N

Er groeit en bloeit van alles in Overijssel en dit levert een grote hoeveelheid biomassa op. Kansen voor biomassa liggen hierdoor letterlijk voor het oprapen: bij het maaien van bermen, het snoeien van openbaar groen, het bijhouden van oeverranden en natuurgebieden en vele andere reguliere beheermaatregelen komt biomassa in grote getalen vrij. Deze reststromen worden nu nog vaak vergist en verbrand. Een gemiste kans, want er bestaan ook hoogwaardige toepassingen voor biomassa; hiermee kunt u letterlijk ondernemen met wat de natuur te bieden heeft. Ziet u als Overijsselse ondernemer ook dat afval niet bestaat en dat alles een grondstof is?

Deze plattegrond brengt de hoeveelheden houtige en niet-houtige biomassa in de provincie Overijssel in kaart. Dit biedt u als ondernemer of beheerder aanknopingspunten om zelf met biomassa aan de slag te gaan. Bekijk de inspirerende voorbeelden en ontdek wat biomassa u kan opleveren!

Er bestaat houtige (afkomstig uit houtige opstanden) en niet-houtige (afkomstig uit onder andere kleine heideterreinen, bermen en rietvegetaties) biomassa. Elke vorm van biomassa kan gebruikt worden als grondstof. Verschillende soorten grassen, riet, heide en ander plantaardig materiaal kunnen worden toegepast als ruwe grondstoffen voor bioplastics, biocomposieten of papier.

Ook kunnen er eiwitten en mineralen uit biomassa gewonnen worden die in veevoer verwerkt kunnen worden. Hiervoor hoeft het materiaal niet droog en puur te zijn. Zo is het voor het maken van papier uit bermgras geen bezwaar als er onkruid tussen zit. Daarnaast is voor elk type vochtigheid een toepassing beschikbaar. Zo zijn natte componenten goed te gebruiken voor de productie van dooimiddel en droge componenten geschikt voor vezelproducten.

Niet-houtige biomassa: De kaart geeft de gecombineerde potentiële hoeveelheid van drie soorten biomassa (bermmaaisel, riet & heide, stengel & blad) weer en laat voor de provinciale wegen zien waar biomassa langs wegen, water en hagen geoogst wordt. Daarnaast is de potentiële hoeveelheid biomassa per type (bermmaaisel, riet & heide, stengel & blad) per gemeente in een taartdiagram weergegeven. De grootte van de taartdiagrammen geeft de totale hoeveelheid biomassa in kiloton per gemeente weer. Daarnaast zijn de locaties van (half) natuurlijke graslanden en overige terreinen, waar potentieel biomassa geoogst kan worden, weergegeven.

De mogelijkheden voor de te oogsten biomassa verschillen per gemeente. Verdiep u daarom goed in welke typen biomassa voor u als ondernemer interessant zijn en waar deze te winnen zijn. In het noordwesten van Overijssel liggen van oudsher veel rietvelden. Daar liggen dan ook de grootste kansen voor het winnen van riet. In het oosten van Overijssel is vooral veel (berm)maaisel aanwezig.

Biomassa biedt kansen voor zowel ondernemers, als ook voor terreinbeheerders, overheden en waterschappen. Als een terreinbeheerder er samen met een ondernemer in slaagt waarde toe te voegen aan biomassa, kunnen de inkomsten worden gebruikt om het gebied te onderhouden en er in te investeren. Voor bijna elke vorm van biomassa bestaat daarmee tegenwoordig een toepassing waarbij de opbrengsten de kosten kunnen overstijgen.

NATUURLIJKE COMPOSIETENVan natuurlijke grondstoffen uit bermen en slootranden kan biobased composiet gemaakt worden. Dit kunt u gebruiken voor bewegwijzering, straatnaamborden, hectometerpaaltjes en zelfs bruggen. Een fietsbrug bij Ritsumasyl (Friesland) die opgeleverd wordt in het voorjaar van 2019, is de eerste brug ooit gebouwd uit enkel biobased materialen. Het bio-composiet wordt geleverd door Infracomposites (Breukelen, UT).

EIWIT UIT BIOMASSADe wereldwijde vraag naar eiwitten neemt gestaag toe en biomassa is een essentiële bron voor plantaardige eiwitten. Waterlinzen zijn een goed voorbeeld, ze bevatten namelijk wel 10 keer zoveel eiwitten per hectare als soja. ABC-Kroos (Raalte) maakt al diverse producten uit deze waterlinzen, zoals eetbare bio-waterlinzen, groen eiwit, wit eiwit en vezelkoek. De groeiende markt voor -en het duurzame karakter van- eiwitten uit biomassa biedt daarom veel kansen voor ondernemers.

BIORAFFINAGEBiomassa kan via zogenoemde bioraffinage verwerkt worden tot allerlei producten. Een Overijssels voorbeeld hiervan is het samenwerkingsverband Kroos&Co (Haaksbergen). Het doel is om een keten voor teelt, verwerking en toepassing van waterlinzen op te zetten om in de toekomst een verwerkingsfabriek, voor de productie van onder andere eiwitten, te kunnen realiseren in Overijssel. Vloerenspecialist Uzin Utz Nederland (Haaksbergen) en Rolsma Advanced Biobased Paints (Enschede) werken samen om het gewonnen eiwit te gaan gebruiken in lijm en verf.

VERGISTINGVeel biomassa belandt in een vergister of verbrander om zo energie op te wekken. Hoewel dit voor sommige vormen van biomassa een prima bestemming kan zijn, is dit niet altijd de meest hoogwaardige toepassing. Er bestaan veel mooie en duurzame producten die biomassa op een meer hoogwaardige manier verwaarden. Hieronder vindt u zes voorbeelden van toepassingen voor niet-houtige biomassa.

ALTERNATIEF STROOIZOUTEen voorbeeld uit Noord-Holland is de samenwerking tussen de provincie en vele partners (waaronder Tauw) waarbij grassap uit bermmaaisel wordt ingezet als duurzaam alternatief voor strooizout. Op de proeflocatie wordt uit het maaisel van 12 hectare bermen zo’n 12 m3 dooimiddel gewonnen. De overgebleven droge stof wordt gebruikt voor de productie van wegmeubilair en grasvezel.

BIOBLOCKSVan rietplagsel en rietkraggen uit Nationaal Park Weerribben-Wieden worden biologische bouwblokken geproduceerd door BioBlocks (Giethoorn). Staatsbosbeheer maait het riet en graaft een deel van de kraggen af om te voorkomen dat het moerasgebied dichtgroeit. Door het maken van BioBlocks van kraggen en plagsel levert de vrijgekomen biomassa een inkomstenbron op voor zowel de ondernemer als voor het onderhoud van dit gebied. De duurzame blokken kunnen worden toegepast in onder andere de infrastructuur, oeverbescherming en bouw.

GRAS TOT PLAATDe gemeenten Steenwijkerland en Hardenberg draaien mee bij een proefproject van de gebiedscoöperatie Zuidwest-Drenthe omtrent het verwaarden van reststromen van biomassa. In dit project wordt bermgras en riet (uit de Weerribben-Wieden) verwerkt tot bijvoorbeeld plaatmateriaal voor kantoormeubelen. Het doel van dit samenwerkingsverband van provincies, gemeenten, bedrijven en onderwijsinstellingen is om bermgras en riet te verwaarden, zodat het beheer kostendekkend uitgevoerd kan worden.

* Ton droge stof per jaar

** Biomassa die logistiek bereikbaar is met materieel

*** Biomassa die kan worden geoogst zonder het ecosysteem schade toe te brengen.

Oppervlakte (ha)

Beschikbare hoeveelheid biomassa (ton ds/ jaar*)

Praktisch oogstbare

hoeveelheid (ton ds/ jaar)**

Duurzaam oogstbare

hoeveelheid (ton ds/ jaar)***

Bermmaaisel

9.700 26.51826.518 (100%)

26.518 (100%)

Riet

3.401 7.8223.911 (50%)

2.151 (27,5%)

Heide

6.565 9.9186.942(70%)

347 (3,5%)

ER LIGGEN VOOR OVERIJSSELSE ONDERNEMERS VEEL KANSEN OM MET BIOMASSA AAN DE SLAG TE GAAN.

VOOR BIJNA ELKE VORM VAN BIOMASSA BESTAAT TEGENWOORDIG EEN TOEPASSING WAARBIJ DE OPBRENGSTEN DE KOSTEN KUNNEN OVERSTIJGEN.

NIET-HOUTIGE BIOMASSA

Potentiële locaties biomassa

Watergangen

Bermen

Hagen

(Semi-) natuurgrasland

Potentieel te oogsten hoeveelheid biomassa

<1.5 kton ds/jaar

1.5 – 3.0 kton ds/jaar

3.0 – 10.0 kton ds/jaar

> 10.0 kton ds/jaar

Verdeling biomassahoeveelheden per type biomassa per gemeente

• Bermmaaisel• Riet & heide • Stengel & blad

INLEIDING

ONDERNEMEN MET BIOMASSA NATUURLIJK KAPITAAL:

GROEN ONDERNEMEN LOONT

Van al het hout dat in Nederland verkocht wordt, komt slechts een klein gedeelte van Nederlandse bodem: ongeveer 10%. Ook wordt de productiviteit van het bos, oftewel de bijgroei, in Nederland niet optimaal benut. Jaarlijks wordt namelijk slechts de helft van de totale bijgroei geoogst. Bossen in onder andere Hengelo, Borne en Zwolle hebben een relatief hoge productiviteit per hectare. De productiviteit in de natuurgebieden (Sallandse Heuvelrug, het Vechtdal, en de Weerribben-Wieden) is relatief laag, maar vanwege het grote bosareaal groeit er in m3 jaarlijks wel veel hout bij. Naast het bos leveren ook landschapselementen oogstbaar hout.

De markt voor hout zal in de komende jaren steeds groter worden, omdat men verwacht dat het houtgebruik flink gaat stijgen. Het jaarlijkse gebruik in Nederland gaat waarschijnlijk van 0,9 m3 per inwoner op dit moment naar 1,5 tot 2 m3 per inwoner in 2030. Voor ondernemers biedt deze groeiende markt dus tal van kansen.

Hout is een veelzijdig en duurzaam materiaal. Momenteel wordt ongeveer 60% van de binnenlandse houtproductie gebruikt voor laagwaardige toepassingen als compost en openhaardhout. Het Actieplan Bos en Hout (2016), een gezamenlijke inspanning van verschillende ondernemers en organisaties, heeft onder andere als doel het aanleggen van 100.000 hectare nieuw bos en het slimmer benutten van hout. Dit kan door de aanleg van bos te overwegen bij het ontwikkelen van (bouw)projecten en door het stimuleren van houtgebruik, bijvoorbeeld in de houtskeletbouw en de cascadering van hout. Door hout een hoogwaardigere toepassing te geven, en de keten en de levensduur te verlengen, blijft koolstof langer opgeslagen. Ook blijft het hout zo lang mogelijk op de markt, waardoor er meer hout kan worden toegepast in alle verwerkende sectoren. Op deze manieren draagt het gebruik van hout bij aan de klimaat- en circulariteitsdoelstellingen en heeft hout de toekomst!

Bij een vijftienjarig onderzoek van SRH is gebleken dat houten wegportalen boven snelwegen minder onderhoud nodig hebben dan hun stalen variant. Na 15 jaar functioneerden de houten palen nog goed, terwijl stalen wegportalen één of meerdere keren moesten worden gecoat. Daarom kan hout een goedkoper en duurzamer alternatief zijn binnen de grond-, weg- en waterbouw. Daarnaast zijn houten toepassingen een duidelijke vorm van zichtbare verduurzaming en daarmee een goed voorbeeld van de vele mogelijkheden van hout.

Met een nieuwe technologie, het Zambezi-proces, is het mogelijk om houtachtige biomassa om te zetten in suikers (zoals zuiverheidsglucose) en lignine. Het bedrijf BTG (Enschede) kan lignine gebruiken als basis voor pyrolyse-olie. Deze olie en de zuiverheidsglucose is toepasbaar voor de productie van een breed scala aan chemicaliën en materialen voor de chemische industrie, waaronder voor de productie van nieuwe duurzame kunststoffen. PLA (polymelkzuur) is hier een voorbeeld van. Het kan worden verwerkt tot bijvoorbeeld biologisch afbreekbare bioplastics.

Hout is bezig met een flinke comeback. Naast toepassingen in bijvoorbeeld robuuste tuinmeubels en binnenmeubilair, gevels en façades en de grond-, weg- en waterbouw, wordt het ook steeds vaker als constructief bouwmateriaal gebruikt. In Amsterdam verrijst HAUT, een houten woontoren van 73 meter hoog, gebouwd in hout. Door hout te gebruiken dat bijvoorbeeld wegens stormschade of nieuwbouw vrijkomt, worden slimme stappen gezet naar het sluiten van de kringloop van hout.

Bijgroei hout: In deze kaart is de bijgroei op drie manieren weergegeven, waarbij de blauwe gebieden de bijgroei in m3 per gemeente per jaar weergeven, de groene gebieden de bijgroei in de bosgebieden in m3 per hectare per jaar laten zien, en de gearceerde gebieden de productiviteit van bossen per gemeente in m3 per hectare bos per jaar tonen.

Staande houtvoorraad: Deze kaart geeft in groen de gemiddelde hoeveelheid hout, uitgedrukt in m3 per hectare bos, per gemeente weer. In zwart zijn de Overijsselse bosgebieden weergegeven.

Voor de meest actuele mogelijkheden om zelf aan de slag te gaan, volg deze link:

www.natuurvoorelkaar.nl/project/natuurlijk-kapitaal/biomassa

Bijgroei per gemeente

0-2.000 m3/jaar

2.500-5.000 m3/jaar

5.000-8.250 m3/jaar

8.250-12.500 m3/jaar

12.500-20.000 m3/jaar

Staande houtvoorraad per gemeente

<200 m3/ha bos

200-210 m3/ha bos

210-220 m3/ha bos

220-230 m3/ha bos

230-240 m3/ha bos

>240 m3/ha bos Bosgebied

Het Nederlandse bos beslaat 11% van het totale grondoppervlak. Dit is ook in Overijssel het geval, met een oppervlakte van 38.000 hectare. De gemiddelde staande houtvoorraad per hectare bos neemt naarhet oosten van Overijssel toe. Dit is deels te verklaren door het beheer. Waar in het westen van Overijsselhet bos vooral in handen is van grotere eigenaren en Terreinbeherende Organisaties, is in het oosten hetbos vooral in handen van kleinere, vaak particuliere bosbezitters. Grotere bosbezitters zijn veelal actiever met het dunnen van het bos.

Hout uit Overijssel wordt op allerlei manieren verwerkt: van hoogwaardig zaaghout tot spaanplaat, van pallets tot paardenkrullen. Een groot gedeelte van de verwerking vindt plaats in Duitsland. Het hoogwaardige zaaghout van bijvoorbeeld eik en douglas wordt vaker door zagerijen in Nederland verwerkt. Met name voor de kleinere grondbezitter liggen hier kansen om het bos te benutten; door bij het beheer samen te werken en bijvoorbeeld te richten op hoogwaardige sortimenten, kan goed worden ingespeeld op de groeiende houtmarkt.

BIJGROEI IN GROEIMARKT

HET LANGZAME GOUD

. . . .. . . .

Productiviteit

(bijgroei bosareaal per hectare per gemeente)

< 2 m3/ha/jr

2-2.25 m3/ha/jr

> 2.25 m3/ha/jr

Bijgroei bosareaal

per hectare

<1.75 m3/ha/jr

1.75 – 2.5 m3/ha/jr

> 2.5 m3/ha/jr

VERANTWOORDING

CONTACT

PROVINCIE OVERIJSSELLuttenbergstraat 2

8012 EE Zwollenatuurvoorelkaar@overijssel.nl

038 - 49 98 899

LTO NOORDZwartewaterallee 14

8031 DX Zwolleinfo@ltonoord.nl

088 - 88 86 666

VNO-NCW MIDDENBoogschutterstraat 1c

7324 AE Apeldoorninfo@vno-ncwmidden.nl

055 - 52 22 606

LANDSCHAP OVERIJSSELPoppenallee 39

7722 KW Dalfseninfo@landschapoverijssel.nl

0529 - 401 731

GASTVRIJ OVERIJSSELHanzelaan 351

8017 JM Zwolleinfo@marketingoost.nl

038 - 42 16 798

GEODANPresident Kennedylaan 1

1079 MB Amsterdaminfo@geodan.nl

020 – 57 11 311

DE NATUURVERDUBBELAARSValschermkade 16

1059 CD Amsterdaminfo@natuurverdubbelaars.nl

020 – 26 19 419

N Inc2

Deze uitgave is met zorg samengesteld door De Natuurverdubbelaars in opdracht van Provincie Overijssel in het kader van het project ‘Natuurlijk Kapitaal’ onderdeel van het uitvoeringsprogramma ‘Natuur voor elkaar’, de provinciale visie voor Beleven, Benutten en Beschermen van de Overijsselse natuur. VNO-NCW Midden, LTO Noord, Gastvrij Overijssel en Landschap Overijssel zijn als partners actief betrokken bij dit project.

De kaarten zijn ontwikkeld door De Natuurverdubbelaars in samenwerking met Geodan op basis van verschillende wetenschappelijke modellen. Voor een uitgebreide verantwoording van de onderliggende gegevens is een technisch rapport op aanvraag beschikbaar.

Gewoonlijk worden de reststromen in de landbouw (tot wel 30% van de productie) ondergewerkt, gecomposteerd of als veevoer gebruikt. Er zijn kansen voor zowel boeren als voedselverwerkende bedrijven om de reststromen op een hoogwaardigere manier toe te passen. Het bedrijf BRS Biorefinery Solutions (Raalte) produceert bijvoorbeeld al eiwitten die geschikt zijn voor toepassingen in humane voeding uit o.a. reststromen van ui, prei, spinazie en rode kool. Huhtamaki Nederland (Franeker, FR) zet gekopte tulpen, een restproduct van de bollenteelt, in als vezelbron voor verpakkingsmateriaal.

Biomassa uit bermen, sloten en natuurgebieden kan ook in de landbouw worden toegepast om het organische stofgehalte in de bodem te verhogen. In Overijssel is een pilot (Organisch (rest)Materiaal Als Bodemverbeteraar, oftewel OMAB) gestart door agrarische natuurvereniging de Ommer Marke (Witharen), om agrarisch restmateriaal uit het Vechtdal in te zetten voor bodemverbetering. Dit kan bijvoorbeeld door van agrarische reststromen bokashi te maken. De bedrijven Bij de Oorsprong (Dalfsen) en Agriton (Noordwolde, FR) leveren materiaal en kennis voor boeren om hiermee aan de slag te gaan.

KANS VOOR BOEREN & ONDERNEMERS

Welke eerste stappen kunt u als ondernemer zetten om met biomassa aan de slag te gaan? Dit overzicht laat een aantal eenvoudige en toegankelijke opties zien.

• Circles. Op initiatief van VNO-NCW Midden probeert het platform ‘CIRCLES’ ondernemers, initiatieven en overheden in Oost-Nederland, die zich bezighouden met de omschakeling naar een circulaire economie, te ondersteunen en te stimuleren. Sluit u aan en kijk op www.circles.nu hoe we samen kunnen werken aan een circulaire economie!

• Green Deal. Bekijk de ‘Green Deal Circulair Inkopen’. Met dit project wil de overheid de markt voor biobased producten stimuleren. Meer info op: https://mvonederland.nl/green-deal-circulair-inkopen.

• Subsidie. Er is een subsidie ‘Logistieke biomassaprojecten’ beschikbaar vanuit de provincie. Deze is bedoeld voor projecten rondom het organiseren, plannen, leiden en uitvoeren van het oogsten van biomassa. Maximaal €20.000 per aanvraag. Meer info op: https://www.overijssel.nl/@208294/logistieke/.

Op bedrijventerreinen en braakliggende terreinen kunnen bepaalde gewassen goed worden verbouwd -zoals olifantsgras- die kunnen dienen als grondstof voor bio-plastic. Op Schiphol wordt het olifantsgras bijvoorbeeld ingezet om overlast van ganzen tegen te gaan, waarna van de grasoogst duurzame bankjes worden geproduceerd. Een handige eigenschap is dat het gras maar 9% vocht bevat, waardoor het niet gedroogd hoeft te worden om te worden toegepast.

BIOMASSA OP BEDRIJVENTERREINEN

ZELF AAN DE SLAG?

HOUTIGE BIOMASSA

HOUTEN WEGPORTALEN HOUT IN DE BOUW

HOUTEN KUNSTSTOF

UIT VELE AGRARISCHE RESTSTROMEN KUNNEN PRODUCTEN WORDEN GEMAAKT ZOALS VOEIDINGSEIWIT EN VERPAKKINGSMATERIAAL.

DE PRODUCTIVITEIT VAN BOS IN NEDERLAND WORDT NIET OPTIMAAL BENUT. SLECHTS 50% VAN DE BIJGROEI WORDT GEOOGST.

“HOUT IS HET LANGZAME GOUD”- ACTIEPLAN BOS EN HOUT, 2016.

bron: SHR

Olifantsgras op Schiphol Trade Park in Hoofddorp

bron: HAUT Amsterdam/Lingotto

Meer weten? Bezoek natuurvoorelkaar.nl. Of lees één van de andere thematische uitgaves in de serie Groen Ondernemen Loont:• Vrijetijdseconomie• Landbouw: bodem• Landbouw: agrobiodiversiteit• Bedrijventerreinen

De Natuurverdubbelaars

UITVOERINGOPDRACHTGEVER

PARTNERS

NATUURLIJK KAPITAAL:GROEN ONDERNEMEN LOONT

ONDERNEMEN MET BIOMASSA

NATUURLIJK KAPITAAL:GROEN ONDERNEMEN LOONT