Odr2014 08

8
OP DE RAILS 2014-8 IN DIT NUMMER: 175 jaar stations Varende treinen Drie Haagse trams gerestaureerd HTM 150 in beeld Spoorwegen in en om Amsterdam 82E JAARGANG, AUGUSTUS 2014 BLZ.3 6 1 - 4 1 6 NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

description

Op de Rails

Transcript of Odr2014 08

Page 1: Odr2014 08

OP DE RAILS2014-8

IN DIT NUMMER:

175 jaar stations

Varende treinen

Drie Haagse trams gerestaureerd

HTM 150 in beeld

Spoorwegen in en om Amsterdam8 2 E J A A R G A N G , A U G U S T U S 2 0 1 4 B L Z . 3 6 1 - 4 1 6NEDERLANDSE VERENIGING VAN BELANGSTELLENDEN IN HET SPOOR- EN TRAMWEGWEZEN

361 OdR 2014-08 blz.361 cover v0 Q8_Op de Rails Basis 05-08-14 10:50 Pagina 1

Page 2: Odr2014 08

Het moet de ontwerpers van het eerste uur heelwat hoofdbrekens hebben gekost hoe zo’ngebouw eruit moest zien. Aanvankelijk zochtmen qua stijl aansluiting met de klassieke oud-

heid, omdat alle bouwkunst daaruit voortgekomen is. Zoleek station Amsterdam Willemspoort (1842) nog hetmeest op een Griekse tempel. Ook poortgebouwen wareneen inspiratiebron voor de eerste stationsontwerpen, temeeromdat de eerste stations niet zelden tegenover de toen nogbestaande stadspoorten lagen, zoals Rotterdam DelftsePoort (1846). Het station was natuurlijk ook letterlijk enfiguurlijk de poort naar andere streken. Ook met andere,bestaande gebouwen werd qua stijl aansluiting gezocht,zoals in Valkenburg, waar het oudste nog bestaande sta-tionsgebouw van Nederland (1853) niet uit de toon lijkt tewillen vallen met de plaatselijke kastelen. Toen de staat op grote schaal spoorlijnen ging aanleggen,zocht men naar een min of meer neutraal, uniformgebouw type dat, geïnspireerd op voorbeelden uit het bui-tenland, in verschillende ‘klassen’ vrijwel klakkeloos doorhet hele land gebouwd werd in de toen gangbare rondbo-genstijl; de alom bekende Waterstaatstations. Voor de klas-sen werden standaardtypes ontworpen die later het kenmer-kende gezicht zouden gaan vormen van de stations in denegentiende eeuw. Toch ontstonden binnen deze aanvanke-lijk uniforme typen onderling afwijkende subtypes en deeerst nogal sobere, symmetrische verschijningsvorm werd ineen tweede en derde aanlegronde in de jaren zeventig entachtig van de negentiende eeuw vervangen door fraai gede-coreerde, asymmetrische ontwerpen.

Het belang van de spoorwegen was inmiddels duidelijk enstations werden het visitekaartje van de stad; ook waren deuitvoering en luxe van het station een middel om concurre-rende spoorwegmaatschappijen de loef af te steken. Aan heteind van de negentiende eeuw werden stations als paleizengebouwd, zoals Amsterdam CS (1889), Den Haag HS(1891) en Groningen Hoofdstation (1896). Archi tecten kre-gen wel steeds meer moeite met deze in neostijlen opge-trokken bombasten en zochten rond 1900 naar een meereigentijdse stijl. HSM-architect Margadant liet zich inspire-ren door de Jugendstil voor zijn stations in onder meerHaarlem (1906) en Zandvoort (1908). Min of meer tegelij-kertijd bouwde SS-architect Van Heukelom monumentalestationsgebouwen in kloeke baksteenarchitectuur in bij-voorbeeld Roosendaal (1905) en Maastricht (1913) die dui-delijk geïnspireerd zijn door het werk van de toonaangeven-de bouwmeester H.P. Berlage. Ook voor de kleinere stationswerden nieuwe typen ontworpen in duidelijke, eigentijdsestijl, zoals de verzorgde stationsgebouwen voor de Noord-ooster Locaalspoorweg (Ommen, Dalfsen, enzovoorts) ende gebouwen van de Haarlemmermeer lijnen (Aalsmeer,Amstelveen, enzovoorts).

Na de Eerste Wereldoorlog kon een bescheiden dorp alsTer Apel in 1924 nog op een zeer ruim stationsgebouwreke nen, maar al gauw werd duidelijk dat de bloeitijd vande spoorwegen voorbij was als gevolg van teruglopendeinkomsten, de opkomst van de auto en de crisis. Een meerbedrijfsefficiënte instelling was noodzakelijk om het hoofdboven water te houden. Tegelijkertijd was men rond 1930

382 O P D E R A I L S 8 - 2 0 1 4

175 jaar stationsDe introductie van de spoorwegen in Nederland in 1839 bracht een

geheel nieuw type gebouw met zich mee: het station. De ont wik keling

van tempel tot overstapmachine en van echt gebouw tot aangeklede

liftschacht in een notendop.

VICTOR LANSINK

Het oudste nog be -staande Nederlandsestation stamt uit 1853en staat in Valkenburg.Naast het door JacobusEnschedé ontworpenkasteelachtige, uitmergelsteen opgetrok -ken stations gebouwstaat motor wa gen 41van het Spoorweg -museum op 26 februari2006.Foto: Martijn Jaminon.

382-388 OdR 2014-08 blz. 382-388 175 jaar stations v3_Op de Rails Basis 05-08-14 11:41 Pagina 1

Page 3: Odr2014 08

Het vierde deel van deze reeks gaat over de treinveerdien-sten over de grote rivieren in het westen van Europa: Elbe,Rijn en Rhône. Terwijl die over de Rijn en de Elbe al meerdan honderd jaar geleden overbodig werden door de bouwvan spoorbruggen, is de enige treinveerdienst over deRhône pas in 1958 in gebruik genomen.

Veerdiensten over de RijnOp het Duitse deel van de Rijn zijn tussen 1852 en 1914tien treinveerverbindingen in bedrijf geweest. Het was al in1847 dat de Ruhrort – Crefeld – Kreis Gladbacher Eisen -bahn-Gesellschaft met de Cöln – Mindener Eisenbahn-Gesellschaft een overeenkomst sloot om tussen de lijnenvan beide bedrijven een verbinding over de Rijn te realise-ren. Aangezien de Pruisische legerleiding de bouw van eenbrug verbood, werd een veerdienst ingericht tussen Hom -berg en Ruhrort. Wegens gebrek aan ervaring in de directeomgeving begon men met eenvoudige aanlegpunten enging ondertussen in het buitenland op zoek naar anderemogelijkheden. In november 1852, nog geen drie jaar nahet begin van de veerdienst over de Firth of Forth in Schot -land, werden in Homberg en Ruhrort onder primitieveomstandigheden goederenwagens op een van de twee hier-voor gebouwde sleepschepen gereden via schuine sporendie tot in het water reikten onder een helling van 1:12. Omde scherpe knik tussen schip en wal iets te verminderenwerd een beweegbare overgangswagen aan het schip gekop-peld, maar door de steile hellingen vanaf de hoge Rijn oe -

vers was het een verre van ideale situatie. Regelmatig ver-dwenen losgeslagen goederenwagens in de rivier. Toch wer-den al in 1855 32.000 goederenwagens overgezet.Na een studiereis naar het Verenigd Koninkrijk besloten debeide spoorwegmaatschappijen niet de door Bouch ontwik-kelde technieken te gebruiken, maar over te gaan tot debouw van lifttorens wegens het grote hoogteverschil tussenoever en rivier en de grote verschillen in waterstanden.Vanaf 1 mei 1856 werd de veerdienst afgewikkeld via deaan beide oevers gebouwde lifttorens, waarin zich naastelkaar twee door een stoommachine aangedreven liftenbevonden. Met deze liften konden de goederenwagens bijiedere waterstand op het niveau van het aansluitendescheepsdek gebracht worden. De oude voorzieningen metde steile hellingen bleven in gebruik om bij grote drukte enbij storingen of werkzaamheden aan de liften het verkeer opgang te houden. In 1856 werden ruim 47.000 goederenwa-gens overgezet. De liften konden slechts twee goederenwa-gens van zevenenhalve meter tegelijk aan en beperkten algauw de verdere groei van het vervoer. Daarom werdenvanaf 1866 hellingen van 1:24 aangelegd. Zo konden ooklangere goederenwagens worden overgezet en konden deliften worden ontlast. In 1869 werd een recordaantal van135.197 goederenwagens overgezet. Het betrof vooralkolenvervoer richting België en Nederland. Door de ope-ning van verschillende Rijnbruggen en het opgaan van de

O P D E R A I L S 8 - 2 0 1 4 389

Varende treinen(vervolg*)

JOHN KRIJGSMAN

* Vervolg op OdR 2014-5.

Een van de twee veer -ponten van de bac deBarcarin steekt deRhône over; 20 juni1996.Foto: John Krijgsman.

389-393 OdR 2014-08 blz. 389-393 Spoorveren v0 20140724 Q8_Op de Rails Basis 05-08-14 11:44 Pagina 3

Page 4: Odr2014 08

Als eerste beschrijven we de geschiedenis van buiten-lijnmotorwagen 58. De 58 is als onderdeel van dein 1923-’25 in dienst gestelde serie buitenlijnmo-torwagens 51-80 van de HTM door Linke Hofmann-

Lauchhammer in Keulen gebouwd en op 5 januari 1924 van-uit de remise Maaldrift in Wassenaar in dienst gesteld op debuitenlijn Den Haag – Wassenaar – Leiden, die op 2 juni1923 is geopend. Op de buitenlijnen van Den Haag naarDelft, Leiden en vanaf 1933 ook naar Voorburg, stond opde bovenleiding een spanning van 1200 volt; op het stads-net was dat 600 volt. Het buitenlijnmaterieel was geschiktom op beide voltages te rijden. De 58 reed na het aanbren-gen op 7 oktober 1933 van proefdraaistellen met een grote-re radstand van 2100 millimeter in plaats van de oorspron-kelijke van 1700 millimeter, vanaf eind dat jaar vanuit deremise ’s-Gravenmade op de lijnen naar Delft en Voorburg.

Na een revisie van de wagenbak, het aanbrengen van snel-controllers van Oerlikon in plaats van de originele sleep-ringcontrollers van Siemens en een reminstallatie, inclusiefeen 1200-volt compressor van Westinghouse in plaats vandie van Knorr, kwam de 58 op 14 januari 1953 weer opstraat. Met de tweekamer-reminstallatie van Westinghousekwamen er twee luchtslangen op de fronten van de wagen(‘dubbellucht’) in plaats van één. In dat jaar werd op iederezijde ook de emaillen groene dakreclame voor Persil en dezijreclame voor Cinzano aangebracht. Die voor Willem IIkwam in 1955 op de wagen. De Persil-reclame is in oktober1959 verwijderd, de andere reclames zijn tot in 1975 geble-ven.In april 1961 kreeg de 58 toch nog normale draaistellenmet een radstand van 2100 millimeter zoals de anderewagens van de serie 51-80 die in 1935-’37 hadden gekre-

394 O P D E R A I L S 8 - 2 0 1 4

Dit jaar bestaat de Haagse tram 150 jaar. Dit wordt gevierd met allerlei

manifestaties, zoals de onlangs gehouden optocht van Haags

trammaterieel en ritten met museummaterieel voor publiek. In 2014 zijn

ook drie Haagse tramwagens in gerestaureerde vorm weer in dienst

gesteld. Dit artikel bevat een overzicht van de levensloop en de gang

van zaken rond de restauratie van deze drie wagens, de motorwagens

58 en 77 en aanhangwagen 779.

JOHAN BLOK

Drie Haagse tramsgerestaureerd

De drie Haagse tramsdie in 2014 na eenrestauratie van twintig,zes en twee jaar weerin dienst zijn gekomen:Eenmanombouwer 77,buitenlijnmotorwagen58 en aanhangwagen779. Remise Sche-veningen, 26 mei 2014.Foto: J. Blok.

394-400 OdR 2014 08 blz 394-400 Restauratie Haagse trams 20140724 Q8_Op de Rails Basis 05-08-14 11:56 Pagina 2

Page 5: Odr2014 08

De viering van dit bijzondere jubileum in de resi-dentie begon op 4 april met een kick off-bijeen-komst in de museumremise Frans Halsstraat. Bijdie gelegenheid werden zowel een boek als een

DVD gepresenteerd. Tegelijkertijd gingen de deuren openvan de jubileumexpositie ‘Door de ogen van de reiziger’,een reis door de tijd die door de mensen van het HaagsOpenbaar Vervoer Museum (HOVM) met passie deskundigis samengesteld. Deze tentoonstelling is elke zondagmiddagtot het einde van het rijseizoen gratis te bezoeken. Eindoktober worden de jubileumactiviteiten afgesloten, maar erstaan nog wat interessante dingen op stapel.

De voorbereidingenDen Haag kan als Nederlands oudste tramstad beschikkenover een omvangrijke vloot historische trams. Het is tegelij-kertijd de eerste gemeente die enkele decennia geleden hetlovenswaardige initiatief nam de historische OV-voertuigen

de officiële status toe te kennen van ‘roerende monumen-ten’. Het kan anno 2014 nog altijd als voorbeeld dienenvoor menig andere tramstad met historisch materieel.We zagen de laatste jaren veelal PCC’s op straat gedurendehet rijseizoen van het HOVM, tijdens bijzondere gelegenhe-den aangevuld met ouder materieel, afkomstig van hetHOVM en de Tramweg Stichting (TS). De alleroudstewagens, vaak unicaten, worden doorgaans terecht gespaard.Ze komen daarom zelden op straat en hebben in de regeleen meer statische functie. Bij een belangrijk jubileum alsnu wordt gevierd, moet natuurlijk alles uit de kast wordengetrokken. In de lange aanloop naar de festiviteiten is doorde vrijwilligers van het HOVM en de TS, werkgroepScheveningen (en ook bij de Museumtramlijn inAmsterdam, de 779), bijzonder hard gewerkt om zoveelmogelijk historische trams op straat te krijgen voor de jubi-leumoptocht op 5 juli en de publieksritten, een week later.Alle goede plannen en noeste arbeid ten spijt, ook histori-

O P D E R A I L S 8 - 2 0 1 4 401

HTM 150 in beeldHet zal bijna niemand zijn ontgaan dat de eerste grote evenementen

rond het honderdvijftigjarige bestaan van de tram in Den Haag alweer

achter ons liggen. Om stil te staan bij de activiteiten tot nu toe bieden

wij een kleurrijke foto-impressie van de optocht op 5 juli en de

publieksritten die een week later plaatsvonden.

ARTHUR STAAL

Den Haag, Alexander -straat. Tijdens de pu -blieksritten op 12 juli2014 lijkt de tijd stil testaan bij deze zomersefoto. Buitenlijner 57 enSalonrijtuig 118 wer -den negentig jaar gele -den door de HTM indienst gesteld. Foto: Cock Koelewijn.

401-403 OdR 2014-08 blz. 401-403 HTM 150 v0.1 Q8 20140726_Op de Rails Basis 05-08-14 12:01 Pagina 1

Page 6: Odr2014 08

404 O P D E R A I L S 8 - 2 0 1 4

Om met echt klassieke beveiliging, met blokvensters, kruk-jes of trekkers en handels met trekdraden voor de bedieningvan wissels en seinen kennis te maken, moesten de nieuwe-lingen in het exploitatierayon Amsterdam begin jarenzeven tig in Purmerend zijn. Niettemin kwam het landelijknog op zeer ruime schaal voor. Vrijwel alle secundaire lij-nen en enkele delen van het hoofdnet waren nog zo bevei-ligd. Er bestond nog steeds een instructierijtuig voor dezebeveiliging, dat voor het geven van opleidingen steeds opandere plaatsen in het land werd geplaatst (zoals er voorallerlei opleidingen instructierijtuigen, meestal verbouwdeblokkendoosrijtuigen, bestonden). Na een opleiding in ditrijtuig togen de cursisten waarover deze artikelenreeks han-delt, dus naar Purmerend, het meest noordelijke station vande ‘Noordgroep’ en het enige aan de lijn Zaandam – Enk -huizen dat onder Amsterdam viel. De rest viel onder hetrayon Alkmaar, maar de verkeersleiding op de lijn werd uit-gevoerd door de VL Amsterdam, zodat er toch de nodigeconnecties waren. Alle stations en voormalige stationswaren nog voorzien van klassieke beveiliging: Oosthuizen,Avenhorn, Hoorn, Blokker (blokpost), Hoogkarspel,Bovenkarspel=Grootebroek en Enkhuizen. Voor de fijn-proevers: tussen Hoorn en Enkhuizen was de blokbeveili-ging tussen de stations van het weinig voorkomende blok -stelsel C, op de rest van het (nog volledig enkelsporige)baanvak en Heerhugowaard – Hoorn blokstelsel A (bron:Seinwezennummer Op de Rails – 1969).

EnkhuizerlijnDe in 1885 geopende spoorlijn Zaandam – Enkhuizen iseen van de vele van staatswege aangelegde lijnen en welvolgens de derde wet op de aanleg van spoorwegen van

10 november 1875. In Zaandam sluit de lijn aan op de lijnDen Helder – Amsterdam, Staatslijn K, die aangelegd wasvolgens de eerste wet uit 1860. Het was de enige van de tienlijnen uit die wet die in exploitatie aan de HollandscheIJzeren Spoorwegmaatschappij (HSM) gegeven was, de ove-rige negen kwamen in exploitatie bij de Maatschappij totExploitatie van Staatsspoorwegen (SS). Mede daarom laghet mogelijk voor de hand dat ook Zaandam – Enkhuizenin exploitatie zou komen bij de HSM die alle spoorlijnen inNoord-Holland exploiteerde. Toch moet daar tijdens debouw anders over zijn gedacht, want het stationsgebouwvan Enkhuizen (en mogelijk ook andere) is voorzien vaneen gevelsteen met de letters S.S. Enkhuizen was uitsluitendhet eindpunt omdat hiervandaan de kortste oversteek overhet IJsselmeer naar Staveren gemaakt kon worden. Hetmooie havenstation naast de voormalige Spoorweghavengetuigt daar nog van. Na de opheffing van de goederenpon-ten in 1936 verviel de enkelsporige lijn, die als rechtstreeksehoofdlijn aangelegd was en op Hoorn na geen plaats echtaandeed, in een kwijnend bestaan als secundaire lijn.

Stijgend vervoerIn de loop van de jaren zestig begon het vervoer op deEnkhuizerlijn met name tussen Hoorn, Purmerend enAmsterdam sterk te stijgen omdat de plaatsen aan de lijngroeiden. Purmerend was aangewezen als ‘overloopgemeen-te’ van Amsterdam, Hoorn begon aan verschillende kantenuit te breiden en bij Bovenkarspel begon het aan elkaarbouwen van Bovenkarspel, Grootebroek en Lutjebroek totde gemeente Stedebroec. Het aantal treinforensen steeg bij-

Spoorwegen in enom AmsterdamJ.M. TEN BROEK (vervolg*)

* Vervolg op OdR 2014-1.

Het zeer landelijkePurmerend op13 november 1961.DE5 184 vertrekt naarHoorn over de draai -brug over De Wherelangs post III.Foto: Roef Ankersmit.

404-411 OdR 2014-8 blz. 404-411 Amsterdam III v2_Op de Rails Basis 05-08-14 12:04 Pagina 2

Page 7: Odr2014 08

www.facebook.com/OpdeRails

Het magazine Op de Rails verschijntmaan delijks. Elk nummer bevat berich -ten over spooractualiteiten en over dever eniging, over nieuw verschenen boe -ken en dvd’s (die in de winkel te koopzijn) en aankondigingen van excursies.Daarnaast zijn er langere artikelen overspoor- en tramwegen in binnen- enbuitenland. Het maandblad dat doorvrijwilligers wordt gemaakt, is full colouren vrij van advertenties.

Op de Rails

Nieuwsgierig geworden en meer willenweten, een proefnummer van Op deRails ontvangen of lid worden? Eenlidmaatschap kost 55 euro per jaar, benje jonger dan 25? Dan betaal je slechts28 euro voor een heel jaar!

Meer weten? Bezoek ons ophttp://www.nvbs.com

Lid worden?

NVBS, PASSIE VOOR SPOOR !

Nieuwsgierig geworden naar de rest van deinhoud van dit nummer van Op de Rails?Denk er dan eens aan om lid te worden vande Nederlandse Vereniging van Belangstellen -den in het Spoor- en tramwegwezen (NVBS).De NVBS-leden ontvangen maandelijks hetblad in de bus, maar de NVBS biedt veelmeer!

In alle delen van het land worden bijeenkom-sten belegd waarop presentaties gehoudenworden over trein en tram in binnen- en bui-tenland. De Stichting NVBS Excursies organi-seert reizen. Er is ook een afdeling Jongeren.In de NVBS Winkel kun je boeken en dvd’sover railverkeer kopen. En voor wie zich wildocumenteren zijn er de NVBS-Bibliotheek ende Stichting NVBS Railverzamelingen. De win-kel, de bibliotheek en de documentatiecentrazijn gevestigd in NVBS Centraal in het stati-onsgebouw van Amersfoort.

AfdelingenOp diverse plaatsen zijn er afdelingen diemaandelijks een bijeenkomst houden, waarleden door middel van presentaties informatiemet elkaar uitwisselen. Deze avonden biedeneen uitgelezen kans om andere spoorhobbyis-ten te ontmoeten. De agenda voor de komen-de periode is in Op de Rails of op de NVBS-website te vinden.

ExcursiesDe aangeboden excursies variëren van eeneendaagse binnenlandse trip tot een reis vanvier weken in het buitenland. Voorbeelden:bezoeken aan werkplaatsen en remises,meerdaagse treinreizen door landen in en bui-ten Europa, maar ook dagbezoeken aanNederlandse spoor- en trambedrijven. En elkjaar een Oliebollenrit!

DocumentatieDe Stichting NVBS-Railverzamelingen beheerteen grote verzameling krantenknipsels,dienst regelingen, vervoersbewijzen en anderedocumenten. In de bibliotheek staan meerdan elfduizend boeken en vele ingebondenjaargangen tijdschriften. De bibliotheek heeft

ook abonnementen op vele binnen- en buiten-landse tijdschriften op spoor- en tramwegge-bied. Bureau Railatlas en Bureau Materieel -teke ningen bezitten topografische kaarten enschematische tekeningen van sporen enmaterieel.

WinkelIn de NVBS Winkel worden boeken, tijdschrif-ten en dvd’s verkocht. Er is een uitgebreidetweedehandsafdeling. Bestellingen via inter-net of per post zijn mogelijk.

BeeldmateriaalHet filmarchief, de diatheek en het fotoarchiefbezitten een enorme collectie historische enactuele films, dia’s, prentbriefkaarten enfoto’s. Leden kunnen zich abonneren op eenfotorondzending. Tienmaal per jaar wordt eenpakket foto’s, door leden gemaakt, rondge-stuurd.

Afdeling JongerenOok jongeren voelen zich thuis bij de NVBS.De NVBS-afdeling Jongeren organiseert spe-ciaal voor leeftijdgenoten bijzondere activitei-ten: een wedstrijd treintrekken bijvoorbeeld,een rondje per trein in het nabije buitenland ofeen bezoek aan een bouwproject.

laatste pagina blader pdf_Op de Rails Basis 10-1-2014 20:56 Pagina 1

Page 8: Odr2014 08

De laatste 600’en leidden de laatste tijd een bestaan in de luwte. De 661 is alweer een tijdje weg bij Euro-Express Treincharter, de 9702 van Locon liet het Apeldoornse afvalvervoer de laatste tijd al over aan een grotere collega, broertje 9701 doet zijn

werk op het afgescheiden terrein van Attero in Wijster en in Crailoo komt, ook op niet openbaar grondgebied, af en toe een 600 van Railpro in actie. Maar opeens staan de locomotieven weer volop in de belangstelling. Op het net van de RET zijn er maar liefst vier actief met werktreinen en op 2 augustus

organiseerden Railexperts en C-Tracks een excursie waarin de 600’en centraal stonden. Op de bovenste foto staan de Railpro 603 en 602 samen met Locon 9702 op 19 juli 2014 op het RET-emplacement in de Rotterdamse Waalhaven in het gezelschap van RET-

locomotief 6101; op de onderste foto zijn de 532, 650 en 636 te zien. Beekbergen, 2 augustus 2014.Foto’s: Marco Verzijl en Koen van der Lee.

416 OdR 2014-8 blz. 416 Achterpagina v0_Op de Rails Basis 05-08-14 12:07 Pagina 1