderzoeksgroep

Tabel 4.1 geeft een overzicht van de karakteristieken van de onderzoeksgroep. Voor de signatuur van de school en het gemiddeld aantal leerlingen (van niet westerse afkomst) per school zijn de karakteristieken afgezet tegen het landelijk gemiddelde. Tabel 4.1 Karakteristieken onderzoeksgroep

Onderzoeksgroep Nederland1

Geslacht (%) Man 32.1% Vrouw 67.9% Leeftijd (gemiddelde; range) 42.2 jaar (20-64

jaar)

Functie2 (%) Directeur 15.9% Adjunct directeur 5.6% Locatieleider 5.6% (Bovenbouw) coördinator 5.3% Leerkracht groep 7 33.6% Leerkracht groep 8 30.8% Klasse assistent 1.9%

12 No Ties is gespecialiseerd in online gegevensverzameling en heeft vele jaren ervaring op het gebied van online vragenlijstonderzoek. No Ties heeft de beschikking over een zeer uitgebreid digitaal panel van meer dan 50.000 personen. De panelleden ontvangen een incentive voor het invullen van vragenlijsten.


20

Intern begeleider 14.6% Vertrouwenspersoon 5.6% Anders3 12.5% Aantal jaren werkzaam in genoemde functie (gemiddelde)

9.4 jaar

Aantal jaren werkzaam op school (gemiddelde) 10.5 jaar Signatuur school (%) Openbaar 29.6% 31.0% Rooms-katholiek 29.9% 34.0% Protestants-christelijk 26.2% 28.0% Anders4 14.3% 7.0% Totaal aantal leerlingen (gemiddelde) 276 leerlingen 217 leerlingen Aantal leerlingen van niet westerse afkomst (%) 23.8% 14% N=321 1 Bron: CBS (2008) Jaarboek onderwijs in cijfers, 2007. CBS, Den Haag.

2 Meerdere antwoorden mogelijk 3 In de categorie anders is genoemd: administratief medewerker (0.3%), leerkracht andere groepen (5,3%), ict-er (0.3%), leraar ondersteuner (0.3%), onderwijsassistent (0.6%), teamleider (0.3%) en orthopedagoog (0.3%) 4 In de categorie anders is genoemd: confessioneel (5.6%), algemeen bijzonder onderwijs (1.6%), speciaal onderwijs (1.9%)

Uit de tabel is af te lezen dat de onderzoeksgroep vooral uit vrouwen bestaat en dat de gemiddelde leeftijd ongeveer 42 jaar is. Van de respondenten heeft ongeveer een derde (32.4%) een management functie, twee derde (64.4%) is docent in de bovenbouw en ruim een derde (34.6%) heeft een ondersteunende rol binnen de school. De respondenten zijn gemiddeld 9.4 jaar werkzaam binnen deze functie en 10.5 jaar werkzaam op de school. De verdeling naar signatuur van de onderzoeksgroep is ongeveer gelijk in opbouw als het landelijk gemiddelde. Van de onderzoeksgroep is 29.6% werkzaam op een openbare school, 29.9% op een rooms-katholieke school, 26.2% op een protestants-christelijke school en 14.3% werkzaam op een school met een andere signatuur. Het totaal gemiddeld aantal leerlingen is, evenals het gemiddeld aantal leerlingen van niet westerse afkomst, hoger dan het landelijk gemiddelde. 4.1.5 Analyses

De gegevens zijn verwerkt en geanalyseerd met behulp van het statistische programma SPSS 17.0. Naast rechte tellingen, die zijn gebruikt om de stand van zaken rondom de implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit te beschrijven, zijn logistische regressie analyses uitgevoerd om het relatieve gewicht vast te stellen van de verschillende factoren die van invloed zijn op: - de mate waarin men aandacht besteedt aan het thema relationele en seksuele

vorming, - de aanschaf van het leskatern Relaties & Seksualiteit, - de intensiteit van het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit en - het blijvend gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Voorafgaand aan het uitvoeren van de logistische regressieanalyses is getoetst of respondenten op basis van de afhankelijke variabele verschillen op achtergrond-kenmerken zoals signatuur, omvang en percentage allochtone leerlingen binnen de school. Indien verschillen zijn gevonden is hiermee rekening gehouden bij het uitvoeren van de analyses.


21

4.2 Resultaten

In deze paragraaf wordt verslag gedaan van de bevindingen uit de survey onder scholen. 4.2.1 Aandacht voor relationele en seksuele vorming

Aan de respondenten is gevraagd op welke wijze de school, waar zij werken, aandacht besteedt aan het thema relationele en seksuele vorming (tabel 4.2). Tabel 4.2 Wijze waarop de school aandacht besteedt aan relationele en seksuele vorming

%1 Actief In de lessen 66.7 In projectvorm 42.1 Passief Door het beantwoorden van vragen van leerlingen 67.6 Door aanwezigheid van informatie op school 38.6 Via een vertrouwenspersoon 20.6 Via de GGD 19.9 Anders2 6.5 Onze school besteedt geen aandacht aan relationele en seksuele vorming 8.4 N=321 1 Meerdere antwoorden mogelijk; 2 Enkele voorbeelden van wat men noemt onder anders zijn: de Week van de Lentekriebels (n=4), ‘als situatie erom vraagt’ (n=4), speciale les (n=3), andere professionals zoals schoolverpleegkundige, school maatschappelijk werker en welzijnswerk (n=4).

Het blijkt uit tabel 4.2 dat de meeste scholen (91.6%) aandacht besteden aan relationele en seksuele vorming. De meeste scholen besteden aandacht aan het thema in de lessen (66.7%), via het beantwoorden van vragen van leerlingen (67.6%) en / of in projectvorm (42.1%). Slechts 8.4% van de scholen besteedt geen aandacht aan relationele en seksuele vorming. Aan de scholen die aandacht besteden aan het thema relationele en seksuele vorming is vervolgens gevraagd in welke groepen ze hier aandacht aan besteden (tabel 4.3). Tabel 4.3 Aandacht voor relationele en seksuele vorming per groep1

%2 Groep 1 26.2 Groep 2 27.4 Groep 3 28.7 Groep 4 29.3 Groep 5 35.5 Groep 6 46.1 Groep 7 74.5 Groep 8 89.7 School breed 25.9 N=294 1Alleen scholen die aangeven wel aandacht te besteden aan relationele vorming 2Meerdere antwoorden mogelijk


22

De aandacht voor relationele en seksuele vorming is er vooral in groep 6 (46.1%), groep 7 (74.5%) en / of groep 8 (89.7%). Iets meer dan een kwart (25,9%) van de ondervraagde scholen besteedt in alle groepen aandacht aan het onderwerp (schoolbreed). Aan de respondenten is ook gevraagd of relationele en seksuele vorming onderdeel uitmaakt van het schoolwerkplan / gezondheidsbeleid van de school (tabel 4.4). Tabel 4.4 Relationele en seksuele vorming als onderdeel in het school-werkplan

/schoolgezondheidsbeleid

% Geen onderdeel 54.5 Wel onderdeel en schriftelijk vastgelegd 35.5 Wel onderdeel maar niet schriftelijk vastgelegd 10.0 N=321 Uit tabel 4.4 blijkt dat relationele en seksuele vorming bij ruim de helft van de scholen (54.5%) geen onderdeel uitmaakt van het schoolwerkplan / schoolgezondheidsbeleid. Bij 146 (45.5%) scholen is dit wel een onderdeel van het schoolwerkplan / schoolgezondheidsbeleid en bij de meeste van deze scholen is dit ook schriftelijk vastgelegd (35.5%). Aan de scholen waarbij het onderdeel relationele en seksuele vorming niet schriftelijk is vastgelegd, is gevraagd of ze van plan zijn om dat in de toekomst wel te doen. Ruim een derde van de scholen (38.0%) heeft de intentie om in de toekomst relationele en seksuele vorming schriftelijk vast te leggen in een werkplan / gezondheidsbeleid. Bijna de helft twijfelt (43.8%) en 18.8% is het waarschijnlijk niet van plan. 4.2.2 Factoren die een rol spelen bij de overweging om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming

Verschillende factoren binnen en buiten de school kunnen van invloed zijn bij de overweging aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming. Aan de respondenten zijn deze factoren voorgelegd en is gevraagd aan te geven welke factoren voor hun school een rol hebben gespeeld en / of nog spelen (tabel 4.5). Tabel 4.5 Factoren die van invloed zijn bij de overweging aandacht te besteden aan relationele en

seksuele vorming

(Zeer)

sti

mule

rend

Neutr

aal/

geen r

ol

(Zeer)

bele

mm

ere

nd

% % % Invloed binnen de school Vragen van leerlingen 80.4 19.3 0.3 De docenten 71.9 21.8 6.2 Het team 69.2 23.7 7.1 De directie 63.9 33.0 3.1 Intern begeleiders(s) 55.2 43.3 1.5


23

Ouders 31.2 54.8 14.0 De medezeggenschapsraad 20.6 76.3 3.1 De ouderraad 18.6 77.3 4.0 Het bestuur 12.4 83.5 4.0 Invloed interne factoren Beschikbare expertise 33.6 41.4 24.9 Beschikbare middelen 30.2 39.9 29.9 Beschikbare tijd 20.2 25.9 53.9 Beschikbaar budget 15.3 45.8 39.0 Invloed externe organisaties De GGD 56.1 43.6 0.3 Een onderwijs ondersteuningsdienst 18.0 81.9 - De overheid 14.0 85.0 0.9 Invloed maatschappelijke factoren Jongeren zijn tegenwoordig eerder seksueel actief 68.2 27.4 4.3 Compensatie van negatieve mediabeelden 55.2 36.1 8.7 N=321 Binnen de school spelen vragen van leerlingen (80.4%), de docenten (71.1%), het team (69.2%) en de directie (63.9%) een stimulerende rol om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming. Met uitzondering van de factor ‘ouders’, die door 14% van de respondenten als belemmerend wordt ervaren, zijn er weinig factoren binnen de school die een serieuze belemmering vormen. Voor wat betreft de invloed van externe organisaties, lijkt alleen de GGD een stimulerende (56.1%) rol te spelen. Zowel een onderwijs ondersteuningsdienst als de overheid speelt voornamelijk een neutrale rol. Interne factoren als beschikbare middelen, budget, tijd en expertise lijken zowel een belemmerende als bevorderende factor te vormen. Tijd springt eruit als meest voorkomende belemmerende factor (53.9%) en expertise als meest bevorderende factor (33.6%). De uitgevraagde maatschappelijke factoren ‘jongeren zijn tegenwoordig eerder seksueel actief’ en ‘compensatie van negatieve mediabeelden’ werken voornamelijk stimulerend om aandacht te besteden aan het thema relationele vorming en seksualiteit. Naast de factoren die binnen en buiten de school een rol kunnen spelen om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming is de respondenten aan de hand van een aantal stellingen gevraagd wat de houding van de school is ten aanzien van relationele en seksuele vorming (tabel 4.6) Tabel 4.6 Houding ten aanzien van relationele en seksuele vorming

(Hele

maal)

mee e

ens

Neutr

aal

(Hele

maal)

mee o

neens

% % % Het is belangrijk dat er in het basisonderwijs structureel aandacht wordt 77.9 16.8 5.3


24

besteed aan het thema relationele en seksuele vorming Binnen onze school is er verdeeldheid over de opvattingen of aandacht besteed moet worden aan het thema relationele en seksuele vorming

28.6 26.5 44.9

Voorlichting over het thema relationele en seksuele vorming is een taak voor ouders, niet voor de school

21.5 30.2 48.3

N=321 Door de respondenten wordt er wisselend gereageerd op de stellingen. Ruim drie kwart van de respondenten (77.9%) vindt het belangrijk dat er binnen het basisonderwijs structurele aandacht is voor het thema relationele en seksuele vorming. De antwoorden op de vraag of de respondenten het thema een taak vinden voor de ouders en niet voor de school levert een verdeeld beeld op. Van de respondenten vindt 21.5% het alleen een taak voor de ouders, 30.2% staat hier neutraal tegenover en bijna de helft (48.3%) is het niet met deze stelling eens en vindt relationele en seksuele vorming dus ook een taak voor de school. Door ruim een kwart van de scholen wordt aangegeven dat er binnen de school verdeeldheid bestaat over de opvatting of er aandacht besteed moet worden aan het thema. Een kwart staat hier neutraal tegenover en 44.9% geeft aan dat er geen verdeeldheid is door het oneens te zijn met de stelling. Aan de respondenten is gevraagd in welke mate een aantal belemmerende en bevorderende factoren een rol spelen bij het besteden van aandacht aan relationele en seksuele vorming (tabel 4.7). Tabel 4.7 Belemmerende en bevorderende factoren om aandacht te besteden aan seksuele vorming

(Hele

maal)

mee e

ens

Neutr

aal

(Hele

maal)

mee o

neens

% % % Belemmerende factoren Onze school heeft onvoldoende budget om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming

28.0 35.5 36.5

Aandacht voor het thema relationele en seksuele vorming stuit bij ons op school op weerstand van ouders

17.8 30.8 51.4

Het thema relationele en seksuele vorming past niet bij de afkomst van de leerlingen van onze school

5.6 11.2 83.2

Het thema relationele en seksuele vorming past niet bij de geloofsovertuiging van onze school

3.7 8.7 87.5

Bevorderende factoren Binnen onze school is voldoende draagvlak voor het thema relationele en 59.5 25.9 14.7


25

seksuele vorming Binnen onze school is voldoende expertise aanwezig om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming

51.1 29.0 19.9

N=321 Voor de meerderheid van de scholen spelen de belemmerende factoren niet of nauwelijks een rol. Ruim een kwart van de scholen geeft aan dat men onvoldoende budget heeft om aandacht te besteden aan het onderwerp: ruim een derde van de scholen (36.5%) geeft aan dat dit geen rol speelt. Een vijfde van de scholen ervaart weerstand van ouders wanneer er aandacht wordt besteed aan het thema, echter bij meer dan de helft van de scholen (51.4%) speelt deze belemmering niet. Geloofsovertuiging en afkomst van de leerlingen worden door de respondenten niet als belemmerende factor aangegeven. Voor wat betreft de bevorderende factoren geeft ruim de helft van de respondenten (51.1%) aan dat ze over voldoende expertise beschikken om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming. Bij bijna een vijfde van de scholen (19.9%) is de expertise niet in huis. Het draagvlak om het thema te behandelen is in de meerderheid van de scholen (59.5%) aanwezig. 4.2.3 Keuze voor lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming

Aan de scholen is gevraagd door wie de school zich zou laten adviseren als ze lesmaterialen op het gebied van relationele en seksuele vorming aanschaffen (zie tabel 4.8). Tabel 4.8 Adviseringsbron aanschaf lesmateriaal

B

ij v

oork

eur

Geen v

oork

eur

Lie

ver

nie

t

GGD 80.1 18.4 1.6 Collega’s 67.9 29.9 2.2 Kenniscentrum 66.7 33.0 0.3 Andere scholen in de omgeving 54.5 41.4 4.0 Intern begeleider 49.8 45.8 4.4 Vertrouwenspersoon 46.7 51.1 2.2 Onderwijs ondersteuningsdienst 40.5 52.6 6.9 Uitgever 25.9 57.9 16.2 N=321 Uit de tabel is af te lezen dat de respondenten zich bij voorkeur laten adviseren door een GGD (80.1%), collega’s (67.7%) en kenniscentrum (66.7%). De minste voorkeur gaat uit naar advisering door de uitgever. Aan de respondenten is ook gevraagd op welke wijze ze op de hoogte gebracht willen worden van lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming (zie tabel 4.9)


26

Tabel 4.9 Kanaal aanschaf lesmateriaal

Bij

voork

eur

Geen v

oork

eur

Lie

ver

nie

t

Via een folder / brochure 74.8 19.0 6.2 Via de mail 60.1 28.0 11.8 Via een presentatie op school 35.2 42.7 22.1 Via persoonlijk contact 32.7 43.9 23.4 Via telefonisch contact 9.0 46.7 44.2 N=321 Scholen willen vooral via een folder / brochure (74.8%) of mail (60.1%) op de hoogte gebracht worden van lesmateriaal over het thema van relationele en seksuele vorming. Telefonisch contact lijkt op basis van de resultaten geen geschikte methode om lesmateriaal over dit thema te introduceren, 44.2% van de respondenten wordt liever niet op deze wijze benaderd. Verschillende factoren kunnen van invloed zijn bij de keuze voor lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming. Aan de respondenten is gevraagd om van deze factoren het belang voor hun school aan te geven (zie tabel 4.10). Tabel 4.10 Factoren die van invloed zijn bij de keuze voor lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming

(Heel)

bela

ngri

jk

Neutr

aal

(Hele

maal)

nie

t bela

ngri

jk

Relatief voordeel/ toegevoegde waarde Bewezen effectiviteit van het lesmateriaal 81.0 16.5 2.5 Ervaring met het lesmateriaal door andere vergelijkbare scholen 53.2 35.8 10.9 Angst voor negatieve effecten van het lesmateriaal 27.4 48.0 24.6 Inpasbaarheid Aansluiting bij de belevingswereld van leerlingen van onze school 96.7 3.4 - Aansluiting bij het kennisniveau van leerlingen van onze school 95.9 4.0 - Inpasbaarheid bij onze manier van lesgeven 90.0 8.1 1.9 Aansluiting bij de geloofsovertuiging van leerlingen van onze school 46.1 36.4 17.4 Gebruiksvriendelijkheid Gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal 94.1 5.9 -


27

Vormgeving van het lesmateriaal 93.1 6.5 0.3 Hoeveelheid lessen 88.4 10.3 1.2 Afwisseling in werkvormen 86.0 11.8 2.2 Digitale mogelijkheden van het lesmateriaal 74.1 20.2 5.6 Toepasbaarheid van het lesmateriaal in projectvorm 58.9 29.0 12.1 Mogelijkheid tot ondersteuning bij ingebruikname van het lesmateriaal 64.2 34.0 11.8 N=321 Met uitzondering van angst voor negatieve effecten worden alle factoren (heel) belangrijk gevonden bij de keuze van lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming. Het meeste belang wordt gehecht aan de aansluiting bij de belevingswereld en het kennisniveau van leerlingen en de gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal. 4.2.4 Gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit

Om inzicht te krijgen in het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit is in eerste instantie gevraagd of de respondenten bekend zijn met de leskatern. In totaal geven 59 respondenten (18.4%) aan bekend te zijn met de leskatern. Bijna drie kwart (71.2%) van de respondenten die bekend zijn met de leskatern zijn ook bekend met de nationale projectweek in het basisonderwijs de Week van de Lentekriebels. Aan de scholen die bekend zijn met het leskatern Relaties & Seksualiteit is gevraagd op welke wijze ze bekend zijn geraakt met de leskatern (zie tabel 4.11). Tabel 4.11 Adviseringsbron Relaties & Seksualiteit1

% GGD 49.2 Intern begeleider 22.0 Collega’s 22.0 Uitgever 11.9 Andere scholen in de omgeving 8.5 Kenniscentrum 8.5 Vertrouwenspersoon 6.8 Onderwijs ondersteuningsdienst 1.7 Anders, namelijk2 13.6 N=59 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden van wat men noemt onder anders zijn: conferentie, internet, opleiding, zelf op zoek gegaan.

De GGD (49.2%), intern begeleider (22.0%) en collega’s (22.0%) spelen een belangrijke rol bij scholen op de hoogte te stellen van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Aan de respondenten is ook gevraagd op welke wijze ze op de hoogte zijn gebracht van de leskatern (zie tabel 4.12).


28

Tabel 4.12 Kanaal Relaties & Seksualiteit1

% Via een folder / brochure 47.5 Via persoonlijk contact 33.9 Via de mail 13.6 Via telefonisch contact 6.8 Anders, namelijk2 25.4 N=59 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden van wat men noemt onder anders zijn: internet, eigen initiatief, bestelboek, leskoffer.

De respondenten zijn vooral via een folder / brochure (47.5%) of persoonlijk contact (33.9%) op de hoogte gebracht van de leskatern. Aan de scholen die bekend zijn met het leskatern Relaties & Seksualiteit is vervolgens gevraagd of hun school ook beschikt over de leskatern en of ze het gebruiken. Van de 59 scholen die bekend zijn met de leskatern beschikken 38 scholen (64.4%) over de leskatern. Van deze scholen maken er 34 gebruik van de leskatern, twee maken op dit moment geen gebruik van de leskatern maar hebben dit in het verleden wel gedaan, één school gebruikt het niet en heeft dit ook in het verleden niet gedaan en één respondent weet het niet. Aan de twee scholen die geen gebruik meer maken van de leskatern is gevraagd sinds wanneer ze dit niet meer doen en naar de reden hiervoor. Eén school werkt sinds 2007 niet meer met de leskatern en de andere sinds 2008. De reden waarom deze scholen geen gebruik meer maken van de leskatern is dat er onvoldoende expertise op de school aanwezig is en dat er andere prioriteiten zijn gesteld. De scholen die het leskatern gebruiken is ook gevraagd sinds wanneer ze dit doen (tabel 4.13). Tabel 4.13 Gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit

% Voor 2007 17.3 2007 17.9 2008 32.4 2009 26.5 2010 5.9 N=341 1Alleen scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken

De meeste scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken zijn daar in 2008 (32.4%) of 2009 (26.5%) mee gestart (tabel 4.14). In tabel 4.15 wordt weergegeven in welke groepen de leskatern gebruikt wordt.


29

Tabel 4.14 Groepen gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit

%2 Groep 1 50.0 Groep 2 50.0 Groep 3 50.0 Groep 4 52.9 Groep 5 52.9 Groep 6 61.8 Groep 7 82.4 Groep 8 100 School breed 47.1 N=341 1Alleen scholen die aangeven wel aandacht te besteden aan relationele vorming 2Meerdere antwoorden mogelijk

Van de scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken, gebruikt de helft van de scholen het ook in groep 1, 2 en 3. Iets meer dan de helft van de scholen gebruikt het in groep 5 en 6 (52.9%). De meeste scholen gebruiken de leskatern in groep 7 (82.4%) en alle scholen gebruiken het in groep 8. De leskatern wordt bij 47.1% van de scholen schoolbreed ingezet. Er is één school die de leskatern alleen in de jongste (groep 1 en 2) en oudste (6, 7 en 8) groepen gebruikt. Tevens is gevraagd op welke wijze het leskatern Relaties & Seksualiteit wordt ingezet (tabel 4.15). Tabel 4.15 Inzet van het leskatern Relaties & Seksualiteit

%2 In projectmatig verband 61.8 In verband met lessen 52.9 In verband met beantwoorden van vragen van leerlingen 29.4 Anders, namelijk….. 3 2.9 N=341 1. Alleen scholen die aangeven wel aandacht te besteden aan relationele vorming 2. Meerdere antwoorden mogelijk 3. Eén school gebruikt de leskatern in de week van de Lentekriebels

Het blijkt dat de meeste scholen de leskatern projectmatig inzetten (61.8%) of in verband met lessen (52.9%). Een kleiner deel (29.4%) gebruikt de leskatern in verband met het beantwoorden van vragen van leerlingen. Ondersteuning bij het gebruik van de leskatern Om meer inzicht te krijgen in de ondersteuningsbehoefte is ten eerste gevraagd of scholen ondersteund zijn bij de implementatie / in gebruik name van de leskatern. Van de 34 scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken hebben er 15 (44.1%) wel en 16 (47.1%) geen ondersteuning gekregen. Drie respondenten (8.8%) weten niet of de school waarop zij werken ondersteuning heeft gekregen. Aan de scholen die aangeven ondersteuning te hebben gekregen is gevraagd door wie zij ondersteund zijn (tabel 4.16).


30

Tabel 4.16 Ondersteuning gekregen voor leskatern Relaties & Seksualiteit

N2 GGD 10 Intern begeleider 3 Kenniscentrum 3 Vertrouwenspersoon 1 Onderwijs ondersteuningsdienst 1 Andere scholen in de omgeving - Uitgever - Anders, namelijk……..3 1 N=151 1Alleen scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken en ondersteuning hebben gekregen 2Meerdere antwoorden mogelijk 3Psycholoog

Tien respondenten zijn door de GGD ondersteund bij de leskatern. Ook is de intern begeleider en een kenniscentrum door drie van de respondenten genoemd. Deze ondersteuning heeft volgens twaalf van de respondenten veel en volgens drie een beetje bijgedragen aan een goede uitvoering van de leskatern. Van de respondenten die geen ondersteuning hebben gekregen of niet weten of ze ondersteuning hebben gekregen (N=19) heeft er één wel behoefte aan ondersteuning en twee twijfelen of ze behoefte hebben aan ondersteuning. De andere 16 respondenten (84.2%) hebben geen behoefte aan ondersteuning. Vervolgens is aan alle scholen die het leskatern gebruiken en ondersteuning krijgen of behoefte hebben aan ondersteuning gevraagd door wie ze ondersteund zouden willen worden bij het gebruik van de leskatern (tabel 4.17). Tabel 4.17 Behoefte aan ondersteuning bij gebruik leskatern

N2 GGD 12 Kenniscentrum 4 Intern begeleider 3 Vertrouwenspersoon 3 Andere scholen in de omgeving - Uitgever 1 Onderwijs ondersteuningsdienst - Geen ondersteuning nodig 3 N=181 1Alleen scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken en ondersteuning hebben gekregen of behoefte hebben aan ondersteuning 2Meerdere antwoorden mogelijk

De meerderheid van de respondenten (N=12) geeft aan behoefte te hebben aan ondersteuning van de GGD bij het gebruik van de leskatern. Verder geven vier respondenten aan ondersteuning te willen ontvangen van een kenniscentrum, drie van een interne begeleider of een vertrouwenspersoon en drie respondenten geven aan geen ondersteuning nodig te hebben. Aan alle scholen die de leskatern gebruiken (N=34) is ook gevraagd of de ervaringen met het gebruik van de leskatern zijn geëvalueerd binnen de school. In totaal zegt 61.8% van de respondenten dat dit het geval is.


31

4.2.5 Waardering leskatern Relaties & Seksualiteit

Aan de gebruikers van de leskatern zijn verschillende vragen voorgelegd om inzicht te krijgen in de waardering van leskatern Relaties & Seksualiteit (tabel 4.18). Tabel 4.18 Waardering leskatern Relaties & Seksualiteit

(Zeer)

goed

Red

eli

jk

Mati

g/ s

lech

t

Toegevoegde waarde Bewezen effectiviteit van het lesmateriaal 73.5 26.5 - Toegevoegde waarde van het lesmateriaal t.o.v. andere materialen 70.6 29.4 - Inpasbaarheid Inpasbaarheid bij onze manier van lesgeven 94.1 5.9 - Aansluiting bij het kennisniveau van leerlingen 85.3 14.7 - Aansluiting bij de belevingswereld leerlingen 85.3 14.7 - Aansluiting bij de geloofsovertuiging van de school 67.7 26.5 5.9 Gebruiksvriendelijkheid Gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal 79.4 17.6 2.9 Mate waarin het lesmateriaal up to date is 76.5 14.7 8.8 Vormgeving van het lesmateriaal 73.6 14.7 11.8 Hoeveelheid lessen 70.6 23.5 5.9 Toepasbaarheid van het lesmateriaal in projectvorm 67.6 23.5 8.8 Mate waarin het lesmateriaal wordt bijgehouden 58.8 20.6 20.5 Afwisseling in werkvormen 53.0 38.2 8.8 Digitale mogelijkheden van het lesmateriaal 20.5 35.3 44.2 Uittestmogelijkheid en ondersteuning

Mogelijkheid om lesmateriaal vooraf in te zien 88.2 11.8 - Mogelijkheid tot ondersteuning bij ingebruikname van het lesmateriaal 73.5 23.5 2.9 N=36 Over het geheel genomen wordt de leskatern door de gebruikers positief beoordeeld. De hoogste waardering wordt gegeven voor de inpasbaarheid van de manier van lesgeven (94,1%), mogelijkheid om het materiaal vooraf in te zien (88.2%) en aansluiting bij het kennisniveau (85.3%) en de belevingswereld (85.3%). Ook zijn de respondenten overwegend positief over de gebruiksvriendelijkheid van de leskatern. Een uitzondering hier is de negatievere beoordeling van de digitale mogelijkheden van het lesmateriaal (44.2%). Variabelen randvoorwaarden en waardering Om inzicht te krijgen in hoeverre aan de randvoorwaarden wordt voldaan, die gesteld zijn aan de leskatern zijn samengestelde variabelen geconstrueerd waarbij per item gekeken is naar de factoren die volgens respondenten van invloed zijn bij de keuze voor lesmateriaal (tabel 4.10) en de waardering van het lesmateriaal (tabel 4.18). Per item is de gemiddelde en standaarddeviatie van de gecombineerde score weergegeven. De productscores lopen van 0 tot 5 waarbij 0 ‘helemaal niet belangrijk en/of slecht beoordeeld is’ en 5 ‘heel belangrijk en zeer goed beoordeeld’ is.


32

Tabel 4.19 Belang factoren X waardering factoren (schaal 0 – 5)1

Gemiddelde (SD) Toegevoegde waarde Bewezen effectiviteit van het lesmateriaal 3.1 (0.9) Inpasbaarheid Aansluiting bij de belevingswereld leerlingen 3.9 (0.6) Aansluiting bij het kennisniveau van leerlingen 3.6 (0.8) Inpasbaarheid bij onze manier van lesgeven 3.5 (3.2) Aansluiting bij de geloofsovertuiging van de school 2.4 (1.0) Gebruiksvriendelijkheid Gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal 3.4 (0.8) Vormgeving van het lesmateriaal 3.1 (1.0) Afwisseling in werkvormen 3.1 (1.0) Hoeveelheid lessen 3.1 (0.9) Toepasbaarheid van het lesmateriaal in projectvorm 3.0 (1.1) Mogelijkheid tot ondersteuning bij ingebruikname van het lesmateriaal 2.7 (1.1) Digitale mogelijkheden van het lesmateriaal 2.2 (1.1) N=36 1 Een hogere score komt overeen met een hoger belang x waardering

Wat opvalt, is dat vrijwel alle scores gemiddeld boven de 2.5 liggen. Dit betekent dat men de verschillende onderdelen als belangrijke factoren voor de beslissing om de leskatern te gebruiken ziet en deze ook als goed beoordeelt. Uitschieters naar boven zijn de aansluiting bij de belevingswereld (gemiddeld 3.9) en het kennisniveau (gemiddeld 3.6) van de leerlingen, de inpasbaarheid van de leskatern bij de manier van lesgeven (gemiddeld 3.5) en de gebruikersvriendelijkheid (gemiddeld 3.4). Uitschieters naar beneden zijn de aansluiting bij de geloofsovertuiging van de school (gemiddeld 2.4) en de digitale mogelijkheden van het lesmateriaal (gemiddeld 2.2). 4.2.6 Determinantenanalyse

Om inzicht te krijgen in het relatieve gewicht van de factoren op: (1) de aandacht voor het onderwerp relationele en seksuele vorming, (2) het aanschaffen van de leskatern, (3) de intensiteit van het gebruik en (4) blijvend gebruik, zijn logistische regressieanalyses uitgevoerd. Voorafgaand aan het uitvoeren van de regressieanalyses zijn voor de gemeten concepten indien mogelijk schalen geconstrueerd om het aantal variabelen dat hetzelfde concept beoogt te meten te reduceren (zie bijlage 3). Determinanten aandacht thema Om een antwoord te geven op de vraag ‘Welke factoren de mate waarin aandacht aan het thema wordt besteed’, het best kunnen verklaren / voorspellen is een logistische regressieanalyse uitgevoerd met: - de mate waarin op school aandacht aan het thema relationele en seksuele vorming wordt

besteed als de te verklaren (afhankelijke) variabele, en - de in tabel 4.21 beschreven factoren als verklarende (onafhankelijke) variabelen. De uitkomst van de regressieanalyse is weergegeven in tabel 4.20


33

Tabel 4.20 Determinanten aandacht voor relationele en seksuele vorming

Verklaarde variantie (%)

Richting verband1

Houding - single item ‘belang structurele aandacht voor thema’ 2.6 +* - single item ‘voorlichting over het thema taak voor ouders’ - (ns) - single item ‘verdeeldheid binnen de school over het besteden van aandacht aan het thema’

- (ns)

Belemmerende factoren - schaal belemmerende factoren - (ns) - single item ‘onvoldoende budget’ - (ns) Bevorderende factoren - schaal bevorderende factoren 4.9 +* Kenmerken van adoptie - single item ‘relatief voordeel / toegevoegde waarde’ - (ns) - single item ‘ervaring met het lesmateriaal door vergelijkbare scholen’

- (ns)

- single item ‘angst voor negatieve effecten van het lesmateriaal’ - (ns) - schaal inpasbaarheid - (ns) - single item ‘het thema past niet bij de geloofsovertuiging van de school’

- (ns)

- schaal gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid - (ns) (F)actoren binnen en buiten de school - schaal invloed actoren binnen de school 18.7 +*** - schaal invloed interne factoren - (ns) - schaal invloed maatschappelijke factoren - (ns) - single item ‘externe organisaties: GGD’ 1.6 +* - single item ‘externe organisaties: onderwijs ondersteuningsdienst - (ns) - single item ‘externe organisaties: overheid’ - (ns) Aandacht voor het thema in het schoolbeleid - single item ‘aandacht schoolbeleid’ 3.0 +* Totaal verklaarde variantie 30.8 N=321 *p<.05, **p<.01, ***p<.001 1 De + verwijst naar de richting van het verband. Bijvoorbeeld: naarmate er aandacht is voor het thema in het schoolbeleid, neemt de kans dat een school aandacht besteedt aan het thema toe.

Tabel 4.20 geeft de verklaarde variantie van de verschillende onderzochte variabelen weer. De mate waarin factoren binnen de school een rol hebben gespeeld bij de keuze om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming is de best verklarende variabele (18.7%). De mate waarin bevorderende factoren zoals de aanwezigheid van voldoende expertise en draagvlak een rol hebben gespeeld bij de keuze om aandacht te besteden aan het thema voegt daar ca. 5% verklaarde variantie aan toe. Tezamen én in onderlinge samenhang verklaren beide variabelen 23.6% van de variantie in gedrag. De genoemde variabelen in tabel 4.21 verklaren tezamen 30.8%


34

van de variantie in de mate waarin op school aandacht wordt besteed aan het thema relationele en seksuele vorming. Uit tabel 4.20 kan verder het volgende worden afgeleid:

� Naarmate er meer expertise binnen de school aanwezig is en het draagvlak groter is binnen de school, neemt de kans dat een school aandacht aan het thema besteedt toe.

� Wanneer een school meer belang hecht aan het besteden van aandacht aan het thema relationele en seksuele vorming, is de kans groter dat een school ook daadwerkelijk aandacht schenkt aan het onderwerp.

� Indien aandacht voor het thema in sterke mate onderdeel uitmaakt van het schoolbeleid, neemt de kans dat een school aandacht aan het thema besteedt toe.

� Naarmate de GGD aandacht voor het thema meer stimuleert, neemt de kans dat de school aandacht aan het thema besteedt toe.

De andere variabelen die in de regressieanalyse zijn betrokken, dragen niet bij aan de verklaarde variantie om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming. Determinanten aanschaf leskatern Om een antwoord te geven op de vraag welke factoren de aanschaf van het lesmateriaal het best kunnen verklaren / voorspellen is een logistische regressieanalyse uitgevoerd met het beschikken over de leskatern als de te verklaren (afhankelijke) variabele en de in de bijlage 4 beschreven factoren als verklarende (onafhankelijke) variabelen. Geen van de opgenomen factoren verklaren de aanschaf van het lesmateriaal. Determinanten intensiteit gebruik leskatern Om een antwoord te krijgen op de vraag welke factoren de intensiteit van het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit het best kunnen verklaren / voorspellen is een logistische regressieanalyse uitgevoerd met de intensiteit van het gebruik van de leskatern als de te verklaren (afhankelijke) variabele en de in tabel 4.21 beschreven factoren als verklarende (onafhankelijke) variabelen. In verband met de lage N van de groep respondenten die gebruik maakt van het leskatern Relaties & Seksualiteit zijn alle variabelen afzonderlijk van elkaar (univariaat) met behulp van logistische regressieanalyse getoetst. De uitkomsten zijn weergegeven in tabel 4.21. Tabel 4.21 Determinanten intensiteit gebruik leskatern Relaties & Seksualiteit

Verklaarde variantie (univariaat) (%)

Richting verband1

Houding - single item ‘belang structurele aandacht voor thema’ - (ns) - single item ‘voorlichting over het thema taak voor ouders’ - (ns) - single item ‘verdeeldheid binnen de school over het besteden van aandacht aan het thema’

- (ns)

Belemmerende factoren - schaal belemmerende factoren - (ns) - single item ‘onvoldoende budget’ - (ns) Bevorderende factoren - schaal bevorderende factoren 26.3 +* Kenmerken van adoptie - single item ‘relatief voordeel / toegevoegde waarde’ - (ns) - single item ‘ervaring met het lesmateriaal door vergelijkbare scholen’

- (ns)


35

- single item ‘angst voor negatieve effecten van het lesmateriaal’ - (ns) - schaal inpasbaarheid - (ns) - single item ‘het thema past niet bij de geloofsovertuiging van de school’

- (ns)

- schaal gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid - (ns) Invloed kenmerken van adoptie - schaal invloed relatief voordeel / toegevoegde waarde - (ns) - schaal invloed inpasbaarheid 16.8 +* - schaal invloed gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid 22.9 +* (F)actoren binnen en buiten de school - schaal invloed actoren binnen de school - (ns) - schaal invloed interne factoren - (ns) - schaal invloed maatschappelijke factoren - (ns) - single item ‘externe organisaties: GGD’ - (ns) - single item ‘externe organisaties: onderwijs ondersteuningsdienst - (ns) - single item ‘externe organisaties: overheid’ - (ns) Aandacht voor het thema in het schoolbeleid - single item ‘aandacht schoolbeleid’ - (ns) Ondersteuning bij in gebruik name leskatern - single item ‘ondersteuning bij ingebruikname leskatern 15.6 +* N=37 1 De + verwijst naar de richting van het verband. Bijvoorbeeld: naarmate de school ondersteund wordt bij in gebruik name van het leskatern, neemt de kans dat een school aandacht besteedt aan het thema toe.

De analyses laten zien dat de mate waarin bevorderende factoren (zoals de aanwezigheid van voldoende expertise en draagvlak) een rol hebben gespeeld bij de keuze om aandacht te besteden aan het thema positief samenhangt met de intensiteit van het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Dit betekent dat naarmate er meer expertise binnen de school aanwezig is en het draagvlak groter is binnen de school, de kans groter is dat een school aandacht aan het thema relationele en seksuele vorming besteedt. De mate waarin deze bevorderende factoren een rol spelen verklaart ruim 26% van de variantie in gedrag. Ook de andere genoemde determinanten dragen los van elkaar in positieve zin bij aan het gebruik van de leskatern. Uit tabel 4.21 kan verder het volgende worden afgeleid:

� Naarmate de gebruiksvriendelijkheid van de leskatern toeneemt (belang x waardering), neemt de kans dat het lesmateriaal intensief gebruikt wordt toe.

� Naarmate de inpasbaarheid van het lesmateriaal hoger gewaardeerd wordt (belang x waardering), neemt de kans dat het lesmateriaal intensief gebruikt wordt toe.

� Indien de school ondersteuning heeft ontvangen bij de ingebruikname van de leskatern, neemt de kans op intensief gebruik van de leskatern toe.

Andere variabelen blijken niet bij te dragen aan de verklaarde variantie van de intensiteit van het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Determinanten blijvend gebruik leskatern Om een antwoord te krijgen op de vraag welke factoren de intentie voor blijvend gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit het best kunnen verklaren / voorspellen is getracht een logistische regressieanalyse uit te voeren met de intentie als de te verklaren (afhankelijke) variabele en de in bijlage 4 beschreven factoren als verklarende (onafhankelijke) variabelen. In verband met de beperkte spreiding in de antwoorden op de vraag naar intentie op blijvend gebruik is het niet


36

mogelijk om een regressieanalyse uit te voeren. Alle scholen die gebruik maken van het lesmateriaal zijn waarschijnlijk tot zeker van plan om het lesmateriaal blijvend te gebruiken. 4.2.7 Identificeren van de ‘niche’

Om te bepalen welke scholen een sleutelrol kunnen vervullen bij verdere verspreiding van het leskatern Relaties & Seksualiteit is in eerste instantie een indeling gemaakt in adoptiecategorieën. Deze indeling geeft inzicht in de snelheid waarmee de ondervraagde scholen innovaties met betrekking tot het thema relationele en seksuele vorming adopteren. Om de indeling in adoptiecategorieën te kunnen maken zijn in het onderzoek drie vragen gesteld. Tabel 4.22 geeft een overzicht van de vragen en de gegeven antwoorden. Tabel 4.22 Adoptiecategorieën

Adoptiecategorieën (score) %

Als u uw school vergelijkt met andere scholen op het gebied van relationele en seksuele vorming, vindt u uw eigen school dan …:

Veel actiever (4) 4.7 Een beetje actiever (3) 19.6 Niet zo actief (2) 52.0 Iets minder actief (1) 16.5 Veel minder actief (0) 7.2 Hoe staat uw school tegenover vernieuwingen die te maken hebben met relationele en seksuele vorming, vergeleken met andere basisscholen?

Positiever dan de meeste anderen (4) 21.2 Negatiever dan de meeste anderen (0) 4.7 Gelijk aan de meeste anderen (2) 74.1 Als u uw school zou moeten typeren naar de voortvarendheid waarmee beslissingen worden genomen rond vernieuwingen op het gebied van relationele en seksuele vorming, is uw school dan een ...:

Koploper (4) 8.4 Trendvolger (2) 55.1 Achterblijver (0) 36.4 N=321 De bovengenoemde vragen vormen een schaal (Cronbach alpha= .77). Door de individuele scores op de drie vragen op te tellen ontstaat voor elke school een somvariabele ‘adoptie’ met een minimale score van 0 en een maximale score van 12. Op basis van de verdeling van adoptiescores, kan onderscheid gemaakt worden in de scholen die behoren tot de volgende twee segmenten: (N=321)

1) Early market score 9-12 � 15.3% 2) Mainstream market score 0-8 � 84.7%


37

De mainstream market kan verder opgedeeld worden in de drie adoptie-categorieën volgens Rogers: (N=321)

a) Laggards score 0-2 � 8.4% b) Late majority score 3-5 � 30.5% c) Early majority score 6-8 � 45.8%

In dit onderzoek is met name de early majority interessant, omdat daarin de niche te vinden is die een katalyserende rol kan spelen bij de kloofoversteek tussen de early market en de mainstream. De niche bestaat immers uit scholen, die én relatief visionair zijn ingesteld, maar toch door andere scholen in de mainstream als ‘soortgenoten’ worden gezien in de zin van ook tot de mainstream behorend. Om visionairiteit te meten zijn de volgende vergelijkende uitspraken opgenomen in het onderzoek, waarvan respondenten steeds degene moeten kiezen die het beste bij hun school past. Hieronder staan steeds twee uitspraken. Wilt u per uitspraak aankruisen welke het best bij uw school past? Tabel 4.23 Uitspraken visionairiteit en pragmatisme

Visionairiteit Pragmatisme

Onze school is bereid risico´s te nemen In het algemeen probeert onze school risico´s

zoveel mogelijk te vermijden Onze school bestelt nieuwe lesmaterialen als we er zelf iets in zien, ook al zijn we de enige school in de omgeving

Onze school bestelt nieuwe lesmaterialen als we weten dat deze andere scholen goed zijn bevallen

Onze school is meer gericht op toekomstige kansen en mogelijkheden

Onze school is meer gericht op het oplossen van huidige problemen

Onze school oriënteert zich op eigen kansen en mogelijkheden

Onze school oriënteert zich op kansen en mogelijkheden van andere vergelijkbare scholen

In de aanschaf van lesmateriaal laat onze school zich leiden door het feit dat iets nieuw is

In de aanschaf van lesmateriaal laat onze school zich leiden door wat anderen vergelijkbare scholen ook aanschaffen

Scholen die gebruik maken van het leskatern Relaties & Seksualiteit Op basis van de bovenstaande uitspraken is voor scholen die én de leskatern hebben besteld én tot de early majority behoren een score voor ‘visionairiteit’ berekend met een range van 0 (niet visionair) tot 5 (sterk visionair). De score op deze variabele resulteert in de volgende verdeling: % N

score 0 (niet visionair): 0.0 - score 1: 0.0 - score 2: 27.3 3 score 3: 27.3 3 score 4: 36.4 4 score 5 (sterk visionair): 9.1 1 (N=11, gemiddelde score = 3.27 standaarddeviatie = 1.01).


38

Scholen binnen de niche hebben een relatief hoge score op visionairiteit. Daarom worden scholen met een score 4 of 5 tot de niche gerekend (5 scholen). Van deze scholen is vervolgens nagegaan in welk postcodegebied zij zich bevinden, wat de omvang is van de school (aantal leerlingen) en wat de signatuur is van de school. De resultaten zijn weergegeven in tabel 4.24. Tabel 4.24 ‘Niche’ binnen de groep scholen die gebruik maken van de leskatern

Postcodegebied Signatuur Aantal leerlingen

8000 Openbaaronderwijs 210

5200 Rooms-katholiek 200



8100 Protestants-christelijk 158

N=5

Scholen die geen gebruik maken van het leskatern Relaties & Seksualiteit Tevens is nagegaan welke scholen tot de niche gerekend kunnen worden die weliswaar (nog) niet over het leskatern beschikken, maar wel de overige nichekenmerken vertonen (behorend tot de early majority en relatief hoge score op het kenmerk visionairiteit). Onder deze scholen zou een hoge bereidheid kunnen bestaan om met het leskatern Relaties & Seksualiteit te gaan werken en in die zin ook een voortrekkersrol kunnen spelen naar andere scholen in hun regio. De score op de variabele visionairiteit resulteert in de volgende verdeling van de scholen binnen de early majority: %

score 0 (niet visionair): 0.0% score 1: 4.4% score 2: 14.7% score 3: 30.9% score 4: 33.1% score 5 (sterk visionair): 16.9% (N=136, gemiddelde score = 3.43 standaarddeviatie = 1.07). Scholen binnen de niche hebben een hoge score op visionairiteit. Op deze wijze kunnen uiteindelijk 23 scholen aangemerkt worden als de niche (scholen met een score 5). Tabel 4.25 ‘Niche’ binnen de groep scholen die geen gebruik maken van de leskatern

Postcodegebied Signatuur Aantal leerlingen



3200 Openbaaronderwijs 350 5000 Bijzonder neutraal 480






39


1400 Interconfessioneel 450 1100 Openbaaronderwijs 250













N=23

‘Niche-scholen’ (al dan niet beschikkend over het leskatern Relaties & Seksualiteit) kunnen op postcodegebied aan GGD’en gekoppeld worden (zie figuur 4.1) door GGD’en te attenderen op de geanonimiseerde schoolgegevens. GGD’en kunnen de scholen (die op basis van de postcode, signatuur en omvang gegevens) wel voor hen herkenbaar zijn benaderen met het verzoek om mee te denken hoe, in de regio, meer scholen betrokken kunnen worden bij adoptie en toepassing van de leskatern.


40

Figuur 4.1 Overzicht ‘niche- scholen’

niet gebruikers-niche

gebruikers-niche


41

4.3 Samenvatting

4.3.1 Opzet van het onderzoek

Het hoofddoel van het onderzoek is om op basis van theoretische en empirische inzichten factoren vast te stellen die bijdragen aan een succesvolle implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het basisonderwijs. In het kader van deze kwantitatieve verkenning onder scholen hebben 321 docenten en directieleden digitaal een vragenlijst ingevuld. Deze dataverzameling heeft plaatsgevonden van september 2010 t/m november 2010. 4.3.2 Aandacht voor relationele en seksuele vorming

Bijna alle scholen in de onderzoeksgroep besteden aandacht aan relationele en seksuele vorming. Men besteedt met name aandacht aan het thema in de lessen, via het beantwoorden van vragen van leerlingen en/of in projectvorm. Indien er aandacht wordt besteed aan relationele en seksuele vorming gebeurt dit vooral in de bovenbouw. Iets meer dan een kwart van de scholen besteedt in alle groepen (schoolbreed) aandacht aan het onderwerp. Bij minder dan de helft van de scholen maakt relationele en seksuele vorming onderdeel uit van het schoolwerkplan/gezondheidsbeleid van de school en bij de meeste van deze scholen is aandacht voor dit thema ook schriftelijk vastgelegd. Indien aandacht voor dit thema niet schriftelijk in het beleid van de school is vastgelegd, heeft ruim een derde van de scholen wel de intentie om aandacht voor het thema in de toekomst schriftelijk vast te leggen in een werkplan/ gezondheidsbeleid. Factoren die van invloed zijn op de keuze om wel of geen aandacht aan het onderwerp te besteden hebben vooral te maken met factoren binnen de school zoals vragen van leerlingen, de docenten, het team en de directie. Voor wat betreft de invloed van externe organisaties lijkt alleen de GGD een stimulerende rol te spelen. Van de interne factoren springt tijd er juist als meest belemmerende factor uit. De uitgevraagde maatschappelijke factoren ‘jongeren zijn tegenwoordig eerder actief’ en ‘compensatie van negatieve mediabeelden’ werken voornamelijk stimulerend om aandacht te besteden aan het thema. Uit de determinantenanalyse blijkt dat de belangrijkste voorspellers om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming zich vooral bevinden op het niveau van de organisatie, ofwel schoolniveau. Zoals actoren binnen de school, de aanwezigheid van voldoende expertise en draagvlak binnen de school, de mate waarin een school belang hecht aan het besteden van aandacht aan het thema en de mate waarin aandacht voor het thema onderdeel uitmaakt van het beleid van de school. Daarnaast blijkt dat de GGD een stimulerende rol vervult voor de school om aandacht te besteden aan het thema. 4.3.3 Kanalen, bronnen en actoren van lesmateriaal

Scholen willen bij voorkeur via een folder / brochure of mail geïnformeerd worden over lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming. Uit het onderzoek blijkt ook dat scholen die het lespakker Relaties & Seksualiteit gebruiken geïnformeerd zijn via een folder / brochure en/of persoonlijk contact. Wanneer gevraagd wordt naar de informatiebron dan blijkt naast collega’s de voorkeur uit te gaan naar een onafhankelijke adviseringsbron zoals de GGD en kenniscentra. De scholen die hebben deelgenomen aan het onderzoek zijn vooral door de GGD op de hoogte gesteld van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Daarnaast zijn de respondenten ook door collega’s op de hoogte gesteld van de leskatern.


42

4.3.4 Keuze lesmateriaal relationele en seksuele vorming

Gevraagd is welke factoren van invloed zijn bij de keuze voor lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming. Het meeste belang wordt door de scholen gehecht aan de aansluiting bij de belevingswereld en het kennisniveau van leerlingen en de gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal. 4.3.5 Bekendheid Relaties & Seksualiteit

Bijna een vijfde van alle respondenten is bekend met het lesmateriaal Relaties & Seksualiteit. De bekendheid van de Week van de Lentekriebels ligt aanzienlijk hoger, bijna twee derde van de scholen geeft aan met deze nationale projectweek bekend te zijn. Indien men bekend is met het lesmateriaal is men vooral hierover geïnformeerd via de GGD, intern begeleider of collega’s. Op de vraag op welke wijze scholen op de hoogte zijn gebracht van het leskatern Relaties & Seksualiteit noemt men vooral via een folder, brochure of persoonlijk contact. Van de scholen die bekend zijn met het leskatern Relaties & Seksualiteit beschikt bijna twee derde ook daadwerkelijk over de leskatern. Bijna alle scholen die over de leskatern beschikken maken er ook gebruik van. 4.3.6 Gebruik Relaties & Seksualiteit

Bijna de helft van alle in het onderzoek betrokken scholen gebruikt de leskatern schoolbreed. De meeste scholen geven aan dat ze het leskatern gebruiken in groep 7 en alle scholen gebruiken de leskatern in groep 8. Scholen maken vooral projectmatig gebruik van de leskatern. Iets minder dan de helft van de respondenten heeft ondersteuning ontvangen bij ingebruikname van de leskatern. Tweederde is door de GGD ondersteund en een vijfde door de intern begeleider of kenniscentrum. Alle scholen die ondersteuning hebben gekregen geven aan dat dit een beetje tot veel heeft bijgedragen aan een goede uitvoering van de leskatern. Indien men geen ondersteuning heeft gekregen heeft men meestal ook geen behoefte aan ondersteuning. De ervaring met het gebruik van de leskatern is door bijna tweederde van de respondenten binnen de school geëvalueerd. Om inzicht te krijgen in de waardering van de leskatern zijn verschillende vragen aan de respondenten gesteld. Over het geheel genomen wordt de leskatern door de gebruikers positief beoordeeld. De hoogste waardering wordt gegeven voor de inpasbaarheid van de manier van lesgeven, de mogelijkheid om het lesmateriaal vooraf in te zien en aansluiting bij het kennisniveau en de belevingswereld van de leerlingen. Uit de determinantenanalyse blijkt dat scholen het leskatern Relaties & Seksualiteit intensiever gebruiken naarmate er meer expertise binnen de school aanwezig is en als het draaglak binnen de school groter is. Naast kenmerken van de organisatie spelen ook kenmerken van de innovatie, ofwel het leskatern een rol. Naarmate het leskatern gebruiksvriendelijk is en naarmate het leskatern beter aansluit bij het kennisniveau en de belevingswereld van de leerlingen en manier van lesgeven van de docenten wordt het intensiever gebruikt. Ook wanneer de school door een GGD ondersteund wordt neemt de intensiteit van het gebruik toe.


43

4.3.7 Randvoorwaarden gebruik Relaties & Seksualiteit

Als het gaat om aandacht besteden aan het thema relationele en seksuele vorming zijn vooral kenmerken van de organisatie van belang (zie 4.3.2). Als het gaat om het gebruik van het lesmateriaal zijn vooral kenmerken van de vernieuwing van belang (zie 4.3.6). 4.3.8 Blijvend gebruik Relaties & Seksualiteit

Alle scholen die gebruik maken van de leskatern zijn waarschijnlijk tot zeker van plan om de leskatern blijvend te gebruiken. 4.3.9 Identificeren van de niche

Bij het identificeren van de niche is onderscheidt gemaakt tussen scholen die gebruik maken van de leskatern en scholen die (nog) geen gebruik maken van de leskatern. ‘Niche-scholen’ (al dan niet beschikkend over het leskatern Relaties & Seksualiteit) kunnen op postcodegebied aan GGD’en gekoppeld worden door GGD’en te attenderen op de geanonimiseerde schoolgegevens. GGD’en kunnen de scholen die op basis van postcode, signatuur en omvang wel voor hen herkenbaar, zijn benaderen met het verzoek om mee te denken hoe, in de regio, meer scholen betrokken kunnen worden bij adoptie en toepassing van de leskatern.


45

5 Invoeringsstrategie GGD’en

In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van het onderzoek naar de gebruikte implementatiestrategie van GGD’en voor het leskatern Relaties & Seksualiteit in het basisonderwijs en de achterliggende factoren die deze strategie beïnvloeden. In de eerste paragraaf wordt de opzet van het onderzoek beschreven. Vervolgens worden in de tweede paragraaf de resultaten weergegeven. Het hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvatting. 5.1 Opzet van het onderzoek

In dit onderzoeksdeel richten we ons op de invoeringsstrategie van de GGD’en, de kenmerken van de organisatie (GGD’en) en de betrokken professionals die van invloed zijn op deze strategie. Ook komt aan bod in hoeverre de GGD’en de invoeringsstrategie van Rutgers WPF als ondersteunend ervaren. Het betreft de rood omcirkelde gebieden in het theoretische model 13. Figuur 5.1 Theoretisch model implementatieonderzoek op basis van Fleuren et al (2002) en Rogers (2003)

13 Voor meer uitleg over het model zie hoofdstuk 2

Fase van invoering:

Determinanten en randvoorwaarden op vlak van:

Kenmerken van de vernieuwing: het leskatern R&S

Kenmerken van de gebruiker: docenten

Kenmerken van de organisatie: basisscholen

Kenmerken van sociaal-politieke omgeving

Invoerings-strategie van GGD’en

Invoerings-strategie van

Rutgers WPF

Kennis

Overtuiging

Adoptie

Implementatie

Continuering

Randvoorwaarden voor

en binnen de GGD


46


Het doel van het onderzoek is om inzicht te krijgen in factoren die bijdragen aan een succesvolle implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit. In dit kader zijn de volgende vraagstellingen opgesteld: 1) Wat is vanuit de GGD het huidige aanbod op het gebied van relationele en seksuele vorming

naar het basisonderwijs (werving, ondersteuning, scholing)? En in welke mate en om welke redenen wordt gestimuleerd om het pakket Relaties & Seksualiteit als interventie in te zetten in het basisonderwijs?

2) Wat zijn stimulerende en belemmerende factoren voor GGD’en om aandacht te besteden aan

relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs in het algemeen en het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het bijzonder (op niveau van randvoorwaarden in de organisatie, interventie professional, kenmerken van de vernieuwing, sociaal politieke omgeving, de invoeringstrategie)?

3) Hoe komt de besluitvorming rondom aandacht voor relationele en seksuele vorming in het

basisonderwijs binnen de GGD tot stand? Wie of wat heeft invloed op de besluitvorming? Om welke redenen wordt besloten om de leskatern daarbij te gebruiken?

4) Met welke organisaties wordt samengewerkt in het kader van relationele en seksuele vorming

voor jongeren in het basisonderwijs? 5) Wat zijn de verwachtingen en behoeften ten opzichte van de organisaties waarmee wordt

samengewerkt? 6) Welke strategieën worden nu gevolgd binnen de GGD bij het stimuleren van scholen om

lespakketten m.b.t. relationele en seksuele vorming in het algemeen te stimuleren en het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit in het bijzonder? Welke ervaringen hebben GGD’en daarmee en welke resultaten worden geboekt?

i) Wat zijn hierin de belemmerende en stimulerende factoren geweest? ii) Via welk kanaal (Veilige school, gezonde school, Ga voor gezond!,

jeugdverpleegkundige) komt de GGD binnen op scholen? 7) Waaraan moet volgens de GGD medewerkers een goede adoptie- en implementatiestrategie

voor Relaties & Seksualiteit voldoen? 8) Welke ondersteuning is wenselijk om meer of ook andere scholen te bereiken en te werven voor

relationele en seksuele vorming en het gebruik van de leskatern? 9) Welke aanbevelingen kunnen op basis van het onderzoek worden gedaan voor effectieve en

doelmatige implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit? In dit hoofdstuk worden vraag 1 t/m 6 beantwoord. Vraag 7, 8 en 9 hebben betrekking op een succesvolle invoeringsstrategie. Om deze te ontwerpen is begin 2011 een expertmeeting belegd met GGD’en. De uitkomsten hiervan worden beschreven in hoofdstuk 7.


47

5.1.2 Methode en respons

Om zicht te krijgen op de implementatiestrategie die GGD’en gebruiken en de achterliggende factoren die deze strategie beïnvloeden, is gebruik gemaakt van twee onderzoeksmethoden: 1. In twee focusgroepen met medewerkers van verschillende GGD’en zijn factoren

geïnventariseerd die bepalen of een invoeringsstrategie succesvol is en welke randvoorwaarden daarvoor nodig zijn.

2. Vervolgens is met behulp van een survey onder gezondheidsbevorderaars en managers van

alle GGD’en getoetst in hoeverre de genoemde factoren voor alle 29 GGD’en een rol spelen en om het relatieve gewicht vast te stellen van de genoemde factoren

Methode en respons focusgroepen De respondenten voor de focusgroepen zijn telefonisch geworven. Rutgers WPF heeft bij de werving gebruik gemaakt van bestaande contactpersonen bij de GGD’en. Vervolgens is een uitnodigingsbrief gestuurd. Beide focusgroepen vonden plaats in het voorjaar van 2010. De focusgroepen zijn gehouden met behulp van een topiclijst, ontwikkeld op basis van de onderzoeksvragen en de resultaten van evaluaties van de Week van de Lentekriebels (zie bijlage 5). In totaal waren er veertien deelnemers aan de focusgroepen, waarvan dertien werkzaam bij verschillende GGD’en. Als waardering voor deelname hebben de respondenten een waardebon van €25,-- ontvangen. De discussies in de focusgroepen hebben inzichten opgeleverd in de ervaringen van de deelnemers met de verschillende fasen van implementatie van relationele en seksuele vorming en de factoren die hierop van invloed zijn. Methode en respons survey Op basis van de vraagstellingen, het theoretische model en de input uit de focusgroepen is een vragenlijst voor de survey opgesteld (zie bijlage 6). Samengevat bestaat de vragenlijst uit de volgende onderdelen:

� Algemene vragen/ demografische kenmerken (6 vragen) � Invoerstrategie van de GGD’en

o Belemmerende en bevorderende factoren voor adoptie, implementatie en continuering op scholen - Aandacht voor relationele en seksuele vorming op basisscholen (1 vraag) - Advisering adoptie leskatern (3 vragen) - Samenwerking met partijen (1 vraag) - Stimulerende en belemmerende factoren scholen (2 vragen) - Ondersteuning GGD’en (5 vragen) - Ondersteuning scholen (5 vragen) - Continuering (2 vragen)

� Randvoorwaarden van invloed op implementatiestrategie o Kenmerken van de GGD organisatie (7 vragen)

- koploper/ trendvolger (4 vragen) o Kenmerken van de GGD professional (1 vraag) o Kenmerken van de sociaal politieke omgeving (3 vragen) o Kenmerken van de interventie (4 vragen)

De vragenlijst is getest onder de doelgroep en waar nodig aangepast. De digitale vragenlijst is opgesteld binnen NetQ. De respondenten voor de survey zijn via de mail uitgenodigd voor deelname aan het onderzoek. Er zijn in totaal 29 GGD’en in Nederland. Van elke GGD is zowel een gezondheidsbevorderaar als een manager benaderd voor deelname. In totaal zijn er 57 personen benaderd voor deelname aan het onderzoek. De personen die niet direct antwoordden kregen een herinneringsmail. Vervolgens zijn diegenen die hier niet op reageerden telefonisch benaderd. Als reden om niet deel te nemen aan het onderzoek wordt veelal gebrek aan tijd of ziekte genoemd.


48

De survey geeft inzicht in de gehanteerde implementatiestrategie van GGD’en en welke stimulerende en belemmerende factoren daarbij een rol spelen. Daarnaast zijn randvoorwaarden binnen de GGD en in de sociaal-politieke omgeving in kaart gebracht. In de vragenlijst is op een aantal items een 5-puntsschaal gebruikt en nagevraagd in hoeverre de factoren herkend worden als belemmerend of stimulerend. De schaal wordt gebruikt om een inschatting te kunnen maken hoe zwaar de in de focusgroepen genoemde stimulerende en belemmerende factoren wegen voor elke GGD. 5.1.3 Karakteristieken onderzoeksgroep

Focusgroepen In de focusgroepen waren vrijwel alle respondenten (op één na) vrouw. In totaal waren er veertien deelnemers aan de focusgroepen, van 13 verschillende GGD’en: GGD Amsterdam; GGD West-Brabant (2 deelnemers); GGD Regio IJsselland; Hulpverlening Gelderland Midden; GGD Hart voor Brabant; GGD Rotterdam-Rijnmond; GGD Gelre-IJssel; GGD Limburg-Noord; GGD Den Haag; GGD Flevoland; GGD Midden-Nederland; GGD Kennemerland en GGD Hollands Midden. Alle deelnemers van de focusgroepen waren gezondheidsbevorderaars die vanuit hun werk actief betrokken zijn bij relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Survey Tabel 5.1 geeft een overzicht van de karakteristieken van de onderzoeksgroep. Tabel 5.1 Karakteristieken onderzoeksgroep survey

Onderzoeksgroep survey

Geslacht (aantal) Man 4 Vrouw 32 Leeftijd (gemiddelde; range) 44.6 jaar (27 – 59 jaar) Functie (aantal) Gezondheidsbevorderaar 24 Manager 12 Aantal jaren werkzaam in functie (gemiddelde; range)

7.9 jaar (1 – 22 jaar)

N=36 Uit de tabel is af te lezen dat de onderzoeksgroep bestaat uit 24 gezondheidsbevorderaars en 12 managers. Van bijna elke GGD (26 van de 29) heeft tenminste één medewerker de vragenlijst ingevuld, met uitzondering van de GGD Zuid-Holland Zuid, de GGD Zuid-Hollandse Eilanden en de GGD Zuid-Limburg. In sommige gevallen is de vragenlijst door de manager en gezondheidsbevorderaar gezamenlijk ingevuld. In totaal hebben 36 GGD medewerkers de vragenlijst volledig ingevuld (respons van 63%), waarvan 24 gezondheidsbevorderaars (83%) en 12 managers (41%). Van 10 GGD’en hebben twee medewerkers de vragenlijst ingevuld. De meeste respondenten (n=23) werken bij de afdeling gezondheidsbevordering. Zeven respondenten zijn werkzaam bij de jeugdgezondheidszorg, vier bij de afdeling algemene gezondheidszorg en twee respondenten werken op een andere afdeling. De leeftijd van de respondenten varieert van 27 t/m 59 jaar (gemiddeld 44,6 jaar). Verder zijn de respondenten tussen de één en 22 jaar werkzaam in hun functie (gemiddeld 7,9 jaar).


49

5.1.4 Analyses

De informatie uit de focusgroepen is geclusterd naar verschillende fasen van het implementatieproces. Vervolgens is er een checklist opgesteld van bevorderende en belemmerende factoren voor adoptie, implementatie en continuering. Deze checklist heeft als basis gediend voor de digitale vragenlijst. De gegevens zijn verwerkt met SPSS. De respons op de vragenlijst was hoog (respons van 63%, waarbij 26 van de 29 GGD’en betrokken zijn). Echter, doordat de absolute omvang van de steekproef klein is (n=36), is het niet mogelijk om er analyses op uit te voeren die een statistisch significant verschil kunnen aantonen. Van vrijwel alle vragen is daarom uitsluitend de frequentieverdeling weergegeven. In de beschrijving van de resultaten zijn de uitkomsten van de vragenlijst en de focusgroepen gebruikt om inzicht te verkrijgen in de strategieën van GGD’en en de achtergronden van deze strategieën. 5.2 Resultaten

In deze paragraaf wordt verslag gedaan van de bevindingen van de focusgroepen en de vragenlijsten die uitgezet zijn onder GGD medewerkers. 5.2.1 Invoerstrategie van de GGD’en

De invoerstrategie van de GGD’en is gericht op de fasen van adoptie, implementatie en continuering van gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit. In deze paragraaf zal onderscheid gemaakt worden tussen de adoptiestrategie (gericht op het vergroten van intentie tot gebruik van de leskatern), de implementatiestrategie (gericht op het vergroten van het gebruik) en de continueringstrategie (gericht op continuering van het gebruik van de leskatern). Adoptiestrategieën Uit de focusgroepen komt naar voren dat GGD’en een beperkte mate aan geld, tijd en budget beschikbaar hebben. Dit betekent dat ze niet elke school in hun regio kunnen benaderen en begeleiden op het vlak van relationele en seksuele vorming. Ze maken een keuze welke scholen ze begeleiden. De respondenten van de focusgroepen geven daarnaast aan dat er binnen de GGD’en een tendens gaande is naar meer vraaggericht werken, in plaats van aanbodgericht. Dit beïnvloedt de motieven voor ondersteuning van scholen. In de survey is gevraagd wat maakt dat een GGD tijd besteedt aan de ondersteuning van een school, in de adoptiefase van de leskatern (tabel 5.2). Tabel 5.2 Motieven voor ondersteuning van een specifieke school1

N

Dat er een gerichte vraag van de school komt 28

Aanmelding voor de Week van de Lentekriebels 19

Capaciteit binnen de afdeling 16

Ruimte in budget of jaarplan 15

Deelname van de school aan de gezonde school werkwijze 14

Financiering vanuit de gemeente waarin de school staat 14

De locatie van de school (bijvoorbeeld in een probleemwijk) 4

Anders, namelijk2 6

N=36 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden wat men noemt onder anders zijn: de opname van relationele en seksuele vorming in de (nieuwe) lokale gezondheidsnota van een gemeente; basisscholen die de lessen structureel willen inbedden in


50

hun programma; een nieuw GGD-plan op dit thema en de sociaal economische status of culturele achtergrond van de leerling-populatie.

De belangrijkste reden om een school te ondersteunen bij relationele en seksuele vorming komt vanuit scholen zelf. Zo is een gerichte vraag van de school gekomen of melden scholen zich aan voor de Week van de Lentekriebels. Volgens de GGD medewerkers spelen ook interne factoren een rol. Zo dient er voldoende capaciteit en budget aanwezig te zijn. Inzichten GGD medewerkers De GGD medewerkers onderhouden contacten met basisscholen in de GGD-regio. In de survey en de focusgroepen is de respondenten gevraagd naar hun ervaringen met basisscholen en de houding van docenten tegenover relationele en seksuele vorming (tabel 5.3). Tabel 5.3 Inschatting van GGD’en over de houding van basisscholen t.a.v. relationele en seksuele vorming

Nooit of

soms (N)

Regelmatig

(N)

Vaak of altijd

(N)

Het belang van relationele en seksuele vorming

wordt teambreed gedragen op basisscholen 27 8 1

Op basisscholen bestaat weinig kennis van

relationele en seksuele vorming 11 18 7

Basisscholen zijn bang voor weerstand van

ouders tegen relationele en seksuele vorming 10 12 14

Basisscholen zien het belang in van relationele

en seksuele vorming 9 16 11

Op basisscholen bestaat weinig kennis van

seksuele ontwikkeling van kinderen 9 16 11

Basisscholen hebben behoefte aan

ondersteuning rond het thema relationele en

seksuele vorming 8 10 18

Een overvol lesprogramma biedt weinig ruimte

voor relationele en seksuele vorming 6 8 22

Basisscholen denken dat relationele en

seksuele vorming alleen relevant is voor groep

7 en 8 3 10 23

N=36

Opvallend veel respondenten (n=27) antwoorden dat basisscholen het belang van relationele en seksuele vorming inzien. Ze vinden het vooral relevant voor groep 7 en 8 (n=33). Zo geven 27 respondenten aan dat het belang van relationele en seksuele vorming zelden teambreed gedragen wordt. Ongeveer evenveel respondenten (n=28) zijn van mening dat basisscholen behoefte hebben aan ondersteuning op dit gebied. Als belangrijkste knelpunten worden een overvol lesprogramma, kennisgebrek en angst voor weerstand van ouders genoemd. De angst van de school werkt volgens de GGD medewerkers belemmerend op de bereidheid om relationele en seksuele vorming op te pakken. De focusgroepen geven inzicht op wat de GGD’en onder kennisgebrek verstaan. De deelnemers zien dat docenten weinig kennis hebben over de seksuele ontwikkeling, seksueel gedrag en de seksuele gezondheid van kinderen en jongeren. Ook is hun ervaring dat basisscholen vaak niet weten wat relationele en seksuele vorming is. De respondenten uit de focusgroepen geven aan dat scholen het belang van een doorlopende leerlijn en de aandacht voor relationele en seksuele vorming op jonge leeftijd niet zien. De veronderstelling is dat bij gebrek aan kennis over wat relationele en seksuele


51

vorming behelst, het ook niet mogelijk is om het belang van een doorlopende leerlijn te zien en over te gaan tot adoptie. Driekwart van de respondenten geeft aan dat het belang van relationele en seksuele vorming nooit of soms teambreed wordt gedragen op scholen(n=27). Uit de focusgroepen blijkt dat contact vaak loopt via een aantal enthousiaste docenten. De overige docenten binnen het team kunnen weerstand bieden, wat belemmerend werkt voor de implementatie van een doorlopende leerlijn. De respondenten in de focusgroepen geven ook aan dat als docenten merken dat kinderen in de bovenbouw minder makkelijk over relaties en seksualiteit praten dan jongere kinderen, ze eerder gemotiveerd raken om jonger te beginnen en een schoolbrede aanpak te kiezen. Zodra het thema teambreed gedragen wordt, werkt dit stimulerend voor de adoptie van een schoolbrede aanpak, het leskatern Relaties & Seksualiteit. Adoptiestrategieën van de GGD Uit de focusgroepen blijkt dat GGD’en verschillende strategieën gebruiken om scholen te stimuleren over te gaan tot adoptie van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Ze informeren scholen over de seksuele ontwikkeling van kinderen en wat relationele en seksuele vorming inhoudt. Ze overtuigen scholen van het belang en de inpasbaarheid van het leskatern Relaties & Seksualiteit en de Week van de Lentekriebels en ze bieden laagdrempelig (gratis of low budget) lesmateriaal en bijscholing voor docenten aan. Vrij vertaald zijn GGD’en in deze fase bezig met ‘draagvlak creëren’ op de school of ‘de scholen warm maken voor het thema’, alvorens de scholen overgaan tot de adoptie van de leskatern. De Week van de Lentekriebels blijkt een belangrijk vehikel om het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit te stimuleren. Daarnaast komen er in de survey nog meer strategieën naar voren (tabel 5.4). Tabel 5.4 Manieren om het gebruik van de leskatern te stimuleren1

N

Via de Week van de Lentekriebels 20

Het is onderdeel van de leskist 16

Via Gezonde School Werkwijze 13

Via de jeugdverpleegkundige 10

Via Ga voor Gezond! 1

Via Veilige School -

Anders, namelijk2 9

N=36 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden wat men noemt onder anders zijn: actief werven van geselecteerde scholen door gezondheidsbevorderaar, activiteiten van GGD in achterstandswijken, pakket aanraden bij vragen van scholen, koppeling aan vragen van leerkrachten bovenbouw en proberen te verbreden naar alle groepen, scholen langsgaan met map en laten weten dat het een pluspunt is dat alle leerjaren erbij betrokken zijn en dat het materiaal flexibel ingezet kan worden, via aanbod op de website van de GGD (2x), via een project van natuur & milieueducatie, via een teamtraining voor de leerlijn Relaties & Seksualiteit.

Uit tabel 5.4 blijkt dat in één derde van de GGD’en de jeugdverpleegkundige het leskatern Relaties & Seksualiteit op scholen onder de aandacht brengt. Een jeugdverpleegkundige valt onder de afdeling jeugdgezondheidszorg van de GGD. De gezondheidsbevorderaars en managers die in dit onderzoek ondervraagd zijn, vallen voor het merendeel onder een andere afdeling binnen de GGD. In de focusgroepen geven de respondenten aan dat de afdeling jeugdgezondheidszorg een belangrijke speler kan zijn, omdat de jeugdverpleegkundige contacten met scholen onderhoudt. In de praktijk zien de respondenten echter ook een belangrijk knelpunt; hoewel de jeugdgezond-


52

heidszorg contacten met scholen onderhoudt, hebben ze niet altijd de tijd om relationele en seksuele vorming te promoten. Ook ontbreekt in sommige gevallen het draagvlak. Tips van en voor GGD’en In de focusgroepen geven de GGD’en verschillende praktische handvatten om scholen te stimuleren het leskatern Relaties en Seksualiteit te gebruiken:

� Korte teampresentaties om de seksuele ontwikkeling van (jonge) kinderen toe te lichten en het belang van een doorlopende leerlijn en een teambrede insteek te benadrukken;

� Het onderwerp relationele en seksuele vorming regelmatig noemen in nieuwsbrieven naar de scholen/ het aanbod op de website van GGD vermelden;

� Week van de Lentekriebels aankondigen en na afloop melden hoe de week is verlopen; � Informatiepakketten over het onderwerp aan scholen sturen; � Gratis lespakketten of gastlessen aanbieden/ of als prijs aanbieden; � Inzichtelijk maken hoe een koppeling gemaakt kan worden tussen het leskatern Relaties &

Seksualiteit en de lespakketten die de school al gebruikt; � Goede persoonlijke contacten met de school opbouwen/ onderhouden en persoonlijke

begeleiding bieden, enthousiasmeren en positieve ervaringen delen; � Goed de contactpersonen op de school kiezen, een ingang via directeur of IB’er heeft de

voorkeur, als de directeur ‘om’ is gaat de rest van het team vaak mee; � Inzetten van nieuwe media, zoals Twitter om het onderwerp onder de aandacht te brengen

en mensen op de hoogte te houden; � Het bestaande netwerk op aangrenzende thema’s (preventie machtsmisbruik) benutten, om

aandacht voor het onderwerp te genereren; � Goede perscontacten onderhouden, om via de pers aandacht voor het onderwerp te vragen

en zo relationele en seksuele vorming voor een groter publiek inzichtelijk te maken; media aandacht en PR benutten;

� Scholen die mee hebben gedaan aan de Week van de Lentekriebels vragen om andere scholen in de buurt te werven.

Stimulerende factoren voor agendering van het thema op basisscholen In de survey is aan de GGD medewerkers gevraagd naar de stimulerende factor bij het agenderen van het thema relationele en seksuele vorming op basisscholen (tabel 5.5). De vraag is gebaseerd op factoren genoemd in de focusgroepen. Tabel 5.5 Stimulerende factoren voor agendering van het thema op basisscholen

Stimulerend

(N) Neutraal (N) Niet stimulerend (N)

Persoonlijk contact met scholen 36 0 0

Positieve ervaringen van andere scholen 34 2 0

Ambassadeurs uit het onderwijs zelf 32 4 0

Vraaggericht werken 31 3 2

Intensieve PR 27 8 1

Gegevens uit regionaal onderzoek 24 10 2

Gebruik gezonde school werkwijze 22 12 2

Berichtgeving media 20 13 3

Gegevens uit landelijk onderzoek 13 20 3

N=36

Uit de tabel valt af te lezen dat GGD medewerkers unaniem van mening zijn dat persoonlijk contact met scholen een stimulerende factor is bij het agenderen van het thema relationele en seksuele vorming. Scholen zijn volgens de respondenten vatbaarder voor positieve ervaringen van andere


53

scholen en ambassadeurs uit het onderwijs, dan voor gegevens over relationele en seksuele vorming uit landelijk onderzoek. GGD medewerkers kunnen deze informatie benutten in hun strategieën om het thema op basisscholen geagendeerd te krijgen. Belemmerende factoren voor agendering van het thema op basisscholen Naast bevorderende factoren is er in de survey ook gevraagd naar belemmerende factoren voor het verkrijgen van aandacht voor relationele en seksuele vorming op scholen (tabel 5.6). Tabel 5.6 Belemmerende factoren voor agendering van het thema

Belemmerend

(N)

Neutraal

(N)

niet belemmerend

(N)

Werkdruk op scholen 33 2 1

Geen vast contactpersoon op school 31 5 0

Negatieve ervaringen van andere scholen 30 6 0

Religieuze signatuur van scholen 22 8 6

Als GGD niet als partner gezien wordt 18 13 5

Vraaggericht werken 3 11 22

Gebruik Gezonde School Werkwijze 2 11 23

N=36

Uit de tabel is af te lezen dat de belangrijkste belemmerende factor werkdruk op scholen is: vrijwel alle respondenten geven dit aan. Eenendertig respondenten (van de 36) zeggen ook dat het belemmerend werkt als er geen vast contactpersoon is op school. Negatieve ervaringen van andere scholen wordt ook door veel GGD’en als belemmerende factor ervaren voor agendering van het thema. Implementatiestrategieën Zoals hierboven al benoemd is, werken veel GGD’en tegenwoordig vraaggericht. De vraag verloopt dan bijvoorbeeld via de schoolarts of jeugdverpleegkundige. De gezondheidsbevorderaar gaat vervolgens op de vraag in door het bieden van ondersteuning. De Gezonde School Werkwijze heeft ook een vraaggerichte basis. Hierbij wordt de school in het voorafgaande proces van vraagverheldering en prioritering ondersteund door de GGD en biedt de GGD vervolgens ondersteuning bij de implementatie van de lessen. Naast vraaggericht werken blijven de GGD’en ook zelf actief scholen werven om het onderwerp onder de aandacht te brengen, bijvoorbeeld via de Week van de Lentekriebels. Standaard ondersteuningsaanbod van GGD’en In de survey is gevraagd naar het standaard ondersteuningsaanbod van GGD’en. Vier op de vijf respondenten (n=28) geven aan dat relationele en seksuele vorming deel uitmaakt van hun standaardpakket aan ondersteuning voor het basisonderwijs. De helft van de respondenten (n=18) geeft aan dat ze basisscholen structureel ondersteunen bij relationele en seksuele vorming. Structureel is gedefinieerd als meerdere keren per jaar contact. Slechts 4 respondenten zeggen dat ze basisscholen niet of nauwelijks ondersteunen bij het thema relationele en seksuele vorming. Week van de Lentekriebels Aan de respondenten is in de survey gevraagd of ze bekend zijn met de Week van de Lentekriebels. Alle respondenten uit de survey kennen inderdaad de Week van de Lentekriebels. Dertig van de zesendertig respondenten doen hier ook actief aan mee. Drie respondenten geven aan dat ze in het verleden deelgenomen hebben (nu niet meer) en drie respondenten doen niet mee aan de Week van de Lentekriebels. Aan de GGD medewerkers is gevraagd naar de wijze waarop scholen ondersteund worden bij de Week van de Lentekriebels (tabel 5.7).


54

Tabel 5.7 Ondersteuning scholen bij Week van de lentekriebels1

N

Workshop voor leerkrachten 28

Ouderavonden verzorgen 23

Evalueren ‘Week van de Lentekriebels’ met school 23

Bezoeken van scholen tijdens de ‘Week van de Lentekriebels’ 18

Advies over ouderavonden 17

Ondersteuning van scholen in visie ontwikkeling 13

Anders, namelijk2 9

N=30 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden wat men noemt onder anders zijn: aanbieden van lestassen over relationele en seksuele vorming, drama of een voorstelling op school, het uitlenen van lesmateriaal, scholen informeren over mogelijke activiteiten, met scholen intakegesprekken voeren en ze ondersteunen bij de keuze voor materialen, materialen aanbieden op kosten van de GGD, mogelijke lesvormen via de website aan scholen kenbaar maken.

Uit de tabel is af te lezen dat ondersteuning bij de Week van de Lentekriebels voor de meeste GGD’en gebeurd aan de hand van het verzorgen van een workshop en/ of een ouderavond. De GGD medewerkers in de focusgroepen geven aan dat intensieve begeleiding tijdens de Week van de Lentekriebels stimulerend werkt bij de implementatie van de leskatern. Onzekerheid wegnemen bij leerkrachten is hierin de belangrijkste winst. Andere GGD medewerkers bewandelen juist een tegenovergestelde strategie. Ze laten het initiatief bij de school en zien dat het traject zo meer ‘schooleigen’ wordt. Ze zien op deze manier op school creatieve ideeën ontstaan en draagvlak voor continuering.

Overige implementatiestrategieën Naast de Week van de Lentekriebels gebruiken GGD’en ook andere implementatie strategieën. Zo zijn Gezonde School Werkwijze, Veilige School en Ga voor Gezond strategieën die gebruikt kunnen worden voor de implementatie van de lesmap. Deze strategieën zijn bij adoptie reeds besproken. Continueringstrategieën Het uiteindelijke doel van de implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit is dat basisscholen in Nederland structureel aandacht besteden aan het onderwerp relationele en seksuele vorming. De volgende stap in het proces van de invoering is dan ook continuering. Stimulerende factoren voor continuering GGD medewerkers in de focusgroepen benoemen dat de Week van de Lentekriebels als laagdrempelige start wordt ervaren door scholen. Hierdoor worden scholen enthousiast en merken ze dat het ‘goed te doen’ is. Dat biedt volgens de respondenten een basis voor continuering. In de survey is aanvullend gevraagd naar stimulerende factoren van GGD’en om de continuering van het gebruik te bevorderen (tabel 5.8). Tabel 5.8 Stimulerende factoren voor structurele aandacht1

N

Regelmatig contact met scholen 36

Jaarlijks de school bezoeken 31

Scholen informeren over nieuwe ontwikkelingen 30

Gebruik Gezonde School Werkwijze 26

Starten met visieontwikkeling om draagvlak te creëren 24

N=36 1 Meerdere antwoorden mogelijk


55

De strategie die het meest genoemd wordt, is regelmatig contact hebben met scholen. Jaarlijks de school bezoeken en scholen te informeren over nieuwe ontwikkelingen helpt in de ogen van GGD medewerkers ook zeker voor continuering. De Gezonde School Werkwijze is een instrument voor continuering, maar wordt minder vaak in de survey als stimulerende factor voor structurele aandacht genoemd. Kanttekening uit de focusgroepen is dat de begeleiding vanuit de GGD tijdens de Gezonde School Werkwijze intensief is in het eerste jaar, daarna zijn de scholen zelf verantwoordelijk. De GGD medewerkers geven aan dat blijvende investering nodig is om continuering van Relaties & Seksualiteit te stimuleren.

Wat werkt nog meer stimulerend? In de survey is gevraagd of de GGD medewerkers nog andere factoren kunnen bedenken die stimulerend werken voor continuering. In totaal hebben 26 respondenten een antwoord gegeven op deze vraag. Een aantal respondenten geeft aan dat blijvende investering vanuit de GGD’en nodig is om continuering te stimuleren. Het ondersteunen van scholen door middel van trainingen en capaciteitsontwikkeling, evenals het benutten van contacten met ouders en de ouderraad werkt volgens de GGD medewerkers stimulerend. Ook opname van relationele en seksuele vorming in de kerndoelen voor het basisonderwijs en het integreren van het thema in bestaande lesmethoden, zoals taal of wereldoriëntatie wordt genoemd. Belemmeringen voor continuering De belangrijkste belemmering voor continuering die de GGD’en in de focusgroepen signaleren zijn het tijdgebrek op scholen en het volle lesprogramma. Dit maakt dat scholen het genoeg vinden om de Week van de Lentekriebels uit te voeren en niet gemotiveerd zijn om relationele en seksuele vorming door het hele jaar heen in de lessen op te nemen. Ook de projectmatige werkwijze van scholen kan belemmerend werken voor de continuering van Relaties & Seksualiteit. Na een jaar de Week van de Lentekriebels, kiezen scholen vaak het volgende jaar voor een ander thema. De actualiteit kan de aandacht verdringen (doordat er bijvoorbeeld van overheidswege nadruk gelegd wordt op sport en bewegen). Dit maakt het lastig om de aandacht voor relationele en seksuele vorming te borgen in vaste lessen.

Een knelpunt van een andere orde is het tijd/middelengebrek bij de GGD, waardoor de GGD niet tegemoet kan komen aan de wens van scholen om gastlessen te verzorgen. Ook werken GGD’en steeds meer op het niveau van regie en minder in de uitvoering. De docententrainingen over seksualiteit worden alleen aangeboden aan scholen die meedoen aan de Week van de Lentekriebels of de Gezonde School Werkwijze. 5.2.2 Randvoorwaarden

Om een succesvolle invoeringsstrategie te kunnen voeren, zijn op verschillende niveaus randvoorwaarden nodig: binnen de GGD organisatie, de betrokken professionals, de interventie en de sociaal-politieke omgeving. A. De GGD organisatie Aandacht voor seksuele gezondheidsbevordering is een wettelijke taak voor de GGD14. De accenten die daarbinnen gelegd worden zijn echter niet vastgesteld. Aandacht voor seksuele risico’s en risicogroepen, zoals jongeren, heeft lange tijd meer aandacht gekregen dan relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. De adoptie, implementatie en borging van relationele en seksuele gezondheidsbevordering in het basisonderwijs binnen de GGD hangt samen met de visie, taakopvatting en prioritering van het onderwerp én de interne besluitvorming rond relationele en seksuele vorming. In deze survey en focusgroepen is naar deze factoren gevraagd. Visie en taakopvatting op het vlak van seksuele gezondheid

14 Vastgelegd in de Wet Preventieve Gezondheidszorg.


56

Deelnemers aan de focusgroepen vinden unaniem dat een duidelijke visie van de GGD op hun taak in het bevorderen van seksuele gezondheid een stimulerende factor is. Zoals een deelnemer aan de focusgroepen vertelde: ‘Seksualiteit is voor onze GGD echt een kerntaak, het wordt heel breed gevoeld als echt ‘des GGDs’. Dit beeld wordt bevestigd door de survey. De respondenten vinden relationele en seksuele vorming een belangrijk onderwerp en ziet daar voor de GGD een duidelijke rol weggelegd (tabel 5.9). Tabel 5.9 Houding van GGD ten opzichte van relationele en seksuele vorming

Oneens Neutraal Eens

Ook in het basisonderwijs moet structureel aandacht zijn voor

relationele en seksuele vorming 0 1 35

Het bevorderen van seksuele gezondheid is een kerntaak voor onze

GGD 0 2 34

Binnen onze GGD werken de afdelingen die te maken hebben met

de bevordering van seksuele gezondheid goed samen 3 12 21

Onze GGD dringt bij de gemeente aan relationele en seksuele

vorming op te nemen in het gezondheidsbeleid 4 11 21

Als de GGD geen aandacht besteedt aan relationele en seksuele

vorming op de basisschool blijft dit thema liggen 7 11 18

Aandacht voor het thema relationele en seksuele vorming stuit op

weerstand van basisscholen 8 18 10

Binnen onze GGD is verdeeldheid over het belang van relationele en

seksuele vorming op de basisschool 28 6 2

Relationele en seksuele vorming is een taak voor ouders, niet voor

basisscholen 32 3 1

N= 36

Prioritering van het onderwerp Een belemmerende factor die genoemd wordt met betrekking tot de prioritering van het onderwerp in de focusgroepen is het aantal onderwerpen waarmee seksuele gezondheidsbevordering moet concurreren. De GGD is verantwoordelijk voor de publieke gezondheid en heeft hierbij een aantal preventieve taken. Seksuele gezondheidsbevordering moet concurreren met thema’s als alcohol- en drugspreventie, voeding & beweging (preventie van overgewicht), psychisch welbevinden (preventie van depressies), milieu & hygiëne (bijv. luizenaanpak, tandenpoetsen, handen wassen, binnenmilieu). In de survey komt naar voren dat seksuele gezondheidsbevordering gemiddeld op de derde plaats staat. Preventie van overgewicht staat op de eerste plaats, gevolgd door alcohol- en drugspreventie. Psychisch welbevinden, milieu en hygiëne hebben voor de GGD’en minder prioriteit dan relationele en seksuele vorming. Binnen het thema relationele en seksuele vorming hebben het basisonderwijs en voortgezet onderwijs beiden ongeveer evenveel prioriteit. Eenendertig respondenten zeggen dat beiden precies evenveel aandacht krijgen, twee respondenten zeggen dat het basisonderwijs iets meer aandacht krijgt, drie respondenten zeggen hetzelfde over het voortgezet onderwijs. Interne besluitvorming rond relationele en seksuele vorming Er zijn binnen de GGD verschillende afdelingen die zich bezighouden met seksuele gezondheidsbevordering: de jeugdgezondheidszorg, infectieziektebestrijding en de afdeling gezondheidsbevordering. Logischerwijs werkt een goede samenwerking tussen de verschillende afdelingen stimulerend en een moeizame samenwerking belemmerend voor implementatie van relationele en seksuele vorming. Tabel 5.10 geeft een overzicht van de factoren die een rol spelen bij aandacht voor relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs.


57

Tabel 5.10 Factoren die een rol spelen bij aandacht voor relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs

Interne factoren stimulerend

(N)

neutraal

(N)

belemmerend

(N)

De gezondheidsbevorderaars 34 2 0

Sense 33 2 1

Het team 32 4 0

De JGZ 26 8 2

Het management 24 9 3

De directie 12 24 0

Externe factoren

Kenniscentra (aanbod, ondersteuning) 33 3 0

Vragen of signalen van scholen 33 2 1



De gemeente(n) 16 19 1

VWS 14 22 0

N=36

Vrijwel elke respondent ziet het team als stimulerende factor ziet (waaronder vooral gezondheidsbevorderaars). Maar ook Sense scoort hoog als interne factor. De directie speelt voor iets meer dan de helft tot tweederde van de respondenten een neutrale rol. Geen van deze mensen, organisaties of factoren werken in de perceptie van de GGD medewerkers belemmerend. Opvallend is dat VWS volgens tweederde van de respondenten een neutrale rol speelt bij de prioritering van het onderwerp. Uit de focusgroepen blijkt dat GGD medewerkers die deelnemen aan een interne werkgroep ‘seksualiteit’ dit als zinvol orgaan benoemen. Een werkgroep werkt stimulerend voor de implementatie van relationele en seksuele vorming. De werkgroep zorgt voor een betere afstemming en creëert draagvlak voor het onderwerp binnen de GGD. Tevens zorgt het uitwisselen van ervaringen voor deskundigheidsbevordering. Het delen van contacten zorgt daarbij voor een betere afstemming en coördinatie. Binnen de GGD organisatie moeten diverse randvoorwaarden aanwezig zijn om een succesvolle invoeringsstrategie te kunnen uitvoeren. Tabel 5.11 geeft een overzicht van de aanwezige randvoorwaarden binnen en buiten de GGD om aandacht voor relationele en seksuele vorming te genereren.


58

Tabel 5.11 Aanwezigheid van randvoorwaarden

(zeer) goed

(N)

redelijk

(N)

matig of slecht

(N)

Interne randvoorwaarden

Expertise binnen GGD 31 5 0

Hulpmiddelen binnen GGD 25 6 5

Contact tussen gemeente(n) en GGD management 23 9 4

Draagvlak binnen GGD 20 9 7

Resultaatgerichte afspraken 16 13 7

Contact tussen gemeente(n) en GVO-ers 16 14 6

Tijd binnen GGD 9 12 15

Budget binnen GGD 7 9 20

Externe randvoorwaarden

Draagvlak binnen gemeente 4 20 12

Expertise binnen gemeente 3 17 16

N=36

GGD’en zien op de meeste punten voldoende randvoorwaarden binnen hun eigen organisatie. Expertise scoort het hoogste, maar hulpmiddelen en contacten tussen management en gemeenten worden door GGD medewerkers ook goed ervaren. Geld en tijd binnen de GGD en expertise en draagvlak binnen de gemeente(n) zijn volgens de respondenten het slechtst geregeld. In de focusgroepen wordt als knelpunt benoemd dat door fusies de regio’s van sommige GGD’en heel groot worden (hele provincies). Dit werkt volgens de respondenten belemmerend, omdat er dan vaak keuzes worden gemaakt om een bepaald deel van de regio op dit vlak te ondersteunen (een paar gemeenten). De gemeenten in de regio hebben daarbij aparte budgetten beschikbaar voor seksuele gezondheidsbevordering. De respondenten is ook gevraagd wat hun GGD nodig heeft om meer of ook andere basisscholen te bereiken voor relationele en seksuele vorming (tabel 5.12). Tabel 5.12 Wat helpt om meer of ook andere basisscholen te bereiken?1

N

Meer geld of capaciteit voor dit thema binnen de GGD 30

Politieke druk op scholen 13

Meer gebruiksvriendelijke lesmaterialen 10

Meer expertise binnen de GGD 4

Meer gebruik maken van de expertise van andere GGD’en 2

Meer ondersteuning van de GGD door Rutgers WPF 1

Anders, namelijk 7

N= 36 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden wat men noemt onder anders zijn: aandacht voor risicogroepen (zoals het speciaal basisonderwijs en (streng) gereformeerde scholen), het benadrukken van het belang voor scholen om kinderen hier bagage over mee te geven, meer geld vanuit de gemeente, relationele en seksuele vorming als speerpunt in de lokale gezondheidsnota opgenomen krijgen.


59

Veruit de meeste respondenten (30 van de 36) geven aan dat het vooral een kwestie is van tijd en geld. Als er meer geld of capaciteit voor dit thema beschikbaar zou zijn binnen de GGD, zouden er meer basisscholen bereikt kunnen worden.

Externe samenwerking In de survey is gevraagd naar externe samenwerkingspartners van de GGD (tabel 5.13). Het is de verwachting dat het aangaan van externe samenwerking bijdraagt aan een effectieve invoeringsstrategie. Tabel 5.13 Samenwerkingspartners van GGD’en in ondersteuning van basisscholen1

N

Lokale en regionale maatschappelijke ondersteuningsorganisaties 15

Kenniscentra 15

Schoolbegeleidingsdienst 8

Andere GGD’en 4

Particuliere trainers (bijvoorbeeld weerbaarheidstrainers) 4

Geen samenwerkingspartner 6

Anders, namelijk2 10

N=36 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Enkele voorbeelden wat men onder anders noemt zijn bibliotheken, Centrum Jeugd en Gezin, het FIOM, instellingen voor psychische hulpverlening, jeugdhulpverlening, schoolgezondheidsdienst en studenten (geneeskunde, pedagogiek).

Vijftien van de 36 respondenten geven aan dat er bij het ondersteunen van basisscholen wordt samengewerkt met lokale en regionale maatschappelijke ondersteuningsorganisaties. Een even grote groep werkt samen met kenniscentra. Terwijl een minderheid samenwerkt met de schoolbegeleidingsdienst, andere GGD’en of particuliere trainers. B. De professional In de focusgroepen wordt duidelijk dat enthousiasme en intrinsieke motivatie voor het thema stimulerende eigenschappen zijn van gezondheidsbevorderaars die het thema behartigen. De survey ondersteunt deze uitspraak (tabel 5.14). Tabel 5.14 Stimulerende factoren op niveau van de GGD medewerker

Belangrijk Neutraal Niet belangrijk

Enthousiasme 36 0 0

Communicatieve vaardigheden 36 0 0

Kennis van de doelgroep 36 0 0

Kennis van het onderwerp 36 0 0

Motivatie 35 1 0

Inlevingsvermogen 35 1 0

Kennis van onderwijsmethoden 26 9 1

Zelf uit onderwijs komen 4 12 20

N= 36 1 Meerdere antwoorden mogelijk

Enthousiasme blijkt een belangrijke ‘troef’ om scholen te werven, maar ook binnen de GGD te lobbyen of richting de gemeentelijke politiek. Een medewerker die dit onderwerp in zijn of haar pakket heeft, moet in staat zijn te overtuigen en drempels kunnen slechten. Gezien de gevoeligheid


60

van het thema moet een medewerker genoeg subtiliteit hebben om per school en per persoon de juiste toon te treffen en verlegenheid weg te nemen. Inlevingsvermogen en communicatieve vaardigheden (en in sommige gevallen trainersvaardigheden) zijn van belang. Uit de focusgroepen blijkt dat GGD medewerkers met een onderwijsachtergrond dit als pluspunt ervaren. Ze kunnen makkelijker begrip opbrengen voor het volle onderwijsprogramma en oplossingen aandragen die ze uit hun praktijk als leerkracht kennen. Ook op andere vlakken werkt het kennen van de doelgroep stimulerend. Zo werkt volgens een respondent de eigen christelijke achtergrond positief in het werven van christelijke scholen in de regio. De survey bevestigt dit beeld op bijna alle vlakken; alleen de onderwijsachtergrond wordt niet breed gezien als pluspunt. C. De vernieuwing De derde determinant om het implementatieproces in kaart te brengen zijn de kenmerken van de vernieuwing. Zoals eerder beschreven werken de GGD’en aan de promotie en ondersteuning van de Week van de Lentekriebels. GGD’en zien de Week van de Lentekriebels als de interventie die zij implementeren. De oorspronkelijke vraag, waarom zij binnen relationele en seksuele vorming met het leskatern Relaties & Seksualiteit werken, is dan ook niet in die vorm te beantwoorden. Ze kiezen ervoor de Week van de Lentekriebels uit te dragen en daarbinnen wordt gewerkt met de leskatern. De keuze voor de leskatern is dus niet expliciet gemaakt. We onderscheiden in deze paragraaf kenmerken van het inhoudelijk vakgebied relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs, kenmerken van de Week van de Lentekriebels en kenmerken van de leskatern. Kenmerken van relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs De ervaring van GGD medewerkers in de focusgroepen is dat het onderwerp relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs een gevoelig onderwerp is. De combinatie van kinderen en seks roept volgens de respondenten weerstand op bij gemeenten en scholen. De GGD medewerkers merken dat veel mensen seks niet iets vinden om kinderen les over te geven, ‘dat is pas nodig op de middelbare school’. Ze zien dat veel scholen liever in groep 7 en 8 beginnen en de schoolbrede aanpak in eerste instantie niet zien zitten. De GGD medewerkers zien dat relationeel en seksuele vorming voor sommige docenten, directeuren en ouders handelingsverlegenheid, schaamte of een taboe met zich meebrengt. Ook voelen docenten zich niet altijd competent om les te geven over het onderwerp en kan de ouderraad soms dwarsliggen. Wel komt uit de focusgroepen dat het relationele deel juist veel interesse van scholen heeft en gelegenheid biedt voor aansluiting bij bijvoorbeeld een sociale vaardigheidstraining, zoals Leefstijl. Ook neemt volgens eigen zeggen een workshop van de GGD weerstand bij docenten weg, maar het roept in eerste instantie een barrière op. Kenmerken van de Week van de Lentekriebels GGD medewerkers geven aan dat de Week van de Lentekriebels erg bruikbaar materiaal oplevert, zoals de website en het promotiefilmpje. Het promotiefilmpje werkt volgens de respondenten heel stimulerend in de adoptiefase. Het filmpje geeft een duidelijk beeld van de Week van de Lentekriebels en is drempelverlagend, aldus de respondenten. Andere stimulerende factoren zijn positieve verhalen in de pers en de naamsbekendheid van de Week van de Lentekriebels. De GGD medewerkers vinden de Week van de Lentekriebels flexibel in te vullen. De school kan volgens hen de Week goed aanpassen aan eigen wensen en ervaringen uit eerdere jaren: ‘het is geen vaste formule, dat is positief’. Als belemmerende factor wordt genoemd dat de inspanning die van een school gevraagd wordt in de Week van de Lentekriebels aanzienlijk is. Door het eerder genoemde tijdgebrek op scholen komen niet alle onderdelen altijd uit de verf. De GGD medewerkers geven aan dat voor continuering nog te weinig aandacht is binnen de Week van de Lentekriebels voor het werken met een doorlopende leerlijn en het ontwikkelen van een visie of inbedding van het onderwerp. Ook het evaluatie- en afwikkelingstraject met de scholen heeft volgens de respondenten in de focusgroepen weinig aandacht.


61

Verbeterpunten Er worden een aantal punten voor doorontwikkeling van de Week van de Lentekriebels aangegeven. Uit de focusgroepen blijkt dat het wervingsmateriaal voor de Week van de Lentekriebels verouderd is, evenals de voorzet voor de workshop voor leerkrachten. De workshop mag volgens de respondenten meer diepgang hebben. Het startpunt is nu dat docenten weinig tot geen kennis hebben over het onderwerp. De respondenten verwachten door hoger in te steken, docenten meer gemotiveerd raken. Voor de GGD medewerkers zelf is de timing van de Week van de Lentekriebels niet handig. De GGD is ook betrokken bij de uitvoering van de Week van de Liefde (gericht op jongeren van 12-18 jaar, rond Valentijnsdag in februari). Deze twee weken vallen erg snel na elkaar, wat betekent dat de pieken in het werk elkaar overlappen (werven van scholen en trainen van leerkrachten).

Kenmerken van het leskatern Relaties & Seksualiteit In de survey is gevraagd wat de redenen zijn om het leskatern Relaties & Seksualiteit aan te raden aan scholen (tabel 5.15). Tabel 5.15 Redenen om gebruik leskatern te stimuleren1

N

Een gerichte vraag van de school 21

Dat het leskatern onderdeel is van de Week van de Lentekriebels 19

Hoge waardering leskatern Relaties & Seksualiteit 19

Of het leskatern aansluit bij de signatuur van de school 8

Of het leskatern bewezen effectief is 8

Of de school er geld voor beschikbaar heeft 3

Anders, namelijk2 2

N=36 1 Meerdere antwoorden mogelijk 2 Men noemt onder anders dat het leskatern bestemd is voor alle leerjaren en dat scholen positieve ervaringen hebben met de Week van de Lentekriebels.

Naast de gerichte vraag van scholen en de plek die de leskatern heeft in de Week van de Lentekriebels, is ook de waardering voor de leskatern een belangrijke factor. Dit werd ook in de focusgroepen genoemd. In de survey is dit nader uitgesplitst (tabel 5.16). Tabel 5.16 Waardering leskatern Relaties & Seksualiteit door GGD’en1

(zeer) goed redelijk

matig of

slecht

Relevantie onderwerpen 24 1 0

Hoeveelheid lessen 24 1 0

Gebruiksvriendelijkheid lesmateriaal voor docenten 23 1 1

Aansluiting bij kennisniveau leerlingen 23 2 0

Toegevoegde waarde van de leskatern 23 2 0

Aansluiting bij belevingswereld leerlingen 22 3 0

Mogelijkheid om lesmateriaal flexibel in te zetten 21 4 0

Mate waarin het lesmateriaal ‘up to date’ is 17 6 2

Aansluiting bij multiculturele scholen 15 8 2

Vormgeving van het lesmateriaal 15 8 2


62

Aansluiting bij verschillende geloofsovertuigingen 10 12 3

Digitale mogelijkheden lesmateriaal 5 5 15

N=36 1 Meerdere antwoorden mogelijk

De relevantie van de onderwerpen in de leskatern en de hoeveelheid lessen wordt door de GGD’en het hoogst gewaardeerd, terwijl de aansluiting bij multiculturele scholen en geloofsovertuiging minder hoog scoren. De leskatern heeft op dit moment nog geen digitale mogelijkheden. In de focusgroepen zijn een aantal tips voor verbetering van de leskatern gegeven. De drie leskaternen zijn nu naar bouw (onderbouw, middenbouw en bovenbouw) verdeeld. De respondenten geven aan dat de lessen beter naar leeftijd ingedeeld kunnen worden. Scholen voor speciaal onderwijs kunnen dan zien op welk leeftijdsniveau hun klas zich bevindt en welke lessen geschikt zijn. De respondenten zien graag een leerlijn waarmee de ontwikkelingsfasen beter in beeld zijn en te zien is op welk ontwikkelingsniveau een les aansluit. Verder geven respondenten aan dat de naam van de leskatern af kan schrikken. ‘Seksualiteit’ zou eigenlijk vervangen moeten worden. Relaties en lichamelijke ontwikkeling is volgens de GGD medewerkers makkelijker te promoten. Ook zou al het materiaal gemakkelijker te kopiëren moeten zijn. GGD medewerkers ontvangen signalen van christelijke scholen dat het materiaal te expliciet is, ook andere docenten geven aan dat het materiaal ‘te ver’ gaat. Tot slot is de leskatern niet goed in sommige schoolmethoden te gebruiken (denk aan bijvoorbeeld jenaplan of atelier scholen). Ondersteuning door Rutgers WPF Rutgers WPF coördineert de Week van de Lentekriebels en biedt GGD’en elk jaar een masterclass, maandelijkse nieuwsbrieven, ondersteunende materialen zoals draaiboeken en advies. Slechts één respondent denkt dat meer ondersteuning door Rutgers WPF zou kunnen helpen bij het bereiken van meer of ook andere scholen voor relationele en seksuele vorming. Deze respondent zou van Rutgers WPF graag makkelijk toepasbare, goedkope tools voor de scholen krijgen, afgestemd op de leeftijd, en ondersteuning bij het betrekken van ouders en het overtuigen van scholen van de noodzaak van het kiezen voor dit onderwerp. D. Sociaal-politieke omgeving De sociaal-politieke omgeving van de invoering van het leskatern Relaties & Seksualiteit wordt op regionaal niveau bepaald door de houding en inzet van gemeenten, door de regionale pers en door landelijke ontwikkelingen (politiek en publicitair). Eenentwintig van de 36 respondenten uit de survey geven aan dat hun GGD er bij de gemeente(n) op aandringt om relationele en seksuele vorming op te nemen in het gezondheidsbeleid. Hierin worden door de GGD een aantal factoren stimulerend en belemmerend gevonden (tabel 5.17). Tabel 5.17 Inschatting van GGD’en wat stimulerend en belemmerend werkt voor agendering bij gemeenten

stimulerend

(N)

geen rol

(N) belemmerend (N)

Signalen uit de media 30 6 0

Ervaringen van scholen 29 7 0

De aanpak van de gezondheidsbevorderaars en

preventiemedewerkers

28 8 0



Landelijk beleid 22 12 2


63

De aanpak van de GGD managers 19 16 1

Politieke kleur van de gemeente(n) 8 23 5

N=36

Signalen uit de media worden het meest genoemd als stimulerend (n=30), op de voet gevolgd door ervaringen van scholen (n=29), de aanpak van gezondheidsbevorderaars (n=28) en gegevens uit regionaal onderzoek (n=28). De respondenten zijn over het algemeen van mening dat de politieke kleur van de gemeente in de agendering van het onderwerp nauwelijks een rol speelt. 5.3 Samenvatting

5.3.1 Opzet van het onderzoek

Het doel van dit onderzoek is om inzicht te krijgen in factoren die bijdragen aan een succesvolle implementatie van het leskatern Relaties & Seksualiteit vanuit de GGD. In twee focusgroepen met medewerkers van verschillende GGD’en zijn factoren geïnventariseerd die bepalen of een invoeringsstrategie succesvol is en welke randvoorwaarden daarvoor nodig zijn. Deze factoren zijn vervolgens in een survey onder gezondheidsbevorderaars en managers van alle 29 GGD’en getoetst. Zesendertig medewerkers van 24 GGD’en hebben de vragenlijst ingevuld. De dataverzameling vond plaats van april tot oktober 2010. 5.3.2 Invoerstrategie GGD

De invoerstrategie van de GGD’en is gericht op de fasen van adoptie, implementatie en continuering van het gebruik van het leskatern Relaties & Seksualiteit. De belangrijkste reden om een school te ondersteunen bij relationele en seksuele vorming, is de gerichte vraag van de school zelf. Op de tweede plaats staat hun aanmelding voor de Week van de Lentekriebels. Daarnaast werken GGD’en ook met de Gezonde School Methode. De meeste GGD medewerkers ondervinden dat basisscholen het belang van relationele en seksuele vorming zien. Ook zijn ze van mening dat basisscholen behoefte hebben aan ondersteuning op dit gebied. Als belangrijkste knelpunten voor adoptie noemt men een overvol lesprogramma, kennisgebrek en angst voor weerstand van ouders. Om scholen te stimuleren over te gaan tot adoptie van het leskatern Relaties & Seksualiteit, gebruiken GGD’en verschillende strategieën. Ze informeren scholen over de seksuele ontwikkeling van kinderen en wat relationele en seksuele vorming inhoudt. Ze overtuigen scholen van het belang en de inpasbaarheid van het leskatern Relaties & Seksualiteit en de Week van de Lentekriebels en bieden laagdrempelig (gratis of low budget) lesmateriaal en bijscholing van docenten aan. Persoonlijk contact van GGD medewerkers met scholen en het gebruik van positieve ervaringen van andere scholen zijn belangrijke stimulerende factoren voor het agenderen van het thema relationele en seksuele vorming op basisscholen. Als implementatiestrategie wordt zowel vraaggericht werken, zoals in de Gezonde School Werkwijze als de intensieve begeleiding van scholen tijdens de Week van de Lentekriebels genoemd. Er is veel aandacht voor bijscholing van leerkrachten in het gebruik van de leskatern. Voor continuering en inbedding van de leskatern in het schoolbeleid is minder aandacht vanuit de GGD. Dit zit ook niet standaard in de uitvoering van de Week van de Lentekriebels. De belangrijkste belemmering voor continuering gesignaleerd door de GGD’en zijn het tijdgebrek op scholen en het volle lesprogramma. Als strategie voor continuering van relationele en seksuele vorming zou de GGD meer willen investeren in blijvende agendasetting en visieontwikkeling op scholen. Regelmatig contact hebben met scholen, jaarlijks de school bezoeken en scholen informeren over nieuwe ontwikkelingen dragen in de ogen van GGD medewerkers ook bij aan continuering. De gezonde schoolmethode kan daarnaast een goed instrument zijn voor inbedding.


64

5.3.3 Randvoorwaarden

Om een succesvolle invoeringsstrategie te kunnen voeren, zijn op verschillende niveaus randvoorwaarden nodig: binnen de GGD organisatie, de betrokken professionals, de interventie en de sociaal-politieke omgeving. GGD organisatie De visie, werkwijze, prioritering, interne structuur en mate van effectiviteit van de implementatie van relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs verschilt erg per GGD. Uit de survey komt naar voren dat er veel draagvlak is voor relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs binnen de GGD. Ook zien GGD medewerkers een duidelijke rol voor hun eigen organisatie. GGD medewerkers zien op de meeste punten voldoende randvoorwaarden binnen hun eigen organisatie. Expertise scoort het hoogste, maar hulpmiddelen en contacten tussen management en gemeenten zijn ook goed. Geld en tijd binnen de GGD en expertise en draagvlak binnen de gemeente(n) zijn het slechtst geregeld. Daarnaast komt naar voren dat er een tendens is dat de GGD steeds meer een regierol in de regio gaat vervullen en dat medewerkers minder directe ondersteuning kunnen bieden aan scholen. Dit levert risico’s op voor de benodigde contacten, die bijdragen aan een succesvolle invoeringsstrategie. Professional Voor de professional komt enthousiasme als belangrijke ‘troef’ naar voren, zowel om scholen te werven, als om binnen de GGD of gemeente te lobbyen. Een professional die dit onderwerp in zijn of haar pakket heeft, moet in staat zijn te overtuigen en drempels kunnen slechten. Inlevingsvermogen en communicatieve vaardigheden (en in sommige gevallen trainersvaardigheden) zijn ook van belang. Interventie GGD’en zien zelf de Week van de Lentekriebels als de interventie die zij implementeren. De oorspronkelijke vraag, waarom zij binnen relationele en seksuele vorming met het leskatern Relaties & Seksualiteit werken, is dan ook niet in die vorm te beantwoorden. De GGD’en zijn unaniem enthousiast over de Week van de Lentekriebels. Stimulerende factoren zijn de bruikbare materialen, de positieve media aandacht gedurende de week en de flexibiliteit van de toepassing van de Week op een school. Ook het leskatern Relaties & Seksualiteit wordt hoog gewaardeerd. Zowel de relevantie, de gebruiksvriendelijkheid als de aansluiting bij de leerlingen scoren hoog. De sociaal-politieke omgeving Rond de invoering van het leskatern Relaties & Seksualiteit wordt de sociaal-politieke omgeving op regionaal niveau bepaald door de houding en inzet van gemeenten, door de regionale pers en door landelijke ontwikkelingen (politiek en publicitair). Signalen uit de media worden het meest genoemd als stimulerend, op de voet gevolgd door ervaringen van scholen, de aanpak van gezondheidsbevorderaars en gegevens uit regionaal onderzoek. Er zijn veel kansen, maar er is geen vanzelfsprekende basis voor relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs (zoals bijvoorbeeld een expliciet kerndoel in het onderwijs of een preventie speerpunt).


65

6 Conclusies

In dit hoofdstuk worden conclusies getrokken uit de verschillende deelonderzoeken. Dit hoofdstuk dient als basis voor de aanzet voor vernieuwing van de invoeringsstrategie. Het hoofdstuk is opgebouwd naar de fasen van de invoering van de leskatern, de rechter kolom. We beschrijven wat er uit het onderzoek onder scholen en GGD’en geconcludeerd kan worden. Figuur 6.1 Theoretisch model implementatieonderzoek op basis van Fleuren et al (2002) en Rogers (2003)

6.1 Adoptiefase

Uit het deelonderzoek onder scholen blijkt dat de deelnemende scholen over het algemeen positief staan tegenover het thema relationele en seksuele vorming. Op de meeste scholen wordt op enigerlei wijze aandacht aan het thema besteed. Ook binnen de GGD is er draagvlak voor het thema. GGD medewerkers zien voor zichzelf een duidelijke rol weggelegd in hun eigen organisatie. Uit de determinantenanalyse blijkt dat scholen meer aandacht besteden aan het thema relationele en seksuele vorming naarmate er meer vragen van leerlingen zijn en het team een positieve houding heeft (docenten en directie). Uit het onderzoek onder GGD medewerkers blijkt aanvullend dat stimulerende factoren voor agendering van het thema op het niveau van kenmerken van de organisatie liggen (persoonlijk contact met scholen, ervaring andere scholen) en minder op kenmerken van de sociaal politieke context (gegevens landelijk onderzoek). Scholen besteden ook meer aandacht aan het thema wanneer er meer expertise binnen de school aanwezig is en als het draagvlak binnen de school voor het besteden van aandacht aan het thema groter is. Daarnaast

Fase van invoering:

Determinanten en randvoorwaarden op vlak van:

Kenmerken van de vernieuwing: het

leskatern R&S

Kenmerken van de gebruiker:

docenten

Kenmerken van de organisatie:

basisscholen

Kenmerken van sociaal-politieke

omgeving

Invoerings-strategie van GGD’en

Invoerings-strategie van

Rutgers WPF

1. Adoptiefase:

Kennis

Overtuiging

Adoptie

2.

Implementatiefase

3. Continueringfase

Randvoorwaarden voor

en binnen de GGD


66

blijkt dat wanneer een school door de GGD gestimuleerd wordt aandacht te besteden aan het thema en wanneer aandacht voor het thema in het beleid is vastgelegd, dit ook stimulerend werkt. Uit de determinantenanalyse kan geconcludeerd worden dat de belangrijkste voorspellers om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming zich vooral bevinden op het niveau van de organisatie, ofwel op schoolniveau. Binnen de school is niet één specifieke groep van invloed op het besteden van aandacht aan het thema. Daarom is het belangrijk om de implementatiestrategie ook niet op één specifieke groep te richten, maar idealiter op het hele team of op diegene die de positie heeft zijn of haar collega´s mee te krijgen. De GGD blijkt vervolgens een goede partij om het onderwerp relationele en seksuele vorming bij het team onder de aandacht te brengen. Als meest voorkomende belemmering om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming komt tijdgebrek bij scholen naar voren. Ook GGD’en signaleren een overvol lesprogramma als belangrijkste obstakel. GGD’en signaleren tevens een kennisgebrek bij scholen, vooral op het vlak van seksuele ontwikkeling van kinderen en de inhoud van relationele en seksuele vorming. Door een deel van de scholen wordt het kennisgebrek erkend. Een vijfde van de scholen geeft namelijk aan dat er niet voldoende expertise in de school aanwezig is om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming en een kwart van de scholen ervaart dit als een belemmerende factor om aandacht te besteden aan het thema. De investering van GGD’en in vergroten van kennis bij scholen blijkt zowel in de adoptiefase als bij het gebruik van de leskatern vruchten af te werpen. GGD’en gaan er vanuit dat scholen uit angst voor reacties van ouders geen aandacht willen besteden aan relationele en seksuele vorming. Dit speelt inderdaad bij een minderheid van scholen (18%), maar bij de grote meerderheid niet. Bekendheid leskatern Relaties & Seksualiteit De bekendheid van het leskatern Relaties & Seksualiteit onder de respondenten is met 18.4% matig. Zeker wanneer in ogenschouw genomen wordt dat de ondervraagde scholen in zijn algemeenheid positief tegenover het thema staan. De bekendheid met de nationale projectweek ‘Week van de Lentekriebels’ is met 64.1% aanzienlijk groter. Dit is een opvallend resultaat aangezien het leskatern Relaties & Seksualiteit een belangrijk onderdeel vormt van deze week. Dit is mogelijk te verklaren door het feit dat uit het onderzoek onder GGD’en blijkt dat het leskatern Relaties & Seksualiteit vooral wordt gepromoot via de Week van de Lentekriebels. Ook onder GGD’en is de Week van de Lentekriebels bekender dan het leskatern. In de bekendheid van het leskatern Relaties & Seksualiteit is dus nog veel winst te behalen. Mogelijk kan gebruik worden gemaakt van de naamsbekendheid van de Week van de Lentekriebels om de bekendheid van het leskatern Relaties & Seksualiteit te vergroten. Concreet zou dit gedaan kunnen worden door de naam van de leskatern aan te passen zodat direct duidelijk is dat de projectweek en het leskatern aan elkaar gerelateerd zijn. GGD’en geven aan dat de naamgeving van de leskatern nu ook belemmerend is, doordat er seksualiteit in staat. Dit vraagt daarom ook om herziening. Kanalen en bronnen om bekendheid te vergroten Scholen willen bij voorkeur via een folder / brochure of mail geïnformeerd worden over lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming. Uit het onderzoek blijkt ook dat scholen die het leskatern Relaties & Seksualiteit gebruiken geïnformeerd zijn via een folder / brochure en / of persoonlijk contact. GGD’en zien hun persoonlijk contact met scholen als belangrijke factor voor slagen van de adoptie (alsook voor implementatie en continuering). Daarnaast zien zij ambassadeurs uit het onderwijs als belangrijk kanaal op scholen op de hoogte te brengen en draagvlak te creëren. In het onderzoek is bekeken welke scholen een belangrijke rol kunnen spelen om andere scholen te stimuleren aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming. Dit zijn niet altijd de progressieve voorlopers, omdat andere scholen zich veelal niet met deze scholen zullen identificeren. Juist de minder progressieve scholen die zich niet laten leiden door visionaire


67

overwegingen, maar wel met goede argumenten van pragmatische aard relatief snel tot het leskatern Relaties & Seksualiteit te bewegen. Deze groep (ook wel niche genoemd) kan een sleutelfunctie vervullen bij de verdere implementatie van Relaties & Seksualiteit. Zij worden door de mainstream doorgaans gezien als gelijkgestemden. Bij het identificeren van de ‘niche’ is in het onderzoek onderscheid gemaakt tussen scholen die gebruik maken van de leskatern en scholen die (nog) geen gebruik maken van de leskatern. Per GGD regio wordt voorgesteld om zowel met scholen die behoren tot de ‘gebruikers-niche’ en ‘niet gebruikers-niche’ gezamenlijk te brainstormen over hoe de ‘mainstream’ gemotiveerd kan worden om de kloofoversteek te maken, ofwel te stimuleren om gebruik te maken van de leskatern. Scholen geven aan dat ze naast collega’s een voorkeur hebben voor onafhankelijke adviseringsbronnen, zoals de GGD en kenniscentra. Uitgevers worden als adviseringsbron minder gewaardeerd. De scholen die hebben deelgenomen aan het onderzoek zijn vooral door de GGD op de hoogte gesteld van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Daarnaast zijn de respondenten ook door collega’s op de hoogte gesteld van de leskatern. Op basis van de voorkeur van de scholen kan geconcludeerd worden dat de GGD een goede partij is om scholen te informeren over lesmaterialen gericht op relationele en seksuele vorming, waaronder het leskatern Relaties & Seksualiteit. GGD’en kunnen samenwerken met scholen in de regio die heel enthousiast zijn over de leskatern en de Week van de Lentekriebels. Aangezien collega’s binnen de school een gewaardeerde informatiebron zijn, zou de GGD zich in plaats van op het hele team op één sleutelfiguur binnen de school kunnen richten die de informatie onder zijn of haar collega’s verspreidt. 6.2 Implementatiefase

Van de respondenten die bekend zijn met de leskatern beschikt 64.4% over de leskatern en 57.6% maakt ook gebruik van de leskatern. Het lijkt erop dat het leskatern vooral projectmatig wordt gebruikt en stimuleert om schoolbreed aandacht te besteden aan het thema. Uit de determinantenanalyse blijkt dat scholen het leskatern Relaties & Seksualiteit intensiever gebruiken (vaker en in meer groepen) naarmate er meer expertise binnen de school aanwezig is en als het draagvlak binnen de school groter is. Naast kenmerken van de organisatie spelen bij de intensiteit van het gebruik ook kenmerken van de innovatie, ofwel het leskatern Relaties & Seksualiteit een rol. Uit de determinantenanalyses blijkt namelijk ook dat het leskatern intensiever gebruikt wordt naarmate het leskatern gebruiksvriendelijker voor de docent is en naarmate het leskatern beter aansluit bij het kennisniveau en de belevingswereld van de leerlingen en de manier van lesgeven van de docenten. Ook blijkt dat indien een school door een GGD ondersteund wordt de intensiteit van het gebruik toeneemt. Het wordt dan ook aangeraden om scholen bij het gebruik van het leskatern Reacties & Seksualiteit te ondersteunen. De behoefte aan ondersteuning vanuit de GGD is vanuit de scholen echter niet heel groot. Wat kan samenhangen met de door de GGD’en gerapporteerde conclusie van kennisgebrek onder scholen over de inhoud van relationele en seksuele vorming. De GGD’en schatten de behoefte aan ondersteuning hoger in dan wat uit dit onderzoek onder scholen naar voren komt. Het is dus van belang dat GGD’en goed aansluiten bij de (soms beperkte) behoefte van de scholen, bijvoorbeeld door laagdrempelige ondersteuningsvormen aan te bieden (informatieavond op school; workshop voor docenten). Randvoorwaarden gebruik Relaties & Seksualiteit Als het gaat om aandacht besteden aan het thema relationele en seksuele vorming zijn vooral kenmerken van de schoolorganisatie van belang en als het gaat om het gebruik van het lesmateriaal zijn vooral kenmerken van de vernieuwing van belang. De belangrijkste randvoorwaarden die worden gesteld aan lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming zijn aansluiting bij de belevingswereld van de kinderen, aansluiting bij het kennisniveau en de gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal. Wanneer wordt gekeken naar de waardering voor het lesmateriaal Relaties & Seksualiteit zijn dit ook de aspecten waarop het lesmateriaal door scholen goed wordt beoordeeld. GGD’en hebben ook een hoge waardering


68

voor de leskatern, op vrijwel alle facetten (relevantie, gebruiksvriendelijkheid, aansluiting bij belevingswereld leerlingen, flexibiliteit van materiaal). Op basis van deze resultaten lijkt het niet noodzakelijk om veranderingen door te voeren in de leskatern, omdat het al aan de gestelde randvoorwaarden voldoet. Ondanks de positieve waardering is er wel een verbeterslag te maken m.b.t. de aansluiting bij verschillende geloofsovertuigingen, aansluiting bij multiculturele scholen en vooral de digitale mogelijkheden van het lesmateriaal. Het onderzoek onder scholen geeft geen aanleiding dat er op dit moment behoefte is aan digitale mogelijkheden. Maar gezien de snelle ontwikkelingen op dat vlak zal deze behoefte in de toekomst wel toenemen. 6.3 Continueringfase

Alle ondervraagde scholen die gebruik maken van het leskatern Relaties & Seksualiteit zijn zeker of waarschijnlijk van plan om de leskatern blijvend te gebruiken. Op basis van dit onderzoek kan verwacht worden dat indien een school eenmaal aandacht besteedt aan relationele en seksuele vorming middels het leskatern Relaties & Seksualiteit de school dit structureel blijft doen. GGD´en monitoren niet systematisch of scholen doorgaan met relationele en seksuele vorming. Ze benoemen echter wel dat tijdgebrek en het volle lesprogramma soms maken dat scholen het genoeg vinden om de Week van de Lentekriebels uit te voeren en niet gemotiveerd zijn om relationele en seksuele vorming door het hele jaar heen in de lessen op te nemen. Ook de projectmatige werkwijze van scholen kan volgens GGD medewerkers belemmerend werken voor de continuering van Relaties & Seksualiteit. Na een jaar de Week van de Lentekriebels, kiezen scholen volgens hen vaak het volgende jaar voor een ander thema. Ook kan de actualiteit de aandacht verdringen (doordat er bijvoorbeeld van overheidswege nadruk gelegd wordt op sport en bewegen). Dit maakt het lastig om de aandacht voor relationele en seksuele vorming te borgen in vaste lessen. Dit pleit ervoor om de implementatiestrategie te richten op het vergroten van draagvlak voor het onderwerp en het onder de aandacht brengen van de leskatern. Om tegen te gaan dat de aandacht voor het onderwerp wegzakt, is systematische aandacht voor duurzaam gebruik ook van belang. GGD’en geven aan dat jaarlijks de school bezoeken en scholen informeren over nieuwe ontwikkelingen helpt voor continuering. De Gezonde School Werkwijze is een instrument voor continuering omdat er aandacht is voor de borging van relationele en seksuele vorming in het schoolbeleid. GGD’en geven echter aan dat de ook bij de Gezonde School Werkwijze de GGD’en beperkte mogelijkheden hebben om scholen te monitoren. Waardoor onduidelijk blijft of scholen daadwerkelijk hun inzet op relationele en seksuele vorming continueren. 6.4 Randvoorwaarden voor een goede invoeringsstrategie

Binnen de GGD’en is veel draagvlak voor inzet op relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Het onderwerp moet weliswaar concurreren met andere gezondheidsbevorderende thema’s, maar heeft daarbinnen redelijke prioriteit (de derde plaats na overgewicht en alcohol en verslaving). De meeste GGD’en hebben een duidelijke visie op hun rol. GGD medewerkers voldoen aan de gestelde randvoorwaarden binnen hun eigen organisatie. Expertise scoort het hoogste, maar hulpmiddelen en contacten tussen management en gemeenten zijn ook goed vertegenwoordigd. Geld en tijd binnen de GGD en evenals expertise en draagvlak binnen de gemeente(n) zijn het slechtst geregeld. Daarnaast komt naar voren dat er een tendens is dat de GGD steeds meer een regierol in de regio gaat vervullen en dat medewerkers ten gevolge daarvan minder directe ondersteuning kunnen bieden aan scholen. Tegelijkertijd zijn er geen regionale spelers die deze ondersteuning van scholen kunnen overnemen en door scholen in dezelfde mate worden gewaardeerd.


69

Kansen biedt het vraaggericht werken, met name via de Gezonde Schoolmethode. Daarnaast zal de gemeente en daarmee de GGD een taak behouden als het gaat om het bevorderen van een veilige schoolomgeving. De actualiteit van seksueel misbruikzaken is een pushfactor voor gemeenten om te investeren in preventie.


71

7 Aanbevelingen voor herziening van implementatiestrategie

7.1 Werkwijze

Om te komen tot aanbevelingen voor een herziening van de implementatiestrategie is een expertmeeting belegd met tien medewerkers van GGD’en, zowel managers als gezondheidsbevorderaars. Na presentatie van de onderzoeksresultaten is hen gevraagd aan te geven welke van de gevonden bevorderende en belemmerende factoren zij belangrijk vonden en welke zij als GGD beïnvloedbaar achten (zie bijlage 7). Vervolgens is hen de vraag voorgelegd welke ambities vanuit de eigen GGD reëel zijn in het implementeren van relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs, welke mogelijkheden ze zien om deze te realiseren en welke randvoorwaarden daarbij gelden. Ook is hen gevraagd welke strategie Rutgers WPF als landelijke implementator kan vervullen. Rutgers WPF heeft vervolgens ook zelf aanbevelingen geformuleerd voor aanscherping van de strategie, op basis van de onderzoeksresultaten. 7.2 Implementatiestrategie van GGD’en

7.2.1 Ambities en kansen

GGD’en hebben een beperkt budget voor publieke gezondheidsbevordering en daarmee in ureninzet van medewerkers. Toch geven de aanwezigen op de expertmeeting allen aan dat ze vanuit de GGD de ambitie koesteren om meer basisscholen te bereiken en dat ze deze ambitie ook haalbaar achten. Wel wordt benadrukt dat het belangrijk is om ambities te faseren door stapsgewijs te werken, zowel intern als naar scholen toe. Naar scholen kan de fasering er bijvoorbeeld uit bestaan dat scholen eerst gestimuleerd worden om eenmalig deel te nemen aan de Week van de Lentekriebels. Bij de tweede keer deelname wordt door de GGD extra aandacht besteed aan het werken met een doorlopende leerlijn en opname van de schoolvisie in beleid. Adoptiestrategie Laagdrempelig starten Uit dit onderzoek komt naar voren dat scholen weinig behoefte hebben aan ondersteuning bij adoptie of implementatie van relationele en seksuele vorming. GGD’en geven aan dat dit vaak samenhangt met een gebrek aan kennis over de seksuele ontwikkeling van kinderen en over wat relationele en seksuele vorming inhoudt. Als men meer kennis heeft, heeft men ook meer behoefte aan ondersteuning. GGD’en besteden daarom veel aandacht aan het informeren en overtuigen van scholen. In de implementatiestrategie van de GGD is het belangrijk er rekening mee te houden dat veel scholen dus niet direct de behoefte voelen aan ondersteuning en dus niet bereid zullen zijn direct veel tijd vrij te maken. Veel scholen zijn niet bekend met het leskatern Relaties & Seksualiteit en de meerwaarde van de katern voor scholen. Meer gerichte informatie over het belang en de inhoud van de lessen via brochures, kan het draagvlak voor seksuele en relationele vorming op scholen vergroten. Na informatieverspreiding kan de GGD inventariseren welke behoefte er is aan ondersteuning. Het ondersteuningsaanbod zal meer gefaseerd en gedifferentieerd ingezet moeten worden. Voorbeelden van mogelijke ondersteuningsvormen om adoptie voor leskatern te vergroten:

� Informatieavond op school � Workshop voor docenten � Advies op maat gesprek met enthousiaste docent � Training van enthousiaste docenten in het team � Training voor meerdere scholen tegelijkertijd � Ondersteuning bij invulling van de Week van de Lentekriebels � Ondersteuning bij het invoeren van een doorlopende leerlijn


72

Laten zien hoe inpasbaar het lesmateriaal is De belangrijkste belemmering voor adoptie is het overvolle lesrooster van scholen. Het is daarom belangrijk dat de GGD aan scholen laat zien dat relationele en seksuele vorming goed inpasbaar is in hun huidige lesprogramma en lesmethoden. Door scholen inzicht te bieden in de relatief kleine tijdsinvestering, de gebruiksvriendelijkheid van het pakket en de aansluiting bij de ontwikkelfasen van kinderen, kan het draagvlak voor relationele en seksuele vorming binnen de school vergroot worden. Ook bij de doorontwikkeling van het leskatern Relaties & Seksualiteit zal Rutgers WPF rekening moeten houden met de beperkte onderwijstijd en de flexibele inpassing van lessen in het onderwijs. De leskatern zal gedifferentieerd en gemoduleerd opgezet worden waarbij inzichtelijk wordt gemaakt voor welke leeftijdsgroep, welk thema en welke les geschikt is. Laten zien wat voor ondersteuning de GGD scholen kan bieden Veel scholen weten niet welke ondersteuning GGD’en bieden op het vlak van relationele en seksuele vorming (zie hierboven voor aantal concrete voorbeelden). Als scholen weten waarop ze een beroep kunnen doen, verlaagt dit naar verwachting de drempel om aan relationele en seksuele vorming te beginnen. Adoptiekanalen De Week van de Lentekriebels wordt door de GGD’en en door de scholen als goede adoptiestrategie gezien. GGD’en vinden dat ze goed geoutilleerd worden vanuit Rutgers WPF en met relatief weinig inspanning scholen kunnen werven voor relationele en seksuele vorming. GGD’en volgen elk een eigen implementatiestrategie (afhankelijk van randvoorwaarden zoals budget, interne organisatie, soort van regio, ervaringen van de gezondheidsbevorderaars etc.). Rutgers WPF zou onderlinge uitwisseling tussen GGD’en tijdens masterclasses nog meer kunnen stimuleren en succesvolle adoptiestrategieën via de website Week van de Lentekriebels naar GGD‘en kunnen doorgeven. Ook biedt de gezonde schoolmethode in de ogen van de GGD’ers kansen. Steeds meer GGD’en werken vraaggericht, via de gezonde schoolmethode. Meer inzet van JGZ De inzet van de JGZ wordt door GGD’en als belangrijke troef gezien om scholen te benaderen en draagvlak te creëren voor relationele en seksuele vorming. De jeugdarts of verpleegkundige heeft namelijk jaarlijks contact met de school en kan het onderwerp onder de aandacht brengen, bijvoorbeeld door een flyer aan de school mee te geven. Bij sommige GGD’en loopt dit al erg goed, bij anderen niet. Dit kan te maken hebben met onbekendheid van JGZ met relationele en seksuele vorming (en wat hun collega’s op dit terrein aan scholen te bieden hebben). Dit betekent dat gezondheidsbevorderaars meer kunnen investeren in samenwerking tussen gezondheidsbevordering en JGZ. Waarbij de JGZ geen sterk uitvoerende rol heeft, maar er meer aandacht is voor de verbinding tussen individuele preventie en universele preventie. Gebruik maken van ambassadeurs Actieve inzet van enthousiaste mensen uit het basisonderwijs (leerkrachten en directie) als ambassadeurs voor relationele en seksuele vorming kan collega’s van andere scholen over de streep trekken. Uit dit onderzoek komt naar voren dat scholen zich ook graag laten inspireren door de ervaringen van andere collega’s. Ook naar andere actoren toe kunnen ambassadeurs ingezet worden, bijvoorbeeld richting: politiek, IB, ouders. Ook kunnen de GGD’en gebruik maken van de in hun regio aangemerkte ‘niche’ scholen. Dit zijn scholen dit bij uitstek een rol als ambassadeur kunnen vervullen, omdat ze door andere scholen in de regio als gelijkgestemde partner gezien worden. GGD’en zullen in hun eigen regio iets minder progressieve scholen moeten identificeren om de kloofoversteek te kunnen maken. GGD’en kunnen deze ambassadeurs inzetten in de lobby bij gemeenten en schoolbesturen (bijvoorbeeld door een directeur van een school die positief is over de Week van de Lentekriebels of het leskatern een presentatie te laten houden ) en in contacten met de pers.


73

Integraal aanbieden van leefstijlthema’s Het integraal aanbieden van leefstijlthema’s wordt als kans gezien om de overvolle lesprogramma’s te ontlasten. Puberteitsontwikkeling, seksualiteit, weerbaarheid, genotmiddelen, zouden gecombineerd aangeboden moeten worden. Implementatiestrategie Deskundigheidsbevordering GGD’en investeren in de deskundigheidsbevordering van leerkrachten. Dat werpt vruchten af, blijkt uit dit onderzoek, vooral in de intensiteit van het gebruik van de leskatern. Gezien de gefaseerde aanpak verdient het de aanbeveling om tijdens de implementatie verschillende vormen van deskundigheidbevordering/ ondersteuning aan te bieden. Nu is er vaak een standaardaanbod, waar scholen op kunnen intekenen. Aanbeveling is aansluitend op de behoefte en vraag vanuit de scholen (kortdurende teampresentaties; regionale workshops waar per school twee docenten komen, ondersteuning bij visieontwikkeling etc.) ondersteuning te bieden. Ook is er winst te behalen in de scholing van IB’ers, gedragsspecialisten, zorgcoördinatoren, bestuur en ouders (ouderraad/ MR). Scholen helpen of zelf laten doen Veel GGD’en maken het scholen zo makkelijk mogelijk, om tijdsdruk als obstakel te tackelen. Zo bestelt de GGD het lesmateriaal, levert aanvullende lessen en activiteiten en verzorgt soms de ouderavonden. Zeker in de eerste fase van de implementatiestrategie werpt dit zijn vruchten af. Maar er zijn ook GGD’en die het voorwerk door de scholen zelf laten doen, zodat het thema relationele en seksuele vorming meer schooleigen wordt. De start is dan wellicht wat langzamer, maar de school gaat het thema meer zelfstandig dragen en de kans op continuering wordt vergroot. Benutten van reeds actieve scholen Scholen die al werken met het lespakket en met de Week van de Lentekriebels kunnen een voorbeeldrol vervullen voor andere scholen. De GGD zou in samenwerking met reeds actieve, enthousiaste leerkrachten, nieuwe leerkrachten kunnen scholen of ondersteunen. Een GGD kan een pool opbouwen van leerkrachten die bereid zijn om andere collega’s te trainen in de aanloop naar de Week van de Lentekriebels. Deze leerkrachten kunnen van ‘binnenuit’ vertellen hoe ze het aanpakken en met praktijkvoorbeelden komen. De training zal hierdoor interessanter zijn voor andere leerkrachten. Daarnaast kan het de gezondheidsbevorderaars ontlasten zodat een GGD zich op andere scholen kan richten of andere activiteiten kan uitzetten.. Daarnaast zouden scholen de gelegenheid kunnen bieden aan ‘nieuwe’ scholen om een ‘kijkje in de klas’ te nemen om te zien hoe lessen relationele en seksuele vorming in de praktijk verlopen. Continueringsstrategie Betere monitoring van scholen Wat opvalt in dit onderzoek is dat veel GGD’en niet weten of en in welke mate scholen duurzaam aandacht blijven besteden aan relationele en seksuele vorming na deelname aan de Week van de Lentekriebels. De huidige monitoring van scholen beperkt zich tot registratie van scholen die meedoen aan de Week van de Lentekriebels. Door met scholen de Week van de Lentekriebels en het gebruik van het pakket te evalueren krijgt de GGD meer inzicht in de ‘opbrengst’ van de eigen inspanningen; of er een groei is in het aantal scholen in de regio dat aan relationele en seksuele vorming doet en of intensieve begeleiding door de GGD inderdaad leidt tot structurele inbedding. Deze gegevens kan de GGD benutten voor de lobby naar gemeenten.


74

7.2.2 Randvoorwaarden

Financieel en politiek draagvlak voor inzet van GGD op relationele en seksuele vorming Er is nog veel onbekendheid bij gemeenten over het belang van een gezonde seksuele ontwikkeling voor jonge kinderen en de rol van relationele en seksuele vorming, de Week van de Lentekriebels en het lespakket Relaties en Seksualiteit. Er zijn GGD’en die werken met geoormerkt geld vanuit gemeenten (bijvoorbeeld gemeenten geven aan dat ze budget aan de gezonde school willen besteden, waarbij scholen kunnen kiezen tussen 3 thema’s die door de gemeente zijn vastgesteld). GGD’en kunnen een rol spelen in het creëren van politiek draagvlak. Er kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een duidelijke folder voor de politiek of een boekje waarin gegevens uit de jeugdmonitor, het belang van relationele en seksuele vorming op de basisschool, het plan van aanpak van de GGD en de diensten/ aanbod van de GGD weergegeven worden. Kennisuitwisseling met andere GGD’en Onderlinge uitwisseling tussen GGD’en zorgt voor versterking en aanvulling van de eigen strategie. Rutgers WPF speelt hier in het kader van de Week van de Lentekriebels een faciliterende rol in. 7.3 Implementatiestrategie van Rutgers WPF

7.3.1 Ambities en kansen

Rutgers WPF heeft de ambitie dat alle basisscholen (in het bijzonder scholen met kinderen in achterstandswijken) in Nederland relationele en seksuele vorming geven aan hun leerlingen, op zodanige wijze dat alle kinderen de juiste informatie krijgen en attitudes en vaardigheden ontwikkelen die bijdragen aan een gezonde relationele en seksuele ontwikkeling 15. Adoptiestrategie Vergroten van bekendheid van lespakket Relaties & Seksualiteit Een belangrijke conclusie uit dit onderzoek is dat het lespakket bij veel scholen onbekend is. Belangrijkste factor voor adoptie is de overtuiging van het schoolteam dat het lespakket gebruiksvriendelijk is en aansluit bij de leerlingen. Goede voorbeelden van andere scholen kunnen hierbij overtuigend werken. Een strategie die hierbij past is dat Rutgers WPF de bekendheid van het lespakket vergroot door te publiceren in vakbladen voor het basisonderwijs en in de artikelen leerkrachten en directie van scholen aan het woord laat over hun ervaringen. Ook GGD’en zouden regionaal met deze strategie kunnen werken door regionaal te publiceren en in hun publicatie scholen aan het woord te laten over hun ervaringen met de Week van de Lentekriebels, op leerkrachten leerling-niveau. Rutgers WPF kan het komend jaar een aantal nieuwsmomenten benutten voor publiciteit: de onderzoeksresultaten naar effectiviteit van het lespakket, de Week van de Lentekriebels, dit onderzoek naar implementatie en het verschijnen van een vernieuwd lespakket Relaties & Seksualiteit. Handhaven en innoveren van de Week van de Lentekriebels De Week van de Lentekriebels wordt zeer gewaardeerd door de GGD’en en als stimulerend ervaren. Ook scholen zijn erg enthousiast over de Week van de Lentekriebels. Het wordt ervaren als laagdrempelige manier om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming. De kant-en-klare materialen (wervingsfolders, draaiboeken, promotiefilm, brieven voor ouders etc.) en de website www.weekvandelentekriebels.nl zijn hierin erg belangrijk. Rutgers WPF kan dit nog verbeteren door de website voor scholen toegankelijker te maken (zonder aanmelding al toegang).

15 Meer informatie over de visie en activiteiten van Rutgers WPF op www.rutgerswpf.nl


75

Rutgers WPF zou nieuwe onderzoeksgegevens relevant voor jonge kinderen en het basisonderwijs nog meer toegankelijk kunnen maken voor GGD‘en. GGD’en kunnen hierdoor meer aansluiten bij de actualiteit en relevante informatie verspreiden naar scholen. Innovatie blijft nodig, zodat de GGD’en steeds iets nieuws te bieden hebben aan scholen en zodat scholen gestimuleerd worden om elk jaar opnieuw de Week van de Lentekriebels te organiseren. Rutgers WPF ontwikkelt in samenwerking met de GGD’en nieuwe producten en gadgets voor de Week van de Lentekriebels en nieuw lesmateriaal, zoals bijvoorbeeld in 2011 de DVD met films van het Liefdesplein. Ook de website www.weekvandelentekriebels.nl kan een extra stimulans bieden aan scholen door nieuwe informatie en een gefaseerde opbouw van activiteiten (aparte tabbladen voor scholen die voor het eerst meedoen aan de Week van de Lentekriebels, en scholen die al langer meedoen (en bijvoorbeeld aandacht willen besteden aan een doorlopende leerlijn, andere input willen voor de ouderavond of de lessen) Rutgers WPF krijgt door de jaarlijkse evaluatie met de GGD'en input uit het veld voor doorontwikkeling van de Week. Benutten van ambassadeurs Het benutten van scholen, directie en leerkrachten, met positieve ervaringen is een nieuw element in de invoeringstrategie. Rutgers WPF gaat GGD’en ondersteunen om deze strategie te gebruiken, bijvoorbeeld door adviezen en door op de jaarlijkse masterclass een dagdeel te besteden aan uitwisseling van leerervaringen. Implementatiestrategie Herzien van het lespakket Relaties & Seksualiteit Rutgers WPF gaat in 2011 het lespakket Relaties & Seksualiteit herzien. Dit is nodig omdat het inmiddels zeven jaar oud is en het leskatern inhoudelijk en qua vormgeving en invulling niet meer aansluit bij de huidige jeugd- en onderwijscultuur. Zo zou er meer aandacht besteed moeten worden aan mediawijsheid en weerbaarheid en zou gekeken moeten worden naar meer audiovisuele en digitale lesvormen. Tevens zou er meer aandacht moeten komen voor een gedifferentieerde en gefaseerde opbouw van de lessen (meer sturing gezien beperkte onderwijstijd) en toetsings- of evaluatie-instrumenten. Rutgers WPF gaat het lespakket in eigen beheer uitgeven, om zo meer zicht te houden op het gebruik van het lespakket. Opstellen van leerlijn Rutgers WPF heeft de richtlijn van de WHO & BZgA voor seksuele vorming vertaald voor de Nederlandse onderwijssituatie. Hierin worden de seksuele ontwikkelingsfasen van kinderen en de leerdoelen per leeftijdsfase overzichtelijk gepresenteerd. Deze leerlijn kan als richting dienen voor de herziening van het lespakket Relaties & Seksualiteit. Continueringsstrategie Monitoren van scholen De GGD’en kunnen meer informatie verzamelen over scholen in hun regio. Rutgers WPF kan hier ook een bijdrage aan leveren, door de registratie van scholen via de website www.weekvandelentekriebels.nl zodanig te organiseren dat voor GGD’en zichtbaar wordt welke scholen uit hun regio elk jaar meedoen (door registratie van scholen op postcode bijvoorbeeld). Inzetten van fasering van relationele en seksuele vorming De fasering van de Week van de Lentekriebels en het aanbod van de lesmap aan scholen via dit kanaal vergt een verandering in de ondersteuning van Rutgers WPF aan de GGD’en. In de eerste fase zetten GGD’en in op het creëren van draagvlak onder scholen. De Week van de Lentekriebels biedt hier handvaten voor. In de tweede fase gaat het meer om structurele inbedding en monitoring. Hiervoor zijn nog geen handvatten vanuit Rutgers WPF ontwikkeld. Dit verdient aanbeveling.


76

PABO’s GGD’en zien veel winst als er op PABO’s aandacht is voor relationele en seksuele vorming, waardoor nieuwe leerkrachten al bagage hebben op dit vlak en relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs vanzelfsprekender wordt. Rutgers WPF is reeds gestart met een project om alle PABO’s van inpasbaar materiaal en deskundigheid te voorzien. 7.3.2 Randvoorwaarden

Lobby naar landelijke politiek Door gerichte lobby op de landelijke politiek werkt Rutgers WPF aan:

- Agendasetting - Financiële middelen voor relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs - Aanpassing van de kerndoelen in het basisonderwijs

Samenwerking in CGL en opname van lespakket in databank effectieve interventies Rutgers WPF werkt samen met andere gezondheidsbevorderende instellingen binnen het Centrum Gezond Leven aan het bundelen en toegankelijk maken van effectieve lesmaterialen voor gezondheidsbevordering in het onderwijs. Een belangrijke methode om scholen te stimuleren aandacht te besteden aan gezondheid is de gezonde school methode. Om scholen te stimuleren in educatie, beleid en omgeving, aandacht te besteden aan relaties en seksualiteit kunnen basisscholen het vignet gezonde school ontvangen. Momenteel wordt het leskatern Relaties & Seksualiteit door Centrum Gezond leven beoordeeld om in aanmerking te komen voor het niveau in theorie effectief. De interventie wordt dan geplaatst op de databank effectieve interventies, zodat het leskatern zichtbaar is voor GGD’en, gemeenten en scholen. Onderzoek Interventiegebonden onderzoek, zoals de effectstudie en procesevaluatie van de leskatern, implementatieonderzoek naar succesvolle of belemmerende factoren bij inbedding, en monitoring van het gebruik, blijft belangrijk om bij te dragen aan duurzame borging van het leskatern Relaties & Seksualiteit. Dit soort onderzoek kan regionaal gebruikt worden, naast de regionale jeugdmonitor. Ondersteuning van GGD’en In het kader van de Week van de Lentekriebels geeft Rutgers WPF ondersteuning aan de GGD’en bij hun activiteiten. Deze ondersteuning vindt plaats in de vorm van nieuwsbrieven, onderzoeksdata, aanleveren van materialen, een jaarlijkse masterclass en advies op maat. Door in te spelen op nieuwe thema’s, inzet van ambassadeurs, en het faciliteren van kennisdeling tussen GGD'en, kan Rutgers WPF de slagkracht van de GGD helpen versterken.


77

Bijlagen


79


81

Bijlage 1 Checklist interview scholen

Doel van het gesprek Via een interview inzicht krijgen in de factoren die ten grondslag liggen aan het al dan niet slagen van de (duurzame) implementatie van het lespakket ‘Relaties en seksualiteit’ in het basisonderwijs. Vragen

1. Via welke kanalen, bronnen of actoren zijn de docenten op de hoogte gebracht / of hebben

docenten zelf actief gezocht naar relationele en seksuele vorming en het lespakket Relaties

& Seksualiteit?

2. Welke (f)actoren beslissen/hebben invloed op de besluitvorming om aandacht te besteden

aan relationele en seksuele vorming en het lespakket aan te schaffen? Wat was de rol van

de GGD (en/of andere intermediaire organisaties) daarbij? Welke belemmerende en

bevorderende factoren spelen hierbij een rol .

3. In hoeverre wordt er op school relationele en seksuele vorming gegeven? En wordt hierbij

gebruik gemaakt van het lespakket Relaties & Seksualiteit?

a. Welke (f)actoren bepalen/hebben invloed op besluitvorming om het lespakket wel of

niet (meer) te gebruiken? (Heeft de GGD een rol gespeeld bij de besluitvorming?)

b. Welke randvoorwaarden worden er gesteld aan het lespakket? In hoeverre wordt aan

randvoorwaarden, die gesteld zijn aan het lespakket, voldaan?

c. Welke bevorderende en belemmerende factoren worden/zijn ervaren bij het gebruik

van het lespakket?

d. Wat zijn de randvoorwaarden voor blijvend gebruik van het lespakket?

4. Welke aanbevelingen kunnen op basis van het onderzoek worden gedaan voor effectief en

doelmatig alsook duurzame implementatie van het lespakket Relaties & Seksualiteit of, in

termen van Moore: hoe kan de kloof tussen adoptie door de relatief bereidwillige early

market en de wat achterblijvende mainstream worden overbrugd?

Introductie Ik ben Cor de Haan van onderzoeksbureau ResCon. We doen op dit moment in samenwerking met Rutgers WPF een onderzoek naar relationele en seksuele vorming binnen het basisonderwijs. Hierbij ben ik benieuwd naar uw ervaring met het onderwerp, hoe bepaald wordt of er aandacht wordt besteed aan relationele en seksuele vorming op uw school, welke partijen hierbij betrokken zijn en wat belemmerende en stimulerende factoren zijn om met dit onderwerp aan de slag te gaan. Voorafgaand aan dit gesprek heb ik een interviewschema opgesteld die ik samen met u wil doornemen. Het gaat om uw mening en ervaringen. Er zijn geen foute antwoorden/opmerkingen. We zullen de gegevens vertrouwelijk behandelen, wat betekent dat er geen uitspraken gekoppeld worden aan uw naam of school. Het gesprek zal zo rond een uur gaan duren. Ik wil graag uw toestemming vragen om dit gesprek op te nemen. Deze opname dient alleen voor het uitwerken van het gesprek en zal nergens anders voor gebruikt worden. Heeft u wellicht nog vragen voordat we met dit interview starten? Opzet vragen

1. Introductie

Kunt u kort iets vertellen over uw functie binnen de school? � In welke groep geeft u les? � Heeft u ook nevenfuncties binnen de school? � Onderwijservaring/opleiding Kunt u iets vertellen over de school waarop u lesgeeft? � Grootte school?

� Signatuur (omgeving (SES ouders, percentage allochtonen, evt. geloofsovertuiging ouders/school)


82

Hoe staat de school in het algemeen tegenover vernieuwingen? � Nieuwe lesmaterialen, projecten, lesmethoden etc.

2. Relationele en seksuele vorming in het algemeen

Hoe kijkt u aan tegen het thema relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs? � Eventueel doorvragen naar veiligheid/weerbaarheid en gezondheid � Belang, timing (leeftijd), bespreekbaarheid etc.

Delen uw collega’s (collega docenten, ondersteunend personeel, schoolbestuur, directie) deze visie? � Belang, timing (leeftijd), bespreekbaarheid etc. � Zo nee, wat zijn de verschillen binnen het team Vindt u dat de school een taak heeft om iets te doen aan relationele en seksuele vorming? Hoe belangrijk is het thema relationele en seksuele vorming binnen uw school?

� Belang t.o.v. andere thema’s op het gebied van sociaal emotionele ontwikkeling/ veiligheid/weerbaarheid/gezondheid

� Welke thema’s op het gebied van sociaal emotionele ontwikkeling krijgen binnen de school prioriteit?

Heeft de school een visie over relationele en seksuele vorming? � Is dit vastgelegd in het schoolbeleid? � Zo ja, hoe? � Zo nee, waarom niet? � Zijn er door het schoolbestuur doelstellingen geformuleerd?

3. Relationele en seksuele vorming in de praktijk

Wordt er tijdens de lessen aandacht besteed aan relationele en seksuele vorming? � Zo ja, op welke manier? � Sinds wanneer? � Hoeveel lessen, welke onderwerpen wel of niet? � Door wie? � In welke groepen? (Als niet alle groepen: waarom alleen in die groepen) � Zo nee, waarom niet?

Hoe wordt beslist of er (geen) aandacht aan relationele en seksuele vorming gegeven wordt? � In welke mate bent u betrokken (geweest) bij deze beslissing? � Wie worden/zijn hierbij verder nog betrokken (directie, docenten, ouders, externe partijen)?

Zijn er andere gezondheidsthema’s waar tijdens de lessen aandacht aan wordt besteed? � Zo ja welke? voeding, pesten, weerbaarheid, alcohol etc. � Hoe wordt de prioriteit bepaald binnen deze thema’s? (politiek, incidenten, vraag

ouders) � Waar ligt op dit moment de prioriteit en waarom?

Wat zijn de afwegingen geweest bij de keuze om wel of niet (meer) aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming?

� Interne factoren (visie van het team, behoefte/ ervaring van leerlingen, incidenten op school, deskundigheid/feeling leerkrachten, ervaring van leerkrachten etc.)

� Externe factoren (ouders, GGD, media etc.) � Wat werkte stimulerend of belemmerend?

Hoe bespreekbaar is het onderwerp relationele en seksuele vorming binnen de school? � Zijn er docenten die zich niet thuis voelen in het onderwerp? � Zo ja, hoe wordt dit binnen de school opgepakt?

4. Keuze materiaal

Wordt er gebruik gemaakt van ondersteunende materialen bij relationele en seksuele vorming? � Lespakketten

� Ondersteunende materialen van GGD, audiovisueel materiaal van de beeldbank, boeken, folders, video’s, websites , kwartetten etc.

� Zo ja, welke?


83

� Zo nee, hoe geeft u dan vorm aan de lessen? � Zo nee, waarom niet?

Aan welke criteria moet het lesmateriaal of ondersteunend materiaal voldoen wilt u/ uw school dit materiaal gebruiken?

� Handzaamheid, aantrekkelijkheid vormgeving, relevantie inhoud, aansluiting leefwereld kinderen, interactief, digitaal, aantal lessen etc.

Hoe wordt beslist welke materialen er voor relationele en seksuele vorming gebruikt worden? � Op welke manier bent u betrokken (geweest) bij deze beslissing? � Wie worden/zijn hierbij verder nog betrokken (directie, docenten, ouders, externe partijen)? � Op welke manier? � Waren er bepaalde eisen waar de lesmaterialen aan moesten voldoen (leeftijdsgroepen, thema’s/ onderwerpen)?

� Zijn er materialen vergeleken? Wat zijn de afwegingen geweest bij de keuze voor het ondersteunend materiaal?

� Interne factoren (visie van het team, behoefte /ervaring van leerlingen, behoefte van docent, etc.)

� Externe factoren (ouders, GGD, media etc.) � Wat werkte stimulerend of belemmerend?

Zijn andere betrokkenen (ouders, collega’s, bestuur) geïnformeerd? �Waarom wel/niet? � Op welke manier (nieuwsbrieven, ouderavonden, vergaderingen)? Heeft de school contact gehad met externe instanties bij de keuze van de lesmaterialen?

� Met wie? (RNG, Soa Aids Nederland, RIVM, GGD, uitgevers van lesmaterialen, organisaties voor onderwijsontwikkeling, ondersteuning en advies (bijv. CPS, APS) regionale onderwijsondersteuningsorganisaties, commerciële organisaties e.d.)

� Hoe frequent? � Hoe verliep dit contact (telefonisch, brieven, mail, persoonlijk bezoek)? � Van wie ging het initiatief tot contact uit? �Wie binnen de school verzorgt dit contact? �Gaat dit structureel, planmatig of ad hoc? � Hoe wordt het contact gewaardeerd? �Wat zijn knelpunten in het contact met de deze instanties? Hoe kijkt u terug op het keuzeproces? �Wat ging er goed? �Wat zou u een volgende keer anders doen? Verloopt de manier waarop gekozen wordt voor een lespakket voor relationele en seksuele vorming anders dan bij een lespakket over een ander onderwerp?

5. Bekendheid met Relaties & Seksualiteit

Kent u het lespakket Relaties & Seksualiteit (wat deel uitmaakt van de ‘week van de lentekriebels’)?

� Zo ja, via welke kanalen heeft u informatie gekregen over dit lespakket? � Zo nee: onderstaand verhaaltje

� Gebruikt u een ander lespakket bij relationele en seksuele vorming?

Het lespakket Relaties & Seksualiteit biedt leerkrachten van groep 1 tot en met groep 8 lesmateriaal voor het geven van relationele en seksuele vorming. Behalve het algemeen schoolkatern is er een katern voor de onderbouw, middenbouw en bovenbouw, en een aanvullend katern voor gebruik in multiculturele klassen. Elk katern bevat lessuggesties over verschillende onderwerpen die te maken hebben met relaties en seksualiteit, aansluitend bij de belevingswereld van kinderen van verschillende leeftijden. Zo wordt in de onderbouw aandacht besteed aan verschillen tussen jongens en meisjes en aan de vraag hoe een baby in de buik groeit. In de middenbouw gaat het om een eigen lichaamsbeeld, vriendschap, voortplanting en zwangerschap en de bewustwording van eigen en andermans grenzen. In de bovenbouw is er ook aandacht voor de puberteit, veilig vrijen en grenzen. Het lespakket houdt rekening met verschillende culturen en religies en heeft aandacht voor uiteenlopende leefvormen.


84

� Welke?

Indien ja: Gebruikt u het pakket? �Waarom is ervoor gekozen om hier wel/geen gebruik van te maken? (wat was doorslaggevend)? � Zo nee, gebruikt u een ander lespakket? � Zo ja, welk pakket?

6. In gebruik nemen van het lespakket

Toen u voor het eerst met het lespakket ging werken, welke voorbereidingen zijn er toen getroffen? � Verbetering van kennis en vaardigheden � Informeren/afstemmen met andere betrokkenen (bv ouders) � Contacten met externe organisaties (informatief, adviserend, sturend) � Andere voorbereidingen (bv in het lokaal) Hoe verliep de voorbereiding van de ingebruikname van het lespakket? � Wat ging er goed? � Wat ging er minder goed?

� Heeft u de voorbereidingen als voldoende ervaren? � Wat werkte stimulerend of belemmerend?

Is de voorbereiding van het lespakket Relaties & Seksualiteit anders verlopen dan bij andere lespakketten?

7. Ervaringen met Relaties & Seksualiteit

Op welke wijze wordt het lespakket Relaties & Seksualiteit gebruikt? (vraag gebruikers) � Projectmatig, structureel, ad hoc? Wat is uw ervaring tot nu toe met het gebruikte pakket?

� Hoe heeft u het lesgeven ervaren? � Wat vindt u goed aan het lespakket?

� Wat vindt u minder goed aan het lespakket? � Bent u tegen bepaalde problemen aangelopen? Heeft u ondersteuning gekregen bij het gebruik van het lespakket? (collega’s, GGD, RNG,

anders?) � Zo nee, heeft u daar wel behoefte aan? � Zo ja, heeft u behoefte aan meer ondersteuning? Hoe moet deze ondersteuning eruit zien?

Wordt het lespakket geëvalueerd? � Zo ja, op welke manier? � Zo ja, door wie? (directie, docent, leerling) � Zo nee, waarom niet?

Worden ervaringen met het pakket uitgewisseld? � Tussen/met wie? (docenten, directie, ouders, andere scholen) � Wat hoort u van de ervaringen van anderen? (leerlingen, ouders, directie, andere scholen)

Zijn de ervaringen met Relaties & Seksualiteit vergelijkbaar met ervaringen met andere pakketten?

8. Blijvend gebruik van het pakket

Hoe lang gebruikt u het huidige pakket? Als langer dan 1 jaar: Hoe is beslist dat er doorgegaan zou worden met Relaties & Seksualiteit ?

� Op welke manier bent u betrokken (geweest) bij deze beslissing? � Wie worden/zijn hierbij verder nog betrokken (directie, docenten, ouders, externe partijen)? � Op welke manier?

Wat zijn de afwegingen geweest bij de keuze om door te gaan met Relaties & Seksualiteit? � Interne factoren (visie van het team, behoefte en ervaringen van leerlingen, de lesmethode sluit goed aan, de positieve ervaringen van docenten etc.)

� Externe factoren (reacties van ouders, GGD, media etc.)


85

� Het lespakket zelf (gebruiksgemak etc.) � Wat werkte stimulerend of belemmerend? Als korter dan een jaar: Is de school voornemens om volgend jaar door te gaan met het gebruikte lespakket? Hoe is beslist dat er wel/niet doorgegaan zou worden met Relaties & Seksualiteit ?

� Op welke manier bent u betrokken (geweest) bij deze beslissing? � Wie worden/zijn hierbij verder nog betrokken (directie, docenten, ouders, externe partijen)? � Op welke manier?

Wat zijn de afwegingen geweest bij de keuze om als school of docent wel/niet door te gaan met Relaties & Seksualiteit?

� Interne factoren (visie van het team, behoefte en ervaringen van leerlingen en leerkrachten, de lesmethode sluit goed aan, andere prioriteiten, andere vernieuwingen etc.)

� Externe factoren (reacties van ouders, GGD, media etc.) � Het lespakket zelf (gebruiksgemak etc.)

� Wat werkte stimulerend of belemmerend?

9. Concluderende vragen

Als het pakket niet in bezit is: Wat zou voor u een reden zijn om het lespakket Relaties & Seksualiteit aan te schaffen? Als het pakket wel in bezit is maar niet gebruikt wordt: Wat zou voor u een reden zijn om het lespakket Relaties & Seksualiteit te gaan gebruiken? Als dit pakket dit jaar voor het eerst gebruikt wordt: Wat zou voor u een reden zijn om het lespakket Relaties & Seksualiteit te blijven gebruiken? Als het pakket al langer gebruikt wordt: Wat zou voor u een reden zijn om het lespakket Relaties & Seksualiteit in de toekomst ook te blijven gebruiken? Zijn er nog dingen die u graag kwijt wilt over de keuze, in gebruik name of gebruik van het lespakket?


87

Bijlage 2 Vragenlijst scholen

Relationele en seksuele vorming binnen het basisonderwijs

ResCon september 2010


88

Introductie tekst Hartelijk dank voor uw bereidheid om medewerking te verlenen aan het onderzoek naar relationele en seksuele vorming binnen het basisonderwijs. Het invullen van de vragenlijst duurt ongeveer 20 minuten. Relationele en seksuele vorming is erop gericht kinderen en jongeren te ondersteunen bij de ontwikkeling tot een persoon die respect heeft voor zichzelf en anderen, zich bewust is van eigen en andermans normen en veilige en gelijkwaardige (seksuele) relaties kan opbouwen. Relationele en seksuele vorming is dus breder dan seksuele voorlichting. Het bevat naast informatieoverdracht ook het stimuleren van meningsvorming en het aanleren van vaardigheden. Enkele aanwijzingen voordat u begint: • Lees elke vraag en bijbehorende antwoordmogelijkheden goed door voordat u antwoord geeft. • Klik steeds het antwoord aan dat voor u het meeste van toepassing is. • Klik bij elke vraag één antwoord aan, tenzij anders staat vermeld. Uw antwoorden worden vertrouwelijk en anoniem verwerkt. Klik hier voor de vragenlijst. Eerst willen wij u enkele stellingen voorleggen H1 Hieronder staan enkele stellingen over hoe er bij u op school gedacht wordt over

relationele en seksuele vorming. Kunt u aangeven in hoeverre deze stellingen op uw school van toepassing zijn?

hele

maal

mee e

ens

mee e

ens

neutr

aal

mee o

neens

hele

maal

mee o

neens

H1a Het is belangrijk dat er in het basisonderwijs structureel aandacht wordt besteed aan het thema relationele en seksuele vorming.

1

2

3

4

5

H1b Het thema relationele en seksuele vorming past niet bij de geloofsovertuiging van onze school.

1

2

3

4

5

H1c Het thema relationele en seksuele vorming past niet bij de afkomst van de leerlingen van onze school.

1

2

3

4

5

H1d Binnen onze school is voldoende expertise aanwezig om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming.

1

2

3

4

5

H1e Binnen onze school is voldoende draagvlak voor het thema relationele en seksuele vorming.

1

2

3

4

5

H1f Onze school heeft onvoldoende budget om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming.

1

2

3

4

5


89

H1g Aandacht voor het thema relationele en seksuele vorming

stuit bij ons op school op weerstand van ouders.

1

2

3

4

5

H1h Voorlichting over het thema relationele en seksuele vorming is een taak voor ouders, niet voor de school.

1

2

3

4

5

H1i Binnen onze school is er verdeeldheid over de opvatting of aandacht besteed moet worden aan het thema relationele en seksuele vorming.

1

2

3

4

5

A De volgende vragen gaan over wat er bij u op school gedaan wordt op het gebied van

relationele en seksuele vorming. A1 Op welke wijze besteedt uw school aandacht aan het thema relationele en seksuele

vorming? (Meerdere antwoorden mogelijk)

1 in de lessen

2 in projectvorm

3 door het beantwoorden van vragen van leerlingen

4 door aanwezigheid van informatie op school (bijvoorbeeld boeken in bibliotheek)

5 via een vertrouwenspersoon

6 via de GGD

7 anders, namelijk

8 onze school besteedt geen aandacht aan relationele en seksuele vorming � ga door naar vraag A3

[vraag alleen stellen aan scholen die aandacht besteden aan het thema] A2 In welke groep(en) wordt er aandacht besteed aan relationele en seksuele vorming?

(Meerdere antwoorden mogelijk)

1 groep 1

2 groep 2

3 groep 3

4 groep 4

5 groep 5

6 groep 6

7 groep 7

8 groep 8 A3 Verschillende personen, organisaties, instellingen en factoren kunnen een rol spelen bij de

overweging om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming. Kunt u aangeven welke rol deze factoren voor uw school hebben gespeeld en / of nog spelen?

zeer

stim

ule

rend

stim

ule

rend

neutr

aal/

geen r

ol

bele

mm

ere

nd

zeer

bele

mm

ere

nd

Factoren op school A3a het bestuur 1 2 3 4 5


90

A3b het team 1 2 3 4 5

A3c de medezeggenschapsraad 1 2 3 4 5

A3d de directie 1 2 3 4 5

A3e de docenten 1 2 3 4 5

A3f intern begeleider(s) 1 2 3 4 5

A3g de ouderraad 1 2 3 4 5

A3h ouders 1 2 3 4 5

A3i vragen van leerlingen 1 2 3 4 5

Externe organisaties

A3j de GGD 1 2 3 4 5

A3k een onderwijs ondersteuningsdienst 1 2 3 4 5

A3l de overheid 1 2 3 4 5

Externe factoren

A3m beschikbare middelen 1 2 3 4 5

A3n beschikbaar budget 1 2 3 4 5

A3o beschikbare tijd 1 2 3 4 5

A3p beschikbare expertise 1 2 3 4 5

Maatschappelijke factoren

A3q jongeren zijn tegenwoordig eerder seksueel actief 1 2 3 4 5

A3r compensatie van negatieve mediabeelden 1 2 3 4 5

K De volgende vragen gaan over factoren die van invloed zijn bij de keuze voor

lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming K1 Als uw school lesmateriaal op het gebied van relationele en seksuele vorming aanschaft door

wie zou uw school zich dan laten adviseren?


91

bij

voork

eur

geen v

oork

eur

lieve

r nie

t

K1a collega´s

1 2 3

K1b andere scholen in de omgeving

1 2 3

K1c intern begeleider

1 2 3

K1d vertrouwenspersoon

1 2 3

K1e kenniscentrum

1 2 3

K1f uitgever

1 2 3

K1g onderwijs ondersteuningsdienst

1 2 3

K1h GGD

1 2 3

K2 Op welke wijze zou uw school op de hoogte gebracht willen worden van lesmateriaal op het

gebied van relationele en seksuele vorming?

bij

voork

eur

geen v

oork

eur

lieve

r nie

t

K2a via persoonlijk contact 1 2 3 K2b K2c

via een presentatie op school via telefonisch contact

1 1

2 2

3 3

K2d via een folder/brochure 1 2 3 K2e via de mail 1 2 3

K3 Er zijn verschillende factoren die van invloed kunnen zijn bij de keuze voor lesmateriaal op

het gebied van relationele en seksuele vorming. Hieronder noemen we een aantal factoren. Kunt u het belang van deze factoren voor uw school aangeven?


92

heel

bela

ngri

jk

bela

ngri

jk

neutr

aal

nie

t zo

bela

ngri

jk

hele

maal

nie

t bela

ngri

jk

K3a

aansluiting bij het kennisniveau van leerlingen van onze school

1

2

3

4

5

K3b aansluiting bij de belevingswereld van leerlingen van onze school

1 2 3 4 5

K3c aansluiting bij de geloofsovertuiging van onze school

1 2 3 4 5

K3d inpasbaarheid bij onze manier van lesgeven

1 2 3 4 5

K3e K3f

vormgeving van het lesmateriaal afwisseling in werkvormen

1 1

2 2

3 3

4 4

5 5

K3g

hoeveelheid lessen

1

2

3

4

5

K3h gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal

1 2 3 4 5

K3i digitale mogelijkheden van het lesmateriaal

1 2 3 4 5

K3j toepasbaarheid van het lesmateriaal in projectvorm

1 2 3 4 5

K3k bewezen effectiviteit van het lesmateriaal

1 2 3 4 5

K3l mogelijkheid tot ondersteuning bij ingebruikname van het

lesmateriaal

1 2 3 4 5

K3m ervaring met het lesmateriaal door andere vergelijkbare scholen

1 2 3 4 5

K3n angst voor negatieve effecten van het lesmateriaal 1 2 3 4 5 B De volgende vragen gaan over het lespakket Relaties & Seksualiteit Het lespakket ‘Relaties & Seksualiteit’ is in 1998 ontwikkeld door het NIGZ in samenwerking met SLO en in 2004 op onderdelen herzien. Het is een geïntegreerd lespakket voor groep 1 t/m groep 8 van het basisonderwijs waarin naast de lichamelijke ontwikkeling, de sociale en emotionele ontwikkeling en de seksuele gezondheid van kinderen aan de hand van uiteenlopende thema's en werkvormen aan bod komen.


93

B1 Bent u bekend met het lespakket Relaties & Seksualiteit? 1 ja 2 nee � indien B1 nee dan door naar SG2

Rutgers WPF organiseert samen met GGD-en jaarlijks de ‘Week van de Lentekriebels’. De ‘Week van de Lentekriebels’ is een nationale projectweek in het basisonderwijs waarin een hele week relationele en seksuele vorming gegeven wordt in groep 1 t/m 8. B2 Bent u bekend met de Week van de Lentekriebels?

1 ja 2 nee

BE De volgende vragen gaan over de wijze waarop u bekend bent geraakt met het lespakket

Relaties & Seksualiteit [alleen stellen aan scholen die bekend zijn met het lespakket Relaties & Seksualiteit] BE1 Door wie is uw school op de hoogte gebracht van het lespakket Relaties & Seksualiteit?


1 collega´s

2 andere scholen in de omgeving

3 intern begeleider

4 vertrouwenspersoon

5 kenniscentrum

6 uitgever

7 onderwijs ondersteuningsdienst

8 GGD

9 anders, namelijk

BE2 Op welke wijze is uw school op de hoogte gebracht van het lespakket Relaties & Seksualiteit? (Meerdere antwoorden mogelijk)

1 via persoonlijk contact

2 via telefonisch contact

3 via een folder/brochure

4 via de mail

5 anders, namelijk G De volgende vragen gaan over het gebruik van het lespakket Relaties & Seksualiteit [Vraag alleen stellen aan scholen die bekend zijn met het lespakket Relaties & Seksualiteit] G1 Beschikt uw school over het lespakket Relaties & Seksualiteit?

1 ja 2 nee � ga door naar vraag SG2

[vraag alleen stellen aan scholen die bekend zijn met het lespakket Relaties & Seksualiteit] G2 Wordt er op uw school gebruik gemaakt van het lespakket Relaties & Seksualteit?

1 ja � ga door naar naar vraag G5 2 nee, maar in het verleden wel gebruikt � ga door naar naar vraag G3 3 nee, ook niet in het verleden gebruikt � ga door naar vraag SG2 4 weet niet � ga door naar vraag SG2

G3 Sinds wanneer maakt u school geen gebruik meer van het lespakket Relaties & Seksualteit? jaartal G4 Waarom maakt uw school geen gebruik meer van het lespakket Relaties &_ Seksualiteit?



94

1 onvoldoende expertise aanwezig 2 onvoldoende budget 3 onvoldoende middelen 4 andere prioriteiten 5 keuze andere lesmethode 6 lage waardering lespakket 7 negatieve reacties ouders 8 anders, namelijk � ga door naar vraag W1

[volgende G vragen alleen stellen aan scholen die gebruik maken van het lespakket Relaties & Seksualiteit] G5 Sinds wanneer maakt uw school gebruik van het lespakket Relaties & Seksualteit? jaartal G6 In welke groep(en) wordt op uw school het lespakket Relaties & Seksualteit gebruikt?

(Meerdere antwoorden mogelijk) 1 groep 1

2 groep 2

3 groep 3

4 groep 4

5 groep 5

6 groep 6

7 groep 7

8 groep 8 G7 In welk verband wordt het lespakket Relaties & Seksualiteit gebruikt? (Meerdere

antwoorden mogelijk) 1 in verband met lessen 2 in projectmatigverband 3 in verband met beantwoorden van vragen van leerlingen 4 anders, namelijk

G8 Heeft uw school bij het gebruik van het lespakket ondersteuning gekregen?

1 ja 2 nee � ga naar vraag G10 3 weet niet � ga naar vraag G10

[alleen stellen aan scholen die ondersteuning hebben gekregen] G9 Van wie heeft uw school ondersteuning gekregen? (Meerdere antwoorden mogelijk)


2 intern begeleider


4 kenniscentrum

5 uitgever


7 GGD

8 anders, namelijk

� ga door naar vraag G11


95

[vraag alleen stellen indien de school geen ondersteuning bij het gebruik van het lespakket heeft gekregen of dit niet weet] G10 Heeft uw school behoefte aan ondersteuning bij het gebruik van het lespakket?

1 ja � ga door naar vraag G12 2 ik twijfel � ga door naar vraag G12 3 nee � ga door naar vraag G13

[vraag alleen stellen indien de school ondersteuning bij het gebruik van het lespakket heeft gekregen] G11 Heeft u het idee dat de ondersteuning een bijdrage heeft geleverd aan een goede uitvoering

van het lespakket? 1 ja, heel erg 2 ja, een beetje 3 nee

[vraag alleen stellen indien de school ondersteuning heeft gekregen en of daar behoefte aan heeft] G12 Door wie zou uw school ondersteund willen worden bij het gebruik van het lespakket?



2 intern begeleider


4 kenniscentrum

5 uitgever


7 GGD

8 anders, namelijk G13 Zijn de ervaringen met het gebruik van het lespakket geëvalueerd binnen de school?

1 ja 2 nee

W De volgende vragen gaan over de waardering van het lespakket Relaties & Seksualiteit [vraag alleen stellen aan scholen die momenteel gebruik maken van het lesmateriaal of in het verleden gebruik hebben gemaakt van het lesmateriaal] W1 Als u het lespakket Relaties & Seksualiteit zou mogen beoordelen, welke waardering zou u

geven voor……..?


96

zeer

goed

goed

red

eli

jk

mati

g

slech

t

W1a aansluiting bij kennisniveau leerlingen 1 2 3 4 5 W1b aansluiting bij belevingswereld leerlingen 1 2 3 4 5 W1c aansluiting bij geloofsovertuiging van de school 1 2 3 4 5 W1d inpasbaarheid bij manier van lesgeven 1 2 3 4 5 W1e vormgeving van het lesmateriaal 1 2 3 4 5 W1f afwisseling in werkvormen 1 2 3 4 5 W1g hoeveelheid lessen 1 2 3 4 5 W1h gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal 1 2 3 4 5 W1i digitale mogelijkheden van het lesmateriaal 1 2 3 4 5 W1j toepasbaarheid van het lesmateriaal in projectvorm 1 2 3 4 5 W1k mate waarin het lesmateriaal up to date is 1 2 3 4 5 W1l mate waarin het lesmateriaal wordt bijgehouden 1 2 3 4 5 W1m bewezen effectiviteit van het lesmateriaal 1 2 3 4 5 W1n toegevoegde waarde van het lesmateriaal t.o.v. andere materialen 1 2 3 4 5 W1o mogelijkheid om het lesmateriaal vooraf in te zien 1 2 3 4 5 W1p mogelijkheid tot ondersteuning bij ingebruikname van het

lesmateriaal 1 2 3 4 5

� indien G2 is ja, ga door naar vraag SG1 � indien G2 is nee maar wel in verleden gebruikt, ga door naar vraag SG2 SG De volgende vragen gaan over uw voornemens om het lespakket Relaties & Seksualiteit

in de toekomst te gebruiken [vraag alleen stellen indien de school gebruik maakt van het lespakket] SG1 Is uw school van plan om het lespakket Relaties & Seksualiteit blijvend te gaan gebruiken?

1 ja, zeker � ga door naar vraag SB1 2 ja, waarschijnlijk � ga door naar vraag SB1 3 misschien � ga door naar vraag SB1 4 nee, waarschijnlijk niet � ga door naar vraag SG3 5 nee, zeker niet � ga door naar vraag SG3

[vraag alleen stellen indien de school in het verleden gebruik heeft gemaakt van het lespakket of nog geen gebruik heeft gemaakt van het lespakket] SG2 Is uw school van plan om in de toekomst het lespakket Relaties & Seksualiteit te gaan

gebruiken?

1 ja, zeker � ga door naar onderdeel SB 2 ja, waarschijnlijk �ga door naar onderdeel SB 3 misschien �ga door naar onderdeel SB 4 nee, waarschijnlijk niet � ga door naar vraag SG3 5 nee, zeker niet � ga door naar vraag SG3


97

[vraag alleen stellen indien de school niet van plan is om lespakket in toekomst te gaan gebruiken] SG3 Waarom is uw school (waarschijnlijk) niet van plan om het lespakket in de toekomst

(blijvend) te gaan gebruiken? (Meerdere antwoorden mogelijk) 1 onvoldoende expertise aanwezig 2 onvoldoende budget 3 onvoldoende middelen 4 andere prioriteiten 5 keuze andere lesmethode 6 lage waardering lespakket 7 negatieve reacties ouders 8 anders, namelijk

SB De volgende vragen gaan over het schoolwerkplan / schoolgezondheidsbeleid van uw

school SB1 Maakt relationele en seksuele vorming onderdeel uit van het schoolwerkplan /

schoolgezondheidsbeleid van uw school?

1 ja 2 nee � ga door naar onderdeel P

[vraag alleen stellen aan scholen waarbij relationele en seksuele vorming onderdeel uitmaakt van het schoolbeleid] SB2 Is aandacht voor relationele en seksuele vorming schriftelijk vastgelegd in dat plan / beleid?

1 ja � ga door naar onderdeel P 2 nee

[vraag alleen stellen aan scholen waarbij relationele en seksuele vorming niet schriftelijk is vastgelegd in het beleid] SB3 Zijn er plannen binnen uw school om dat in de toekomst schriftelijk vast te leggen?

1 ja, zeker 2 ja, waarschijnlijk 3 misschien 4 nee, waarschijnlijk niet 5 nee, zeker niet

P Hieronder staan steeds twee uitspraken. Wilt u per uitspraak aankruisen welke het best

bij uw school past? P1 1 In het algemeen probeert onze school risico´s zoveel mogelijk te vermijden of

2 Onze school is bereid risico´s te nemen

P2 1 Onze school bestelt nieuwe lesmaterialen als we weten dat deze andere scholen goed zijn bevallen of 2 Onze school bestelt nieuwe lesmaterialen als we er zelf iets in zien, ook al zijn we de enige school in de omgeving

P3 1 Onze school is meer gericht op toekomstige kansen en mogelijkheden of 2 Onze school is meer gericht op het oplossen van huidige problemen P4 1 Onze school oriënteert zich op eigen kansen en mogelijkheden of 2 Onze school oriënteert zich op kansen en mogelijkheden van andere vergelijkbare scholen


98

P5 1 In de aanschaf van lesmateriaal laat onze school zich leiden door wat anderen vergelijkbare scholen ook aanschaffen of

2 In de aanschaf van lesmateriaal laat onze school zich leiden door het feit dat iets nieuw is

AC De volgende vragen gaan over algemene kenmerken van uw school AC1 Als u uw school vergelijkt met andere scholen op het gebied van relationele en seksuele

vorming, vindt u uw eigen school dan …: 1 veel actiever 2 een beetje actiever 3 net zo actief 4 iets minder actief 5 veel minder actief

AC2 Hoe staat uw school tegenover vernieuwingen die te maken hebben met relationele en

seksuele vorming, vergeleken met andere basisscholen? 1 positiever dan de meeste andere basisscholen 2 negatiever dan de meeste andere basisscholen 3 gelijk aan de meeste andere basisscholen

AC3 Als u uw school zou moeten typeren naar de voortvarendheid waarmee beslissingen worden

genomen rond vernieuwingen op het gebied van relationele en seksuele vorming, is uw school dan een…..: 1 koploper 2 trendvolger 3 achterblijver

D Demografische kenmerken/ achtergrond variabelen Tot slot willen wij u enkele algemene vragen stellen. D1 Wat is uw functie? (Meerdere antwoorden mogelijk)

1 directeur

2 adjunct directeur

3 locatieleider

4 leerkracht groep 7

5 leerkracht groep 8

6 klassenassistent

7 intern begeleider


9 anders, namelijk D2 Hoeveel jaren bent u in deze functie werkzaam?

jaar (1 – 50) D3 Hoeveel jaren bent u werkzaam op deze school?

jaar (1-50) D4 Wat is uw leeftijd? jaar (18-70) D5 Wat is uw geslacht?

1 man 2 vrouw


99

D6 Wat is de signatuur van uw school?

1 openbaar onderwijs 2 rooms-katholiek 3 protestants-christelijk 4 anders, namelijk

D7 Hoeveel leerlingen telt uw school? (aantal leerlingen) (minimaal 1) D8 Hoeveel leerlingen op uw school zijn van niet westerse afkomst? (aantal leerlingen) D9 Wat is de 4-cijferige postcode van uw school? (minimaal 1000) Hartelijk dank voor uw medewerking! Onder de inzenders van de vragenlijst zullen 50 boekenbonnen ter waarde van 20 euro verloot worden. Indien u kans wilt maken op één van de 50 bonnen vult u dan hieronder uw e-mailadres in zodat wij u op de hoogte kunnen brengen indien uw school één van de bonnen gewonnen heeft.

……………………………..@......................................


101

Bijlage 3 Toelichting constructie samengestelde variabelen

Aandacht voor het thema Er is een nieuwe (samengestelde) variabele geconstrueerd op basis van de vraag over de wijze waarop een school aandacht besteedt aan relationele en seksuele vorming. In deze variabele zijn actieve en passieve aandacht samengevoegd met het al dan niet schoolbreed aandacht geven aan relationele en seksuele vorming. De score van de nieuwe variabele loopt van 0 tot 4 waarbij 0 staat voor 'geen aandacht voor het thema' en 4 voor 'aandacht voor het thema is hoog'. Hierbij geeft 8.4% aan geen, 10.2% weinig (score 1 of 2), 56.4% matig (score 3) en 24.9% aandacht aan het thema te schenken. Invloed factoren binnen en buiten de school om aandacht te besteden aan het thema Om het relatieve gewicht van de factoren binnen en buiten de school vast te stellen zijn samengestelde variabelen geconstrueerd. De score op deze variabelen loopt van 0 tot 4 waarbij 0 staat voor 'zeer belemmerend' en 4 voor 'zeer stimulerend'. De schaal die ‘de invloed binnen de school’ weergeeft, heeft een Cronbach alpha van 0.86 en een gemiddelde van 2,4 (sd 0.4). De Cronbach alpha (0.47) van de schaal die de ‘invloed van externe organisaties’ zou meten is te laag waardoor deze items afzonderlijk zijn meegenomen in verdere analyses. Voor de schaal van de ‘invloed van interne factoren’ is de Cronbach alpha 0.84 en het gemiddelde 1,8 (sd 0.6) en voor de schaal van de ‘invloed van maatschappelijke factoren’ is de Cronbach alpha 0.76 en het gemiddelde 2,6 (sd 0.6).

Cronbach’s alpha

Gem. SD

Schaal: invloed factoren binnen de school 0.86 2.4 0.4 - Vragen van leerlingen - De docenten - Het team - De directie - Intern begeleiders - Ouders - De medezeggenschapsraad - De ouderraad - Het bestuur Schaal: invloed interne factoren 0.84 1.8 0.6 - Beschikbare expertise - Beschikbare middelen - Beschikbaar budget - Beschikbare tijd Schaal: invloed maatschappelijke factoren 0.76 2.6 0.6 - Jongeren zijn tegenwoordig eerder seksueel actief

- Compensatie van negatieve mediabeelden Houding en belemmerende en bevorderende factoren Om het relatieve gewicht van de houding ten aanzien van relationele en seksuele vorming en de ervaren belemmerende en bevorderende factoren vast te stellen, zijn samengestelde variabelen geconstrueerd voor de drie genoemde constructen. De score op deze constructen loopt van 0 tot 4 waarbij een hogere score overeenkomt met een hogere houding, meer ervaren belemmeringen en meer ervaren bevorderende factoren. Omdat de Cronbach alpha van houding te laag is, zijn de


102

houding items los in de analyses opgenomen. De schaal van belemmerende factoren heeft een Cronbach alpha van 0.72 en een gemiddelde van 1.0 (sd 0.7). In zijn algemeenheid ervaren scholen weinig belemmeringen. De stelling ‘onze school heeft onvoldoende budget om aandacht te besteden aan het thema relationele en seksuele vorming’ van deze school is vanwege een lage samenhang met de andere belemmerende factoren niet opgenomen in de geconstrueerde schaal en apart in de analyses meegenomen. De schaal van bevorderende factoren heeft een Cronbach alpha van 0.70 en een gemiddelde van 2.4 (sd 0.8).

Cronbach’s alpha

Gem. SD

Schaal: belemmerende factoren 0.72 1.0 0.7 - Weerstand van ouders - Thema past niet bij de geloofsovertuiging van de school

- Thema past niet bij de afkomst van de leerlingen van de school

Schaal: bevorderende factoren 0.70 2.4 0.8 - Expertise - Draagvlak Variabelen relatief voordeel, inpasbaarheid en gebruiksvriendelijkheid Om het relatieve gewicht van de factoren vast te stellen zijn nieuwe (samengestelde) variabelen geconstrueerd voor de drie constructen relatief voordeel / toegevoegde waarde, inpasbaarheid en gebruiksvriendelijkheid. De score op deze factoren loopt van 0 tot 4 waarbij een hogere score overeenkomt met een hoger belang. De ‘inpasbaarheid’ schaal heeft een Cronbach alpha van 0.71 en een gemiddelde van 3.0 (sd 0.5). De aansluiting bij de geloofsovertuiging is vanwege te lage samenhang met andere items niet opgenomen in deze schaal en apart in de analyses meegenomen. De schaal voor ‘gebruiksvriendelijkheid’ heeft een Cronbach alpha van 0.79 en een gemiddelde van 2.5 (sd 0.6). Voor de ‘relatief voordeel’ schaal heeft een Cronbach alpha van 0.58 en een gemiddelde van 2.8 (sd 0.5). De Cronbach alpha (0.58) van de schaal die het ‘relatief voordeel / toegevoegde waarde’ zou meten is te laag waardoor deze items afzonderlijk zijn meegenomen in verdere analyses. De ‘bewezen effectiviteit van het lesmateriaal’ wordt in de verdere analyses meegenomen als het ‘relatief voordeel / toegevoegde waarde’.

Cronbach’s alpha

Gem. SD

Single item: relatief voordeel / toegevoegde waarde - 3.1 0.8 - Bewezen effectiviteit van het lesmateriaal Schaal: inpasbaarheid 0.71 3.0 0.5 - Aansluiting bij de belevingswereld van leerlingen van onze school

- Aansluiting bij het kennisniveau van leerlingen van onze school

- Inpasbaarheid bij onze manier van lesgeven Schaal: gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid 0.79 2.5 0.6 - Vormgeving van het lesmateriaal - Afwisseling in werkvormen - Hoeveelheid lessen


103

- Gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal - Digitale mogelijkheden van het lesmateriaal - Toepasbaarheid van het lesmateriaal Variabelen invloed relatief voordeel, invloed inpasbaarheid en invloed gebruiksvriendelijkheid Om vervolgens de invloed van het relatieve gewicht van de factoren vast te stellen zijn de verschillende items samengevoegd. De invloed inpasbaarheid bestaat uit de samenvoeging van drie items. Deze items geven samen een gemiddelde van 3.0 (sd=0.4). De invloed gebruikersvriendelijkheid bestaat uit zeven items en heeft een gemiddelde van 3.0 (sd=0.7). De invloed relatief voordeel/ toegevoegde waarde bestaat uit één item en heeft een gemiddelde van 3.1 (sd=0.9). Gemiddelde (SD)

Schaal: invloed relatief voordeel / toegevoegde waarde 3.1 (0.9) - Bewezen effectiviteit van het lesmateriaal Schaal: invloed inpasbaarheid 3.0 (0.4) - Aansluiting bij de belevingswereld leerlingen - Aansluiting bij het kennisniveau van leerlingen - Inpasbaarheid bij onze manier van lesgeven Schaal: invloed gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid 3.0 (0.9) - Vormgeving van het lesmateriaal - Afwisseling in werkvormen - Hoeveelheid lessen - Gebruiksvriendelijkheid van het lesmateriaal - Digitale mogelijkheden van het lesmateriaal - Toepasbaarheid van het lesmateriaal N=36 Variabele intensiteit gebruik Er is een samengestelde variabele geconstrueerd die de intensiteit van het gebruik van het lespakket weergeeft. Deze variabele is gebaseerd op het aantal groepen waarin de school het lespakket gebruikt en op welke manier het lespakket ingezet wordt. De score van de nieuwe variabele loopt van 0 tot 4 waarbij 0 staat voor een lage intensiteit en 4 voor een hoge intensiteit. Hierbij heeft 5.9% een lage (score 1), 47.1% een matige/hoge (score 3) en 47.1% een hoge (score 4) intensiteit.

Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie Rutgers WPF, 2011 van het leskatern relaties & seksualiteit in het basisonderwijs

105

Bijlage 4 Overzicht factoren opgenomen in regressieanalyses

Aandacht thema

Aanschaf lespakket (adoptie)

Gebruik lespakket (implementatie)

Blijvend gebruik lespakket (continuering)

Houding - single item ‘belang structurele aandacht voor thema’ X X X X - single item ‘voorlichting over het thema taak voor ouders’ X X X X - single item ‘verdeeldheid binnen de school over het

besteden van aandacht aan het thema’

X X X X

Bevorderende factoren - schaal bevorderende factoren X X X X Belemmerende factoren - schaal belemmerende factoren X X X X - single item ‘onvoldoende budget’ X X X X Kenmerken van adoptie - single item ‘relatief voordeel / toegevoegde waarde’ X X - single item ‘ervaring met het lesmateriaal door vergelijkbare scholen’ X X - single item ‘angst voor negatieve effecten van het lesmateriaal’ X X - schaal inpasbaarheid X X - single item ‘het thema past niet bij de geloofsovertuiging van de school’ X X - schaal gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid X X Invloed kenmerken van adoptie - schaal invloed relatief voordeel / toegevoegde waarde X X - schaal invloed inpasbaarheid X X - schaal invloed gebruiksvriendelijkheid / aantrekkelijkheid X X (F)actoren binnen en buiten de school - schaal invloed actoren binnen de school X X X X - schaal invloed interne factoren X X X X - schaal invloed maatschappelijke factoren X X X X - single item ‘externe organisaties: GGD’ X X X X - single item ‘externe organisaties: onderwijs ondersteuningsdienst X X X X - single item ‘externe organisaties: overheid’ X X X X Aandacht voor het thema in het schoolbeleid - single item ‘aandacht schoolbeleid’ X X X X Ondersteuning bij ingebruikname lespakket - single item ‘ondersteuning bij ingebruikname lespakket X X


107

Bijlage 5

Topiclist Implementatieonderzoek ‘Relaties & Seksualiteit’ Focusgroepen GGD'en 13 april 2010 van 10-12 en 26 april 2010 10-12 op Rutgers WPF, Utrecht werkvorm in cursief boven de vraag Doel van focusgroepen: Inzicht krijgen in factoren die GGDen stimuleren en belemmeren bij de verschillende stappen in de implementatie van relationele en seksuele vorming op het basisonderwijs, met specifieke aandacht voor de implementatie van het lespakket ‘Relaties & Seksualiteit’. 10.00 Introductie

• Uitleg implementatieonderzoek en doel bijeenkomst: De focusgroep waar jullie vandaag voor gekomen zijn is de eerste stap in het implementatieonderzoek dat Rutgers WPF samen met ResCon het komend jaar uitvoert. Het doel van het implementatie onderzoek is om na te gaan wat de beste strategie is bij het stimuleren van relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs en de implementatie van het lespakket ‘Relaties & Seksualiteit’ in het bijzonder. Het uiteindelijke doel is om meer basisscholen te bereiken en te stimuleren om aandacht te besteden aan relationele en seksuele vorming. Maar daarbij is ook aandacht voor de interne processen van de GGD: wat maakt dat een GGD meer of minder prioriteit aan RSV geeft? Doel focusgroep: We willen met behulp van deze focusgroepen zoveel mogelijk factoren in kaart brengen die jullie stimuleren en belemmeren bij het implementeren van relationele en seksuele vorming in het basisonderwijs. Daarbij kijken we ook specifiek naar het lespakket ‘Relaties & Seksualiteit’. Hoe gaat het onderzoek verder? De uitkomsten uit deze bijeenkomst worden gebruikt bij de ontwikkeling van een vragenlijst voor alle GGDen in Nederland. In het najaar van dit jaar wordt het kwantitatieve onderzoeksonderdeel uitgevoerd. Ook scholen worden in het onderzoek betrokken, via diepte-interviews en vragenlijsten. In januari worden de uitkomsten uit het gehele onderzoek met GGDen besproken en omgezet tot een effectieve implementatiestrategie, die ook weer aan jullie teruggegeven wordt, om te gebruiken. • Programma uitleg Het programma is als volgt opgebouwd: We maken even kort kennis, vervolgens kijken we naar de verschillende werkwijzen van de GGDen. Hierna zoomen we in op stimulerende en belemmerende factoren op verschillende niveaus. Daar praten we verder over door. 10.10 Introductie Rondje maken met antwoorden op vragen:

• Kennismaken: een korte voorstelronde waarin mensen hun naam, functie en GGD toelichten • Op welke manier is de GGD op dit moment actief op het gebied van relationele en seksuele

vorming in het basisonderwijs? (denk hierbij aan beleid van de GGD, rol in ondersteuning van de scholen, aansluiting bij Gezonde School, Veilige School, adhoc op vraag van de school, Week van de Lentekriebels, anders?).

• Noem de belangrijkste factor die voor de GGD belemmerend werkt voor aandacht voor RSV. • Noem de belangrijkste factor die bevorderend werkt voor aandacht voor RSV.


108

I Implementatie binnen de GGD 10.25 Aandacht voor Relationele en Seksuele vorming binnen de GGD

• Wat maakt dat RSV in het BO (de lespakket, het aanbod) bij de GGD bekend is? Via welke kanalen en bij wie kwam/komt dat binnen? Hoe geldt dit specifiek voor het lespakket R&S?

Besluitvorming en verankering • Hoe komt de besluitvorming rondom aandacht voor relationele en seksuele vorming in het

basisonderwijs binnen de GGD tot stand? • Wie of wat (intern en extern: gemeenten, rijksoverheid, vraag scholen, anderen) heeft invloed

op deze besluitvorming? • Wat zijn stimulerende factoren en wat werkt belemmerend? • Hoe wordt eraan gewerkt (en door wie) om deze belemmeringen weg te nemen? • Hoe stevig verankerd is RSV nu? • Als het nu goed verankerd is, hoe is dit voor elkaar gekregen? Wat heeft in het verleden daartoe

bijgedragen? • Als het nu ad hoc of slecht verankerd is, waardoor komt dit? Rol professional

• Op welke wijze speelt de professional (GBer, GVO, leidinggevende) een rol om RSV op de agenda te krijgen? Hoe gaat dit in de praktijk? Welke aspecten werken bevorderend, welke belemmerend?

Kenmerken van de interventie

• In hoeverre is het lespakket R&S een interventie die goed te implementeren is? Wat werkt mee, wat werkt tegen? Wat kan er verbeteren?

II Implementatie naar gemeenten en scholen toe 11.00 Inventariseren van belemmerende en stimulerende factoren per fase implementatie We gaan bij dit onderdeel met behulp van memo’s de belemmerende (rode) en stimulerende (groene) factoren bij implementatie benoemen. Hierbij maken we een onderscheid in de verschillende fasen van implementatie, te beginnen bij het agenderen van het onderwerp om te eindigen bij het stimuleren van blijvende aandacht voor relationele en seksuele vorming binnen scholen. Binnen elke fase zullen verschillende belemmeringen genoemd worden, welke door de focusgroep begeleider op verschillende niveaus (gemeente, ggd, medewerker, school) gecategoriseerd worden. Nodig: memo’s, pennen, flapover met fasen van implementatie. Tijdsduur: 10 - 15 minuten per onderdeel 1. Agendering bij gemeenten Schrijf 3 á 4 stimulerende en belemmerende factoren op die te maken hebben met de agendering van rsv binnen de gemeente. • Denk aan:

o de rol van de wethouder, gemeenteambtenaar o de beleidsnota’s van de gemeenten o de jeugdmonitor

Focusgroepbegeleider ordent alle briefjes per fase, in categorieën - napraten met groep of alles erop staat, toevoegingen - conclusies over verschillen en overeenkomsten en waarom deze er zijn (context, interne

factoren GGD, deskundigheid medewerker etc.)


109

2. Wervingsfase Schrijf drie á vier stimulerende en belemmerende factoren op die te maken hebben met de werkwijze ten aanzien van de werving van scholen.

• Denk aan:

o Contact leggen met scholen o Contactpersoon o Informatie verstrekken o strategieën


factoren GGD, deskundigheid medewerker etc.) 3. Uitvoeringsfase Schrijf 3 á 4 stimulerende en belemmerende factoren op die te maken hebben met de werkwijze ten aanzien van de uitvoering.

• Denk aan: o training, materiaalkosten, visie, beleidsondersteuning, uitwisselingsbijeenkomsten,

etc. o evaluatie met scholen


factoren GGD, deskundigheid medewerker etc.) 4. Continuering Schrijf drie á vier stimulerende en belemmerende factoren op die te maken hebben met de werkwijze ten aanzien van de verankering van RSV / lespakket R&S in het beleid van de scholen.

• Denk aan: o Kennen jullie scholen waarbij structurele aandacht gerealiseerd is of juist niet?

Waardoor kwam dit? o Waardoor zijn zij zo ver gekomen? Rol van GGD? Anderen?


factoren GGD, deskundigheid medewerker etc.) 11.50 Plenair afsluiting Samenvatting belangrijkste bevindingen, nalopen van memovellen. In de samenvatting wordt kort een beeld geschetst van de hele bijeenkomst en gekeken met de deelnemers of ze nog iets missen. Vraag aan wie van de organisatie we de vragenlijst het beste kunnen opsturen. Toezegging dat verslag opgestuurd wordt. Regelen reiskostenvergoeding. Dank voor bijdrage.


111

Bijlage 6 Vragenlijst GGD'en


112


113


114


115


116


117


118


119


121

Bijlage 7 Tabel Invoeringsstrategie

De onderstaande tabel geeft de factoren weer die stimulerend dan wel belemmerend zijn bij de invoeringsstrategie van het lespakket Relaties & Seksualiteit door de GGD’en. Niet elke factor weegt even zwaar; de resultaten van dit onderzoek geven de mogelijkheid om het belang van een factor te wegen ten opzichte van de andere factoren. Voor het bepalen van de invoeringsstrategie is daarnaast de mate van beïnvloedbaarheid van belang. Zo is het overvolle lesprogramma van basisscholen niet te beïnvloeden met behulp van een implementatiestrategie. Het aanpassen van het materiaal om het zo goed mogelijk inpasbaar te maken binnen reguliere lesprogramma’s op de basisschool is wel beïnvloedbaar. In de tabel is informatie te vinden over de mate van belangrijkheid en de mate van beïnvloedbaarheid van de stimulerende/ belemmerende factor. In deze tabel worden eerst de factoren behandeld die direct invloed hebben op de invoeringsstrategie, onderscheiden in de adoptie, implementatie en continueringfase. Vervolgens komen de factoren die invloed hebben op de beschikbaarheid van de benodigde randvoorwaarden, binnen de GGD, in de competenties van de professional, de kenmerken van de interventie en de sociaal-politieke omgeving.

Legenda

+++ zeer belangrijk/ makkelijk beïnvloedbaar

in survey aangegeven door minimaal 30 respondenten of unaniem in focusgroepen

++ belangrijk/ beïnvloedbaar in survey aangegeven door minimaal 24 respondenten of in focusgroepen zeer belangrijk gevonden

+ relevant/ enigszins beïnvloedbaar in survey aangegeven door minimaal 20 respondenten of in focusgroepen belangrijk gevonden

+/- n.v.t. of neutraal in survey aangegeven door minimaal 10 respondenten of genoemd in focusgroepen

- negatief/ niet beïnvloedbaar geen informatie opgenomen wat niet belangrijk is


122

Fase invoerings-strategie GGD

Stimulerende factoren Belangrijkheid Beïnvloedbaarheid (door GGD)

Neutrale of belemmerende factoren

Belangrijkheid Beïnvloedbaarheid

Adoptie 1. persoonlijk contact

gezondheidsbevorderaar en school

+++

+++

1. het belang van relationele en seksuele vorming wordt niet teambreed gedragen

+++

++

2. positieve ervaringen van andere scholen

+++

+++

2. draagvlak voornamelijk aanwezig voor groep 7 & 8

+++

-

3. ambassadeurs van andere scholen

+++

+++ 3. overvolle lesprogramma’s

+++

-

4. vraaggericht werken +++

++ (deels bepaald door landelijk en gemeentelijk beleid)

4. geen vast contactpersoon op school voor de GGD

+++

+

5. behoefte aan ondersteuning van scholen

++

-

5. negatieve ervaringen van andere scholen

+++

-

6. gebruik van onderzoekgegevens

++

++

6. angst voor weerstand bij ouders

++

++

7. media berichtgeving +

++

7. religieuze signatuur van scholen

+

-

8. actieve promotie door JGZ

+/-

++ 8. gebrek aan politieke druk op scholen om

+/-

-


123

relationele en seksuele vorming op te nemen

9. Draagvlak creëren +++

++

10. opname van lespakket in leskist

++

++

11. benutten ouders ++

++

Implementatie 1. Week van de

Lentekriebels +++

+++ 1. gebrek aan tijd en geld bij GGD om meer en actiever aanbod aan scholen te doen

+++

++

2. Gezonde School Werkwijze

+

+++ 2. gebruikersvriendelijk materiaal nodig

+

+

Continuering 1. Regelmatig contact

vanuit GGD met scholen +++

+ (beperking in capaciteit)

1. GGD’en nemen (krijgen) meer een regierol, waardoor ze minder direct contact met scholen hebben

++

-

2. Jaarlijks de school bezoeken

+++

+

3. Scholen informeren over nieuwe ontwikkelingen

+++

++

4. Gezonde School Werkwijze

++

++


124

5. Starten met visieontwikkeling op scholen (om draagvlak voor structurele aandacht te creëren)

++

++

6. Bevorderen van leerlijnen

++ ++

7. vernieuwing brengen + +++ Randvoorwaarden GGD, gericht op:

Stimulerende factoren Belangrijkheid Beïnvloedbaarheid Neutrale of belemmerende factoren

Belangrijkheid

Beïnvloedbaarheid

GGD Organisatie 1. Bekendheid met het

lespakket bij gezondheidsbevorderaars

+++ ++ 1. onbekendheid met het lespakket bij de managers (ivm promotie) richting gemeente(n)

+++ ++

2. bekendheid met Week van de Lentekriebels (gezondheidsbevorderaars en managers)

+++ ++ 2. capaciteit en middelen bij de GGD’en

++ -

3. relationele en seksuele vorming wordt als kerntaak gezien bij de GGD

+++ +/- 3. interne samenwerking binnen GGD

+ +

4. breed draagvlak binnen de GGD nodig voor structurele aandacht op de basisschool

++ +

5. expertise bij de GGD op het thema

++ +++

6. beschikbare materialen ++ +


125

bij de GGD 7. een goed contact

tussen het GGD (management) en de gemeente(n)

+++ -

8. vraaggericht werken ++ ++ Competenties van de gezondheidsbevorderaar als uitvoerder binnen de GGD

1. Enthousiast en gemotiveerd zijn

+++ ++ 1. niet zelf uit het onderwijs komen

++ -

2. communicatieve vaardigheden

++ ++

3. kennis van de doelgroep en het onderwerp

+++ +++

4. kennis van onderwijsmethoden

++ +++

In kenmerken van het lespakket als interventie

1. Onderdeel van de Week van de Lentekriebels

+++ +++ 1. sluit niet aan bij alle geloofsovertuiging

+ +

2. Hoge waardering van het lespakket (relevantie, aansluiting belevingsniveau kinderen, hoeveelheid lessen, gebruikersvriendelijkheid, flexibel inzetbaarheid)

+++ +++ 2. slechte digitale mogelijkheden

+/- +


126

3. geschikt voor alle leerjaren

+++ +++ 3. gebruikers vriendelijker maken

+ +

Sociaal-politieke omgeving

1. extra capaciteit/ budget bij gemeente(n) voor ondersteuning basisscholen

++ + 1. gebrek aan expertise op het thema

+ ++

2. gebrek aan draagvlak op het thema

+ ++

Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie ... naar... · Met de komst van sociale...

Documents

Transcript of Onderzoek naar determinanten van succesvolle implementatie ... naar... · Met de komst van sociale...