Ondernemend Friesland editie 6 oktober 2015

OF 2015 | www.of.nl | 06

Elfstedenhal prestigeproject voor consortium

‘Deze gaan we pakken’

HET SNIJVLAK TUSSEN ONLINE EN OFFLINE

SPECIAAL OF DUURZAAMKATERN IN DIT NUMMER

ONDERNEMERS IN NOORDOOST-FRIESLAND ZIEN HUN KANSEN SCHOON

HETTIE KOOISTRA: HARD WERKEN ALS GOD IN FRANKRIJK

Samen sterker

Download nu de Rabo Kennis App via rabobank.nl/kennis

Op de hoogte blijven van ontwikkelingen in uw sector is nu wel erg eenvoudig.

Met de Rabo Kennis App heeft u relevante kennis snel bij de hand om uw visie

te bepalen en te anticiperen op economische ontwikkelingen in uw branche.

De Rabo Kennis App: actuele kennis direct beschikbaar.

met ééndruk op deknop.

Weten water in uw

sector speelt

EenzaamheidIk was bij TEDx Fryslân. Ik genoot; het ging ergens over. Je kon er als mens je voordeel mee doen. Ik had maar een halve dag de tijd en ik wist: ik doe mezelf nu tekort, door weg te gaan. Maar goed; er moet ook gewerkt worden. In de pauze bekeek ik van achter mijn koffi e het netwerkgebeuren en ik dacht aan Godfried Bomans. ‘Het meeste verkeer komt voort uit de angst om alleen te zijn. Indien de mens erin slaagde te berusten in zijn eenzaamheid, zou het gras tussen de straatstenen groeien.’ Ik dacht: dat is óók weer waar. We zijn kuddedieren. En daar is niets mis mee. We confereren, we netwerken, we delen kennis. Zo houden we de economie draaiende. Maar netwerkjes blijven dikwijls min of meer gesloten systemen. Met dezelfde mensen. En bij de vele bijeenkomsten die ik recentelijk bezocht vroeg ik me wel even af: waar is de maakindustrie? Waar zijn die personen die de pijler vormen onder onze regionale werkgelegenheid? Stertil, DMT, Batavus, Philips; waar zijn ze mee bezig? Waar ligt de directeur wakker van? Voor welke uitdagingen staan ze? Hun problemen interesseren me misschien nóg wel meer dan de vraag hoe ik lekkere gerechten kan maken van mijn aardappelprakje van gisteravond. Het zou daarom mooi zijn wanneer zij de komende jaren óók op dat TEDx-podium zouden staan.

Hulde voor de organisatie van TEDx Fryslân overigens. Alleen al: omdat ze het toch maar hebben gedáán. Want door te doen léér je, maak je fouten, word je weer beter. En door elkaar in Fryslân regelmatig te bezoeken inspireren we elkaar, komen er samenwerkingsverbanden. Waar dat toe kan leiden leest u onder andere in het coververhaal van deze editie. Natuurlijk; we zijn allemaal soms een beetje bang om alleen te zijn. Bomans zag het goed. Maar de Amerikaan Josh Billings had daar in de negentiende eeuw ook al iets leuks over gezegd: ‘De eenzaamheid is een goede plaats om te bezoeken, maar een slechte plaats om te verblijven’.

Kortom: ik hoop u binnenkort weer te treff en.

Menno Bakker HOOFDREDACTEUR

Meer lezen of reageren? http://www.facebook.com/menno.bakker.96 of op https://twitter.com/OF_nl

A R T I K E L

3 O F 2 0 1 5 - 0 6L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N . 3 O F 2 0 1 5 - 0 4

B A K K E R S B L I K

0900 7474747 sijperdaverhuur.nl00900 7474747 sijperdaverhuur nl00900 7474747 sijperdaverhuur.nl0

• Bouwmachines

• Steigerbouw

• Toiletservice

• Evenementen

Dé verhuurspecialistvan het Noorden

De Vink 2, 9231 JM SurhuisterveenT 0512 - 369 111 E [email protected] I www.talstra.nl

AdministratieBelastingen Consultancy AdviesSinds 1975 uw persoonlijke partner voor zakelijke- en particuliere financiële dienstverlening.

Telefoon: 0518 412400

[email protected]

www.steeninterieurbouw.nl

Onderscheid in interieur!

Banken

WIJ ZIJN:

6 Kort nieuws 10 Ondernemers in Noordoost-Friesland zien hun kansen schoon 16 TEDxFryslân inspireert met presentaties van 18 minuten 20 Keukencentrum Marssum populair bij bekend en onbekend

Friesland 22 OF the Record 28 Merk of product snel beschermd dankzij Inaday 30 Het snijvlak tussen online en offl ine 32 Elfstedenhal prestigeproject voor consortium 36 Subsidiepartners innoveert zelf met WBSOEasy 40 Hettie Kooistra: hard werken als God in Frankrijk 46 Mannen in de schoonheidssalon

OF DUURZAAM KATERN50 Kort nieuws52 Friesland koploper circulaire economie57 Hoe de Afsluitdijk verrijkt moet worden met de

Vismigratierivier59 De Estafettewinkel in Harlingen beleeft zijn wedergeboorte60 Duurzaam (ver)bouwen63 Elfstedenhal en Dijkstra Draisma: vijfentwintig jaar

samenwerken

Cover foto: Lammert de Graaf Jorritsma Bouw. en Heerke Osinga Bouwgroep Dijkstra Draisma

COLOFON

UitgeverijOndernemend Friesland BV

HoofdredactieMenno Bakker

BladmanagementEd Klijnman

Advertentie exploitatie en administratieOndernemend Friesland BVTussendiepen 219206 AA DrachtenTelefoon 0512 366326André Toering 06 46155747 Gert de Lange 06 10556784Jos Miedema 06 15262182Jasper van der Sluis 06-46033589

RedactieNARVIC Inhoudgevers, met: Ingrid van Damme, Casper Ferwerda, Henk Dilling, Menno Bakker, Ivo Pakvis

[email protected]

VormgevingSprog

DrukkerScholma Druk

ISSN 1383-9314

© De uitgever kan op geen enkele wijze

instaan voor de juistheid of volledigheid

van informatie. Uitgever aanvaardt dan

ook geen enkele aansprakelijkheid voor de

schade, van welk aard dan ook, die het ge-

volg is van handelingen en/of beslissingen

die gebasseerd zijn op informatie uit deze

uitgave. Uit deze uitgave mag na toestem-

ming van de uitgever met bronvermelding

geciteerd worden.

www.of.nl

10 16 36 4032

A R T I K E L

5 O F 2 0 1 5 - 0 6V O L G O F N U O O K V I A E N . K I J K O P W W W . O F . N L .

I N H O U D

Slowfood is trendy. Koffi e is trendy. Festivals zijn trendy. Ondernemen is trendy. En dus is het de droom van veel jonge ondernemers: een eigen foodtruck. Om droom en werkelijkheid een beetje bij elkaar te brengen organiseerde Inqubator Leeuwarden in

september een middag waarbij jonge ondernemers en ervaren rotten in het mobiele foodvak vertelden over hun ervaringen. Bob Fox, directeur van Nationwide Caterers Association uit Engeland,vertelde over de do’s and the don’ts, maar ook jonge Friese

ondernemers hadden veel te vertellen. Volgens Bouwines Sikkes van Coff ee Central (Leeuwarden) draait alles om passie en kwaliteit. Ids Terpstra van LN2 Ice vertelde dat het presenteren van je waar belangrijker was dan hij had gedacht. “Dat een beetje show

belangrijk is wist ik, maar het is nog veel belangrijker dan ik ooit dacht. Wanneer je op festivals een beetje met stikstof en andere in het oog springende zaken werkt heb je het druk. Doe je dat niet, dan lopen ze je kraampje voorbij.”

MiXL: ‘groei centrum’ voor ondernemersEen eigen ‘groeicentrum’ voor onder nemers: Sneek heeft het, sinds september. De naam: MiXL. In het pand van de voormalige Flachdrukkerij exploiteert ondernemer Judith Otto de fl exlocatie waar onder nemers kunnen werken, sparren en met elkaar kunnen samenwerken. “Ik geloof in de kracht van de verbinding. Door gelijkgestemden met elkaar te verbinden, ontstaan nieuwe samenwerkings verbanden en creëer je nieuwe groeikansen voor je bedrijf”, adlus Otto. Bij MiXL vind je volgens haar vrije ondernemers: mensen die kansen zien, van uitdagingen houden en bezig zijn met persoonlijke groei. Naast het samenbrengen van ondernemers organiseert MiXL op regelmatige basis evenementen en trainingen zodat je je kennis up-to-date kunt houden. www.mixl.nl

6 O F 2 0 1 5 - 0 6

NIEUW IN HEERENVEEN!TrailerPartners is een traileronderhoudsbedrijf in de ruimste

zin van het woord. Van de jaarlijkse keuringen tot het onderhoud van de laadkraan en bijvoorbeeld schadeherstel.

TrailerPartners telt vestigingen in het hele land waaronder Joure en Drachten. Sinds september heeft het bedrijf ook

een vestiging in Heerenveen op Pluto 6.

7 O F 2 0 1 5 - 0 6

JOKE BANDSTRA NIEUWE MANAGER VAN PASTIEL

In september werd het startschot gegeven voor het Koploperproject Weststellingwerf, waar negen bedrijven aan meedoen. Het Koploperproject, gesubsidieerd door de provincie, ondersteunt MKB-ondernemers die duurzaam willen werken en onder-nemen. De deelnemende bedrijven worden onder andere doorgelicht op duurzaamheid. Nieuwe kansen, verbetermogelijkheden en risico’s worden in kaart gebracht. En de bedrijven gaan concreet aan de slag met verbeteracties. Ze wisselen ervaringen uit met an-dere koplopers en de resultaten worden gedeeld met andere ondernemers. Zo kunnen bedrijven zich ook profi leren als duurzame Koploper. Het project duurt circa een jaar en wordt gecoördineerd door project A7Westergo van de provincie Fryslân. De inhoude-lijke uitvoering/begeleiding ligt in handen van het adviesbureau DZyzzion. De deelnemende bedrijven in Weststellingwerf zijn: Schildersbedrijf Kranendonk, Taxibedrijf Troost & De Boer, Moes Bedden, Martec Nederland, Holland Inn, Stoff eerwereld Ruitenberg, Jumbo Noordwolde De Jong, Heiwo Carrosseriefa-briek en Landustrie Sneek BV.

Weststellingwerf: negen bedrijven aan de slag met duurzaamheid

Gekleurd gevloerd?

Drachten0512 - 549721

Lippe Project heeft allekleuren van de regenboog in het tapijtassortiment!

45700126 Mers94x50mm indd 7 26-04-11 16 11

Per 1 september is Joke Bandstra (47) uit Leeuwarden benoemd tot manager Pastiel. Ze volgt in deze functie Trijn van der Meulen op, die op eigen verzoek is vertrokken. Joke heeft haar achtergrond in het ondernemerschap, heeft zeer veel ervaring in de zorg en was, na een uitstapje bij het UWV, gedurende 5 jaar locatiemanager Nieuw Mellens van Noor-derbreedte. Henk van der Zwaag, directeur van Empatec / Pastiel, is verheugd met haar komst: “Haar ervaring in ingewikkelde

bestuurlijke situaties is onomstreden. Met haar ervaring en persoonlijkheid is zij de perfecte invulling voor deze functie.”

Pastiel is een samenwerkingsverband tus-sen de Dienst Sociale Zaken en Werkgele-genheid Noardwest Fryslân, de gemeen-ten De Fryske Marren, Litterensadiel en Sûdwest-Fryslân en de NV Empatec. Pastiel valt onder de NV Empatec en heeft als doel passend werk te vinden voor eenie-der met afstand tot de arbeidsmarkt.

A R T I K E L

L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N .

K O R T N I E U W S

SNAKEWAREIN LINKER RIJTJEDonderdag 1 oktober, tijdens de dag van de innovatie, maakte de jury van de MKB Innovatie Top 100 de exacte notering van de genomineerde bedrijven bekend. En er was een Fries succesje: Ate van der Meer en Arjen de Jong haalden met het innovatieve ‘Lightcurb beacon platform’ een 50ste plaats. Nog net in het linker-rijtje dus.

Het platform is ontwikkeld door Snake-ware uit Sneek en Alledaags Mobile uit Groningen. Het idee is dat iedereen op simpele wijze, via zogenaamde beacons, relevante boodschappen kan sturen naar smartphone gebruikers in de buurt. Een uitkomst voor winkels die op die manier dus hun producten onder de aandacht kunnen brengen van voorbijgangers met een smartphone.Het platform, de online manager en de app zijn beschikbaar in het Nederlands, Engels, Frans en Arabisch. Chinees, Spaans en Duits volgen op korte termijn.

DMT opent kantoor in de VSLaat ze maar schuiven, directeur Erwin Dirkse en zijn mannen en vrouwen van DMT Environ-mental Technology in Joure. Na de opening van een vestiging in Leeuwarden (DMT Water Technology) opende het Friese bedrijf eind september een nieuw kantoor in Portland, Ver-enigde Staten. De nieuwe vestiging heet ‘DMT Clear Gas Solutions.’ Hiermee gaat de droom van Robert Lems in vervulling: het oprichten en managen van een volwaardige DMT vestiging in de USA. Hij wordt Manager Noord Amerika bij DMT Clear Gas Solutions.

Wereldwijd is DMT marktleider in het opwaar-deren van (bio)gas met membraantechnologie. De bron voor dit gas kan afvalwater zijn, of

mest, maar ook groente, tuin- en fruitafval. De Amerikaanse markt biedt veel potentie voor de producten van DMT. “Na het eerste markton-derzoek en voorbereidingen zijn er inmiddels contracten en intentieverklaringen voor een order intake tussen de 10 en 20 miljoen euro. Daarmee zal CGS een groei van 20-30% aan het DMT concern toevoegen en een van de grootste spelers op gebied van groengas in Amerika worden”, aldus Robert Lems. De staten California, Missouri, New Jersey en Indiana zijn geïnteresseerd in het opwaarderen van biogas. “Maar ook in de rest van het land en Canada is hernieuwbare energie onderwerp van gesprek”, vertelt Lems.

What’s in a name?Copywriter Herman Mulder heeft iets met bedrijfs- en productnamen. In Bakkeveen zag hij een fraai staaltje dat hij graag deelt met de redactie. “Rijm en ritme, daar heb ik een zwak voor. Aan de rand van het dorp werd mijn aandacht dan ook getrokken door het bedrijfsbord van BandenBron Bakkeveen. Aha! Een naam die zich in al z’n eenvoud direct nestelt in je geheugen. Goed voor een plek tussen mijn persoonlijke favorieten. Zoals Woonwinkel WinjeWanje in Leeuwarden. Een raadsel waar ’t vandaan komt, maar onthouden zul je ‘m. Nog zo’n topper, slechts enkele straten verderop: Dick’s Dumpstore. Kan niet krachtiger. Al werkte het uitbundig op de lachspieren van mijn Amerikaanse vrienden. Hoe dan ook, inmiddels heeft een setje nieuwe sloff en z’n weg gevonden van de Banden-Bron naar mijn gezinsvierwieler. Waarmee eens te meer bewezen is: wat lekker bekt dat werkt!”vrienden. Hoe dan ook, inmiddels heeft een setje nieuwe sloff en z’n weg gevonden van de Banden-Bron naar mijn gezinsvierwieler. Waarmee eens te meer bewezen is: wat lekker bekt dat werkt!”

Directeur Erwin Dirkse (midden), bij de opening van een eerdere vestiging in Leeuwarden.

Wie langs Heerenveen rijdt ziet het imposante gebouw staan aan de snelweg. ‘Beenen, industriële automatisering’, prijkt er op de gevel. In het gebouw huist een leverancier van automatiseringsoplossingen. Maar wat houdt het in?Beenen biedt standaard- en maatwerk oplossingen voor het verregaand automatiseren van processen voor onder andere de verpakkingsindustrie en logistieke markt, zo leert een gesprek met account-manager Harry van Wieren. “Een eindklant wil steeds vaker weten hoe zijn product is gefabriceerd. De producent moet deze gegevens vervolgens kunnen

aantonen. Op dat moment komen wij met onze automatiseringsoplossingen om de hoek kijken. Een betrouwbare product identi� catie en traceerbaarheid wordt belangrijk gevonden.”De automatiseringsoplossing van Beenen is de link tussen het zogenaamde ERP-systeem en de verpakkingslijnen en zorgt voor een correct beheer van alle processen rondom de productidenti� catie, zo leren we. “Bijna alles kan worden geautomatiseerd. Denk aan de centrale aansturing van de apparatuur in verpakkingslijnen. Bijvoorbeeld printers, scanners en wegers.” www.beenen.nl

Beenen: op maat gesneden oplossingen

Aan het roer bij Van der WielMaarten Reijgersberg

is sinds deze zomer

de nieuwe algemeen

directeur Van der Wiel

(onder andere transport

en handel, infrawerken).

Eigenaar Klaas van der Wiel

is blij met de komst van

de nieuwe man: “Na een

hectische periode zitten

we weer in wat rustiger

vaarwater. Het is � jn dat

nu ook deze belangrijke

positie goed ingevuld is.

Maarten Reijgersberg heeft

een hoop kennis van, met

name, de infra-branche en

een groot netwerk.”

Veilige dubbeldekker

ITS reizen uit Bolsward

heeft onlangs de veiligste

dubbeldekker binnen

de touringcarsector in

gebruik genomen. Deze

dubbeldekker van het merk

SETRA (SElbst TRagende

Aoutbus) gebouwd in

Neu Ulm te Duitsland is

ontwikkeld door Daimler /

Mercedes.

Afrasteren!Goed nieuws voor TEAM

communicatie. Gallagher

Europe heeft na een

strategische pitch voor

het bureau uit Drachten

gekozen. Gallagher Europe

is merken marktleider in

elektrische afrasteringen

in Europa. Zij bieden, als

exclusief distributeur, het

grootste merk wereldwijd

in elektrische afrasteringen.

ULTRAKORT!

9L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N . O F 2 0 1 5 - 0 69

K O R T N I E U W S

1 0 O F 2 0 1 5 - 0 6

Ondernemers in Noordoost-Friesland zien hun kansen schoon

Samenwerken om te verzilverenModdergat, eind september. De fotograaf van Ondernemend Friesland

staat buiten, kijkend naar de prachtige omgeving, zoekend naar een mooi beeld voor de groepsfoto van later. Binnen klinkt opeens een bulderend gelach. De zeven ondernemers die binnen met elkaar praten over het

ondernemersklimaat in de regio Noordoost-Friesland, hebben er plezier in. Hoezo krimp, hoezo crisis? Noordoost-Friesland barst van de levendigheid en het ondernemerschap. Maar: wil dit zo blijven, dan moeten de handen ineen.

1 1 O F 2 0 1 5 - 0 6L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N .

O N D E R N E M E N I N N O O R D O O S T - F R I E S L A N D

De integratie biedt vele voordelen; VAMO vergroot uw bereikbaarheid, bespaart kosten en u heeft het gemak van één leverancier. Uw mobiele telefoon maakt direct deel uit van uw vaste telefooncentrale en u beschikt direct over alle telefooncentrale functionaliteiten op uw mobiele toestel. Alle faciliteiten en functionaliteiten van uw vaste telefonie (hosted telefooncentrale) zijn middels de vast-mobiel integratie van Vrieservice direct beschikbaar op uw mobiele telefoontoestellen. Met deze VAMO oplossing van Vrieservice zijn uw medewerkers overal en altijd bereikbaar. Het maakt niet meer uit op welk nummer ze gebeld worden, want ze kunnen elk gesprek met hun mobiele of vaste toestel aannemen. En u heeft het voordeel van één leverancier voor al uw bedrijfstelefonie, met het gemak van één factuur en één aanspreekpunt.

Bespaar fors op uw mobiele belkosten. Maandelijks opzeg-baar, gemakkelijk, goedkoop en op het beste mobiele netwerk van Nederland; KPN.

Vrieservice combineert de kwaliteit en de nieuwe mogelijkheden van IP telefonie met de huidige traditionele netwerken.

Met satelliet communicatie kunt u overal ter wereld bereikbaar zijn of u nu in Australië of op de Mount Everest bent. Ontdek uw mogelijkheden.

Mobiele telefonie Vaste telefonie Satelliet communicatie

Kraaiheide 89202 PC Drachten0512 58 79 00

[email protected]

UW MOBIELE TELEFOON WORDT UW VASTE TELEFOON EN VICE VERSA

Vrieservice VAMO: Complete integratie van vaste en mobiele telefonie

vrieservice OF05 1-1.indd 1 03-09-15 09:49

Sije Tjalling van der PloegDirecteur/mede-eigenaar Autobedrijf van

der Ploeg BV (Kollumerzwaag).

Geboren 28 augustus 1966. Wat maakt uw bedrijf uniek? “Al meer dan 45 jaar een

mensgericht familiebedrijf, dat passievol de

klant centraal laat staan.” Ambitie voor de regio Overminderd blijven inzetten voor de

leefbaarheid in onze regio zowel op sociaal,

economische gebied als op duurzaamheid.

Het gezelschapIn een prachtig voormalig vissers-huisje in Moddergat schuiven de zeven ondernemers aan tafel. Ze-ven stuks, het past maar net aan de ronde tafel in de woonkamer. De koffi e en catering worden uitste-kend verzorgd door Jan Veenma van Jan Cooks 4 You, terwijl het ge-sprek op gang komt. Zoals gezegd zitten er zeven heren aan tafel, die allemaal recht van spreken heb-ben. Bauke Schaafsma (Handelson-derneming Schaafsma, voorzitter Stichting Ondernemers Dantuma-deel en bestuurslid Ondernemers-federatie Noordoost-Friesland), Frans van Wieren (Van Wieren & Vellinga Adviseurs Accountants en eveneens betrokken bij ONOF), Sije van der Ploeg (Autobedrijf Van der Ploeg), Sjerk Faber (Faber Telecom & Data en medebestuurslid Handel & Industrie), Sijtze Hellema (Hel-lema Notaris), Ytzen Borger (Borger Tegels & Sanitair en bestuurslid H&I) en Jaap Kingma (Makelaardij Jaap Kingma en Stichting Geen Dak) hebben allemaal hun sporen verdiend in Noordoost-Friesland en weten waar ze over praten.

SociaalDat ondernemersklimaat in Noord-oost-Friesland, waar wordt dat door getekend? Faber opent duidelijk: “Ik vind het een heel positief klimaat”, vertelt hij. “Het is in veel opzich-ten echt een voordeel om in het noorden te zitten. De mentaliteit en het imago van de mensen wordt hier zeer gewaardeerd. Natuurlijk is er wel een sterk behoudende sfeer, wat betekent dat als je als bedrijf je best doet, je je klanten ook be-houdt.” Het door Faber genoemde imago wordt duidelijk samengevat door Van der Ploeg. “Een man een man, een woord een woord. Maar het is meer dan dat, ook de com-binatie tussen het sociale en het zakelijke bevalt me heel goed. Niet alleen kijken naar het verdienen, maar ook naar hoe je wilt leven en

blijven leven. Die combinatie, dat vind ik het mooiste.” Schaafsma valt bij: “Ondernemen draait hier niet alleen om de zaak, er komt veel meer bij kijken. En die mix is heel sterk aanwezig.”

GunnenVan Wieren stelt een terechte vraag. “Is het voor buitenstaanders niet juist extra moeilijk om zich te ves-tigen in deze regio, nu dat sociale aspect zo zwaar weegt? Komen ze er makkelijker tussen?” Kingma: “Het hangt er helemaal vanaf hoe je instelling is. Ik ken een verhaal van een Amsterdams gezin dat zich hier vestigde en de politie belde toen de hond van de buren in de tuin stond. Dan maak je je niet echt populair natuurlijk, maar tegelijk ken ik een Rotterdammer die hier in no-time vrienden maakte. Het hang helemaal van jezelf af.” Overigens heeft dat sterk sociale karakter ook een keerzijde, merkt Schaafsma. “Zakelijk en sociaal ligt soms heel dicht bij elkaar en dat kan er soms wel voor zorgen dat je niet altijd even scherp bent in het zakelijke. Maar goed, je relaties zijn heel belangrijk. Het helpt je overleven, als anonieme ondernemer lukt je dat hier niet.”

Ook in Kollumerzwaag, waar Autobedrijf Van der Ploeg zich heeft gevestigd, is men zich bewust van de zogenaamde ‘gunfactor’. “Kijk, de prijs van de auto blijft altijd belangrijk, dat verandert ook niet”, zegt hij. “Maar er zit meer aan vast. Het moet bijvoorbeeld ook klikken met de verkoper, een klant moet die verkoper ook iets willen gunnen. En klikt het niet, dan gaat die verkoop ook niet door. Zo’n klik kan gecreëerd worden door een persoonlijkheid, door mensen te behandelen zoals je zelf behandeld zou willen worden.”

SchakelenWe kunnen er niet omheen:

het mag dan fi jn ondernemen zijn in Noordoost-Friesland, ook hier heeft de fi nanciële crisis zijn sporen nagelaten. Bedrijven hebben het zeker niet altijd even makkelijk gehad en veel bewoners trekken naar oorden waar het gras in hun ogen groener lijkt. Borger erkent dat, maar ziet verandering. “Je merkt gewoon dat het steeds minder over de crisis gaat”, zegt hij. “Er werd wel veel over gepraat, maar dat verdwijnt nu. En terecht: ons bedrijf is weer gegroeid ten opzichte van vorig jaar en dat stemt natuurlijk optimistisch.” Kingma ziet ondertussen het ondernemersklimaat veranderen. “Daar moet je op inspelen”, zegt hij. “Bij de makelaardij merken we dat de jongere mensen toch meer zelf willen doen, hun eigen bezich-tigingen bijvoorbeeld. Ouderen hebben liever minder gedonder en laten dat aan ons over. Wat vijf, zes jaar geleden werkte, werkt nu niet meer.” Hellema: “Klopt, dat zien we bij ons kantoor ook. Je moet schakelen en fl exibel zijn. Bij de tijd blijven.”

Overigens is niet iedereen het eens met het stempel ‘krimpregio’. Schaafsma is heel duidelijk: “Die term verraadt een slachtoff errol”, zegt hij. “Dat is nergens voor nodig. In dit soort situaties moet je als be-drijf juist je meerwaarde tonen. Iets anders bieden dan de concurrent, dat is altijd mijn stijl geweest.” Faber: “Zakelijk gezien is het voor ons geen probleem; ons werkgebied ligt in geheel Noord-Nederland. Je moet je blik niet te veel richten op dit stukje, zoek het verder weg.”

Centrale AsNoordoost-Friesland staat aan de vooravond van een grote, infra-structurele verandering. De Cen-trale As, lopend van Dokkum tot het kruispunt bij Nijega, moet de regio beter bereikbaar maken en de rest van Nederland ‘dichterbij’ brengen.

Ytzen BorgerEigenaar Borger Tegels & Sanitair. Geboren 13 ja-

nuari 1968. Bedrijf Borger Tegels & Sanitair. Wat maakt uw bedrijf uniek? “Vakmanschap staat

voor de vaardigheid om hoog kwalitatief werk

af te leveren. Borger staat voor dit vakman-

schap.” Ambitie voor de regio Professioneel en

breed inzetten om Surhuisterveen gezamenlijk

te promoten zowel online als offl ine.

Jaap KingmaMakelaar bij Makelaardij Jaap Kingma.

Geboren 28 augustus 1967. Wat maakt uw bedrijf uniek? “We springen eruit! Net even

iets anders.” Ambities voor de regio We wil-

len sterk blijven in deze mooie regio!

Sijtze HellemaDirecteur/eigenaar Hellema Notaris. Geboren 14

november 1957. Wat maakt uw bedrijf uniek? “Met kennis van zaken participeren in veel initia-

tieven om de regio leefbaar te houden, waarbij

er oog is voor de menselijke maat en waardoor

wij goed op de hoogte zijn van wat er speelt.”

Ambitie voor de regio Door samenwerking tot

sterke plannen en resultaten komen.

1 3L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N . O F 2 0 1 5 - 0 6


STRATEGIC

LEVEL

FIELD LEVEL

EQUIPM

ENT

LEVEL

PROCESS

LEVEL

MANAGEM

ENT

LEVEL

De Gaffel 9 , Drachten | T +31 (0) 512 51 48 01 | www.technaut .com

Wilt u ook arbeid en grondstoffen besparen? Technaut is een clustering van soft- en hardware ingenieurs met passie voor technische automatisering en robotisering. Middels onze eigen producten Denote© (Equipment level), MACS© (Process level) en ReMACS© (Management level) maken wij PLC- en PC software voor het loggen, monitoren, analyseren en besturen van sensoren & actuatoren, robots, machines en productielijnen. Door onze eigentijdse, modulaire visie op machinebesturingen en productie-automatisering krijgen onze klanten meer functionaliteit voor minder kosten. Daag ons eens uit. Wij gaan u verbazen!

Grote Hornstweg 19-D, 9261 VW Eastermartelefoon: 0512 - 47 13 00www.bouwbedrijfswart.nl [email protected]

Al ruim 100 jaar de veelzijdige aannemer uit Eastermar...

Volgens Van Wieren, ook zeer actief voor de ONOF, kan het nu twee kanten op. “Het is tweerichtings-verkeer”, blijft hij qua terminologie mooi dicht op het onderwerp. “Jazeker, conculega’s en consumen-ten komen sneller hier, maar dat betekent niet dat we nu achterover kunnen gaan leunen, want dan mis je de slag. Je moet er echt wel wat mee gaan doen en daar ligt ook echt een hele mooie en belangrijke taak voor de ondernemers. Doe er wat mee, zorg ervoor dat je men-sen naar je dorp trekt. Ik vind dat er op dit moment nog te weinig mee gebeurt.” Schaafsma valt zijn collega bij: “Ik probeer ondernemers ook vaak te motiveren om activiteiten te organiseren die mensen naar de regio trekken. Zet jezelf op de kaart.”

ResultatenDat samenwerkende bedrijven tot mooie dingen kunnen komen, ziet ook Ytzen Borger. Hij is zeer actief

binnen het bedrijfsleven in Surhuis-terveen en kan meerdere successen noemen. “In Surhuisterveen zit een aantal grote bedrijven die nadachten over een vertrek als er geen glasvezelnetwerk zou komen”, vertelt hij. “Ondernemers sloegen vervolgens de handen ineen en zorgden ervoor dat het netwerk er kwam. Niet iedereen heeft het nodig, maar de regio wel. Ook de Profronde van Surhuisterveen trekt elk jaar dertig- tot veertigduizend mensen. Het is dan de vraag: hoe zorg je ervoor dat die mensen volgende week wéér komen?”

RaakvlakkenSamenwerking. Het is, zoals wel vaker, het sleutelwoord tot een mooie zakelijke groei in de regio. Hellema ziet dat die samenwer-king in Dokkum groeit. “Steeds meer bedrijven slaan de handen ineen en je merkt dat de club steeds groter wordt. Het werkt,

want je ziet dat mensen steeds vaker terugkomen naar Dokkum, gewoon omdat ze het een mooie stad vinden”, zegt hij. Van der Ploeg is ook veel bij vergaderingen van ondernemers. “Maar het mooi-ste vind ik de gesprekken ná de vergadering”, laat hij weten. “Als ondernemers onder elkaar heb je vaak dezelfde raakvlakken en na de vergadering maak je echt contact. Dan zoek je elkaar even op.”

Het sociale, dat waar het gesprek mee begon, blijft de rode draad door het gesprek. In Noordoost-Friesland is dat aspect van het bedrijfsleven een zeer belangrijke. Elkaar kennen, elkaar wat gunnen en de handen ineen slaan waar nodig. En nu, met de crisis op z’n retour, een mooie nieuwe verbin-dingsweg door de regio, liggen de bloembollen klaar. Het is aan de ondernemers om er een prachtig bloemenveld van te maken.

Bauke SchaafsmaDirecteur Handelsonderneming Schaafsma.

Geboren 15 november 1953. Wat maakt uw bedrijf uniek? “We proberen altijd van meer-

waarde te zijn voor de klant.” Ambitie voor de regio Een economisch sterk Noordoost-

Friesland.

Frans van WierenVennoot Van Wieren & Vellinga Adviseurs

Accountants

Geboren 13 februari 1967 Wat maakt uw bedrijf uniek? “We zitten in deze regio en

proberen wat voor de ondernemers en

bewoners in deze regio te betekenen; we kij-

ken dus breder dan alleen onze klantenpor-

tefeuille.” Ambities voor de regio Kansen in

deze regio ontdekken en ontwikkelen, niet

alleen voor nu maar ook voor later; heeft

ook te maken met duurzaamheid en visie –

samenwerken geeft zeker meerwaarde.

Sjerk FaberDGA Faber Telecom & Data en 2VoIP BV.

Geboren 17 augustus 1957. Wat maakt uw bedrijf uniek? “Ieder bedrijf is uniek want ie-

dereen is anders. Wij zijn een bedrijf met een

mooie platte structuur. Makkelijk benader-

baar, persoonlijk, betrokken. Dat wil ik graag

zo houden.” Ambitie voor de regio Ik heb

geen specifi ek regionale ambitie omdat ons

werkgebied Noord Nederland is. Wel is het

woon-werkklimaat hier uitstekend! Ik hoop

dat de inspanningen om meer toerisme en

recreatie hierheen te halen ruimschoots

worden beloond. Dat zou een mooie boost

aan de economie kunnen geven.



1 6 O F 2 0 1 5 - 0 6

TED-talks zijn overgewaaid uit de Verenigde Staten, waar in 1984 de eerste talk werd gegeven. In een maximaal 18 minuten durende TED-talk worden sprekers uitgenodigd ‘de presentatie van hun leven’ te geven en te vertellen over een verhaal of idee dat de moeite

waard is om gedeeld te worden. Initiatiefnemer Eric Voigt vond het tijd om TED-talks naar Friesland te halen, en zette hier – samen met ruim 80 vrijwilligers – TEDxFryslân op. De hoogtepunten in Drachten? Teveel om op te noemen. Maar Arjan Banach, Geesje

Duursma en ook de propjeschaos van Eric de Groot (‘I’m a designer with a journalistic bent’) maakten indruk, zo kon je in de wandelgangen vernemen. In 4 jaar doet TEDx.frl 4 Friese steden aan: Drachten (2015), Sneek (2016), Heerenveen (2017) en Leeuwarden (2018).

TEDxFryslân inspireertmet presentaties van 18 minuten

TEDxTEDxFryslân inspireertFryslân inspireertFryslân inspireertFryslân inspireertFryslân inspireert


SINCE 1995, IT’S BEEN OUR DESIRE TO INSPIRE

AND SURPRISE YOU, TO GIVE YOU THE TOOLS

YOU NEED TO STAY AT THE FOREFRONT OF THE

DIGITAL EVOLUTION. WE FOCUS ON MERGING

CREATIVIT Y, MARKETING AND TECHNOLOGY

TO CREATE HIGH-END DIGITAL PRODUCTIONS.

INNOVATIVE SOFTWARE, SUBLIME DESIGNS AND

QUITE SIMPLY, THE POSSIBILITY TO TURN YOUR

WISHES INTO GENUINE DIGITAL IDENTITY.

LUCAS BOLS BETER-UIT VAKANTIEPARKEN KOGA

Tandarts-implantoloog Frank Post over mondzorg bij ouderen

Vergeet de mond niet

Frank PostFrank Post is tandarts-implantoloog en eigenaar van Kliniek Tandheelkunde Sneek in het gezondheidscentrum Simmerdijk, achter het Antonius Ziekenhuis. Samen met zijn vrouw Doris en hun 3 kinderen vormt hij een sportief gezin dat veel op de Friese meren zeilt. Daarnaast doen Frank en Doris aan recreatief hardlopen, de kinderen zijn actief op het hockeyveld. www.tandartssneek.nl

Wij worden veel ouder dan vroeger. Heel plezierig natuurlijk, maar ouderdom komt ook met gebreken, zo weten we dankzij een spreekwoord. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat 8 van de 10 ouderen een ongezonde mond heeft. En dat terwijl juist voor ouderen een gezonde mond extra belangrijk is. Want u praat, eet, lacht en zoent niet alleen met uw mond, uw mond vertelt ook hoe het met uw gezondheid is gesteld. Toch raakt mondzorg bij ouderen makkelijk op de achtergrond. Waardoor ongemerkt klachten ontstaan. In deze column vertel ik graag waarom het belangrijk is dat de mond gezond is, juist voor ouderen. Trouwens ook voor ondernemers geldt: vergeet je mond niet!

Een gezonde mond bevordert de kwaliteit van leven en hangt nauw samen met algemene gezondheid en welbevinden. Een slechte mondgezondheid kan ernstige gevolgen heb-ben zoals ontstekingen, pijn, slechte adem en smaakstoornissen. In onze praktijk bieden we mondzorg voor ouderen, geven we voorlich-ting en training voor zorgmedewerkers. Voor blijvend gezonde tanden, kiezen en tand-vlees is het immers van belang dat de mond dagelijks goed wordt bekeken en gereinigd. En wanneer iemand dit zelf niet meer kan is er een taak weggelegd voor de zorgmedewerker.

Eerst een tip voor de doe-het-zelver. Heeft u een prothese? Die kan dan prima met vloei-

bare zeep worden gepoetst, bij voorkeur met een speciale protheseborstel. Na het poetsen goed afspoelen, afdrogen is niet nodig. Dan kunt u het kunstgebit in een bakje vers water wegzetten, zo voorkomt u bacterievorming. Verder is het zinvol om bij het reinigen van de prothese ook de mond zelf schoon te maken, met een gaasje of een zachte tandenborstel.

Maar zoals gezegd: we worden steeds ouder. Velen van u houden op een gegeven moment op met werken. Voor de ondernemer is dat een gigantische stap. Geen zorgen meer om de eigen onderneming. Je hoeft niet meer aan tien dingen tegelijk te denken. Echter: de zorg voor de eigen gezondheid gaat natuurlijk gewoon dóór. Ouderen die zelfstandig wonen of in een verzorgingshuis kunnen voor tandheelkundige zorg gebruik maken van de basisverzekering met eventueel een aanvul-lende verzekering.

De kwetsbare oudere kan, onder bepaalde voorwaarden, vanuit de basisverzekering aanspraak maken op bijzondere vergoeding. Ouderen die in een verpleeghuis wonen zijn geheel aangewezen op de Wlz. Dit betekent onder bepaalde voorwaarden volledige vergoe-ding van tandheelkundige behandelingen. Een goede zaak, want zoals gezegd: een gezonde mond bepaalt voor een belangrijk deel uw algehele gezondheid. Daarom geldt, ook wan-neer u ouder wordt: vergeet de mond niet!

SINCE 1995, IT’S BEEN OUR DESIRE TO INSPIRE

AND SURPRISE YOU, TO GIVE YOU THE TOOLS

YOU NEED TO STAY AT THE FOREFRONT OF THE

DIGITAL EVOLUTION. WE FOCUS ON MERGING

CREATIVIT Y, MARKETING AND TECHNOLOGY

TO CREATE HIGH-END DIGITAL PRODUCTIONS.

INNOVATIVE SOFTWARE, SUBLIME DESIGNS AND

QUITE SIMPLY, THE POSSIBILITY TO TURN YOUR

WISHES INTO GENUINE DIGITAL IDENTITY.

LUCAS BOLS BETER-UIT VAKANTIEPARKEN KOGA1 9L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N . O F 2 0 1 5 - 0 61 9

O F ' S S P E C I A L I S T F R A N K P O S T

Bel of mail met

Wietse Numan

T 0512-54 06 56E [email protected]

Adviseur voor MKB en Particulier

postadres: de wetterwille 319207 bm drachten

Persoonlijk contact het bestaat nog! ISO en VCA gecertificeerd

Waar veiligheid & kwaliteit

nauw samengaan

Aannemingsbedrijf Weg- en WaterbouwStienstra & Van der Wal

Rogmolewei 6, 8651 EP IJlstTel. 0515-533243, Fax 0515-531362

[email protected]

Ook kunt u bij ons terecht voor:

• Remmings- en geleidewerken• Stalen damwanden• Haven aanleg en steigerwerk• Houtleverantie• Diverse typen walbeschoeiingen• Houten bruggen

Voor informatie en/of een vrijblijvende offerte kunt u altijd contact met ons opnemen.

Aannemingsbedrijf Weg- en Waterbouw

Stienstra & Van der Wal-IJlstAannemingsbedrijf Weg- en Waterbouw

Stienstra & Van der Wal-IJlst

S&WS&W

NIET FOTOGENIEK DENK JE?IK LAAT JOU WEER STRALEN IN ÉÉN MIDDAG!

Bezoekadres: Studio en praktijkruimte op afspraakLegedijk 4 (1ste etage rechts), 8935 DG Leeuwarden

Postadres: Keizerskroon 157, 8935 LN LeeuwardenT (058) 288 65 18 (b.g.g. graag boodschap inspreken)

WWW.FOTOFRIESLAND.NL [email protected]

Hoe wil jij gezien worden? Heb jij de gewenste uitstraling

op social media e.d.?

FOTOGRAFIE & COACHING

Werken in de wereldvan vastgoed

en makelaardij

Korte cursus of volledig erkende opleiding tot

(gecertificeerd) makelaar, taxateur en rentmeester

Studiedagen hercertificering

VastgoedCert

Opleidings-, trainings, en

studiecentrum

voor vastgoed, wonen en groen

T (0513) 63 60 90 www.ots.nl

opleidingen, trainingen, cursussen, zelfstudies, projecten, studieboeken, naslagwerken, ideeënboeken, educatieve media, zaalverhuur en meer…


Zo’n duizend gasten genoten op donderdag 17 september

van het Groot Liwwadder Diner. De Tweebaksmarkt

in de Friese hoofdstad was omgetoverd tot een groot

openluchtrestaurant. Het Groot Liwwadder Diner is een

initiatief van Hoofdstad van de Smaak. Bijzonder: het mega-

etentje kwam tot stand door een bijzondere samenwerking

met regionale bedrijven, de horecabedrijven rond de

Tweebaksmarkt en de opleidingen D'Drive en Middelbare

Hotelschool van het Friesland College.

Friese bedrijven en onderwijs maken mega-stadsdiner mogelijk

Culinair en sociaal genieten

Nieuw in Burgum

Jachtwerf NavisteBij ons kunt u terecht voor:

StallingKraan t/m 13 ton (in overleg ook zwaarder)Boten inkrimpen voor stallingMastenkraan aanwezigBinnenkort ook binnenstalling mogelijk

Jachtwerf Naviste • Burgumerdaam 55b, 9251 GC Burgum tel. 06-26993329 / tel. 06-12392163 • www.naviste.nl

Zeilmakerij Steegstra • Stienfeksterwei 32, 9131 KM Ee tel. 06-26993329 • www.zeilmakerijsteegstra.nl

Losse hellingen • Zeilmakerij • Poetsen

Ook kunt u bij ons zelf:

Reparaties verrichten • Schilderwerk verrichten Stralen • Coaten

De Roef 2a, 9206 AK DrachtenT 0512 543 350 F 0512 543 701 E [email protected]

of online: www.donkel-donkel.nl

Snel en scherpprinten

postersflyersdorpskrantenalmanakkenscriptiesdrukwerk

2 3 O F 2 0 1 5 - 0 6L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A .

Ook niet onbelangrijk te melden: het Groot

Liwwadder Diner werd verder mogelijk

gemaakt door regionale producenten. Zo le-

verden Sligro en Smeding Groenten en Fruit

een groot deel van de boodschappenlijst.

Veltman Vis uit Harlingen zorgde voor de IJs-

selmeerbaars, Greydanus voor de wâldgielts-

jes, Boomsma leverde Beerenburg en Koop-

mans Meel leverde het meel van regionaal

geoogst graan voor het brood. "Onze slogan

is Groots in Genieten. Dat past ook helemaal

bij dit evenement. Met 1000 mensen heerlijk

eten en genieten van mooi entertainment",

zo legde Dennis Zijlstra, manager bij Sligro

Leeuwarden naderhand uit.

Aan het diner werkten zeker 120 leerlingen

van de Middelbare Hotelschool en 100 leer-

lingen van D'Drive van het Friesland College

mee. Dat leverde niets dan lof op, want 1.000

gasten bedienen is niet niks. Alle aanwezigen

waren het er over eens dat het evenement

niet alleen in culinair opzicht, maar ook op

sociaal niveau een belangrijke happening

was. Over ‘social’ gesproken; dat was vooral

in de fysieke wereld vol kracht en elan. Op so-

cial media was het opmerkelijk genoeg geen

‘hot topic’. ‘Retweet als je lekker gegeten

hebt’, twitterde de Middelbare Hotelschool.

‘We hopen op 1000 retweets!’ Dat bleek een

beetje optimistisch, want vijf dagen na het

festijn stond de teller op... twee. Ach, gut.

Enfi n, onze verslaggevers melden dat het die

avond aan de kwaliteit niet heeft gelegen!

2 3 O F 2 0 1 5 - 0 6L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A .

Marieke Dekker, Ziggo: ‘Als je leert coderen als

je nog kind bent, wordt het veel natuurlijker

om het later te gaan gebruiken in je werk.’

2 4 O F 2 0 1 5 - 0 6

Hoe zorg je dat jongeren vroeg

in aanraking komen met ICT-

kennis? Dat ze het leuk vinden?

Dat ze kennis vergaren, die later

van pas kan komen, wanneer ze

werk zoeken, of een eigen bedrijf

beginnen? Het zijn vragen waar

ondernemers en bestuurders zich

al langer over buigen. Mediareus

Ziggo kwam in actie. Samen

met de gemeente Leeuwarden

en Connect.frl, waar tal van

Friese bedrijven bij betrokken

zijn, organiseerde ze op 19

september jl. de eerste CoderDojo

Leeuwarden. Wethouder

Economische Zaken Henk Deinum

mocht het feest openen.

De ‘Dojo’ vond plaats in het Ziggo gebouw

aan de Reviusstraat in Leeuwarden. De 40

kaarten voor de eerste CoderDojo waren

weken van te voren al weg. Veel jongeren

staan al op de wachtlijst voor de Dojo’s, die

vanaf nu minimaal eens per kwartaal ergens

in Leeuwarden gaan plaats vinden.

Marieke Dekker, Vice President Regulatory &

Public Policy bij Ziggo heette iedereen wel-

kom. “Als je leert coderen als je nog kind bent,

is het veel natuurlijker dat je het later gaat

gebruiken in je werk. Daarom vindt Ziggo het

zo belangrijk kinderen met coderen in aanra-

king te brengen.” Henk Deinum: “De komende

jaren verwachten wij heel veel vacatures bij

bedrijven die IT-professionals zoeken. We

willen jonge mensen in Leeuwarden dan ook

de kans bieden alles over programmeren te

leren.” Voor de ouders werd er een workshop

Serious Gaming georganiseerd door Maarten

Stevens van 8D Games.

PassieTijdens een CoderDojo maken jongeren

tussen de 7 en 17 jaar kennis met techniek

en leren zij op een eenvoudige en speelse

manier programmeren, websites en apps

maken en nog veel meer. De bijeenkomsten

zijn gratis toegankelijk. Vrijwilligers met een

passie voor techniek begeleiden de jonge-

ren, maar het uitgangspunt is vooral ‘zelf

doen’. CoderDojo is oorspronkelijk een Ierse

vrijwilligersorganisatie. Inmiddels zijn er

wereldwijd, in 57 landen, meer dan 650

CoderDojo’s.

Tijdens de eerste CoderDojo in Leeuwarden

gingen de jongsten aan de slag met Scratch.

Scratch is gratis software die ontwikkeld

is om te leren hoe computers werken. De

speelse presentatie, alsof je met lego aan het

bouwen bent, maakt het toegankelijk voor

iedereen die kan lezen. Het toepassingsge-

bied is enorm breed: zo maken onder meer

animatie, rekenen, verhalen, games, simulatie

en muziek daar deel van uit.

ImagoStichting Connect.frl is opgericht om

het imago van de regio Leeuwarden

te versterken op het vlak van de IT

arbeidsmarkt. ConnectIT058 ontwikkelt vele

activiteiten, waaronder campagnes en een

jaarlijks event. Innovatie, samenwerken,

en de aantrekkingskracht van de regio

vergroten staan daarbij voorop. Hier hoort

ook CoderDojo Leeuwarden bij om kinderen

te enthousiasmeren voor het IT-vak.

Ziggo, gemeente Leeuwarden en bedrijven stimuleren ICT-kennis

Volle bak bij ‘CoderDojo’

Henk Deinum open CoderDojo Leeuwarden


Keukencentrum Marssum populair bij bekend en onbekend Friesland

Keukens met een voetbalhart

Als familiebedrijf met een warm hart voor sport en met name voetbal, kan je nog eens ergens komen. Siep Postma mag dan technisch gezien met pensioen zijn, als hij nog een handje kan helpen, is hij zijn dochters – die de zaak hebben

overgenomen – graag van dienst. Het voetbalhart zorgde ervoor dat hij betrokken raakte bij de verkoop van een keuken aan internationaal assistent-

scheidsrechter Erwin Zeinstra. Een bijzonder verbond.

Keukencentrum Marssum ontstond in de jaren ’90 op initiatief van Hans Verkerk , die in het noorden graag voet aan de grond kreeg. Siep Postma nam deze wens op zich en liet het keukencentrum uitgroeien tot wat het nu is. Zijn sponsoring van Cambuur bracht hem binnen de voetbalkringen, wat weer zorgde voor een geheel nieuwe vorm van klandizie. “We hebben de provincie volgezet met keukens”, lacht Postma. “We hadden klanten die voor een Cambuurshirtje een keuken kwamen kopen en veel trainers hebben bij ons een keuken gekocht. Ik kom zelf al sinds 1964 bij Cambuur, maar als zakelijke partner ben je toch anders betrokken. Maar ik blijf vooral supporter, ook al halen we op

Op de foto ook Petra Adamse-Postma, mede-eigenaar samen met haar zus Judith looijenga-Postma

2 6 O F 2 0 1 5 - 0 6

K E U K E N C E N T R U M M A R S S U M

Siep PostmaMede-directeur Keukencentrum Marssum.

Geboren 8 november 1945 te Leeuwarden.

Burgerlijke staat Ongehuwd.

Hobby's Biljarten, tennis, vakantie, kievitseieren

zoeken en natuurlijk: Cambuur.

Weetje Stond zijn hele leven al langs de lijn bij

Cambuur. Was ooit hoofd-shirtsponsor

(Hans Verkerk Keukens). Laat het

management van het bedrijf nu over

aan dochters Petra en Judith.

www.keukencentrum-marssum.nl

zakelijk gebied heel veel uit onze samenwerking met de club.”

Daar slaat Postma de spijker op de kop. Eén van de klanten die dankzij het voetbal naar Marssum kwam, was Erwin Zeinstra. Als assistent van topscheidsrechter Björn Kuipers, heeft Zeinstra belangrijke wedstrijden gevlagd over de hele wereld. Gevraagd naar de bijzonderste, antwoordt Zeinstra: “De fi nale van de Confederations Cup in 2013 in het Maracaña-stadion van Rio. Brazilië-Spanje voor 78.000 uitzinnige Brazilianen. Ongeloofl ijk.” Op zo’n hoog niveau deel uitmaken van het arbitraire gezelschap, is natuurlijk wel een stressvol bestaan. “Maar plezier staat voorop, voor zowel mijzelf als mijn vrouw. Ik ben vaak van

huis, maar als je goede wedstrijden leidt, is dat alleen maar genieten. De druk die erbij komt kijken is groot, maar als je daar niet mee om kan gaan, ben je niet geschikt voor dit vak. Je moet je vak zo goed mogelijk uitoefenen en dat vereist volledige concentratie.”

Toen Zeinstra, inwoner van Dronrijp, op zoek ging naar een keuken, bood Marssum uitkomst. “Het Keukencentrum is behoorlijk bekend, maar ook erg sportminded”, zegt hij. “Ze steken veel energie en geld in de sport. En niet alleen in Cambuur, ook in de regio. En als wij dan een nieuwe keuken zoeken, komen we automatisch daar terecht. Het gesprek verliep dan ook prettig en als je met Siep spreekt, gaat het

automatisch over voetbal. We kwamen echt naar elkaar toe en alles was mogelijk. Ook buiten de standaardvarianten om, alles was bespreekbaar.”

“Wij verkopen de keukens niet puur voor het geld”, aldus Postma. “We vinden het belangrijk dat ze ook na de aanschaf van de keuken nog worden ondersteund en geholpen. Het is die belangstelling die gewaardeerd wordt en ervoor zorgt dat bestaande klanten van Keukencentrum Marssum ons ook bij anderen graag aanbevelen. En met Erwin Zeinstra hebben we opnieuw een tevreden klant, die ook nog eens erg bekend is binnen het voetbal. Oh, en niet te vergeten: hij heeft een prachtige keuken gekocht.”


Het beschermen van een idee of een concreet product is cruciaal. Voor je er erg in hebt, gaat een ander ermee aan de haal. “Dit gevaar neemt steeds meer toe”, vertelt Bas-Jan 't Jong, Europees/Ne-derlands-octrooigemachtigde en mede-eigenaar van Inaday. “Er wordt regelmatig bewust misbruik gemaakt van het intellectueel eigendom van een ander. Men neemt de risico's voor lief. Zeker als het de concurrent zelf aan fi nanciële middelen ontbeert om zelf iets te bedenken. Het is daarom belangrijk het rechtsverhaal goed te regelen.”

Ervaring't Jong en zijn team helpen sinds 2009 onderne-mers bij de essentiële zaken van het eigendoms-recht. In Nederland maar ook internationaal. “We geven deskundig advies en kunnen de noodza-kelijke registraties binnen een werkdag regelen. Wanneer het fout gaat, staan we bedrijven ook bij in een rechtszaak. Dankzij onze ruime ervaring kunnen wij de beste advocaten vinden voor deze ingewikkelde materie.”

Focus op MKBInaday is in allerlei branches thuis. Van een uitvinder van stalvoer tot een sanitairspecialist en van kledingmerken tot een ZZP'er die software heeft bedacht voor het traceren van verdwenen bouwgereedschap. “Onze focus ligt op het MKB, vertelt 't Jong. “En voor startende ondernemers hebben we speciale, scherpe tarieven. Ik weet hoe het is om een goed idee te hebben en maar weinig startkapitaal; deze ondernemers hebben een zetje nodig. Wij geven die door het intellectueel eigendomsverhaal voor een gereduceerd tarief op orde te brengen.”

Simpel en snelInaday heeft drie kantoren in Nederland: in Enschede, Tilburg en Heerenveen. De Friese vestiging staat onder leiding van Jetske Zandberg. “We zijn geen gigantisch kantoor, zoals je regelmatig ziet. We willen sowieso niet precies zo zijn zoals anderen. We onderscheiden ons door middel van vaste tarieven en levertijden. Daarnaast wil men in onze branche nog wel eens de neiging hebben om moeilijke taal te gebruiken en te wijzen op ingewikkelde details die voor ondernemers overbodig zijn. Wij niet. Onze bescherming is helder, goed en snel geregeld.”

'Er wordt regelmatig bewust misbruik gemaakt van het intellectueel

eigendom van een ander'

Merk of product snel beschermd dankzij Inaday

In vertrouwde handenOm te voorkomen dat concurrenten jouw aantrekkelijke product, logo, merk of idee stelen, doe je er verstandig aan om ze tijdig te beschermen. Bij Inaday Merken en Patenten in Heerenveen kan het – what's in a name – al binnen een werkdag geregeld zijn. Hiervoor beschikken ze over specialisten op het gebied van bijvoorbeeld merkenrecht, octrooirecht en geheimhoudingsverklaringen.

2 8 O F 2 0 1 5 - 0 6

Bas-Jan 't JongDirecteur/eigenaar Inaday, Europees en

Nederlands Octrooigemachtigde.

Geboren22 juni 1972.

Hobby'sRestaureren van oude auto's en

sleutelen daaraan.

Lijfspreuk"If everything seems to be under

control, you are not going fast enough."

Jetske Zandberg is het gezicht van het kantoor van Inaday in Heerenveen


I N A D A Y

Sterc Internet & Marketing: 'marketing moet geld opleveren, zo simpel is het'

Het snijvlak tussen online en offline

3 0 O F 2 0 1 5 - 0 6

DataInternetdata zijn overal en worden steeds inzichtelijker. Bij Sterc hebben ze weinig nodig om hun enthousiasme over deze cijfers de vrije loop te laten. Het bedrijf helpt zijn klanten om online zo gestroomlijnd en succesvol mogelijk te werk te gaan en dat begint bij simpele vragen. “Wij grijpen niet gelijk naar de middelen, maar gaan juist terug naar de kern”, aldus Hendrik Jan Hofstede, commercieel directeur van Sterc. “Waarom ben je er? Wat zijn je sterktes en zwaktes? Wat maakt je uniek? Dan kijken we naar de markt, wie de doelgroepen zijn en hoe de zogenaamde customer journey verloopt, dus hoe komt een klant van het eerste contact tot een aankoop en het traject daarna?”

Al deze vragen resulteren in cijfers. En deze cijfers, deze data, leiden tot een strategie. “Dan pas komen we met de middelen”, aldus Hofstede. “We maken een zogenaamde ‘middelenmix’ en elk middel heeft content en een functionaliteit om een bepaald doel te halen.” Al deze handelingen kunnen volgens Sterc samengevat worden in drie woorden: bepalen, vertalen en behalen. Dus: wat zijn de cijfers, wat zeggen deze cijfers en wat wil de klant ermee behalen?

ConversieCRO-specialist Daniël Heesen voelt zich perfect thuis in deze cijfers. CRO staat voor Conversion

Rate Optimization en Heesen draait dus aan de diverse radartjes achter de schermen van een website, om zo een zo hoog mogelijke conversie te genereren. Dus: zo veel mogelijk klanten die overgaan tot actie bij het bezoeken van de site. “Marketing moet geld opleveren, zo simpel is het”, vertelt hij. “Ik kijk dus naar het conversiepercentage van de klanten. Stel, dat percentage is één procent. Dan heb je honderd bezoekers nodig voor één verkoop. Het is aan ons om dat percentage zo hoog mogelijk te maken en dat doen we door de websites continu aan te blijven passen. Wat werkt wel, wat werkt niet? Al die data zijn inzichtelijk en je kan er steeds op blijven inspelen.

O� ineEr is echter nog wel één grote ‘maar’ bij al deze data-analyse. Bij veel bedrijven vindt een groot deel van de interactie gewoon offl ine plaats. Persoonlijk. Sterc richt zich immers ook op de retail en industrie, of andere bedrijven zonder kassa of showroom. Een klant kan een website zien en in de auto stappen om een bezoek te brengen aan het bedrijf. Hoe kan men ook hier zo effi ciënt mogelijk te werk gaan? “De naadloze aansluiting tussen online en offl ine analytics is een grote uitdaging”, aldus Hofstede. “Dan moet je de klant betrekken in het verhaal. Dat kan heel simpel door de klant te vragen hoe hij hier is gekomen, maar het blijft iets wat minder makkelijk vast te pakken is. Online kan je alles terugzien, maar offl ine is nog werk aan de winkel.”

Een klant betrekken in het onderzoek klinkt als de meest doeltreff ende oplossing. Maar waar online data gewoon feitelijk zijn, is een persoon bewerkelijk. “Betrek je een klant in dat proces, dan moet je ervoor waken dat

de klant niet geleid wordt tot het antwoord”, zegt Heesen. “Iedereen is anders en ieders omstandigheden zijn ook anders. En zo blijven we schaven aan het vergaren van deze informatie. Een mooi voorbeeld: bij welk weertype vindt de beste conversie plaats? Dat is informatie die invloed kan hebben op het proces en dus van belang is. Zoiets moet in de toekomst inzichtelijk kunnen worden en daar kun je dan weer mee aan de slag. Technisch wordt er steeds meer mogelijk en dus zullen we steeds betere antwoorden kunnen ontvangen.”

Data-analyse is iets bijzonders. De gang van een website-bezoeker kan nauwkeurig worden nage-

gaan en zo beïnvloed worden, dat het bezoek steeds sneller leidt tot een aankoop van een product, of

het afnemen van een dienst. Maar bij veel bedrijven vindt de verkoop offl ine, dus fysiek, plaats. Hoe kan je

ervoor zorgen dat je ook op dat gebied zo effi ciënt mogelijk te werk gaat? Bij Sterc Internet & Marketing

speelt ook deze vraag een grote rol.

Daniël HeesenGeboren1 april 1994.

Hobby'sOndernemen, mensen helpen.

Hendrik Jan HofstedeGeboren14 oktober 1982.

Hobby'sFitness, sport, Harley Davidson rijden.

S T E R C I N T E R N E T & M A R K E T I N G


Elfstedenhal prestigeproject voor consortium

‘Deze gaan we pakken’ Ineens is daar, op het terrein achter het WTC Leeuwarden, die compleet andere ambiance.

Sportieve autootjes met opdruk vullen ineens de parkeerplaats. Goedgebouwde sportmensen lopen af en aan, alsof ze er altijd zijn geweest. Ze komen voor de Elfstedenhal; een nieuwe ijsbaan die qua design (licht en strak) en technisch vernuft de bedrijfsbaan van Apple had

kunnen zijn, maar die toch écht door nuchtere Friese onder nemers is neergezet. En dat zo’n beetje in recordtempo, zodat het schaatsseizoen weken eerder kon beginnen dan aanvankelijk

gepland. OF sprak ter plekke met betrokkenen. Een gesprek over de vele kanten van succes; over slapeloze nachten, botsingen en broederschap en mooie momenten van kippenvel. Aan tafel met Heerke Osinga, (Bouwgroep Dijkstra Draisma), Douwe Faber (Ekwadraat), Bart Zantman (AchterboschZantman/GEAR), Marc Mulder (Pranger-Rosier Installaties)

en Lammert de Graaf (Jorritsma Bouw).

3 2 O F 2 0 1 5 - 0 6

Het ijs ligt er nog maar net, maar de recensies, van topschaatsers tot andere gebruikers, zijn zeer positief. Dat succes is ook een beetje te danken aan Thialf. Immers, bij de aanbesteding van de nieuwbouw in Heerenveen viste exact hetzelfde consortium eind 2013 achter het net, ondanks een lagere bouwsom. Het consortium vocht het besluit juridisch aan, maar verloor. Veel woorden willen de mannen er niet meer aan vuil maken, maar dat de Thialf-ervaring de groep hechter heeft gemaakt blijkt uit de onderlinge chemie. Aan tafel hangt een sfeer van broederschap. “Oh, zeker”, zegt Lammert de Graaf. “We zeiden tegen elkaar ‘dit zal ons niet weer overkomen’. We hebben de rug gerecht en voor de bouw van de Elfstedenhal gedacht: ‘deze gaan we pakken’. Vervolgens hebben we een dijk van een plan neergelegd.”

Creatieve ego’sDat plan kwam in eerste instantie grotendeels uit de creatieve koker van architectencollectief GEAR, waar met name Bart Zantman en zijn collega Bauke Tuinstra (in het dagelijks leven verbonden aan Twa architecten, red.) de fanta-sie de vrije loop lieten en een hal ontwierpen die qua materiaalgebruik en beleving gezien mag worden als een metafoor voor de Elfste-

dentocht. “Dat komt terug op tal van plekken”, verduidelijkt Zantman. “Een voorbeeld is dat de schaatser vanuit schaatshouding door een lang smal raam naar buiten kan kijken en dan rietkragen ziet.”

Twee architecten – toch creatieve ego’s – en ook nog van verschillende bureaus. Hoe kon dat goed gaan? “Een kwestie van mentaliteit en visie”, stelt Zantman. “Wij geloven bij GEAR echt in delen. Wij geloven niet in één waarheid, maar in beter worden door samen te werken. Door kleine creatieve stappen te maken en tussen-tijds van alles en nog wat uit te wisselen kun je elkaar aanvullen en beter maken. Dan krijg je geen zoutloos compromis, maar juist gezonde spanning in je ontwerpen.”

Die visie is voor honderd procent óók van toepassing op het hele consortium, zo blijkt. Heerke Osinga, die als projectleider de bouw mocht begeleiden, kijkt met veel voldoening op het proces terug. “Ik geef toe hoor; ik heb er wel eens slapeloze nachten van gehad. Vooral wanneer ik naar de strakke planning keek. Maar we hebben met z’n allen de druk gevoeld en gedeeld. Discussies duurden nooit lang; we konden altijd snel door.”

Douwe Faber: “Ik denk dat een strakke deadline je ook dwingt om op het juiste moment keuzes te maken. Ik ben ook wel bij projecten betrok-ken geweest die te lang duurden. Dan gaat iedereen op een gegeven moment elkaar zo corrigeren; dan slaat de chemie dood. De Elf-stedenhal is een schoolvoorbeeld geweest van fl ink doorpakken. Het resultaat is overigens een mooi cadeautje voor de klant. Want doordat de IJshal weken eerder open kon, zijn de inkom-sten al vroeg op gang gekomen.”

KippenvelDe Graaf: “En laten we eerlijk zijn. Flink doorpak-ken gaat niet zonder spanning. We hebben met z’n allen stevige gesprekken gehad. Marc, jij weet het ook nog hè. We hebben ook wel tegen jou geroepen ‘gaat het goedkomen met de planning van Pranger-Rosier’ ? Nou, je hebt het toch mooi gehaald.”Marc Mulder, die verantwoordelijk was voor de installaties en ook het ijs, kijkt terug: “ Ja, natuurlijk zijn er altijd scherpe kantjes aan een samenwerking. Je hebt allemaal ook je eigen verantwoordelijkheid, je eigen budget, je eigen belang. Er is de druk van de planning, maar ook ben je aan het pionieren. Wij maakten voor het eerst van ons leven een ijsbaan. Hoe gedraagt

L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N . 3 3 O F 2 0 1 5 - 0 6

E L F S T E D E N H A L

KUIPERS: KWALITEIT EN BETROUWBAARHEID

Industrieweg 15 8531 PA Lemmer

T +31(0) 514 562 664 F +31(0) 514 564 825

E [email protected]

Specialist Houtconstructies

3D Construeren en Modelleren

Emmen - Hoornsterzwaag

www.step-engineering.nl T 0591 - 646 246

Transportwei 18 • 8501 ZP Joure • Tel. (0513) 41 32 30 Fax (0513) 41 71 73 • E-mail: [email protected]

zo’n baan zich bij verschillende temperatu-ren? Hoe ga je om met energiestromen? Hoe voorkom je condensvorming op de verlichting, zodat er geen water op het ijs druppelt? Qua omzet was de Elfstedenhal niet een goudmijn, maar het heeft ons een schat aan ervaring en expertise opgeleverd. Stonden we bij dertig graden in de zomer voor het eerst ijs te maken. Dat was letterlijk en fi guurlijk een kippenvel-moment.”

Zijn consortiumpartners knikken instemmend. Niemand schijnt overigens buitensporig veel te hebben verdiend aan de hal. Dat roept even de vraag op wat dan het bedrijfseconomische nut van het project is voor de betrokkenen: De Graaf, onder bijval van anderen: “Prestige! Dáár is het ons om te doen geweest. Natuurlijk moet

je er wel een beetje winst op maken, maar met dit project hebben we gewoon willen laten zien dat we het kónden!”Faber: “De exploitatie van het energiebeheer, waar met name Dijkstra Draisma de komende vijfentwintig jaar voor tekent, moet gaan uitwijzen welke voordelen we echt gaan halen. Maar het zal zeker opmerkelijk zijn. Met tal van maatregelen (zie ook elders in deze editie, red.) denken we een aardgasreductie van 99,5 procent te halen en een reductie van elektriciteit van zo’n vijftig procent.” De Graaf: “En we hebben veilig gewerkt! Als bouwers zijn we hier met z’n allen zo’n 120.000 uur aan het werk geweest en er is geen noemenswaardig incident geweest. Ook daar mogen we trots op zijn.”

Zoals gezegd: de eerste reacties op de nieuwe ijshal zijn erg lovend. Vraag is hoe het consor-tium het succes van dit ‘prestigeobject’ in de toekomst te gelde wil maken. Faber en Osinga, bijna in koor: “Nou, in Assen moet ook een nieuwe ijsbaan komen. Daar ontwikkelen we natuurlijk ook graag een plan voor.” Mulder: “Ik denk dat je het breder moet zien. Natuurlijk zijn ijsbanen nu erg in beeld, maar we hebben vooral bewezen een groot complex project tot een goed einde te kunnen brengen.” Faber: “Laten we in ieder geval afspreken dat het consortium eens per jaar een middagje komt schaatsen!”De Graaf: “Nou, ik ga dan wel aan de bar zitten.”Ergens uit de groep: “Ach Lammert, ze doen hier ook aan curling!” Ja, het bouwen van een ijshal schept onmiskenbaar een band.

Douwe Faber Directeur Ekwadraat.

Geboren26 mei 1976 te Hallum.

Burgerlijke staatGehuwd, 2 dochters, 1 zoon.

Bart Zantman Architect AchterboschZand-

man architecten/GEAR.

Geboren10 oktober 1978 te Burgum.

Burgerlijke staatSamenwonend, 1 zoon, 1

dochter.

Heerke OsingaProjectleider Bouwgroep

Dijkstra Draisma.

Geboren21 december 1970 te

Berltsum.

Burgerlijke staat Gehuwd, 3 dochters.

Lammert de GraafBedrijfsleider Jorritsma Bouw.

Geboren06 maart 1956 te Oudehaske.

Burgerlijke staatGehuwd, 3 dochters (4 klein-

kinderen).

Marc MulderAlgemeen directeur Pranger-

Rosier Installaties.

Geboren18 januari 1973 te Gorredijk.

Burgerlijke staatGehuwd, 2 zoons.


E L F S T E D E N H A L

De Wet Bevordering Speur & Ontwikkelingswerk (WBSO) en daaraan gekoppeld de Research & Development Aftrek (RDA) zijn belangrijke fi scale, innovatiebevorderende instrumenten van de overheid. Veel grote

bedrijven, MKB’ers en zelfstandigen maken hier gebruik van, maar voor veel ondernemingen is de lastige projectadministratie een (te) grote drempel. Subsidiepartners heeft een programma ontwikkeld om deze

administratie leuker en gemakkelijker te maken.

Subsidiepartners innoveert zelf met WBSOEasy

3 6 O F 2 0 1 5 - 0 6

Pro� elSubsidiepartners, opgericht door Johan en Nico Hielkema, helpt ondernemers, zelfstandigen en instellingen in het doeltre� end gebruik maken van vele subsidieregelingen en � scale voordelen op het gebied van innovatie en energiebesparing. Johan heeft zijn sporen verdiend in de � nanciële dienstverlening en Nico deed dat in de technische sector, onder meer als energie-adviseur, maar ook bij de Rijksdienst Voor Ondernemers (RVO) als beoordelaar van WBSO aanvragen. Nico is dan ook gespecialiseerd in de WBSO.

Populaire regelingen De WBSO, met een budget van ongeveer 794 miljoen euro, en RDA, met een budget van om en nabij de 238 miljoen euro, zijn populaire, laagdrempelige regelingen om innovatie te ondersteunen. Bijna 23.000 bedrijven maakten in het afgelopen jaar gebruik van de twee � scale regelingen. Van de bedrijven die de WBSO benutten, maakt 72% eveneens gebruik van de RDA. Zij pro� teren direct van de vereenvoudiging, omdat zij vanaf volgend jaar maar één beschikking aan hoeven te vragen. Daarnaast vindt de verrekening in één keer plaats. Ruim 97% van de bedrijven die gebruik maakt van de twee � scale regelingen is MKB’er. Het voorgestelde budget voor de WBSO/RDA in 2016 is 1.143 miljoen euro.

WBSOEasyNa het toekennen van een WBSO-beschikking ervaren veel ondernemers de last van de vereiste WBSO-administratie. Dit is voor velen zelfs een reden om te stoppen met WBSO, wat ten koste gaat van hun innovaties. Dit was voor Subsidiepartners de reden om zelf te innoveren met een slimme oplossing voor dit probleem. In samenwerking met HielkemaIT is de online dienst WBSOEasy voor de volledige WBSO-administratie ontwikkeld. Werknemers kunnen gemakkelijk online inloggen en per project hun gemaakte uren, foto’s, � lmpjes, ontwerpen, geluidsopnames, notulen en andere documenten invoeren. Dit kan met bijna elke PC, Mac, tablet en telefoon. De leidinggevenden van de WBSO-projecten hebben de mogelijkheid de ingevoerde

registraties te beheren. De gegevens binnen een project worden daarbij uitgebreid geanalyseerd en overzichtelijk en gestructureerd gepresenteerd. Daarnaast moeten leidinggevenden beoordelen of uren wel of niet WBSO-gerelateerd zijn. Een gebruiker kan deelnemen aan meerdere projecten waarbij de rol kan variëren. Het aantal gebruikers, registraties en documenten per project is ongelimiteerd. WBSOEasy is overal ter wereld online toegankelijk. Al vanaf de eerste ontwerpen wordt er veel tijd en moeite in de beveiliging gestoken. Voor het in gebruik nemen van WBSOEasy is geen IT-kennis vereist. Ook hoeft er geen hardware of extra software ingekocht te worden. Voor de grotere organisaties is het mogelijk om de kleuren en logo’s aan te passen binnen WBSOEasy (White label product). Voor meer informatie over de talloze mogelijkheden van dit product kunt u kijken op WBSOEasy.com of vrijblijvend contact met ons opnemen. WBSOEasy is ook beschikbaar voor ondernemers die hun WBSO zelf of via andere intermediairs aanvragen.

Controle RVODe RVO voert steekproefsgewijs controlebezoeken of deskcontroles uit. De ondernemer moet dan zijn administratie kunnen tonen of opsturen. Subsidie partners werkt samen met HielkemaIT aan een methode binnen WBSOEasy om dit proces te versnellen. Hierbij wordt toegewerkt naar een methode om de RVO-controleur met een tijdelijke login-code toegang te geven tot de WBSO- administratie. Subsidiepartners zal de dialoog aangaan met de RVO om dit proces te optimaliseren.

ToekomstDe ontwikkeling van WBSOEasy staat niet stil. Naarmate de tijd vordert zal er steeds meer functionaliteit toegevoegd worden. Ook zullen de bestaande onderdelen verder verbeterd worden. Bij dit proces zal er veel geluisterd worden naar de wensen van de klanten. WBSOEasy gaat in de toekomst ook een API aanbieden om integratie met andere software mogelijk te maken.

Wat is WBSO?De WBSO is bestemd voor Nederlandse bedrijven die onderzoeks- of ontwikkelings- projecten uitvoeren. Van starters, kleine zelfstandigen (ZZP) en MKB-bedrijven tot multinationals in elke bedrijfssector. De regeling is laagdrempelig en gaat uit van het niveau en de kennis van de aanvrager. Het ontwikkelen van technisch nieuwe software, een nieuwe aandrijving voor een � ets, het ontwikkelen van een nieuwe machine zijn voorbeelden van projecten die in aanmerking komen.

Nico HielkemaGeboren22 januari 1959 te Heerenveen.

Burgerlijke staatSamenwonend, 2 kinderen.

Loopbaan(Project) manager bij diverse installatie-

bedrijven en ingenieursbureaus.

Nu eigenaar Subsidiepartners.

Hobby’sZeilen, klussen, fotogra� e en sport.

LijfspreukGeniet van het leven want je bent er

maar even.

Johan HielkemaGeboren1 juni 1961 te Sneek.

Burgerlijke staatGehuwd.

LoopbaanOndernemer � nanciële dienstverlening,

Financieel Economisch Adviseur Huisartsen.

Hobby’sHardlopen, muziek.

LijfspreukGelukkig heb ik meer ideeën dan meningen.

A R T I K E L


S U B S I D I E P A R T N E R S

Sjoerd en Arjan. Typisch ondernemers met een nine-to-fi ve mentaliteit.

Ontdek hoeveel tijd u kunt besparen! Ga naar www.boekhoutvankromhout.com

Het gemak van een groten-deels geautomatiseerde administratie

Overal en altijd inzicht in actuele cijfers

Betrouwbare sturings-informatie in één muisklik

Altijd het advies van uw accountant bij de hand

Tijd overhouden voor zaken die er écht toe doen

Da’s lekker... tijd overhouden voor een potje tennis met je

vrienden. Hoe doe je dat? Met Boekhout van Kromhout. Deze

slimme online oplossing van Van der Veen & Kromhout geeft

24/7 inzicht in de prestaties van uw bedrijf. U bent altijd in

control en de tijdrovende administratie behoort tot het verleden.

Zo kunt u de kostbare uren na vijven besteden zoals u zelf wilt:

aan uw relatie, uw kinderen, uw hobby, uw sport of om nieuwe

ondernemingsplannen uit te werken.

Nieuw! Slim boekhouden met een betrouwbare online totaaloplossing

185401167_VdVK_Adv_Boekhout_210x260.indd 1 23-06-14 11:42

Modern ondernemen mettoegevoegde waarde

Soms hoor ik ondernemers klagen. Ze vinden dat het allemaal steeds sneller

lijkt te gaan. Ik begrijp ze, al is het natuurlijk allemaal perceptie. De een vindt het allemaal heerlijk gaan; een ander blijft hardnekkig ontkennen dat

de maatschappij de laatste twintig jaar toch echt veranderd is. Wie bij wil blijven moet een beetje zicht hebben op de macro economische ontwikkelingen.

Als we de afgelopen honderd jaar naar economische ontwikkelingen kijken op macro niveau dan kun je zien dat na een crisis situatie altijd economische groei ontstaat. Een cyclus dus. Deze economische groei ontstaat door de

introductie van nieuwe technologie. De Rus Kondratiev (1892-1938) heeft

begin vorige eeuw dat verband tussen innovatie en economische

groei aangetoond. In een cyclus, met de schematische vorm van een curve.

We kunnen in de hedendaagse economie echter twee belangrijke verschillen ten

opzichte van de Kondratiev curve onderscheiden:

• De innovatieve ontwikkelingen volgen elkaar op snellere voet op.

• De innovatieve ontwikkelingen vervangen oude verdienmodellen.

Doordat de vernieuwingen zich veel sneller en in grotere getallen aandienen heeft de markt na een introductie eigenlijk nauwelijks tijd om zich aan te passen voordat de volgende vernieuwing zich al aandient. De tijd om te adopteren is te kort ge-worden waardoor je keuzes moet maken wat wel te adopteren en wat niet te adopteren. Een goed voorbeeld is bijvoorbeeld de hoeveelheid aan sociale media platvormen welke er zijn. Had je enige jaren geleden bijvoorbeeld gekozen voor Hyves in plaats van Facebook, dan heb je nu pech. En zou je als ondernemer vol hebben ingezet op Facebook om daarmee jongeren te bereiken, dan zou je mer-ken dat ze al vertrokken zijn naar Instagram, of naar nog weer een andere plek. Lastig dus.

Sommige vernieuwingen zorgen ervoor dat oude verdienmodellen of producten ophouden te bestaan. Denk bijvoorbeeld aan de introductie van de Smart telefoon welke het gewone mobieltje van het straattoneel heeft doen wegvagen. Wie heeft er nog een CD speler? Vaak al vervangen voor een DVD speler. Wij hebben er thuis wel drie staan, maar ik realiseer mij nu dat we ze niet meer gebruiken. Meeveren met de markt, reageren op de vraag. Ja, goed natuurlijk. Maar stel je was een witgoedondernemer en je hebt jarenlang keurig alle vernieuwingen gevolgd, van platenspeler naar bandrecorder, tapedeck, cd speler en dvd speler. Dan nog werd je toch mooi verrast door streaming audio, dat zich geheel op internet afspeelt.

Wat te doen. Advies bij al deze razendsnelle ontwikkelingen is niet direct teveel op een paard te wedden. Niet voor de troepen uitlopen, maar naar buiten gaan. Wandelen, luisteren, kijken. En nadenken: hoe kan ik het gemakkelijker maken, effi cienter, goedkoper, of authentieker.

Snel of langzaam; alles spitst zich toe op het leveren van de juiste toegevoegde waarde.

GERKE WISPELWEY Ondernemer, MKB adviseur, strategie en businessplannen, accountancy, zakelijke mediation, meedenker. In het dagelijks leven is Gerke werkzaam als MKB adviseur en tevens commercieel directeur (DGA) bij Buro360 Adviseurs en Accountants. Reageren? Mail [email protected]. Kijk voor deze en alle andere columns op www.of.nl/de-specialisten.

In de uitzending op www.of.nl/of-tv geeft Gerke Wispelwey u handreikingen toegespitst op deze column.


O F ' S S P E C I A L I S T G E R K E W I S P E L W E Y

Hettie Kooistra: hard werken als God in Frankrijk

IN DE GEEST VAN JOHAN

‘Zuinigheid met vlijt, bouwt huizen als kastelen’, was de lijfspreuk van Johan Kooistra, de kleurrijke Leeuwarder ondernemer die met name

in de jaren zestig en zeventig goede zaken deed in de Leeuwarder binnenstad. Hij was onder andere eigenaar van beroemde zaken als Vijf Pennies, Kannenkijker en Mister Magoo. De ondernemer is zijn levensmotto behoorlijk trouw gebleven, want door het fi nanciële

succes werd hij op een dag kasteelheer in Frankrijk. Een ideale droom? Nou nee, dat niet. Want ieder huisje heeft zijn kruisje.

En een villa in Frankrijk geeft ontzettend veel voldoening en bijna net zo veel rompslomp.

4 0 O F 2 0 1 5 - 0 6

F R I E Z E N I N D E N V R E E M D E


Schoondochter Hettie nam het bedrijf met haar man Paul en zwager Stefan over. Op het terras van Villa Capricorne tekende Menno Bakker (iemand moest het doen) haar verhaal op.“Ik weet het nog als de dag van gisteren. Op 10 juli 2012 kregen we een telefoontje uit Collioure in Zuid Frankrijk (vlakbij de Spaanse grens, red.). Mijn schoonvader Johan was overleden aan kanker. Het bericht was een grote schok, want hij had ons nooit verteld dat hij ziek was; heeft het misschien ook lang willen ontkennen voor zichzelf. Hij woonde er in de schitterende Villa Capricorne, met uitzicht op zee. Hij verhuurde er appartementen, leefde zijn droom, maar door zijn ziekte en problemen met zijn vriendin is hij – zo weten wij nu – behoorlijk eenzaam gestorven.

Wij naar Frankrijk, naar het huis waar wij met onze kinderen jarenlang prachtige vakanties hadden doorgebracht. Nee, niet in de villa, want in het hoogseizoen werd die verhuurd; er moest ook nog steeds brood op de plank komen. Dus zaten wij in een caravan, op het terrein tussen

de mimosa-, laurier- en sinasappelbomen en allerlei kruiden. We douchten met een tuinslang en hadden een zelfgemaakt toilet. Heel avontuurlijk allemaal. Toen de kinderen groter werden wilden ze dichter bij de anderen zitten. Wij hadden het ook wel wat gehad met ons avontuur en wilden ook wel ietsje meer gezelligheid en comfort. Johan pakte zijn tractor en trok ons de heuvel op. We kwamen verstopt achter de garage te staan. We hadden nu uitzicht over de wijngaarden en de bergen. En we zaten naast het zwembad. Johan had in de loop der jaren ook een barretje gebouwd met een dansvloer erbij. Wij konden daar koken. Er zijn daar heel wat barbecues en feestjes geweest. Nog steeds trouwens. Een ontmoetingsplek voor jong en oud.

Johan is in Leeuwarden begonnen als ondernemer. Zijn eerste startgeld was een huis dat hij van zijn ouders erfde. Hij verkocht het en kocht een paar pandjes in de Leeuwarder binnenstad. Zijn lijfspreuk was ‘zuinigheid met

vlijt, bouwt huizen als kastelen’. Zo bouwde hij van alles op, onder andere diverse cafés. En: Johan bracht de toen moderne poëzie en jazz naar Leeuwarden. Harry en Joop Verbeke, Armand, Boudewijn de Groot, Johnny de Selfkicker, Simon Vinkenoog, dat soort namen. Hij was ondernemer pur sang. Creatief dus. Kan het niet linksom, dan gaan we rechtsom. Zo had hij niet een ‘Jazzcafé’ maar een ‘Jazzclub’. Een club mocht namelijk langer open blijven en dat betekende dus meer omzet.

Het huwelijk met Mieke liep helaas stuk en Johan – inmiddels vader van Paul – wilde weg, naar een warm land. Tijdens een zoektocht door Zuid Frankrijk vond hij deze Villa. Er zaten zwervers in. De eigenaar bleek een rijke Amerikaan te zijn. Zijn zoontje was in de omgeving van Collioure verongelukt en daarna waren ze er nooit meer geweest. Johan kocht de Villa. Hij ging er heen met zijn toenmalige vriendin Annette. Samen gingen ze aan de slag. Stefan werd daar in Frankrijk geboren. Alles deden ze bijna zelf want

Hettie Kooistra

‘Hij had ons nooit verteld dat

hij ziek was’

4 2 O F 2 0 1 5 - 0 6

dat spaarde geld uit. Een prachtige tijd, alleen liep zijn relatie met Annette helaas stuk.Paul en ik wilden jaren geleden zelf een bedrijf beginnen, aan de Dokkumer Ee, bij het Leeuwarder bos. Dat is toen niet door gegaan, maar de adviezen van Johan in die tijd ben ik nooit vergeten. Een unieke plek is alles, zei hij. Als je dan zorgt dat je gastvrij bent komt iedereen wel bij je en hoef je niet te investeren in het uiterlijk. Teveel mensen kopen een groot huis en willen het vervolgens direct perfect maken. Daar gaan ze aan kapot. Tweede advies: maak nooit schulden. En: zorg dat je qua verhuur niet te duur bent. Beter volzitten dan leegstand hebben. En natuurlijk: volg je hart.

Dat we uiteindelijk de droom van Johan over moesten nemen kwam zoals gezegd toch als een donderslag bij heldere hemel. Die man dacht dat hij honderd zou worden. En op een of andere manier dachten wij dat ook. Toen we na het schokkende overlijdensbericht van Johan in Collioure aankwamen was de Villa vol met gasten. Het was hoogseizoen en iedereen

was lekker aan het genieten. We hadden op dat moment geen keuze. We moesten snel handelen en besloten het bedrijf voort te zetten. Dat lijkt een logische keuze, maar je leven gaat over de kop. Bovendien had Johan zijn eigen stijl; open, enthousiast, commercieel, maar ook ongestructureerd, impulsief; soms slordig. Heel veel was niet vastgelegd; je stapt in een totaal onbekende wereld. Johans’ zonen Paul, Stefan en ik stonden voor de keuze: de Villa verkopen of Johan zijn levenswerk voortzetten. Dat laatste werd onze keuze. Stefan zegde zijn baan in Frankrijk op en ging in de Villa wonen. Hij deed de ‘Franse rompslomp’ en wij regelden alles in Nederland. Ineens waren we ondernemers. We moesten alles, maar dan ook alles uitzoeken. Gelukkig waren er veel vrienden en bekenden die ons iets konden vertellen. Over de waterput, de druk van de pomp, brandrisico’s, veiligheid, regels en wetten. Het werd een tijd van uitzoeken, notarissen, advocaten, accountants, taxateurs, verzekeringsmensen, banken, successierechten, noem maar op.

Het blijft wel wat aan ons knagen dat Johan een rotperiode moet hebben gehad aan het einde van zijn leven. We hadden een goede band; waarom heeft hij ons nooit deelgenoot gemaakt? Er was toen een vriendin, die na zijn dood op een vervelende doorzichtige manier probeerde te profi teren. Dat vonden we zorgelijk. Het zou kunnen dat Johan toen hij doodziek in bed lag wel om ons heeft gevraagd, maar dat het ons nooit heeft bereikt. We weten het niet; het is speculeren, maar het is een vervelend gevoel.

We zijn nu bijna 3 jaar verder en we bouwen het stapje voor stapje op. We maken geen schulden en doen niet alles tegelijk. Dan moet die nieuwe website maar even wachten. In die zin leven we trouw volgens de ondernemerswetten van Johan, die ons leerde dat een goede locatie en gastvrijheid de essentie is. En tja, kijk eens om je heen. Deze plek is absoluut uniek. Als je van hard werken houdt kun je hier leven als God in Frankrijk.” www.capcollioure.com

Voor de rubriek Friezen in den Vreemde zoekt OF al jaren contact met Friese ondernemers in het buitenland. We roepen ondernemers op hun ervaringen te delen. Van emigratie tot tweedaagse zakenreis; van export tot inspirerende vakantie die weer nieuwe ideeën gaf voor het werk; álle buitenlandse ervaringen zijn voor onze lezers interessant. Interesse? Mail de redactie: [email protected].

Johan Kooistra (links), met zoons


W 2 N E N G I N E E R SF R I E Z E N I N D E N V R E E M D E

Onafhankelijk intermediair inbedrijfsfinancieringen

Financieringsbegeleiding

Crowdfunding

Vastgoedfinancieringen

Herstructurering van jouw financieringen

Bedrijfsovernames

Zwaar weer begeleiding

Kijk voor meer informatie op www.eijgenfinance.nl

Gevestigd in: Joure, Sneek, Franeker & St. AnnaparochieT. 0513 - 41 46 00E. [email protected]

Eind 2015 ook in Leeuwarden

www.parsec.nl058-2954800

Wie vertrouwt uuw administratie toe?

OF Duurzaam 2015 | www.of.nl | 06

Friesland koploper circulaire economie

Het sluiten van de ketens

HOE DE AFSLUITDIJK VERRIJKT MOET WORDEN MET DE VISMIGRATIERIVIER

DE ESTAFETTEWINKEL IN HARLINGEN BELEEFT ZIJN WEDERGEBOORTE

ELFSTEDENHAL EN DIJKSTRA DRAISMA: VIJFENTWINTIG JAAR SAMENWERKEN

Als ondernemer hebt u te maken met subsidies. Interessant, maar ook verwarrend, want waar hebt u nu recht op en waarom? Subsidieadviesbureau Subvention biedt daarom duidelijkheid in welke bijdragen u kunt krijgen en hoe u dit kunt realiseren. Kort samengevat informeren wij onze klanten over subsidiemogelijkheden, vragen we de subsidies voor hen aan, en verzorgen we het gehele administratieve natraject.

www.subvention.nl

‘Net dat beetje extra dankzij subsidie.’

Tal van subsidiemogelijkheden beschikbaar

Loopt u geen subsidie mis?Er zijn tal van mogelijkheden voor subsidie, bijvoorbeeld voor:Ÿ duurzame energie (zon, wind & biomassa)Ÿ energiebesparing (gebouwen & processen)Ÿ innovatieŸ investeringen in duurzame

gebouwkeurmerken (GPR & BREEAM)Ÿ hrm subsidies (duurzame inzetbaarheid)

4 7 O F 2 0 1 5 - 0 6

K O R T N I E U W S

L E E S O F M A G A Z I N E O O K O N L I N E V I A W W W . O F . N L E N V O L G O N S V I A , E N .

57

59

60

63

50

50 Kort nieuws

52 Friesland koploper circulaire economie

57 Hoe de Afsluitdijk verrijkt moet worden met de Vismigratierivier

59 De Estafettewinkel in Harlingen beleeft zijn wedergeboorte

60 Koninklijke Damstra zet hoog in op duurzaam ondernemen

63 Elfstedenhal en Dijkstra Draisma: vijfentwintig jaar samenwerken

IN DIT KATERN

I N H O U D

Als het aan Greenpeace ligt, schakelt de wereld in 2050 defi nitief en volledig over op het gebruik van duurzame energie. De milieuvereniging ondersteunt deze claim met 'Energy Revolution - a sustainable world energy outlook'. Volgens Greenpeace zorgt de klimaatverandering ervoor dat een overstap

naar groene energie niet alleen wenselijk, maar ook noodzakelijk is. De uitstoot van CO2 moet drastisch worden verlaagd en met het scenario van Greenpeace moet de wereld in 2050 volledig afgestapt kunnen zijn van het gebruik van fossiele brandstoff en. Om dit te kunnen bereiken moeten er internationale afspraken

gemaakt worden over het verlagen van de uitstoot voor 2020, bindende afspraken over de uitstootbeperkingen tot aan 2050 en moeten subsidiemaatregelen verdwijnen die fossiele brandstoff en een voordeel geven boven duurzame alternatieven.

2,5 miljard lege batterijen ingezameldIn de afgelopen 20 jaar heeft Nederland maar liefst 2,5 miljard lege batterijen ingezameld. Dat is het resultaat van het feit dat negen van de tien batterijen apart worden ingezameld. Een gemiddelde Nederlander koopt 22 batterijen per jaar en deze zijn in allerlei huishoudelijke apparaten terug te vinden. Dit klein chemisch afval wordt verzameld via milieuboxen, de milieustraat of inzamelpunten bij winkels en supermarkten, waarna ze terecht komen bij het recycle- en sorteercentrum in Lelystad. Overigens wordt nog altijd één op de tien batterijen in de prullenbak gegooid.

KONINKLIJK BEZOEK VOOR FRIESLANDCAMPINA

Workum mocht zich op 9 september verheugen op de komst van koningin Máxima, die een bezoek bracht aan de productielocaties voor kaas en wei, bij FrieslandCampina. Dit bedrijf was vorig jaar de winnaar van de Koning Willem I Prijs. Deze prijs onderscheidt duurzaamheid en innovatieve kracht bij bedrijven en deze kwaliteiten zijn ruimschoots aanwezig bij FrieslandCampina. De koningin sprak onder andere met de familie Stokman, die met hun melkveehouderij 300 koeien op duurzame wijze houden. Er werd gesproken over duurzaamheid, biodiversiteit en de opheffi ng van de melkquota binnen de EU.

De wereld om ons heen verandert razendsnel. Ook de wereld van de bouw. Met de 3D printworkshop voor bouwstudenten van ROC Friese Poort Sneek wil Centrum Duurzaam leerlingen op een praktische manier laten werken met 3D tekenen en 3D printers. 3D tekenen vraagt van studenten om te visualiseren en onderzoekend te denken aldus Aan Kootstra van Frysklab. Zestien bouwstudenten van Sneek liepen in wedstrijdvorm de verschillende fasen van het 3D printproces door: van idee naar digitaal ontwerp, en daarop volgt de productie - en testfase.

POWERFIELD SPREEKT MET

Arubaanse Minister-presidentMike Mena, de Minister-president van Aruba, bracht van 16 tot en met 21 september een werkbezoek aan Nederland, om te spreken over het gebruik van hernieuwbare energie. Hierbij bracht hij onder andere een bezoek aan PowerField, het bedrijf uit Dokkum dat velden met zonnepanelen levert. PowerField heeft een historie met het Antilliaanse eiland en nu Aruba uiterlijk in 2020 het gebruik van fossiele brandstoff en wil vervangen voor hernieuwbare energie, was een gesprek met de heren Van der Wal en Jellema dan ook een belangrijk onderdeel van de agenda. Na het Nederlandse bezoek vertrok Eman naar New York, om daar met premier Mark Rutte deel te nemen aan de vergadering van de Verenigde Naties.

GREENPEACE ZET IN OP GROENE WERELD PER 2050

3D printen VOOR BOUWSTUDENTEN ROC FRIESE POORT SNEEK

4 8 O F 2 0 1 5 - 0 6

Ruim 50 belangstellenden kwamen dinsdag 15 september 2015 naar de Duurzaam Doen Lezing van ROC Friese Poort Centrum Duurzaam. De lezing stond in het teken van het delen van technische kennis over energiebesparingsmogelijkheden met verschillende warmtesystemen. Installateurs, bouwbedrijven, vertegenwoordigers van diverse onderwijsinstellingen, mbo-studenten en –docenten, verkregen nieuwe inzichten over de verschillende mogelijkheden van besparen met warmtesystemen. Johan van Putten van JAGA en Erik Olden van IMI Heimeier waren de gastsprekers.

SPORTS & FUN IN FLEVONICEEen kleine blik over de provinciegrenzen leert ons dat de transitie van Flevonice van winterse ijsbaan naar Sports & Funpark compleet is. In Biddinghuizen kunnen actieve gezinnen en bedrijven nu terecht om hun hart op te halen. Eind 2013 werd Flevonice overgenomen en maakte het een nieuwe start. Het plan was om er een park van te maken dat niet alleen vertier biedt in de winter, maar het gehele jaar door. En zo ontstond en Sports & Funpark, met het het Obstacle Parcours en Aquapark als de voornaamste publiekstrekkers. Duurzaamheid speelt ook bij de bouw van dit park een grote rol; het doel is om binnen twee tot drie jaar volledig CO2-neutraal te worden. Hiervoor worden onder andere zonnepanelen geïnstalleerd.

GROU KOERSTDUURZAAMOp zaterdag 10 oktober is het Aquaverium in Grou het toneel van de beurs 'Grou koerst duurzaam'. Hier presenteert een groot aantal lokale ondernemers, organisaties en initiatieven hun activiteiten op het gebied van een duurzame samenleving. De vele sprekers hebben alle-maal hun sporen verdiend op het gebied van duurzaam ondernemen en de beurs wordt geopend door Lutz Jacobi. Isabelle Diks ontvangt de prijs voor de meest duurzame ondernemer van Grou.

De engineering van de houtconstructie die de 400-meterbaan van de nieuwe Elfstedenhal overspant, is verzorgd door STEP Engineering. Onderscheidend is de hoge mate van prefabricage, waardoor een snelle assemblage van de houten draagconstructie in slechts zes dagen mogelijk was. Directeur STEP Engineering Tjalling Postma: “De door ons uitgevoerde engineering, berekening en modellering, met behulp van onze 3D-CAD programma-tuur maakt dit mogelijk. Het vereist een 100% kloppend ontwerp; van de modellering en detaillering van de houten spanten tot en met de details van de stalen

verbindingsmiddelen. Het 3D model vormt de directe basis voor de productie van de spanten. Vervolgens kan de montage ade-quaat, snel en foutloos verlopen. Met de huidige 3D-technieken en de zogenaamde BIM-werkmethode is echt waanzinnig veel mogelijk. Het voorkomt faalkosten en faaltijd in de uitvoeringsfase. Daar kunnen de opdrachtgever en de gezamenlijke leveranciers alleen maar gelukkig van worden.” Naast de bouwkundige en civiele engineering is STEP Engineering actief op het gebied van projecten constructie-management en multi-disciplinaire engineering in de industrie.

Energie besparen met verschillende warmtesystemen

STEP ENGINEERING: ‘Er is waanzinnig veel mogelijk’


K O R T N I E U W S

Duurzame banenAnnie Schreijer Pierik maakt zich als europarlementariër (vanuit het CDA maakt ze deel uit van de EVP-fractie) hard voor de circulaire economie. “Daar is alle reden voor. Want welke aarde laten we achter voor onze kinderen? Het draait allemaal om goed rentmeesterschap”, aldus Annie Schreijer Pierik. “We krijgen in 2050 te maken met een

groot gebrek aan grondstoff en, daar staan we te weinig bij stil. We kunnen veel meer doen. En vergeet niet, het biedt ons prachtige kansen, we kunnen bijvoorbeeld heel veel duurzame banen gaan scheppen.”

NicheFriesland heeft zich de afgelopen jaren in een koploperpositie gemanoeuvreerd, constateert

ze: “Van de Provincie Fryslân is ook in Brussel bekend dat men al een tijdje nadenkt over hoe de economie kan worden omgevormd tot een circulaire economie. Wat opvalt is dat er strategisch wordt nagedacht over hoe er samen met het bedrijfsleven verder kan worden gebouwd. Dit is een voorbeeld voor veel andere regio's, Friesland heeft hier een niche mee in handen.”

Lijnen kort“Ik ben er tige wiis mei, dat we er in deze regio in geslaagd zijn om een heel brede coalitie te vormen, die samen wil werken aan een circulair Fryslân”, zegt de PAL Groen Links wethouder Isabelle Diks. “In Fryslân zijn de lijnen kort, waardoor bedrijven, maatschappelijke partners, overheden en onderwijs elkaar snel kunnen vinden. Dit legt een

FRIESLAND KOPLOPER CIRCULAIRE ECONOMIE

Het sluiten van de ketensWe weten het allemaal: het kan zo niet langer. De grondstoff en raken op terwijl de wereldbevolking gestaag toeneemt. We zijn de afgelopen 100 jaar hard bezig geweest om de aarde uit te putten. Om het tij te keren is een transitie nodig van een lineaire economie naar een circulaire economie. In juli nam het Europees parlement een rapport aan waarin zij ambitieuze eisen stelt. Friesland valt op in Brusselse kringen, zo blijkt: Friesland is namelijk koploper op het gebied van de circulaire economie. Binnen het platform Circulair Fryslân slaan Provincie, gemeenten en bedrijfsleven de handen ineen om de materiaalketens te sluiten. OF sprak erover met Annie Schreijer Pierik (europarlementariër voor het CDA), John Vernooij (directeur van Omrin) en Isabelle Diks (wethouder Leeuwarden).

5 0 O F 2 0 1 5 - 0 6

sterk fundament onder de verdere ontwikkeling door verschillende ketens op een slimme manier te sluiten. Zo werken we aan extra werkgelegenheid, een beter milieu én versterking van de economie in Fryslân.”

SamenwerkingJohn Vernooij, directeur van afvalverwerker Omrin, staat in het Friese bekend als voortrekker van de circulaire economie. In 2012 kwam de circulaire economie bij Omrin hoog op de agenda te staan: “De gemeenten zijn onze aandeelhouders. Een keer in de vier jaar stellen we onze strategie vast. In 2012 hebben we de missie uitgesproken dat we kringlopen willen sluiten.” Alles draait daarbij

om samenwerking, aldus Vernooij: “We maken allemaal deel uit van de keten en je hebt elkaar nodig. Een voorbeeld: wanneer je, zoals wij, biogas uit afval maakt dat als brandstof voor auto’s dient, zul je ook autofabrikanten moeten vinden die auto’s geschikt willen maken voor die brandstof, je hebt tankstations nodig waar automobilisten kunnen tanken, daarnaast moet het gasnet geschikt gemaakt worden voor jouw product. Het moet allemaal kloppen. Inmiddels rijdt 50% van onze eigen wagens op dit biogas.”

Senseo-apparaatAfval inzetten als grondstof en daarvan nieuwe producten maken, het is een mooie en inspirerende

ambitie. Vernooij: “Zo is Philips momenteel bezig om een Senseo-apparaat te ontwikkelen dat volledig geproduceerd wordt uit afvalmateriaal. Natuurlijk krijg je in dat proces te maken met de eisen van klanten. De consument wil best gerecycelde producten kopen, maar wel graag van eenzelfde kwaliteit als het conventionele apparaat en liefst niet duurder. Dat is een belangrijke uitdaging waarvoor we staan.”

ExperimenteerruimteInnoveren gaat met vallen en opstaan: je moet fouten kunnen maken. Om die reden pleit Vernooij voor een experimenteerruimte: “We

betreden een nieuw terrein, we hebben ruimte nodig om dingen uit te proberen. Ik zou het fantastisch vinden als Friesland de status van experimenteerruimte zou krijgen. Europa is op zoek naar praktijkvoorbeelden, en vindt deze bij ons. Wanneer we meer ruimte krijgen, kunnen we nog veel meer bereiken, en veel sneller. Maar die ruimte moet je creëren, en daar hoort een soepele regelgeving bij.”

“Als er wettelijke regelingen zijn - want het gaat hier veelal om landelijke wetgeving of Europese regels-, die de ontwikkeling van een circulair Fryslân belemmeren of in de weg staan, dan zal ik zeker mijn best doen om ook in Den

FRIESLAND KOPLOPER CIRCULAIRE ECONOMIE

Het sluiten van de ketens


C I R C U L A I R E E C O N O M I E

'Innovatie zorgt voor nieuwe situaties waar

de regelgeving nog niet op toegerust is'

Annie Schreijer Pierik

Haag duidelijk te maken dat het anders moet”, reageert Isabelle Diks. “Tenslotte zet ook het kabinet sterk in op een circulair Nederland en bij die ontwikkeling is Fryslân hard nodig! Ook in Leeuwarden zijn we overigens heel praktisch bezig met de circulaire economie. Zo staat de aanleg van een circulair fi etspad door stadspark Prinsentuin op de agenda. Niet voor niets is het lectoraat Circular Plastics

in Leeuwarden bij de NHL gevestigd.”

Knellende regelgevingRegelgeving kan inderdaad knellend werken, constateert ook Schreijer Pierik: “Innovatie zorgt voor nieuwe situaties waar de regelgeving nog niet op toegerust is. Ik pleit ervoor om, als er goede redenen voor zijn, soepeler met regelgeving om te gaan.” Nieuwe situaties vragen om nieuwe

regelgeving, maar verandering van regelgeving moet ingebed worden in een zorgvuldig proces, aldus Schreijer Pierik: “In Brussel heb ik op een aantal belangrijke punten ingezet. Het is bijvoorbeeld van belang dat we in Brussel, voor we nieuwe regels gaan maken, eerst goed gaan kijken naar hoe we al bestaande wetgeving kunnen verbeteren of welke wetten er beter moeten worden gehandhaafd.”In Friesland zijn inmiddels

belangrijke eerste stappen gezet, zegt Vernooij: “Maar, dit is pas het begin. Het zou heel goed zijn wanneer steeds meer ondernemers een project in het kader van de circulaire economie zouden adopteren. Begin maar met het laaghangend fruit, de dingen die op wat kortere termijn haalbaar zijn. Je kunt op die manier met elkaar al heel veel doen.”

5 2 O F 2 0 1 5 - 0 6

Annie Schreijer PierikPolitica (CDA) en europarlemen tariër voor de EVP-fractie.Geboren17 februari 1953 te Diepenheim.FunctieCDA-Europarlementariër, lid van de EVP fractie in het Europees Parlement.InspiratiebronDe Bijbel, geloof.

John VernooijAlgemeen directeur bij Omrin.Geboortedatum6 april 1968 te Houten.InspiratiebronNatuur, kinderen.

Ambities van EuropaHet zijn stevige ambities die Europa zichzelf stelt. Zo ligt daar de doelstelling om in 2030 tot 30% meer zogenaamde ‘hulpbronneneffi ciëntie’ te komen. Ook moet de absolute consumptie van grondstoff en in 2050 teruggebracht zijn naar een volledig duurzaam niveau. De centrale eisen van het rapport zijn: bindende doelstellingen voor afvalvermindering, een verbod op het verbranden van recyclebaar en biologisch afval, een doelstelling voor effi ciënter gebruik van grondstoff en en strengere eisen aan het ontwerp van producten.

Isabelle DiksWethouder Duurzame ontwikkeling in Leeuwarden.Geboortedatum25 juli 1965 te Heerlen.FunctieWethouder Duurzame ontwikkeling in Leeuwarden.InspiratiebronMadeleine Albright.



‘Technologische innovatie biedt uitdagingen en kansen’Het woningbestand van woningcorporatie Elkien uit Friesland krijgt de komende tijd een fl inke upgrade. De komende 15 jaar moet een groot deel van het bestand energieneutraal worden. Het besluit hangt samen met de uitgesproken ambitie van Elkien om het vastgoed dat onder haar beheer valt op een circulaire manier te verduurzamen. Alex Bonnema, directeur van Elkien: “Dat betekent dat we onze bedrijfsvoering op het gebied van bouwen en energie, maar ook op het gebied van zorg, een duurzaam karakter willen geven.”

Bouwmateriaal uit restafvalDe uitdaging is om energieneutraal en circulair bouwen te combineren met betaalbaar wonen, aldus Bonnema. “Van belang is daarbij om de verbinding aan te gaan. Denk aan bouwondernemingen en installatiebedrijven.” Daarbij staan duurzaamheid en innovatie centraal: “Met het gas in Groningen houdt het nu snel op. Het betekent dat we serieus werk moeten maken van het inzetten van duurzame brandstoff en. Niet alleen in nieuwbouw, maar ook in de bestaande bouw. Daarnaast willen we, in het bouwproces, graag gebruik gaan maken van producten die geproduceerd zijn van restafval. Denk aan plaatmateriaal of isolatiemateriaal.”

Watertechnologie en zonne-energieDaarnaast legt Elkien de focus op duurzame zorg: “Door vergrijzing en ontgroening verandert de bevolkingssamenstelling. Door ICT te integreren in de woning kun je mensen langduriger zorg blijven aanbieden.” Kansen voor Friesland liggen volgens Bonnema met name op het gebied van innovatieve technologie: “Wat we nu in Friesland doen met watertechnologie kunnen we wellicht ook met zonne-energie. Dit zijn de uitdagingen waar we voor staan, die bovendien voor veel nieuwe werkgelegenheid kunnen zorgen.”

Circulaire Economie:

een rondje langs de velden

Alex BonnemaDirecteur-bestuurder Elkien.Geboren17 juni 1968 te Mûnein.InspiratiebronEckart Wintzen en Elon Musk.

Alex Bonnema, directeur-bestuurder van woningcorporatie Elkien

5 4 O F 2 0 1 5 - 0 6

‘We moeten naar regionale economieën’ In 1997 begon Inverko met het verhandelen van kunststof. “Maar we zagen al vrij snel in dat het belangrijk is om zelf waarde te creëren door middel van eigen recyling”, aldus directeur Henk Alssema. “Vanuit die gedachte zijn we sinds 2000 begonnen met het fysieke recyclen. Van plastic afval-stromen maken we in eigen beheer kratten en buizen. Daarbij zetten we laagwaardig materiaal om tot hoogwaardige grondstoff en, deze grondstoff en worden ingezet om producten te maken die weer aan gemeentes en burgers geleverd wor-den. Te denken valt hierbij aan af-valcontainers, lantaarnpalen etc. In 2013 zijn we naar de Amsterdamse

eff ectenbeurs gegaan om invulling te geven aan onze groeiambitie in de circulaire economie.”

Sterke ketensamenwerkingZijn bedrijfsvoering sluit naadloos aan op het concept van de circu-laire economie. Friesland dankt haar huidige koploperpositie aan het vermogen om dwarsverbanden aan te gaan, aldus Alssema: “De ketensamenwerking is hier heel sterk. Dankzij de koppositie heeft Friesland inmiddels 12 icoonpro-jecten tot stand gebracht. Zoiets bereik je natuurlijk niet vanzelf, je hebt mensen nodig die inspireren. Zo kun je John Vernooij in Fries-land wel de gangmaker noemen, hij weet de verschillende partijen met elkaar te verbinden.”

NoodzaakOm de circulaire economie gestalte te geven moeten we inzetten op regionale economieën, zegt Alssema: “Afval uit de regio moeten we in die regio verwerken ten behoeve van die regio. Door dit met elkaar te realiseren kun je de regionale economie enorm stimuleren.” De noodzaak om te veranderen en te innoveren staat als een paal boven water en de politiek zou ons daarmee kunnen helpen, vindt hij. Niet alleen met subsidies, maar ook door bindende regelgeving en door bij-voorbeeld als launching customer te fungeren. Dat heb je nodig om echte veranderingen tot stand te brengen.”

Henk AllsemaDirecteur Inverko.Geboren14 juni 1968 te Groningen.InspiratiebronDeze prachtige aarde en de mensen die daarop leven.

Henk Alssema, directeur van Inverko

‘We zoeken de verbinding met natuur en gezondheid’Wat heeft een zorgverzekeraar met de circulaire economie te maken? “We zoeken de verbinding met groen en gezondheid, zo steunen we veel groene zorginitiatieven en natuurorganisaties.”, aldus Ingrid Wiechers, directeur van De Friesland Zorgverzekeraar. “Er is wat ons betreft is er ook een link tussen de circulaire economie en groen en gezondheid.” De Friesland neemt zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid en werkt samen met talrijke partners, aldus Wiechers: ”Het delen van informatie en kennis brengt iedereen verder, bij innovatie, duurzaamheid en ook het groen. En duurzaamheid betekent ook dat we de zorg betaalbaar willen houden voor onze kinderen en kleinkinderen.”

PreventieZo is Omrin een belangrijke relatie, vertelt Wiechers: “De meeste werknemers zijn collectief bij ons verzekerd. We zetten ons als partner in voor de gezondheid en de duurzame inzetbaarheid van de werknemers. Inzetten op preventie is daarbij cruciaal. Dat gaat verder dan traplopen. Denk bijvoorbeeld aan cursussen mindfullness, informatie over voeding en stimuleren tot meer bewegen. Preventie is ook een belangrijke drijfveer voor het faciliteren van gymles van 30.000 basisschoolleerlingen waarbij een vakleerkracht betrokken wordt. Dit doen we samen met de gemeentes en Sport Fryslân.“

Aantal voetstappenOok intern wordt actief ingezet op gezondheid en duurzaamheid: ”Er loopt momenteel een pilot waarbij we elkaar via een ‘wearable’ en een

app stimuleren om gezonder te leven. Het gaat om het delen van bijvoorbeeld het aantal voetstappen dat we op een dag afl eggen of ons slaap- en voedingspatroon. Het is heel stimulerend en ontzettend leuk. De kennis en ervaring die we opdoen met de pilot kunnen we inzetten bij werknemers van onze zakelijke klanten, die collectief bij ons verzekerd zijn.”

Gefrituurde sprinkhanenIn het callcenter van De Friesland, waar in piekperiodes veel uitzend-krachten werken, hebben de energiedrank en de Mars inmiddels plaatsgemaakt voor gefrituurde sprinkhanen en smoothies. Wiechers: “Jonge mensen laten zich gemakkelijk uitdagen, daar spelen wij graag op in. Op deze manier kunnen ze ook echt ervaren wat gezonde en duurzame voeding met hen doet.“

Ingrid WiechersDirecteur Klant en Commercie van De Friesland Zorg verzekeraar.Geboren19 april1969 te Dwingeloo.InspiratiebronDe seizoenen, waarvan vooral de lente (zon) en onze kids als zijnde volgende generatie.

Ingrid Wiechers directeur De Friesland Zorgverzekeraar



‘Technische ontwikkeling loopt voor op regelgeving’Ze vertegenwoordigt Noord Neder-land voor de SNN in Den Haag en in Brussel. “We volgen de regelge-ving en fi nancieringsmogelijkheden in Brussel en Den Haag nauwgezet, we ontsluiten netwerken brengen de regio onder de aandacht en pro-beren haar kansen te vergroten. De circulaire economie is momenteel een belangrijk thema in Brussel, en daar proberen wij de Noord-Neder-landse aanpak onder de aandacht te brengen.”

Delen van kennisDe unieke aanpak van Fryslân, kan in Brussel op veel bijval rekenen, aldus Willemsma: “Hier worden

horizontale verbindingen gelegd. Wanneer Elkien haar woningen circulair gemaakt heeft, levert dat kennis op voor andere sectoren. Dat is uniek. Die aanpak brengen wij onder de aandacht in Brussel. Daar kan de Europese Commissie haar voordeel mee doen. Dus pleiten wij voor experimenteerruimte om de ontwikkelingen van Circulair Fryslân mogelijk te maken.”

Verandering van regelgevingInnoverende partijen lopen vaak tegen bestaande regelgeving aan. En die is vaak afkomstig uit Brussel. Willemsma: “De technologie loopt nu eenmaal altijd voor op de regelge-ving. Dat bestaande regelgeving kan knellen is een logisch gevolg.

Afvalvrij en duurzaam produceren betekent in veel gevallen dat je je productieproces op nieuwe leest vormgeeft. Daar hoort ook ruimte in regelgeving bij. Afval mag in sommige gevallen niet als grondstof worden gebruikt. Het vergt goede voorbeelden om de bezwaren die dat in de weg staan weg te nemen.”

Maar dat innovatie om aanpassing van regelgeving vraagt is duidelijk, aldus Willemsma: ”Zorgvuldigheid staat daarbij voorop, circulair gaat sa-men met duurzaam en zorg voor het milieu. Laten zien dat de projecten van Circulair Fryslân dat evenwicht weet te bewerkstelligen kan tot voor-beeld voor heel Europa dienen.”

Tytsy WillemsmaAdviseur Public Aff airs bij SNN in Den Haag en Brussel.Geboren15 februari 1971 te Stiens.InspiratiebronVrijdenkers.

Tytsy Willemsma, vertegenwoordiger van SNN

‘Het moet tussen de oren van mensen gaan zitten’Ekwadraat initieert, ontwikkelt en begeleidt projecten op het gebied van duurzame energie en energiebe-sparing. Van Globaliseren moeten we overstappen op Glokaliseren, vindt operationeel directeur Gerke Draaistra.”We moeten met grondstoff en, voedsel, en olie geen grote afstanden afl eggen. Het is ook helemaal niet duurzaam om biomassa over de hele wereld te transporteren.” Lokaal produceren en lokaal consumeren, dat moet de insteek zijn.

Daarvoor is verdieping en bewust-wording nodig: ”We weten niet meer wat energie is. We steken de

stekker in het stopcontact en dan moet het apparaat het doen. Je ziet die houding veranderen zodra mensen zonnepanelen op hun dak hebben liggen. Dan gaat het ineens over het aantal kilowatt uren en hoe je kunt besparen.”

Energie-adviseursEkwadraat heeft zo’n 30 mensen in dienst. Maar het zijn zeker niet alleen maar techneuten. Draaistra: “Ons werk gaat verder dan technolo-gie. Elke bouwer kan een goede schil bouwen. Maar het moet ook tussen de oren van mensen gaan zitten. Binnen het concept van Wijkbedrijf Bilgaard (het project won de Her-man Wijff elsprijs, red.) hebben wij de energie-adviseur geïntroduceerd.

Het zijn mensen uit de kaartenbak die in de wijk wonen, opgeleid zijn en ook betaald worden. Zij infor-meren en adviseren hun eigen buren over energiezuinig gedrag.”

PolitiekDe lage prijs voor fossiele energie en de buitengewoon invloedrijke lobby van haar producenten vormen nog steeds een bottleneck voor duurzame innovaties, aldus Draaistra: “Dat maakt het lastig om duurzaamheid rendabel te maken. Voeg daarbij de neiging tot kortetermijnden-ken vanuit het politiek bestuur en de zaak zit op slot. Willen we de doelstellingen van Kyoto halen dan zal de politiek toch echt in beweging moeten komen.”

Gerke DraaistraOperationeel directeur Ekwadraat.Geboren16 januari 1965 te Harkema Opeinde.InspiratiebronWubbo Ockels, Jan Terlouw en Simon Sinek.

Gerke Draaistra, operationeel directeur bij Ekwadraat

5 6 O F 2 0 1 5 - 0 6


Met de kennis van nuArjan Berkhuysen is directeur van de Waddenvereniging en als initiatief-nemer betrokken bij het plan van de Vismigratierivier. Deze rivier moet het mogelijk maken voor de vissen om geleidelijk over te gaan van zout naar zoet water en andersom. “De Afsluitdijk is een icoon voor Nederlandse waterbouwkunde, maar tachtig jaar na de bouw wil je laten zien waar je goed in bent”, vertelt hij. “Met de kennis van nu, was de Afsluitdijk destijds heel anders gebouwd, met oog voor natuur. Zo kwamen we met het idee om nu de verbinding tussen het IJsselmeer en de Waddenzee te herstellen. Vissen moeten weer heen en weer kunnen trekken via een geleidelijke overgang tussen zoet en zout. Dat is wereldwijd uniek en daarmee een visitekaartje voor onze waterbou-wers."

HoofdbrekersHet plan bracht nogal wat hoofdbrekers met zich mee, want veel vissen kunnen niet tegen een abrupte overgang en het water in het IJsselmeer mag niet zout worden. "Ja, het was behoorlijk ingewik-keld”, aldus Berkhuysen. “Toen we begonnen hadden we nog geen idee en dus haalden we er een grote groep experts bij. Het Blauwe Hart, De Vereniging van Vaste Vistuigvissers Noord, Sportvisserij Nederland en It Fryske Gea, allemaal kwamen ze bij elkaar en kwamen ze tot een ontwerp. De Postcodeloterij geloofde vervolgens in dit project en zorgde voor een startfi nancie-ring van twee miljoen euro.” Nu is het project ondergebracht bij De Nieuwe Afsluitdijk. Regionale overheden werken hierin samen om de innovatieve plannen op en rond de Afsluitdijk te realiseren.

De rivier als trekpleiserDe Vismigratierivier zou een mooie, ecologische stap zijn voor het gebied rondom de Afsluitdijk, maar de initiële insteek ging veel verder dan dat. “Het moet een voorbeeld worden van hoe je iets ecologisch beter kan doen, maar het moet ook een podium zijn voor innovatieve waterbouw. Daarbij moet het ook beleefbaar worden, men moet de vis-sentrek ook echt kunnen zien. Mijn droom is eigenlijk dat men speciaal naar de Afsluitdijk gaat reizen om de trek van bepaalde vissoorten met ei-gen ogen te kunnen aanschouwen.”

Vele vadersHet plan kan rekenen op veel en-thousiasme van betrokkenen, maar moet nog wel defi nitief worden. Berkhuysen verwacht echter niet dat dit nog veel barrières gaat opwerpen. “De fi nanciering is ongeveer voor

tweederde rond”, zegt hij. “Het ontwerp is in grote lijnen bepaald en Rijkswaterstaat houdt er al rekening mee dat we rond 2018 al beginnen met de bouw. We zijn dus al heel ver en daar mogen we dan ook zeer trots op zijn. Alle betrokken partijen hebben ervoor gezorgd dat dit pro-ject inmiddels vele ‘vaders’ heeft en dat het allang niet meer alleen van ons uit komt. Deze Vismigratierivier wordt van ons allemaal.”

Hoe de Afsluitdijk verrijkt moet worden met de Vismigratierivier

Vismigratie als trekpleisterDe Afsluitdijk is hét icoon van de Nederlandse Deltawerken. Al tachtig jaar is deze scheidslijn tussen de Waddenzee en het IJsselmeer een voorbeeld van wat er in Nederland mogelijk is als er geknokt moet worden tegen het water. Deze scheidslijn heeft echter wel een drastisch gevolg gehad voor de vissen in de voormalige Zuiderzee en Waddenzee; zoet en zout water bieden nou eenmaal twee verschillende leefgebieden. De Vismigratierivier moet hier een uitkomst in bieden.

Arjan BerkhuysenGeboren 1 augustus 1969 te Delfzijl.Hobby’sIk hou van strandzeilen op Terschelling, waar ik woon, en het Wad opgaan. Dan meet ik met eilanders bijvoorbeeld visstanden met een ouderwetse takkenfuik. Dat is mijn passie.”www.vismigratierivier.nl


N I E U W E A F S L U I T D I J K

ICT-oplossingen moeten uw bedrijfsvoering eenvoudiger, rendabeler, efficiënter en plezieriger maken. En dat is precies wat wij op een persoonlijke manier voor u realiseren. Het resultaat? ICT waar u gemak van heeft en waar u blind op kunt vertrouwen. Onze partnersKwaliteit is de basis voor continuïteit. Daarom werkt Arrix uitsluitend met A-merken en partners die zich in de praktijk hebben bewezen. Samen met deze partners realiseren wij voor u vlekkeloos werkende ICT-oplossingen.

Arrix geeft vertrouwen

| Heideanjer 2 | Drachten | 0512 - 543 221

www.arrix.nl

15063381-1_ARRIX_OIF_Adv_210x260.indd 1 19-06-15 11:25

ICT-oplossingen moeten uw bedrijfsvoering eenvoudiger, rendabeler, efficiënter en plezieriger maken. En dat is precies wat wij op een persoonlijke manier voor u realiseren. Het resultaat? ICT waar u gemak van heeft en waar u blind op kunt vertrouwen. Onze partnersKwaliteit is de basis voor continuïteit. Daarom werkt Arrix uitsluitend met A-merken en partners die zich in de praktijk hebben bewezen. Samen met deze partners realiseren wij voor u vlekkeloos werkende ICT-oplossingen.

Arrix geeft vertrouwen

| Heideanjer 2 | Drachten | 0512 - 543 221

www.arrix.nl

15063381-1_ARRIX_OIF_Adv_210x260.indd 1 19-06-15 11:25

KringloopCoby Idzenga werkt al een behoorlijke tijd voor Omrin, dat met de Estafette-keten zeven kringloopwinkels door geheel Friesland heeft opgezet. Volgens haar is het principe van deze winkels precies datgene waar Omrin voor wil staan. “Het sluiten van de kringloopketens, dat is het doel”, vertelt ze. “Dus hergebruiken wat hergebruikt kan worden en uiteindelijk zo min mogelijk afval produceren. In deze tijd met schaarse grondstoff en is dat natuurlijk een hele goede tendens. Er is zó veel opnieuw te gebruiken, als je nu bij ons in de winkel staat, kijk je je ogen uit. Er is ontzettend veel te doen en het is goed dat dat bewustzijn er nu ook echt is.”

OntredderingDe brand in Harlingen zorgde

vorig jaar voor ontreddering bij de medewerkers van de winkel. “De Estafette-winkels hebben veel mensen in dienst, die hier actief zijn voor een werkgelegenheidsproject, vrijwilligerswerk, of dagbesteding”, vertelt Idzenga. “Voor die mensen valt opeens een vorm van stabiliteit en ritme weg en dat is heel vervelend. Natuurlijk, we hebben tijdelijk een klein pandje kunnen gebruiken aan de overkant van de straat, maar het feit dat we nu een compleet nieuw pand hebben, betekent heel veel voor ons. Ook veel werk, trouwens. Het pand werd kaal opgeleverd en dus moesten we de inrichting helemaal zelf verzorgen. Ik geloof dat we duizenden artikelen door onze handen hebben laten gaan. Een zeer arbeidsintensieve tijd, maar het is het allemaal waard.”

TextielMet name de kleding is een grote factor binnen de kringloopwinkels. “Textiel wordt los ingezameld in Nederland en in veel Friese gemeentes voert Omrin de inzameling en sortering uit tussen wat wel bruikbaar is en wat niet. Omrin werkt hierin samen met onder andere Reshare in een sorteercentrum”, gaat Idzenga verder. “Wat verkocht kan worden, komt dan in de winkels.” “En het is fi jn om te zien dat de medewerkers overal in deze winkels wel werk kunnen vinden. De kassa, de horeca, het schoonmaken, ze vinden altijd wel iets waar ze goed in zijn en waar ze mee aan de slag kunnen. En nu we echt weer in een nieuw pand aan de slag kunnen, hebben ze hun ritme en dagbesteding defi nitief terug.”

Een nieuw beginDe opening van het nieuwe pand vond plaats op 3 oktober en gold echt als een nieuw begin. Samen met de wethouder en de voormalig fi liaalleidster, werd het estafettestokje doorgegeven aan een nieuwe generatie. “De nieuwe winkel is helemaal toekomstbestendig”, besluit Idzenga. “We hebben de afgelopen tijd de handen letterlijk vol gehad, maar ik heb hele goede hoop op een prachtige toekomst. Het is heel bijzonder dat zoiets moois kan ontstaan uit zo’n vreselijke gebeurtenis.”

Coby IdzengaGeboren 22 oktober 1969 te Lippenhuizen.Hobby’sSport, buiten zijn, koken, eten.

ESTAFETTEWINKEL HARLINGEN BELEEFT WEDERGEBOORTE

Herrezen uit de asIn juli 2014 werd de Estafette-kringloopwinkel in Harlingen landelijk nieuws, toen een gigantische vlammenzee het pand in as legde. Jarenlange arbeid en een enorme hoeveelheid artikelen gingen letterlijk in rook op. Inmiddels zijn we meer dan een jaar verder en mogen de medewerkers van de Estafette hun intrek nemen in een gloednieuw pand. “Het was keihard werken, maar we zijn ontzettend blij.”


O M R I N

6 0 O F 2 0 1 5 - 0 6

KoninklijkHet ondernemerschap van de familie Damstra drukt al meer dan honderd jaar een duidelijke stempel op Driezum en omstreken. Zo veel zelfs, dat in 2008 de toenmalige burgemeester op bezoek kwam, om te polsen of het bedrijf interesse zou hebben in een koninklijk predicaat. “En ze gingen het allemaal zelf regelen”, aldus Teake Damstra. “En volgde een enorm onderzoek! Intern, extern, interviews met personeel, de historie wordt nagegaan, onze visie wordt onder de loep genomen. Na anderhalf jaar kregen wij het bericht dat we een koninklijk predicaat zouden ontvangen en op dat moment waren we het eerste Nederlandse installatiebedrijf die dat kreeg.”

EerEen grote eer en het resultaat van

een uitgebreide historie en een duidelijke visie. En in die visie zit ook nadrukkelijk de aandacht voor duurzaam ondernemen besloten, iets wat ook zwaar woog in het verkrijgen van het koninklijk predicaat. “Vanaf 1980 houden we ons al bezig met duurzame ontwikkelingen”, vertelt Damstra. “Constant zijn we bezig met energiebesparing en we zijn ook niet bang om nieuwe dingen te proberen. Toen LED-verlichting voor het eerst op de markt kwam, zijn we er meteen mee aan de slag gegaan. Direct kijken wat we er mee konden doen en ook in gesprek gaan met de fabrikant, om het allemaal nog beter te maken.”

‘Het begint bij jezelf’Naast het leveren van duurzame installaties, kijkt Damstra ook naar zichzelf. “Het begint

bij jezelf, dat moet je goed onthouden. Daarom willen we met ons bedrijfspand in 2018 energieneutraal zijn. Dat betekent dat we ieder jaar een stap moeten zetten om dit te bereiken. Ons pand is 1999 gebouwd en tien jaar geleden zijn we al gestart met warmteterugwinning. In plaats van warme lucht naar buiten te blazen, gebruik je de energie die daarbij vrij komt opnieuw. Dat is een belangrijk onderdeel geweest, maar we keken verder: we vervingen de beeldschermen van onze computers door LED-schermen en verplaatsten onze dataserver naar een datacentrum. Dat scheelt enorm in het stroomverbruik. De laatste stap die we nu gezet hebben is dat we afvalhout van de bouw gebruiken voor de kachel. Dus feitelijk stoken we onszelf warm met het afval van ons werk.” “Ons doel is om fossiele

brandstoff en zo weinig mogelijk te gebruiken en te kijken naar alternatieven, zoals de zon en de wind. Hiervan moeten zo weinig mogelijk mensen last ondervinden. Dus geen grote windmolen in de tuin, waar de buren tegenaan moeten kijken. Het mag dan een investering zijn, maar kijk eens wat het je over vijf of tien jaar brengt. Het is echt een investering voor de toekomst en dat vinden we hier ontzettend belangrijk.”

Een investering voor de toekomst

Koninklijke Damstra zet hoog in op duurzaamMet meer dan honderd jaar ervaring mag het geen verrassing heten dat Damstra Installatietechniek in Driezum weet waar ze mee bezig is. Sterker nog; een koninklijk predicaat verraadt een berg aan kwaliteit. Maar anno 2015 onderscheid je je niet meer door vakmanschap alleen, en dat weet directeur Teake Damstra maar al te goed. Al sinds de jaren ’90 is het bedrijf pionier op het gebied van duurzaamheid, en de overtuiging die dat met zich meebrengt leeft nog altijd volop. “We willen altijd nieuwe dingen ontwikkelen en de zaken anders aanpakken.”

Teake DamstraGeboren25 augustus 1974.Burgerlijke staatGehuwd.Hobby'sSkiën.


K O N I N K L I J K E D A M S T R A I N S T A L L A T I E T E C H N I E K

22&23 MAART 2016

Voor:

Zorg

Kantoor

Overheid

Horeca

Onderwijs

www.joustraherstoffering.nlDuurzaam - Sociaal - Besparen

Verleng de levensduur van uw projectmeubilair

hersto f fer i ng

Drukwerk bestellen? www.scholmaonline.nl

Een memorabel moment in de historie van duurzaam bouwen: op dinsdag 16 september jl. tekenden vertegenwoordigers van de gloednieuwe Elfstedenhal in Leeuwarden en Bouwgroep Dijkstra Draisma (BGDD) een contract voor een vijfentwintig jarige exploitatie van de hal. Althans, op het gebied van energie. Hiermee neemt het bouwbedrijf de rol op zich van een zogenaamde Energie Service Company (Esco). Betrokkenen gaven voorafgaand aan de ondertekening van het contract een korte toelichting.

De Leeuwarder IJshal is een juweeltje als het gaat om duur-zaamheid, zo verklaarde Folkert Linnemans, manager innovatie bij BGDD. “Het beheer van een IJshal heeft uiteraard te maken met het reguleren van warmte en kou. Dan moet je op alle details letten. Dat hebben wij tijdens de bouw op alle fronten gedaan. Door slim om te gaan met de inrichting van de ijsvloer en omliggende boarding zorgen we er voor dat de koelmachines ‘s nachts minder

hard draaien, door de kleuren van ons dak houden we de kou beter vast, door stortgas van de afvalberg Schenkenschans af te vangen en te transporteren naar de hal maken we elektriciteit en warmte. Verder hebben we hier vijfhonderd zonne-panelen op het dak liggen. Onze aardgasreductie is met al die maat-regelen ten opzichte van vroegere ijshallen met 99,5 procent gedaald; ons elektriciteitsverbruik nog eens met vijftig procent.”

In totaal vergden al deze bouw-kundige innovaties een extra inves-tering van 800.000 euro. Een half miljoen euro van dat bedrag werd gefi nancierd door middel van een lening uit het Fûns Skjinne Fryske Enerzjy (FSFE), dat in september 2014 het licht zag. “We zijn nu een klein jaar bezig en hebben tachtig projectplannen ten behoeve van energietransitie beoor-deeld”, zegt Fondsdirecteur Jan Willem Rösingh. “Maar de wijze waarop het project door Dijkstra Draisma is doordacht en tot in detail is uitgewerkt verdient een groot compliment. Zo’n gedegen

fi nanciële onderbouwing zien we niet vaak.”BGDD fi nancierde de overige 300.000 euro. waarmee het bedrijf de rol van Energie Service Company (Esco) op zich neemt. De bouwgroep heeft daar overigens een groot belang bij, zo legde directeur Biense Dijkstra uit. “Dit is een manier van zakendoen die ons erg ligt. Put the money where your mouth is. Wanneer jij zegt dat jij met de door jou ingediende aanneemsom bij bouw projecten forse exploitatie voordelen kunt halen, kun je ook de verantwoor-delijkheid op je nemen om het te gaan bewijzen. We hebben nu een contract voor vijfentwintig jaar en natuurlijk hopen we dat we al en-kele jaren eerder alle kosten hebben terugverdiend.”

Volgens alle betrokkenen snijdt het mes bij dit soort overeenkomsten aan vele kanten. “De eigenaar van het gebouw krijgt lage exploitatie-lasten en veel zekerheden”, zegt Linnemans. “Ook voor de bouwers is het een kans; zij krijgen een veel grotere verantwoordelijkheid en

kunnen door dit soort contracten mensen aan het werk houden. Goed dus voor de economie. En, laten we niet vergeten, de wereld wordt er weer een stuk groener van.”

Ook Gedeputeerde Michiel Schrier had alleen maar goede woorden over voor het initiatief. “Zo willen we natuurlijk graag dat projecten in Fryslân aange-pakt worden. Ik hoop dat het een voorbeeld zal zijn voor vele andere projecten.” Rösingh zag ook commerciële kansen voor de ontwikkelaar: “Een dergelijk inno-vatief project is uniek. Het kan een mooi voorbeeld zijn voor andere projecten, waaronder natuurlijk ook schaatshallen, waar dan ook.”Biense Dijkstra kan niet voor komen dat zijn ogen bij een dergelijk onderwerp gaan twinkelen, maar de ondernemer stelt nuchter: “Natuurlijk, dit maakt ons razend enthousiast. Maar ik laat eerst graag resultaten zien, voordat we hoog van de toren blazen. Tja, op dat punt zijn we dan weer echte Friezen.”

ELFSTEDENHAL EN DIJKSTRA DRAISMA: VIJFENTWINTIG JAAR SAMENWERKEN

Bouwgroep in de rol van Energie Service Company


E N E R G I E S E R V I C E C O M P A N Y

Waterzijdig inregelen was de eerste technische uitdaging voor de stu-denten. Dit bestaat uit een oefen-bord met een viertal radiatoren en elke radiator heeft een verschillend vermogen door een extra weer-stand. Tevens zijn er verschillende thermostatische afsluiters onder deze radiatoren gemonteerd; de V-exact II, met traploze precisie-voorinstelling en de A-exact met automatic fl ow control. Dit houdt in dat deze thermostatische afsluiter de volumestroom over de radiator zelf regelt. “Waterzijdig inregelen van installaties verlengt de levensduur aanzienlijk”, aldus Ebele Jansma, vierdejaars student Middenkader Engineering Instal-

latietechniek niveau 4. Opvallend bij het correct inregelen is het terugbrengen van het toerental van de circulatiepomp. Dat is goed voor het milieu en de energiereke-ning. “Door praktijkopdrachten in het Duurzaam Doen Huis leren de studenten onder andere hoe radiatoren in de juiste stand in te regelen”, vertelt Durk Reitsma, docent in het Duurzaam Doen Huis. Volgens Robert de Boer, vierdejaars student Installatietech-niek BOL 4, is snel duidelijk wat het verschil is tussen niet, verkeerd en het juist inregelen van installa-ties. “Het is wel moeilijk, want het vraagt natuurlijk veel inzicht.”

Unieke praktijkleeromgevingVoor Erik Olden, key accountma-nager van IMI Hydronic Enginee-ring, is het Duurzaam Doen Huis een unieke praktijkleeromgeving in Nederland. De IMI Heimeier radiatorkraan type Eclipse is een van de 22 technische installaties in het Duurzaam Doen Huis. Dit is ‘s werelds kleinste automatische thermostatische afsluiter met een geavanceerde regelaar en biedt een optimaal ingeregeld verwarmings-systeem met een constante ruimte-temperatuur met verbetering van de effi ciëntie en besparing op de energiekosten. Met de thermosta-tische radiator afsluiter Eclipse is sprake van een unieke geïntegreer-

de debietregelaar die overdebieten voorkomt. Het gewenste debiet is voor elke radiator direct instelbaar op de thermostatische afsluiter Eclipse. Deze waterzijdige inrege-ling is klaar in een handomdraai en het ingestelde debiet is niet over-schrijdbaar, zelfs als er overdebiet is omdat andere afsluiters gesloten zijn. De afsluiter regelt het debiet automatisch en onafhankelijk van het drukverschil. Hierdoor zijn ingewikkelde berekeningen om de instellingen te bepalen overbodig.Bedrijfscursus luchtbehandelingEen zevental monteurs van de fi rma WTRD Techno Service BV uit Leeuwarden nam onlangs deel aan een voor het bedrijf op maat

Duurzaam Doen Huis maakt techniek zichtbaarLevensecht onderwijs voor studenten en bedrijven en werken met duurzame technische installaties van meer dan 20 fabrikanten uit Nederland, om studenten optimaal voor te bereiden voor de beroepsvelden installatietechniek, elektrotechniek en domotica. Dat is volgens projectleider Roeland Westra het Duurzaam Doen Huis van ROC Friese Poort. Na de zomervakantie zijn studenten en monteurs van bedrijven uit Friesland aan de slag gegaan met de praktijkopdrachten in het Duurzaam Doen Huis. Installatietechniek in de praktijk

6 4 O F 2 0 1 5 - 0 6

gemaakte cursus luchtbehandeling. Door een combinatie van theorie en praktijk krijgen de monteurs een beter inzicht in luchtbehan-delingstechniek. Hierbij draait het om het optimaal inregelen van luchtbehandelingskasten, waardoor er sprake is van een optimale balans tussen inkomende en uitgaande lucht. Het theore-tische deel van de cursus vond in company plaats en voor het prak-tijkgedeelte is gebruik gemaakt van het Duurzaam Doen Huis van ROC Friese Poort Centrum Duurzaam om praktijksituaties goed te kunnen simuleren. “Een prachtige leeromgeving, omdat alle technische installaties in één oogopslag zichtbaar zijn. Vaak zijn de technische installaties al weg-gewerkt”, aldus een monteur van WTRD Techno Service BV.

Servicemonteur Duurzame InstallatietechniekROC Friese Poort Leeuwarden is in 2014 gestart met de nieuwe opleiding Service Monteur Duurzame Installatietechniek. Dit is een beroepsopleiding voor zowel monteurs met praktijker-

varing in de elektrotechniek als in de installatietechniek. Met de komst van Centrum Duurzaam en de technische realisatie van het Duurzaam Doen Huis bestaat deze opleiding uit een aantal duurzame aspecten in de vorm van kortlo-pende cursussen.

Duurzaam karakerDe Service Monteur Duurzame Installatietechniek is een tweejarige praktijkopleiding op niveau 3 en geschikt voor monteurs met niveau 2. In het eerste leerjaar wordt voornamelijk ingegaan op het in-stalleren en in bedrijf stellen, in het tweede scholingsjaar ligt de focus op storing en onderhoud. Afhan-kelijk van praktijkervaring vindt er in het eerste hal� aar een verdieping plaats in elektrotechniek of instal-latietechniek. Daarna kunnen de monteurs kiezen voor verschillende duurzame aspecten in de vorm van kortlopende cursussen. Hierbij valt te denken aan pv-panelen, combiketels, zonneboilers, warm-tepompen en waterzijdig inregelen. Binnen deze kortlopende cursus-sen is ruimte voor medewerkers van andere bedrijven, die op zoek

zijn naar scholing in duurzame technieken.

KlankbordgroepHet unieke van deze opleiding is dat bedrijven met een medewerker in de opleiding Service Monteur Duurzame Installatietechniek de klankbordgroep vormen. Samen met het onderwijs stellen zij het onderwijsprogramma vast. Daar-naast bespreken ze onder andere de voortgang van de deelnemers, de practica in het Duurzaam Doen Huis en de erkenning door Uneto-VNI. “Een praktijkvoorbeeld van een opleiding op maat, door een klankbordgroep van ondernemers en onderwijs”, aldus Corinna Scharringhausen van ASN Instal-laties in Dokkum.

BedrijvenMedewerkers van een negental bedrijven uit Friesland volgen de praktijkopleiding Service Monteur Duurzame Installatietechniek: ASN Dokkum, Pranger Rosier Dokkum, Koninklijke Damstra Installatietechniek Driesum, Vel-lema in Hallum, Installatiebedrijf Kobus in Garyp, Installatiebedrijf

de Roos in Koudum, Energie-wacht in Gorredijk, Energieservice in Heerenveen en Technisch Buro Zonderland uit Minnertsga.

ROC Friese Poort Centrum DuurzaamROC Friese Poort Centrum Duurzaam wil de nieuwsgierig-heid prikkelen van studenten en medewerkers van bedrijven door het delen van de technische kennis van morgen. Levensecht onderwijs om nooit te vergeten in samen-werking met MKB-bedrijven. Stap in de wereld van techniek en bouw en ontwikkel jezelf met nieuwe inzichten, door het volgen van nieuwe leeractiviteiten, zoals het Duurzaam Doen Huis. Met drie opleidingslocaties in Friesland is ROC Friese Poort Centrum Duurzaam prima bereikbaar voor studenten en bedrijven. Ontdek de andere leeractiviteiten van Centrum Duurzaam om studenten beter voor te bereiden op de arbeidsmarkt en om medewerkers van bedrijven voortdurend bij- en na te scholen.

www.centrumduurzaamfriesland.nl


C E N T R U M D U U R Z A A M H E I D F R I E S E P O O R T

RestwarmteWij mensen gebruiken al decennia lang meer natuurlijke hulpstoff en dan de aarde kan leveren en produceren meer afvalstoff en dan ze kan absorberen. We leven dus al jaren op te grote voet. Het beroep welke wij als mensheid op moeder aarde doen, ofwel de ecologische voetafdruk, is op dit moment anderhalf keer zo groot als waar de natuur in kan voorzien. Indien iedereen op aarde zou leven als een Europeaan, dan zouden we drie aardbollen nodig hebben. Indien iedereen zoals een Amerikaan zou leven, zelfs vijf.

Elk jaar verstuurt het Global Footprint Network een persbericht op de dag dat de mensheid net zoveel grondstoff en, voedingswaren en andere hulpstoff en heeft opgebruikt als de aarde in één jaar zelf kan produceren. In 2000 viel Earth Overshoot Day nog op 1 oktober. Dit jaar hebben we de aarde al op 13 augustus opgesnoept. Is het tij te keren?

Persoonlijk ben ik vol goede moed. Ik geloof stellig in een eco-samenleving. Een samenleving met ecologisch en economisch even-wicht. De transitie is volop gaande. De problemen met de diesels van Volkswagen is daar een goed voorbeeld van. Traditionele bedrijven, de zogenaamde 'red ocean' bedrijven worden in hun verdienmodel bedreigd door de 'blue ocean' bedrijven. Een kat in het nauw maakt rare sprongen, nietwaar?

We zijn er echter nog lang niet. De afgelopen vijf jaar heeft de behoefte aan data-opslag een enorme vlucht genomen door o.a. de smartphone, You Tube en Facebook. Datacenters schieten als paddenstoelen uit de grond. Deze sector verbruikt op dit moment net zoveel energie als de gehele luchtvaartsector en is nog steeds groeiende. Het nieuwe datacenter van Google in de Eemshaven gaat vanaf 2016 meer elektrische energie verbruiken dan alle 300.000 Friese huishoudens gezamenlijk!Jammer dat het datacenter niet in Friesland staat. Pakweg de helft van de elektrische energie wordt namelijk gebruikt om de servers te koelen. En deze warme lucht verdwijnt grotendeels in de atmosfeer.

In Buitenpost hebben we bij zwembad de Kûpe van deze nood een deugd gemaakt. De buren, een grote kunststoff abrikant hebben warmte over, en het zwembad heeft warmte nodig om het zwem-water te verwarmen. Sinds begin dit jaar stroomt het afgekoelde water van het zwembad langs de oliekoelers van de buren en komt met een temperatuur van ruim 80 graden terug. Hiermee hebben we afgelopen jaar ruim 60.000m3 gas bespaard. De terugverdientijd van onze investering van €80.000,- is minder dan twee jaar. Tel uit je ecologische en economische winst.

Nu nog een klein ecologisch datacenter naar Buitenpost halen. Dan kan Buitenpost na 150 eindelijk weer de (digitale) buitenpost van Fryslân worden en zitten wij er warmpjes bij.

Jan Willem Sietsma (1977) woont met zijn vrouw en twee kinderen in Eastermar. Hij is

ondernemer bij Technaut en lid van de werkgroep duorsum Eastermar, voorzitter van de Ronde

Tafel Drachten en bestuurslid van stichting sportcentrum Achtkaspelen. Jan Willem gelooft in

een samenleving met ecologisch en economisch evenwicht. [email protected]

C O L U M N J A N W I L L E M S I E T S M A

6 6 O F 2 0 1 5 - 0 4

Twee DataCentersEén glasvezelringMinder risico

DataCenter FryslanFrançois Haverschmidtwei 38914 BC Leeuwarden

T +31 58 844 49 99F +31 58 844 49 95E [email protected]

adv_dcf_01_2015.indd 4 31-03-15 10:26

Advertentiepagina OF

Dokkum . Heerenveen . Leeuwarden . Groningen . t. (0519) 29 23 25 . www.raadsma.nl

IJZERSTERK VOOR UW BEDRIJF

KENNIS IS KUNNEN

BEVESTIGINGEN VEILIGHEID GROENVOORZIENINGPOSTBOXENGEREEDSCHAPPEN

Ondernemend Friesland editie 6 oktober 2015

Documents

Transcript of Ondernemend Friesland editie 6 oktober 2015