Henri Beunders maakt een rondgang door hetstrafrecht en constateert: iedereen voelt zichslachtoffer. En wil maar één ding: vergelding.

O vergevoeligeén boze burgers

ILLU

STRATIE�KWENNIE�CHENG

45

In de genadeloze staat zijn

Henri�Beunders is�hoogleraar�Ontwikkelingenin�de�Publieke�Opinie�aan�de�Erasmus�Universi-teit.�Over�zijn�nieuwe�boek�‘Hoeveel�recht�heeftde�emotie?�Over�straffen�in�de�slachtoffercul-

tuur’ vindt�op�17�mei�in�Pakhuis�de�Zwijger,Amsterdam,�een�debatavond�plaats�met�mr.Gerard�Spong,�prof.�Tineke�Cleiren,�mr.�FolkertJensma�en�Margreet�Fogteloo�(moderator).

De verdachte is geenmedemens meer die vanhet pad is geraakt, maareen vijand die uit de wegmoet worden geruimd,schrijft Henri Beunders.

I�l�l�u�s�t�ra�t�i�e

Kwennie Cheng

Het volk heeft geen medelijdenmeer – niet met verdachtenen zeker niet met veroordeel-de daders. Ook niet met ‘ve r -warde personen’ t ro u we n s .Het heeft alleen medelijdenmet zichzelf, als slachtoffervan ‘de ander’ of van het hele

sociale systeem dan wel het financiële wereldka-pitalisme. De empathie en het gevoel voor demenselijke maat zijn verdwenen; de roep omvergelding klinkt steeds luider.U gelooft mij niet? Een greep uit het nieuws vande afgelopen weken.In India is de doodstraf ingevoerd voor kinder-verkrachters. In Amerika is het zwarte rolmodelvan gisteren, Bill Cosby, schuldig bevonden aanseksueel misbruik, nadat de jury vorig jaar nogverdeeld was. Tussen de twee uitspraken zit# Me To o.Dat geldt ook voor Spanje; de rechtbank aldaarlegde negen jaar cel op aan vijf mannen wegens‘seksueel misbruik’ van een vrouw. De aanklachtluidde verkrachting, de eis was 23 jaar cel. Na deuitspraak demonstreerden tienduizenden men-sen tegen de, volgens hen te lage, straf, en ookpolitici eisten subiet strengere strafwetgeving.De Baskische regering verklaarde dat dit vonnis‘machismo -geweld’ rechtvaardigt en dat het‘niet wordt begrepen door de maatschappij vande 21ste eeuw’.Dat laatste argument voerde minister SanderDekker (Rechtsbescherming, VVD) ook aan, toenhij aankondigde dat verjaring van misdrijven zalworden afgeschaft en dat hij de regels voor voor-waardelijke invrijheidstelling van gevangenengaat aanscherpen. „Het idee dat iemand achttienjaar krijgt opgelegd en na twaalf jaar alweer vrijis, begrijpen mensen niet.”

D it argument heb ik keer op keer gehoordtijdens mijn rondgang door de wereldvan het strafrecht. Ik wilde onderzoeken

wat de steeds vaker gehanteerde juridische term‘ernstig geschokte rechtsorde’ eigenlijk bete-kent; in hoeverre deze overlapt met ‘de publiekeo p i n i e’, dat veelkoppige monster in de mist; envooral wanneer die vage begrippen overvloeienin het omineuze ‘gesundes Volksempfinden’.Deze laatste uitdrukking was tot 1933 een gewo-

De moderne mensheeft niet alleen

sloten op zijn autoen huis aangebracht,

maar ook op zijnmorele interieur

OPI N I E

Sa�m�e�n�l�ev�i�n�g

ne uitdrukking en betekende ‘gezond ver-s t a n d’. De term raakte echter besmet nadat den a z i’s deze gebruikten als rechtsgrond om ge-dragingen te bestraffen, ook al bestond daar(nog) geen strafrechtelijke bepaling voor. Wilde‘het volk’ straf, dan moest de rechter daaraangehoorzamen. De ‘volksw il’ ging boven het ge-schreven recht.En ik vraag mij af: zijn we op weg naar een ge-nadeloze samenleving waarin de schreeuw van‘het volk’ bepaalt wat recht is?De verharding van ‘het volk’ inzake misdadenen ‘grensoverschrijdend gedrag’ is opmerkelijken verontrustend. Opmerkelijk, omdat ‘de pu-blieke opinie’ sinds 1968 een draai heeft ge-maakt van 180 graden. Toen was ‘de maat-s c h a p p i j’ ziek – niet de misdadigers of de pa-tiënten in psychiatrische inrichtingen.Nu wordt er bij elke lustmoord en bij iedere‘verwarde man’ met een mes of een auto geroe-pen om verdere aanscherping van de tbs-voor-waarden of om verplichte opname. En ja, ookdoor andere partijen dan PVV en VVD en ja, ookdoor andere mensen dan die in kringen rond‘wakker Nederland’, De Telegraaf en GeenStijlvoorop. Ook goedwillender mensen laten viasociale media weten dat het zo niet langer kan.Er dreigt dus een monsterverbond te ontstaantussen ‘b oze’ en ‘goedw illende’ burgers. Ditwas te zien in de zaak van Anne Faber; de jongevrouw werd vorig jaar vermoord door een manin een tbs-kliniek. Veranderen of afschaffen dietbs, riep het volk en niemand sprak het tegen.

D e opvattingen over wat wel en wat nietoorbaar en crimineel is, veranderen met‘de tijdgeest’. De huidige tijdgeest eist

dat ‘de maatschappij wordt beschermd’, kostewat kost, of het nu gaat om de individuelerechten van de mens of om de democratischerechtsstaat. Deze verharding tegenover al hetafwijkende is opmerkelijk, omdat alle grafie-ken laten zien dat de criminaliteit sinds 2000daalt. Ook het aantal zelfverklaarde slachtof-fers neemt gestaag af. Het Centraal Bureau voorde Statistiek (CBS) noemt de daling in een on-langs verschenen kort rapport „een mysterie”.Een van de verklaringen die het CBS geeft, is deexplosief toegenomen beveiliging door burgersen bedrijven en instellingen zelf: meer sloten

op de deur, meer tourniquets, meer camera’s,meer beveiligingsagenten. Maar een sluitendeverklaring heeft het CBS niet.Welnu, laten we daar een begin mee maken.Waarom worden de opwinding en afschuw in-zake misdaad en afwijkend gedrag steeds gro-ter, terwijl de veiligheid alleen maar toeneemt?Wat betreft strenge strafmaat immers, klimtNederland op van hekkensluiter naar een top-positie. Er worden nog altijd meer verdachtenin voorlopige hechtenis gehouden dan elders,en langer ook. En er zitten nu meer mensen eenlevenslange gevangenisstraf uit dan in de helevorige eeuw bij elkaar.Trouwens, ook saillant voor het tolerante ‘gids-land Nederland’: de regering heeft in de afgelo-pen halve eeuw slechts één keer gratie ver-leend aan een levenslang gestrafte, een termi-naal zieke. (Des te opmerkelijker omdat de Ne-derlandse overheid de twee laatste Duitse oor-logsmisdadigers wel gratie verleende.)Hoe is dit te verklaren? Het antwoordt ligt in de‘ve i l i g h e i d s p a r a d ox ’: we willen maximale vei-ligheid én maximale vrijheid. Alles wat dit pa-radijselijke leven verstoort, is onaanvaardbaargeworden. Dus: hoe veiliger, hoe gevoeliger –tot overgevoeligheid aan toe. En: hoe meer vei-ligheid, hoe groter de roep om vergelding. Desecularisatie doet er een schepje bovenop. Hetwoord ‘vergev ing’ is geheel verdwenen uit on-ze cultuur. De verdachte is nu geen medemensmeer die van het pad is afgeraakt, maar een vij-and die uit de weg moet worden geruimd.De alomvattende sociale context van deze ont-wikkeling is de emancipatie van de burger. Inde seculiere samenleving is ‘de individuele au-to n o m i e’ de nieuwe God. Even belangrijk mis-schien: in de huidige rationele, commerciëleprestatiemaatschappij is uiterlijk succes hetdominante doel. En dit leidt tot minder empa-thie, want voor empathie zijn openheid, begripen vooral ook rust en tijd nodig. Gestreste men-sen oordelen sneller, slechter en harder. Maarwaant iedereen zichzelf een god, dan is elkeaantasting van dit zelfbeeld een narcistischekrenking waarop met de emotie van woedewordt gereageerd.Het voordeel van emotie is immers dat je daarniet over kunt discussiëren. Ben je dus ietwatonzeker over je eigen status of overtuigings-kracht, dan is de emotionele uitbarsting eenpuike manier om niet te worden tegengespro-ken. Daarom tonen meer mensen zich bij elkekrenking ‘ve r b i j s te rd’ en ‘ge s c h o k t ’, en moetende veroorzakers ervan, zoals de parkwachtersbij de Oostvaardersplassen, ‘zelf een kogel doorhun kop’ k r i j ge n .

D at het strafrecht verandert is van alle tij-den. Abortus, euthanasie, drugs warenin de jaren ’70 verboden, maar worden

tegenwoordig gedoogd of zelfs aangemoedigddoor actiegroepen. Dat de gevoeligheden zichnu richten op de fysieke onaanraakbaarheidvan het individu, zowel in seksueel opzicht alsvan de psyche zelf, hoort tot de langetermijn-beweging van ‘het proces der beschaving’. Endie behelst minder leed veroorzaken en minderpijn lijden.Toch kennen deze utopische opvattingen overde vrije, autonome en vooral pijnloze mens,hun keerzijden. Voor het strafrecht is het beeldal duidelijk: meer levenslange celstraffen entbs, misschien wel invoering van de doodstraf,want ook in Nederland schijnt hier een meer-derheid voor te zijn. Dat dit beleid van zero to-

lerance en ‘o p b e rge n’ heel veel geld gaat kos-ten, daar wordt niet eens aan gedacht. Dat deAmerikaanse praktijk leert dat een extreem pu-nitief regime méér misdaad oplevert, daarwordt niet over gesproken. We zijn op weg naareen genadeloze samenleving, die niet alleenheel kostbaar zal zijn maar ook nog eens ave-rechts zal uitpakken.De aanzetten zien we al om ons heen. Het OMis een strijdmacht geworden die namens ‘dem a at s c h a p p i j’ zegt te handelen – meer dan na-mens het recht of namens de staat. En de zit-tende magistratuur, zo leert mijn onderzoek,beweegt zich morrend en langzaam mee in derichting van streng, strenger, strengst. Ook alblijven sommige magistraten opvallend onaf-hankelijk handelen.In alle geledingen – politiek, media, advoca-tuur, rechterlijke macht – lijkt steeds vakerslechts één persoon op het netvlies te staan: deboze burger, het slachtoffer.

D eze burger tooit zich nu in twee opval-lende gedaanten. Hij/zij is de prinses opde erwt én de schijnheilige. In het

sprookje van Hans Christian Andersen wil deprins een echte prinses trouwen, maar vallende meesten af. Dan klopt een verregendevrouw aan bij het kasteel, ze zegt een heuseprinses te zijn. De oude koningin wil haar tes-ten. Ze legt een erwt op de bodem van het beden stapelt twintig matrassen bovenop de erwt.’s Morgens vraagt ze de prinses hoe ze heeft ge-slapen. ‘Verschrikkelijk! Ik heb op iets hards ge-legen en ben nu overal bont en blauw!’Dat bewijst dat ze een echte prinses is. Want zóteer van huid kan alleen een heuse prinses zijn.Dit sprookje lijkt nu op te gaan voor menig bur-ger. De burger is de prinses op de erwt gewor-den: de gevoeligheid bewijst zijn koninklijkes t at u s .Dan de schijnheiligheid. Die is erger dan hypo-crisie. De hypocriet we et dat hij liegt. De schijn-heilige speelt geen toneel; hij gelooft volledigin zijn act. Zijn geloof in de eigen rechtschapen-heid verliest hij nooit, en ook zijn leugens of te-genstrijdigheden zijn een vanzelfsprekend on-derdeel van zijn strijd voor gerechtigheid.Voorbeelden? De Ryanair-adepten die thuis ‘al-les papierloos!’ doen. Of de fitness-jongeren

die zich de hele week suf trainen in de sport-school, en dan in het weekeinde een handvolpillen naar binnen gooien en een paar lijntjescoke snuiven. Dat ze hiermee de drugscrimina-liteit versterken komt niet eens bij hen op.In feite heeft de moderne mens niet alleen talvan sloten op zijn auto en huis aangebracht,maar ook op zijn eigen morele interieur. Demoderne mens zegt: ik heb recht op succes, enalles wat daarbij in de weg staat maakt mij totslachtoffer. Dat tragiek bij het leven kan horen,is een onacceptabele gedachte. Alleen zo kun-nen we de totale tolerantie voor onszelf verkla-ren, en de totale intolerantie voor de ander.Opmerkelijk zijn de eerlijkheid, vriendelijkheiden openheid waarmee dit gebeurt. Het ‘Fijnedag!’ wordt naadloos afgewisseld met ‘Daarben ik helemaal klaar mee!’ Deze ongekendevriendelijkheid gaat dus gepaard met een nieu-we hardheid. Die heeft als kern: ‘raak me nietaan, ik doe met mijn lichaam wat ik wil, en alshet je niet bevalt, ben je een intolerante hufterdie moet worden opgeborgen’. Deze onaan-raakbaarheid, die al op de kleuterschool bijnaverplicht wordt gesteld, staat in schril contrastmet het gemak waarmee mensen zichzelf latenpiercen, tatoeëren, botoxen of geheel verbou-we n .

K an deze moreel conformistischer, ja ge-nadelozer wordende, samenleving nogworden bijgestuurd? Ach, we leven nog

in paradijselijke omstandigheden, zolang weonze oordopjes inhouden. Maar de bandbreed-te van wat individueel en sociaal geoorloofd is,zal tot nagenoeg nul worden gereduceerd. Dátis het probleem van morgen.Het leidt tot de opkomst van autoritaire politie-ke leiders. Zij beloven jou immers instant-op-lossingen, zullen ‘de ander’ die schuldig is aanjouw ‘n o g - n i e t- s u c c e s ’ elimineren. Dit is deglijdende schaal van gerechtvaardigde veront-waardiging naar populistische oplossingen.Ik zie een paar remedies. Het zou afgelopenmoeten zijn met politici die zeggen ‘dit valtniet uit te leggen’. Dan ben je namelijk óf domóf laf, want je laat je oren hangen naar ‘hetvo l k ’ zonder met dat volk in gesprek te gaan.De beste dam die tegen ‘het verkeerde populis-m e’ (Rutte) kan worden opgeworpen, zijn na-melijk de burgers zelf.Als burgers meer worden betrokken bij grotemorele vragen, en bij het bestuur en de recht-spraak in het algemeen, zullen ze zien dat erweinig zaken zijn die inktzwart of hagelwitzijn. En dat een complex geworden maatschap-pij soms simpele maatregelen vereist. Maar ookdat de simpel ogende oplossing van vandaaghet probleem van morgen zal zijn. En dat straf-zaken vaak complexer in elkaar zitten dan ge-dacht, en dat de scheidslijnen tussen misdaad,boete en straf niet altijd kraakhelder zijn.Het omgekeerde van goed is ‘goed bedoeld’.Dat is de les van mijn rondgang door de wereldvan het strafrecht. De meeste partijen – ook demedia en de actievoerders – zijn er heilig vanovertuigd het algemeen belang te dienen. Maarin werkelijkheid is die ‘ernstig geschoktere c ht s o rd e’ vaak niet meer dan ‘het ernstig ge-schokte individu’, en die geschoktheid heeftminder met orde te maken dan met een collec-tieve kortstondige oprisping van emoties enwoede. Een menselijke samenleving vereistemoties, wel zeker, maar ook de rationele re-flectie daarop. Door zowel bestuurders als bur-gers, liefst in samenspraak.

we alleen tolerant voor onszelf