SchaduwlengteAdh-dhor is de tweede compositie van de Franse componist Benjamin Attahir, waarin hij zich baseert op de vijf dagelijkse gebeden van de moslim. Adh-dhor is het tweede gebed, dat moet worden uitgesproken als, door de hoogte van de zon, de schaduw van een voorwerp even hoog is als het voorwerp zelf. Voor de componist is het een uiting van de vriendschap die hij al sinds de middelbare school heeft met de solist voor wie hij het stuk schreef: Patrick Wibart. Het instrument dat hij in Adh-dhor bespeelt, is een serpent. Het is een laag, houten blaasinstrument in de vorm van een kronkelende slang. Het instrument werd aanvankelijk gebruikt om in vocale muziek de baspartij te versterken en kwam later ook voor in militaire orkesten. Aan het eind van de 18e eeuw raakte het in onbruik, om in de hausse van de authentieke muziekpraktijk, ook door hedendaagse componisten herontdekt te worden. Attahir gaat in Adh-dhor uit van de vocale kracht van de serpent. De muziek is van nature eenstemmig. Solist en orkest trekken dan ook unisono op in een vocaal klinkende melodie. Gaandeweg vallen er steeds meer instrumenten uit, zodat de klank verandert en de solist al meer die klank gaat bepalen. Uiteindelijk blijft de serpent alleen over.

Hemelse genadeIn 1911 schreef Hugo von Hofmannsthal het toneelstuk Jedermann, min of meer een hervertelling van het middeleeuwse mysteriespel Elckerlyc. In een allegorische setting blijkt dat de rijke maar zondige en gierige Jeder-mann (iedereen) niets mee kan nemen naar het hiernamaals, zelfs zijn geld niet. Alleen zijn geloof wil hem op zijn laatste reis vergezellen. Maar dat

Goed en kwaad

Als er één componist is geweest die een nachtmerrie perfect

op muziek heeft gezet, dan is het Berlioz wel geweest met zijn

Symphonie Fantastique. Een schitterend beklemmende waan-

voorstelling over een helse, ongelukkige liefde. Dan is de

hemelse genade van Martin in zijn Monologe geen beter denk-

baar contrast.

Programmatoelichting

Marc Albrecht, dirigentThomas Oliemans, bariton Patrick Wibart, serpent

zo 27, ma 28 meiHet Concertgebouw

SymphonieFantastique

MartinSechs Monologe aus ‘Jedermann’

Berlioz

www.orkest.nl

blijkt genoeg om de genade van God te ontvangen en het paradijs te betreden. In 1920 zag Frank Martin het toneelstuk voor het eerst en was hij diep onder de indruk. Als zeer gelovig calvinist sprak hem het thema ‘gered louter door Gods genade’ zeer aan. Hij liep dan ook jaren met plannen om van Von Hofmannsthals stuk een opera te maken. Van dat idee kwam niets, maar toen meer dan twintig jaar later de zanger Max Christmann bij hem aanklopte voor een aantal liederen, besloot hij enkele monologen uit Jedermann op muziek te zetten. Enige jaren later maakte hij ook een versie met orkestbegeleiding. De compositie toont schitterend de rijk gevarieer-de, unieke stijl van Martin. Ooit was hij begonnen met componeren in een laat-romantisch idioom, maar hij liet zich naderhand beïnvloeden door Debussy, Mahler en zelfs de atonaliteit van Schönberg, zonder echter de band met de tonaliteit helemaal door te snijden. Hij zet de uiteenlopende emoties van de tekst op een intense wijze in klank om. Dat begint al in het eerste lied als Jedermann bevangen wordt door vertwijfeling en woede wanneer hij zijn laatste reis moet gaan. Het wordt sterker in de doodsangst die spreekt uit het tweede lied. Het gaat door tot de berusting in het geloof van het vierde lied en het innerlijk geluk als hij in het laatste lied de genade van God mag ontvangen.

Helse liefdeBezien Hofmannsthal en Martin de dood nog in het licht van genade en eeuwig leven, bij Hector Berlioz in zijn Symphonie Fantastique gaat het er beduidend heftiger aan toe. Bij hem is de dood een wrede metgezel van iemand die de hand aan zichzelf slaat en van een terechtstelling die eindigt in een duivelse sabbat in de hel; als we tenminste de tekst mogen geloven die de componist zelf bij de diverse delen schreef. Maar met het hoog romantische, soms hysterische karakter van Berlioz kunnen we dat wel met een korreltje zout nemen. Wel heeft het stuk, dat als ondertitel Épisode de la vie d’un artiste, symphonie fantastique en cinq parties heeft, een autobiografi sch tintje. Het draaide allemaal om de Ierse actrice Harriet Smithson, die in 1827 in Parijs met een Engels gezelschap enkele voorstellingen van Shakespeares Hamlet speelde. Berlioz was erbij en werd onmiddellijk verliefd op haar. Maar zij zag hem niet staan, zelfs zijn hartstochtelijke liefdesbrieven beantwoordde zij niet. Berlioz verwerkte zijn

liefdesverdriet niet zozeer in een muzikale vertelling, als wel in een opeen-volging van heftige emoties die leiden tot, wat Bernstein kernachtig een ‘fantasierijk psychedelisch delirium’ noemde. In de achtereenvolgende delen sleurt Berlioz ons mee in zijn diepste zielenroerselen over afgewezen liefde. Het begint nog poëtisch als hij in het eerste deel een vrouw ontmoet voor wie hij amoureuze gevoelens krijgt. Het wordt nog mooier als hij tijdens een vrolijk bal fantaseert dat hij met haar danst. Zelfs is het idyllisch als hij in het vervolg in een vredig landelijk tafereel met twee schalmei spelende herders aan haar blijft denken. In zijn wanhopig verlangen naar de onbereik-bare liefde neemt hij een overdosis opium (een middel dat Berlioz overigens ook zelf wel eens gebruikte) en ervaart in een sinistere droom hoe op het schavot zijn leven eindigt. In een enorme climax, compleet met de dies irae-melodie uit de gregoriaanse dodenmis en het gelui van doodsklokken, komt zijn ziel terecht in de hel waar hij met duivels, heksen en andere monsters een helse sabbat danst. Daar komt ook zijn geliefde plotseling tevoorschijn die als een bezetene meedanst. Het verhaal van de Symphonie fantastique mag dan wat bizar op ons overkomen, Berlioz schreef er wel geschiedenis mee. Nog nooit had een componist een symfonisch werk geschreven dat tot in alle vezels een puur programmatisch werk was. Maar nog veel spannender is de verbinding die Berlioz tussen de delen legt. Basis voor de hele symfonie is een vrij uitgebreide melodie die als een ‘idee fi xe’ door het hele stuk heen steeds weer terugkomt in een veelheid van gedaan-ten en kleuren. Het geeft je als luisteraar een totaalbeleving die je de hele symfonie in zijn greep houdt. Dan sleept Berlioz je inderdaad mee van het zwijmelende begin tot het huiveringwekkende einde.

Tekst: Kees Wisse

Biografi eën

Marc Albrecht, dirigentSinds 2011 is Marc Albrecht chef-dirigent van het Nederlands Philharmo-nisch Orkest|Nederlands Kamerorkest en De Nationale Opera. Naast gastdirecties bij onder meer de Berliner Philharmoniker, Wiener Philharmo-niker en het Koninklijk Concertgebouworkest, leidde hij van 2006 tot zijn komst naar Amsterdam het Orchestre Philharmonique de Strasbourg. Over de hele wereld is Albrecht een uiterst gewild operadirigent. Hij was te gast bij de Bayreuther Festspiele in Wagners Der fliegende Holländer. Met dezelfde opera schitterde hij in Covent Garden. Al in 2003 debuteerde hij met succes bij de Salzburger Festspiele waar hij met de Wiener Philharmo-niker tekende voor een indrukwekkende Lulu. Ook dirigeerde hij bij prestigi-euze operahuizen, waaronder Theater an der Wien, La Scala Milaan, Deut-sche Oper Berlin en het Opernhaus Zürich. Marc Albrecht en het Nederlands Philharmonisch Orkest brachten diverse opnamen uit waaron-der Mahlers orkestliederen en Vierde symfonie en de complete Elektra van Strauss. In 2014 werd de opname van de DNO-productie Der Schatzgräber van Schreker onderscheiden met een Edison, terwijl Trojahns opera Orest een Edison-nominatie kreeg.

Thomas Oliemans, baritonNiet de minsten stonden aan de basis van de stormachtige carrière van bariton Thomas Oliemans. Hij leerde het vak van grootheden als Magreet Honig, Robert Holl en Dietrich Fischer-Dieskau. Sinds zijn debuut bij de Nederlandse Reisopera in 2002, heeft hij zich gemanifesteerd als één van de belangrijkste baritons van ons land. Regelmatig treedt hij op met operagezelschappen als het Théâtre du Capitole in Toulouse, het Teatro Real in Madrid en Covent Garden in Londen. Hij heeft een warme band met De Nationale Opera waar hij in uiteenlopende producties zong. Voor zijn vertolking van Papageno in Mozarts Die Zauberflöte kreeg hij van de vriendenvereniging in 2013 de Prix d’amis uitgereikt. Bij het gezelschap werkte hij ook regelmatig mee aan nieuwe opera’s van onder meer Rob Zuidam, Peter-Jan Wagemans en Martijn Padding. Ook op het concertpo-dium is hij een bekende verschijning. Hij geeft veel recitals, waaronder enige

tijd geleden drie liederencycli van Schubert in Het Koninklijk Concertge-bouw met zijn vaste pianist Malcolm Martineau. Ook werkte hij samen met diverse orkesten, waaronder de Dresdner Philharmonie en het Koninklijk Concertgebouworkest. Met het Nederlands Kamerorkest maakte hij een door de pers enthousiast ontvangen opname van Symfonie nr. 14 van Sjostakovitsj.

Patrick Wibart, serpentToen hij nog maar zes jaar oud was, kreeg de Franse Patrick Wibart al zijn eerste tubalessen. Aan de diverse Parijse conservatoria studeerde hij saxhoorn en tuba, waar hij in 2013 met onderscheiding afstudeerde. Een mooie carrière op de tuba lag in het verschiet, maar Patrick Wibart wilde verder. Hij kreeg belangstelling voor de serpent en binnen korte tijd was hij de meest vooraanstaande bespeler van dit instrument in Frankrijk. Daarna maakt hij nog een grondige studie van de ophicleïde en de vroege tuba met fi nanciële hulp van de Meyer Foundation. Met zijn vaardigheden op deze oude instrumenten kreeg hij uitnodigingen van gespecialiseerde ensembles als La Chambre Philharmonique en La Grande Ecurie. Zelf richtte hij het ensemble Lacertae op. Ook maakte hij een cd met vroege 19-eeuwse muziek voor ophicleïde, met arrangementen maar ook originele muziek voor dit instrument. De belangstelling voor deze oude instrumenten betekent niet dat Patrick Wibart alleen maar oude muziek speelt. Hij vindt het een uitdaging om ook modern repertoire op serpent en ophicleïde te spelen. Diverse componisten schreven speciaal muziek voor hem die hij met succes uitvoerde. Eén daarvan is Benjamin Attahir, medelid van het door hem opgerichte muziekgezelschap Aeterna dat zich toelegt op hedendaagse muziek.

Programma

Frank Martin (1890 - 1974)Sechs Monologe aus ‘Jedermann’ ( 1949)

Ist alls zu End das FreundenmahlAch Gott, wie graust mirvor dem TodIst als wenn eins gerufen hättSo wollt ich ganz zernichtet seinJa! Ich glaub: solches hat er vollbrachtO ewiger Gott! O göttliches Gesicht!

Benjamin Attahir (1989)Adh-dhor, voor serpent en orkest (2018)

Pauze

Hector Berlioz (1803 - 1869)Symphonie Fantastique,op. 14 (1830)

Rêveries - PassionsUn balScène aux champsMarche au suppliceSonge d’une nuit du sabbat

NederlandsPhilharmonisch OrkestMarc Albrecht, dirigentThomas Oliemans, baritonPatrick Wibart, serpent

zo 27 mei 2018, 14.15 u(einde concert ca. 16.15 u)ma 28 mei 2018, 20.15 u(einde concert ca. 22.15 u)Het Concertgebouw

ExtraInleiding zo 27 mei, 13.30 u in de SpiegelzaalComponeren met jongerenma 28 mei, 19.40 u in de Spiegelzaal

Dit concert wordt mede mogelijk gemaakt door:

Radio-opnamen Radio 4Het concert van maandag 28 mei wordt live uitge-zonden op NPO Radio 4 in het NTR Avondconcert. Kijk voor meer informatie op www.nporadio4.nl.

Beluister gratis onze playlist op

24classics.comWilt u vast een voorproefje van het concert dat u gaat bezoeken? Luister via 24classics.com of de 24classics-app gratis naar onze playlist Orkest met een steeds wisselende selectie van de werken die wij dit seizoen spelen.

Zit u op de winnende stoel?Elke bezoeker van onze concerten in Het Concert-gebouw kan op de winnende stoel zitten. Metuw plaatsbewijs maakt u kans op twee gratis concertkaarten. Kijk op de donderdag na het concert op www.orkest.nl of uw stoel het winnende nummer heeft.

Wolfgang-appBij dit concert kunt u gebruik maken van Wolfgang: een smartphoneapp voor klassieke muziek. Terwijl het orkest Symphonie Fantastique van Berlioz speelt, leest u op de Wolfgang-app wat er, precies op dat moment, gebeurt in de muziek. Download Wolfgang (iPhone en Android) gratis in de app stores of via www.wolfgangapp.nl. Start Wolfgang voor het

concert en zet uw telefoonop stil. Maak verbinding met het wifi -netwerk van Wolfgang. wifi -login: Wolfgang | wachtwoord: wolfgang