30 ontdek afrika 1 • 2009

tekst Lilian Goossens fotografie Henk Goossens

ontdek afrika 1 • 2009 31De Romeinse baden van Makthar

Tunesië

k e i z e r l i j kTunesië

32 ontdek afrika 1 • 2009

ontdek afrika 1 • 2009 33Het amfitheater van Dougga

Tunesië

m o n u m e n t e n v a n Carthagers en Romeinen

34 ontdek afrika 1 • 2009 Deel van het Aquaduct van Zaghouan naar Carthago

Roerig. Zo zou je de kleurrijke geschiedenis van het meest noordelijke land van de Mahreb het beste kunnen omschrijven. Ooit was het land de inzet van een verschrikkelijk strijd tussen Carthagers en Romeinen en de reden van de bekende veldtocht van Hannibal en z’n olifan-ten. Later drukten ook Vandalen, Arabieren en Fransen hun stempel op de ontwikkeling van het land. In plaats van een desastreuze vernieti-ging van bestaande beschavingen, ontstond er echter een unieke versmelting van verschillende culturen, Zo’n diversiteit aan cultureel erfgoed maakte Tunesië tot het grootse openluchtmuse-um dat het nu is. We volgden een oude heirbaan en doken diep in het Romeinse verleden van Tunesië, ooit de achtertuin van Rome.

Hannibal’s mars Ruim acht eeuwen voor het be-gin van de christelijke jaartelling zetten Feniciërs voet aan wal op de noordelijke kusten van het hedendaagse Tunesië. Op hun lange zeereizen tussen thuisland Libanon en handelsposten in Zuid-Spanje hadden zij een veilig steunpunt nodig. Deze buitenpost, genaamd Carthago, groeide en bloeide, ontwikkelde zich tot een heuse metropool en strekte zijn handelstentakels steeds verder uit. In de eeuwen die volgden stichtten de Car-thagers kolonies in het Middellandse Zeegebied, zeer tot ongenoegen van Rome dat in die tijd een supermacht in opkomst was. Dat leidde tot bijna twintig jaar wapengekletter in de eerste Punische oorlog (263-241 voor Christus), die werd afgesloten met een zegen voor de Romeinen. De Carthagers trokken zich terug, om in 218 voor Christus zelf de aanval in te zetten met als doel Rome van de aardbodem te vegen. De onverschrokken generaal Hannibal bracht een gewaagd plan ten uitvoer door met negentigdui-zend soldaten en 42 olifanten vanuit Carthago Nova (het huidige Spaanse Cartagena) over de Alpen richting Rome te marcheren. Aanvankelijk wist hij de Romeinen een aantal nederlagen toe te brengen, maar uiteindelijk werd hij toch verslagen. Daarop staken Romeinen over naar het Afrikaanse continent, omsingelden Carthago en wisten het tot een vredesverdrag met aan-

zienlijke herstelbetalingen te dwingen. Beknot in hun expansiedrift moesten de Carthagers met lede ogen aanzien hoe hun rijk a∫alfde. Om de concurrentie voor eens en voor altijd uit te roeien besloten de Romeinen drie jaar later om Carthago alsnog met de grond gelijk te maken en rukten zo het hart uit het toch al sterk verzwakte Punische rijk.

Gouden eeuw Tegelijkertijd onderging de oude Punische kolonie Utica een romanisering en werd uitgeroepen tot hoofdstad van de nieuw gestichte Romeinse provincie Africa. Pas een kleine honderd jaar later werd Carthago in opdracht van Julius Caesar herbouwd. Wederom groeide de stad uit tot het centrum van dit deel van de wereld, maar nu met andere heersers aan het roer. De herbouwde stad aan zee was geen onaangename plaats om te wonen. De goed onderhouden Romeinse wegen zorgden voor een goede communicatie binnen het rijk en bevorderden de handel. Door de toenemende landbouw met goede graanoogsten en aanleg van olij∂oom- en wijngaarden beleefde Africa een gouden eeuw. Carthago werd de plaats van edelen en rijke kooplieden die hun welvaart lieten zien met prachtige monumenten, villa’s, tempels en luxu-euze baden. Steeds meer kreeg de handelsplaats dezelfde allure als de keizerlijke hoofdstad Rome. Met de bouw van een enorm amfitheater dat plaats bood aan 36 duizend toeschouwers stak Carthago zelfs het Romeinse Colosseum naar de kroon. Terwijl Carthago opbloeide en de status van provinciehoofdstad van Utica overnam, nam het belang van deze laatste stad door verzanding van zijn haven steeds verder af. Tegenwoordig is Utique, zoals Utica later genoemd werd, niet meer dan een kleine verstilde ruïnestad op het platteland die verscholen tussen cipressen, mimosabomen en wilde bloemen op geïnteres-seerde bezoekers wacht. De overblijfselen zijn niet spectaculair, maar de historische plek ademt zowel in het Romeinse als in het Punische deel een sfeer uit die de moeite waard is. Het kleine museumpje heeft een aardige tentoonstelling

Tunesië

ontdek afrika 1 • 2009 35

36 ontdek afrika 1 • 2009 Het Capitool van Dougga

van veel gebruiksvoorwerpen zoals olielampjes en keramiek, maar heeft ook wat juwelen in de collectie. De mooiste vondsten, waaronder prachtige mozaïeken, zijn echter verhuisd naar het Louvre (ten tijde van het Franse protectoraat) en naar het imposante Bardo museum in Tunis. De nalatenschap van het oude Romeinse Carthago is grootser van aard. Nadat de Vanda-len, Byzantijnen en Arabieren er heersten, verviel het vanaf laat zevende eeuw tot een ruïne. Wie nu de overblijfselen zoekt van wat ooit één van de machtigste steden van de oudheid was, doet dit tussen de reguliere bebouwing van de stad. Desalniettemin zijn de resten meer dan indruk-wekkend. De gerestaureerde derde-eeuwse Villa de la Volière is met z’n fraaie mozaïeken een goed voorbeeld van de toenmalige architectuur. Het riante uitzicht op zee maakte het tot een heerlijke plek om te wonen. Ook de Thermen van Antonius – destijds de grootste van Africa – geven een goede indruk van de grandeur die de stad ooit heeft uitge-straald. Het water werd via een speciaal daarvoor gebouwd aquaduct aangevoerd vanuit Jebel Zag-houan, een berg op 132 kilometer afstand van de baden in Carthago. De waterreservoirs tegenover de watertempel in Zaghouan (een Romeinse fontein met twaalf nissen), waren het beginpunt van het aquaduct dat via een terracotta pijplei-ding het water zowel onder- als bovengronds transporteerde. Bij sommige delen van het aqua-duct is het waterkanaal dat werd gedragen door de zo karakteristieke Romeinse bogen, nog goed zichtbaar.

Romeinse roem In de hele provincie Africa ont-stonden zo’n tweehonderd steden naar Romeins voorbeeld, met een zelfde basisontwerp van fo-rum, marktplaats, capitool, openbare baden, stra-ten en huizen. Niet alles was nieuwbouw. Veel steden waren ‘aangepaste’ woongemeenschap-pen van Numidische of Punische oorsprong. Eén van de best bewaarde voorbeelden hiervan en tevens één van de mooiste ruïnesteden in Tune-sië is ongetwijfeld het in het binnenland gelegen Dougga. Van origine was het een Numidische koningsstad behorend aan het volk dat hier al

leefde vóór de Feniciërs voet aan wal zetten. Zij hakten hun woningen en monumenten uit de rotsen uit en leefden deels ondergronds. In de tweede eeuw na Christus kwam de stad onder Romeins gezag. De Romeinen waren zeer ingenomen met de ligging van het toenmalige Thugga. Het was makkelijk te versterken door de ring van heuvels rondom, die plaats boden aan uitkijkposten en fortificaties. Daarnaast zorgden diezelfde heuvels voor bouwmateriaal, was er voldoende water uit diverse bronnen en genoeg land om te bewerken. Hoewel Romeinen en Nu-midiërs vreedzaam samenleefden, werd de stad langzaam maar zeker naar Romeins voorbeeld geboetseerd en uitgebreid. Sommige funderin-gen zijn dan ook Numidisch van oorsprong met daarop een Romeinse opbouw. Ook zijn er in het hele complex inscripties te vinden in zowel Numidisch, Punisch, Libisch, Romeins en zelfs Byzantijns. Vlak na de ingang staan de indrukwekkende overblijfselen van Dougga’s theater, gebouwd in 169 na Christus Het bood plaats aan 3500 toeschouwers die naar rangorde op de stenen banken mochten plaatsnemen; de minder be-middelden helemaal bovenin, de middenklasse op de daaronder liggende ringen en de rijken op de lager gelegen zetels. De onderste plaatsen bleven gereserveerd voor de keizer en zijn gevolg. Verder wandelend over de oude Romeinse weg waarin de sporen van voortgetrokken wagens nog zichtbaar zijn, kom je vanzelf bij het Capitool uit. Dit is één van de indrukwek-kendste Romeinse monumenten in Tunesië, nog compleet met zes originele zuilen. Het was het belangrijkste heiligdom van de stad, gewijd aan de goden Jupiter, Juno en Minerva. Het Capitool wordt enerzijds geflankeerd door het forum, de plaats voor o≤ciële bijeenkom-sten, en aan de andere zijde door het Plein der Winden. Hier ligt een windwijzer, een enorme cirkelvormige inscriptie in de vloer die fun-geerde als een alternatieve weersvoorspeller. De Byzantijnse namen van de twaalf windrichtin-gen zoals Sirocco (warme noordoostelijke wind), Auster (koude droge noordelijke wind) en Africus (noordelijke wind met regen) gaven een aardige

ontdek afrika 1 • 2009 37

Tunesië

38 ontdek afrika 1 • 2009 De ruïnes van Utique tussen de voorjaarsbloemen

indicatie van wat de weergoden op korte termijn in petto hadden. Verderop langs de oude weg liggen het ‘warme’ en ‘koude’ badhuis, comforta-bele en met fraaie mozaïeken verfraaide baden waar dames en heren gescheiden gebruik van maakten. Wie Dougga nu bezoekt, kan zich niet voor-stellen dat tot in de jaren vijftig van de vorige eeuw hier nog daadwerkelijk mensen tussen de ruïnes woonden. Het is er nu heerlijk stil, een mooie oude cultuurplaats op een heuvel waar in het voorjaar de uitbundige natuur een prachtig contrast vormt met de versteende herinneringen aan het verleden.

De oudste koloniën Midden in de vruchtbare Medjerda vallei, langs de route van Carthago naar Hippo Regia (een oude plaats in Algerije) ligt een ander juweeltje uit de Romeins-Tune-sische geschiedenis: Bulla Regia. Tussen 1910 en 1990 hebben er diverse opgravingen plaatsge-vonden, maar slechts tien procent van de oude

stad is tot dusver blootgelegd. Ook dit stadje heeft een Numidische oorsprong, waarschijnlijk koninklijk van aard en heeft nog funderingen die gebouwd zijn vóór de Romeinse periode. Op het eerste gezicht lijken de ruïnes niet echt specta-culair. De ware schatten van deze rijke oude stad liggen echter verborgen in de grote Romeinse huizen waarvan de woon- en slaapvertrekken zich zo’n zes meter onder de grond bevinden. Door deze ingenieuze constructie van twee verdiepingen beschermden de Romeinen zich zo-mers tegen de brandende zon, terwijl miraculeus berekende openingen voor licht en een gezonde luchtcirculatie zorgden. Mogelijk werden zij bij het ontwerpen van hun woningen geïnspireerd door woestijnbewoners die in rotswoningen leefden. De vloeren van de villa’s werden gede-coreerd met mozaïeken van jachttaferelen, bloe-men, dieren, geometrische figuren, portretten of inspirerende goden. De mooiste villa’s zijn onder andere het Huis van Amphitrite waar in het souterrain verfijnde mozaïeken liggen van onder

ontdek afrika 1 • 2009 39

Het theater van Dougga, Triom∂oog van Alexander Severus,

Het Capitool en het Plein der Winden in Dougga

Tunesië

andere de godin Venus, en het Huis van de Jacht met zijn verdiepte binnenplaats en zuilengang.

Makthar De derde belangrijke Romeinse ruïne-stad in Tunesië is Makthar, ofwel Mactaris. Bij aankomst lijkt die rangorde nogal overdreven. De Romeinse geplaveide weg leidt aanvankelijk naar een rommelig weiland met steenstompen. Dan doemt de Boog van Trajanus op, de daadwerke-lijke toegang tot de stad. Teleurstelling maakt plaats voor verwondering, dan voor ontzag en vervolgens verrukking. Het uitgestrekte terrein met Romeinse overblijfselen ligt als een verbor-gen parel tussen de weidse graslanden. Hier kun je in alle rust een wandeling maken langs de vele monumenten, thermen en graven. De stilte wordt gevuld door een wind die fluistert over een ver verleden. Een verleden waarin de rijkste stad van Nova Africa nog vol leven was, de koude en warme kamers van de thermen nog vele bezoekers kregen. Nog steeds geven de over-blijfselen met hun fraaie bogen en mozaïeken een idee van de goede voorzieningen van deze plaats waar Puniërs en Romeinen zo vreedzaam samenleefden. Ook Thuburbo Majus, een oude veteranen-stad, ligt op een mooie plaats in een vallei. Maar z’n ligging kan niet tippen aan die van Uthina, één van de oudste Romeinse koloniën in Tunesië. Oorspronkelijk was het plaatsje een Berber-Puni-sche gemeenschap totdat het in de eerste eeuw onder bewind van Octavianus Augustus tot een Romeinse kolonie werd omgevormd. Als een kroon rijst het Capitool, het belangrijkste deel van de stad, op uit de glooiende landbouwgron-den. Het is gebouwd op drie lagen fundering, bedoeld om het geheel ver boven de omgeving uit te tillen en te laten opvallen in het land-schap. Als je tegenwoordig de treden naar boven beklimt en vanaf het terras rondkijkt, heb je een onvergetelijk uitzicht over een vruchtbare vlakte, olij∂oomgaarden, cipressen en heuvels aan de horizon. Ook de Romeinse veteranen genoten graag van hun pensioen in een welvarende stad en een mooie omgeving.

40 ontdek afrika 1 • 2009 Vloermozaïek in de Romeinse villa’s van Bulla Regia

Demografisch Tunesië is met een oppervlakte van ruim 163 000 km2 geen reus op het Afri-kaanse continent. De gunstige ligging in het noorden, waar zo’n 1300 kilometer kustlijn toegang verschafte tot vele vaarroutes, maakte het in het verleden echter al een geliefd land waar Feniciërs, Romeinen, Vandalen en Byzan-tijnen vaste voet aan wal probeerden te krijgen. Tegenwoordig heeft Tunesië zo’n tien miljoen inwoners, waarvan 98 procent van Arabische oorsprong. Zij volgen de gebruiken en tradities van de soennitische islam. Toch is Tunesië ook duidelijk westers georiënteerd, en een veilig en zeer gevarieerd land om te bereizen.

Klimaat Vanaf de vroege lente van eind maart tot begin mei is Tunesië op haar mooist. De na-tuur is dan nog fris en groen en de dagtempera-turen van 19 tot mogelijk 28 graden Celsius zijn zeer aangenaam. De zomermaanden zijn heet en droog waardoor het landschap naar bruin-tinten verkleurt. Het is de minst aangename tijd

om de Romeinse oude steden te bezoeken. Het zonnige najaar dat tot november doorloopt is daarentegen wél een aangename tijd om rond te reizen. De meeste regen valt van decem-ber tot februari, maar deze rustige periode is met een gemiddelde temperatuur van 14 tot 17 graden Celsius toch heel geschikt voor een cultureel bezoek aan Tunesië. Draag het gehele jaar door (hoge) dichte schoenen als je ruïneste-den bezoekt; je zou mogelijk een slang kunnen opschrikken.

Toeristisch Het land biedt veel meer dan alleen de culturele overblijfselen uit een rijk verle-den. Het is dan ook een aanrader om meerdere van de hoogtepunten van het land tijdens een verblijf te bezoeken. Combineer bijvoorbeeld een culturele reis eens met een tocht door de woestijn, en leer de schoonheid van de Sahara te waarderen. Of sluit af met een verwenweekje aan één van de vele stranden, ervaar de weldaad van thalassotherapie in een wellnescentrum of

reisinformatie tunesië

ontdek afrika 1 • 2009 41Vloermozaïeken in de Romeinse villa’s van Bulla Regia

Tunesië

ga golfen. Naast georganiseerde rondreizen, kan Tunesië ook uitstekend individueel per huurauto verkend worden. De wegen zijn over het alge-meen goed en voorzien van duidelijke tweetalige bewegwijzering. Let vooral in het binnenland op overstekende kuddes vee, en medeweggebrui-kers zoals ezelskarren, fietsers, wandelaars en paardrijders. Er wordt rechts gereden. Een goede wegenkaart is aan te raden.

Tip Tijdens een culturele reis mag een bezoek aan het beroemde Bardo museum in Tunis niet ontbreken. De collectie is onderverdeeld in zes afdelingen die overeenkomen met een bepaalde periode uit de Tunesische geschiedenis. Het meest indrukwekkend zijn echter de mozaïeken en het is dan ook de Romeinse afdeling die het grootste deel van het museum in beslag neemt. Verspreid over verschillende zalen geven vloer- en muurmozaïeken veel details prijs over het sociale, economische, culturele en religieuze leven tijdens de Romeinse periode. De bezoeker

kan bijvoorbeeld een kijkje nemen op het platte-land, toeschouwer zijn bij een opwindende jacht, meerijden in een strijdwagen, deelnemen aan een bokswedstrijd of een blik werpen op de vele fraai uitgevoerde portretten.

Informatie De meeste Romeinse ruïnesteden zijn te vinden in noord- en midden-Tunesië, goed be-reikbaar via de luchthaven van de hoofdstad Tu-nis. Tunis Air biedt rechtstreekse vluchten vanaf Amsterdam en Brussel. Het Engels/Franstalige boek Tunisia an open-air museum / Tunisie Mu-sée à ciel ouvert, uitgegeven in Tunesië door het Ministerie van Toerisme, is een prachtig boek dat de culturele diversiteit van het land in woord en beeld belicht. Uitgebreide achtergrondinforma-tie over alle bezienswaardigheden van Tunesië, waaronder de Romeinse ruïnesteden is te vinden op onderstaande website. http://lexicorient.com/tunisia/index.htm