Notities Wetenschapsfilosofie - VPPK · 7 College 1: Inleiding, Logisch Positivisme en...
70
Notities Wetenschapsfilosofie 2015-2016
Transcript of Notities Wetenschapsfilosofie - VPPK · 7 College 1: Inleiding, Logisch Positivisme en...
Notities Wetenschapsfilosofie
2015-2016
2
Inhoud College 1: Inleiding, Logisch Positivisme en Falsificationisme ......................................................... 7
1. Wat zijn grondslagen? ................................................................................................................. 7
A. Grondslagen: Wat zijn dat? ..................................................................................................... 7
B. Geschiedenis grondslagen: discussies in de psychologie ........................................................ 8
C. Relevantie grondslagen van de psychologie ........................................................................... 8
D. Twee fundamentele grondslagendiscussies in de psychologie ............................................... 9
E. Waarom filosofie? ................................................................................................................... 9
F. Opzet? ................................................................................................................................... 10
2. Wat is (wetenschaps)filosofie?.................................................................................................. 10
A. Wat is filosofie? ..................................................................................................................... 10
a. Filosofie als betekenisverheldering/conceptuele analyse ................................................ 10
b. Filosofie als betekenisrevisie/conceptuele verfijning ....................................................... 11
c. Filosofie als grondslagenonderzoek/geldigheidswetenschap ........................................... 11
B. VB: wat is “cognitie”? ............................................................................................................ 11
C. Wat is wetenschapsfilosofie? ................................................................................................ 12
3. Wat is de relevantie van grondslagen en wetenschapsfilosofie voor psychologen? ................ 13
4. Logisch Positivisme/Logisch empirisme .................................................................................... 13
A. Een filosofisch probleem; betekenis van zinnen/uitspraken ................................................ 13
B. Ludwig Wittgenstein (I) ......................................................................................................... 14
C. Het empirisme van de Logisch Positivisten ........................................................................... 15
a. Uitgangspunt # 1: verwerping zinloze beweringen / metafysica à la Heidegger .............. 15
b. Uitgangspunt # 2: een geünificeerde wetenschap ............................................................ 16
c. Uitgangspunt # 3: een demarcatiecriterium ..................................................................... 16
D. Evaluatie van het Logisch Positivisme ................................................................................... 17
a. Problemen met verifieerbaarheid ..................................................................................... 17
b. Algemene wetten & het inductieprobleem ...................................................................... 17
c. Theoriegeladenheid van de waarneming .......................................................................... 17
E. Conclusie en vooruitblik ........................................................................................................ 18
5. Falsificationisme ........................................................................................................................ 18
A. Twee doelen/vraagstellingen van Popper ............................................................................. 19
B. Overeenkomsten & verschillen LP & Popper ........................................................................ 19
a. Overeenkomst: empirie ..................................................................................................... 19
b. Verschil: inductie ............................................................................................................... 19
c. Popper vs. LP: ander wetenschappelijk model/methode ................................................. 20
C. Karakterisering Falsificationisme........................................................................................... 21
3
a. Feilbaarheid van de mens.................................................................................................. 22
b. Falsifieerbaarheid als demarcatiecriterium....................................................................... 22
c. Enkel falsifieerbare theorieën zijn informatief.................................................................. 23
d. Enkel door falsificatie kunnen we kennis vergroten ......................................................... 23
D. Problemen met Falsificationisme .......................................................................................... 24
a. Tijdelijke immunisering is niet altijd verwerpelijk ............................................................. 24
b. Test holisme ...................................................................................................................... 24
c. Pseudowetenschappen doen vaak ook falsifieerbare uitspraken! ................................... 25
d. Is vervanging van de ene foute theorie door een andere wel vooruitgang? .................... 25
e. Het vaststellen van het tegendeel van een theorie is gebaseerd op inductie! ................. 25
f. Problemen m.b.t. rationele theorie keuze ........................................................................ 25
g. Probabilistische uitspraken ............................................................................................... 26
College 2: Rationele theoriekeuze: Paradigma’s, onderzoeksprogramma’s & tradities .................. 27
1. Theorie geladenheid en Epistemisch/wetenschappelijk relativisme (vs. rationele theorie
keuze) ................................................................................................................................................ 28
A. Relativisme ............................................................................................................................ 28
B. Theorie geladenheid: varianten ............................................................................................ 28
C. Belangrijk verschil .................................................................................................................. 30
D. Theorie geladenheid & betekenisvariatie in de psychologie ................................................ 30
E. Evidentie voor relativisme: Sapir-Whorf hypothese in de linguïstiek ................................... 31
F. Implicaties? ............................................................................................................................ 31
2. Thomas Kuhn & zijn opvatting over wetenschap en wetenschappelijke revoluties ................. 32
A. Thomas Kuhn (1922-1996) .................................................................................................... 32
a. Kuhn versus Popper ........................................................................................................... 32
b. Enemy of science? ............................................................................................................. 33
B. Paradigma .............................................................................................................................. 33
a. Voorbeeld paradigma: psychologie ................................................................................... 33
b. Voorbeeld paradigma: Chinese geneeskunde ................................................................... 34
C. Schema veranderingen in de wetenschap ............................................................................ 34
a. Voorwetenschappelijke periode ....................................................................................... 34
b. Normale wetenschap ........................................................................................................ 35
c. Crisis .................................................................................................................................. 35
d. Paradigmawisselingen en relativisme ............................................................................... 36
Voorbeeld van wetenschappelijke revolutie/paradigma wisseling in de astronomie .. 36
Paradigmawisseling is gestaltswitch ............................................................................. 37
D. Relativisme bij Kuhn: de crux van het probleem ................................................................... 37
4
E. Radicale conclusie ................................................................................................................. 37
a. Incommensurabiliteit ........................................................................................................ 37
b. NB: notie van Incommensurabiliteit veranderlijk bij Kuhn ............................................... 38
c. Kuhn’s notie van Methodologische Incommensurabiliteit ............................................... 38
F. Ook een demarcatiecriterium? ............................................................................................. 38
3. Genuanceerd falsificationisme van Imre Lakatos...................................................................... 39
A. Inzet van Imre Lakatos ........................................................................................................... 39
B. Aannames/vertrekpunt Lakatos ............................................................................................ 40
C. Genuanceerd Falsificationisme ............................................................................................. 40
D. Hoe ziet Lakatos wetenschappelijke verandering? ............................................................... 41
a. Onderzoeksprogramma’s .................................................................................................. 41
b. incommensurabiliteitsthese onjuist volgens Lakatos ....................................................... 42
c. Vb. onderzoeksprogramma: behavior therapy ................................................................. 43
E. Demarcatie ............................................................................................................................ 43
F. Kritiek op Lakatos .................................................................................................................. 43
4. Thomas Kuhn vs. Lakatos .......................................................................................................... 44
A. Kuhn’s notie van Methodologische Incommensurabiliteit ................................................... 44
B. Voorbeeld uit de psychologie: behaviorisme vs. cognitieve psychologie ............................. 44
5. Larry Laudan vs. Lakatos ............................................................................................................ 45
A. Research traditions ................................................................................................................ 45
a. Empirische problemen ...................................................................................................... 46
b. Conceptuele problemen .................................................................................................... 46
B. Acceptatie vs. pursuit ............................................................................................................ 46
6. Paul Feyerabend ........................................................................................................................ 47
A. Aanval op het monopolie van de wetenschap ...................................................................... 47
a. Argument from history ...................................................................................................... 47
b. Tegenregels ....................................................................................................................... 48
B. Terug bij de kennisvraag........................................................................................................ 48
7. Conclusie ................................................................................................................................... 48
College 3: Het realisme debat: wetenschappelijk realisme vs. constructivistisch empirisme.......... 49
1. De Sokal affaire als opmaat naar realismedebat....................................................................... 49
A. Alan Sokal .............................................................................................................................. 49
B. Wat doet Sokal in deze tekst? ............................................................................................... 49
C. Wat zijn nu de sociale en politieke consequenties van deze opvatting? .............................. 50
C. Maar: it was all a Hoax .......................................................................................................... 51
D. Sokal: pleitbezorger van wetenschappelijk realisme ............................................................ 51
5
2. Twee posities: wetenschappelijk realisme en constructivistisch empirisme ............................ 52
A. Wetenschappelijk realisme vs. constructivistisch empirisme: centrale claims ..................... 52
a. Centrale claims wetenschappelijk realisme ...................................................................... 52
Varianten ....................................................................................................................... 53
Scientific realism (Godfrey Smith 2003) ........................................................................ 53
b. Centrale claims constructivistisch empirisme ................................................................... 53
Bas van Fraassen ........................................................................................................... 54
Consensus over het waarneembare domein ................................................................ 54
B. Argumenten voor wetenschappelijk realisme ...................................................................... 54
a. Inference to the best/only explanation ............................................................................. 55
b. Samengevat ....................................................................................................................... 55
C. Argumenten voor constructivistisch empirisme (& tegen wetenschappelijk realisme) ....... 56
a. Empirische adequaatheid .................................................................................................. 56
b. Pessimistische metainductie ............................................................................................. 56
c. Onderbepaaldheid theorieën door empirische data ........................................................ 57
d. Metafysica overbodig ........................................................................................................ 57
3. En nu? (Psychomyths?) ............................................................................................................. 57
College 4: Soorten wetenschappelijke verklaringen ..................................................................... 59
1. Het covering law verklaringsmodel ........................................................................................... 59
A. Voorbeelden .......................................................................................................................... 59
B. Het asymmetry probleem ..................................................................................................... 60
C. Een oplossing: causale verklaringen ...................................................................................... 61
2. Functionele verklaringen: taak analyse ..................................................................................... 61
A. Causale rol functie ................................................................................................................. 61
B. Functionele verklaring in de psychologie: taakanalyse ......................................................... 62
3. Mechanistische verklaringen ..................................................................................................... 62
4. Functionele verklaringen: etiologische verklaringen ................................................................ 63
A. Evolutionaire psychologie ..................................................................................................... 63
a. Evolutionaire biologie ........................................................................................................ 63
b. Verklaringsniveaus in de psychologie ................................................................................ 64
c. Psyche/mind product van evolutie.................................................................................... 64
d. Stone age mind .................................................................................................................. 64
B. Case evolutionaire psychologie: schoonheidspreferenties ................................................... 65
a. "Beauty is in the eye of the beholder" .............................................................................. 66
b. De sociologie van schoonheidservaringen ........................................................................ 66
c. De biologie van schoonheidservaringen ........................................................................... 66
6
d. Universeel of cultuurbepaald? .......................................................................................... 67
e. De evolutionair psychologische verklaring/ Adaptief functionele analyse ....................... 67
C. Evaluatie evolutionaire psychologie ...................................................................................... 68
a. Spurieuze generalisaties .................................................................................................... 68
b. Pseudo-verklaringen .......................................................................................................... 68
c. Te simpel verklaringsmodel: o.a. interactie tussen genetische en culturele eigenschappen
69
D. Moral of the story .................................................................................................................. 70
7
College 1: Inleiding, Logisch Positivisme en Falsificationisme
Eerst wordt een korte inleiding gegeven over wetenschapsfilosofie en de relevantie ervan in de
psychologie. Daarna beginnen we aan de eerste twee thema’s: Logisch Positivisme en Falsificationisme.
1. Wat zijn grondslagen?
A. Grondslagen: Wat zijn dat?
Wat we eerst gaan doen bij de wetenschapsfilosofie van de psychologie, is kijken naar de grondslagen
of het bodemonderzoek van de psychologie. Grondslagen zijn kernbegrippen, uitgangspunten en
grondbeslissingen van een bepaald vakgebied. Wij zullen kijken naar de wetenschapsfilosofische
grondslagen van de psychologie. Je hebt ook andere soorten grondslagen. Bijvoorbeeld in de
psychologische methodenleer (in zekere zin is dat ook bodemonderzoek naar kernconcepten zoals
betrouwbaarheid en validiteit) heb je conceptuele, methodologische grondslagen. Er is wel een zekere
relatie tussen de wetenschapsfilosofische grondslagen en bv. die methodologische grondslagen, maar
je kan ze toch van elkaar onderscheiden. Maar hier zullen we dus focussen op de
wetenschapsfilosofische grondslagen van de psychologie.
Elk vakgebied kent zijn eigen filosofische vragen en problemen. Denk bv. aan een hele reeks
begrippen als gedrag, cognitie, het cognitief systeem, de psyche, vrije wil vs. determinatie, psychologie
vs. neurowetenschap, etc. Dat zijn allemaal psychologische constructen die je vaak tegen komt. Je kan
je de vraag stellen wat je daar nu precies onder moet verstaan. Je kan over zo’n begrip op zeer
verschillende manieren nadenken. Daarom is het belangrijk om de grondslagen van je vakgebied te
bekijken, om beter te begrijpen wat je aan het doen bent en met wat je precies bezig bent in de
dagelijkse praktijk. Maar zo weet je ook beter waar nog problemen zitten in je vakgebied en waar de
controverses zitten i.v.m. sommige grondslagen.
Voorbeelden van “grondslagen” van vakgebieden: begrip “leven”, “soort”, “evolutie” in de biologie;
“toerekeningsvatbaarheid’ in het recht; Psychologie: o.a. “onbewuste”, “vrije wil”, “bewustzijn”,
“mentale veroorzaking”, “cognitie”, “gedrag”, “validiteit”, “betrouwbaarheid”, APA code, etc. Je ziet
dat die vragen vaak samen hangen, bv. “vrije wil”, “mentale veroorzaking”, en “psyche”: Mentale
causatie gaat ervan uit mentale toestanden je gedrag aansturen. Je doet dingen omdat je ze wil of
omdat je moet, maar in ieder geval zijn er bepaalde intenties, verwachtingen of overtuigingen. Maar
dat is een zeer controversieel begrip: volgens sommigen bestaat mentale causatie niet. Het zijn volgens
hen niets anders dan neurobiologische processen in je brein die leiden tot gedrag. Je hebt dan geen
overtuigingen, intenties of verwachtingen als redenen voor je gedrag. Je mentale toestanden zijn te
reduceren tot neurofysiologische processen. Maar als je daar van overtuigd bent, wat doet dat dan
met de notie van “vrije wil”? Het idee van de vrije wil is ten eerste dat je keuzes te nemen hebt tussen
iets wel of niet doen, en ten tweede dat je verwachtingen en overtuigingen de redenen zijn van gedrag.
Als je enkel uit gaat van blinde neurofysiologische processen, dan laat dat geen ruimte voor mentale
processen als oorzaak van gedrag, en zeg je dus dat er geen vrije wil bestaat. En je kan het zelfs over
verschillende vakgebieden door trekken. Als je er bijvoorbeeld van uitgaat dat de vrije wil niet bestaat,
8
kan je dan wel nog spreken over toerekeningsvatbaarheid voor je daden? Het geven van een invulling
aan een bepaalde grondslag heeft een impact op de invulling van andere grondslagen.
In de wetenschappelijke praktijk zijn er vaak vooronderstellingen, stilzwijgende regels, bv. bij de
invulling van “cognitie”. De meesten van ons en van de mensen in het vakgebied van de psychologie
en filosofie zijn ervan overtuigd dat ons cognitieve systeem enkel gelokaliseerd is in het brein. Maar
sommige (en steeds meer) psychologen en filosofen zeggen nu dat je cognitieve systemen niet louter
gelokaliseerd zijn in je brein. Met ander woorden: je cognitie bestaat niet alleen uit neurobiologische
of neuroanatomische componenten, maar ook externe onderdelen zijn onderdeel van je cognitie. Zo
kan je bijvoorbeeld denken aan het gebruik van een laptop, aan het gebruik van je telefoon, etc. Op
het moment dat je zo’n apparaat gebruikt en daar op vertrouwt voor het vervullen van allerlei taken
(bv. data opslaan in je agenda die je zelf niet kan onthouden, notities maken en opslaan, etc.) moet je
volgens sommigen stellen dat dat apparaat letterlijk onderdeel is van jouw cognitief systeem. Het is
natuurlijk van cruciaal belang om te weten wat je perspectief is op zo’n vraag/probleem, want dit is
een belangrijke grondslag in de psychologie. Maar de meesten stellen dus stilzwijgend dat cognitie
enkel gelokaliseerd is in het brein.
We gaan eerst kijken wat nu die grondslagen zijn in de psychologie, en waarom de filosofie hierbij
relevant is. Deze problemen/vragen zijn namelijk grensoverschrijdend: ze liggen op het snijvlak
tussen het wetenschapsgebied en de filosofie. Vervolgens gaan we kijken naar de feitelijke start van
die wetenschapsfilosofie, nl. bij het Logisch Positivisme.
B. Geschiedenis grondslagen: discussies in de psychologie
Als je kijkt naar andere vakgebieden, zoals de fysica, dan zie je dat de grondslagen min of meer vast
liggen, bv. “massa”, “energie”. Maar als je kijkt naar de psychologie, dan is dat absoluut niet het geval.
De aparte discipline bestaat nog maar zo’n 130 jaar en kende al drie à vier theoretische
omwentelingen: Wundt, behaviorisme, cognitivisme (computermetafoor van de geest),
neurowetenschappen, cognitieve neurowetenschappen (brug tussen computermetafoor en de
neurowetenschappen), belichaamde cognitie (het idee dat je cognitie niet alleen bestaat uit interne
componenten, maar ook externe componenten; zie hierboven), etc. Dus die grondslagen liggen
helemaal niet vast binnen de psychologie. Juist daarom is het zo relevant van je eigen perspectief
scherp te stellen over wat je zelf verstaat onder sommige grondslagen.
Ebbingaus (1910): “psychologie kent een korte geschiedenis, maar een lang [filosofisch] verleden”.
C. Relevantie grondslagen van de psychologie
Een historische focus is belangrijk. Het biedt inzicht in waar huidige zienswijzen, discussies en ideeën
vandaan komen (NB: geschiedenis psychologie continue controverse van grondslagen).
Wat belangrijk is van die wetenschapsfilosofie, is dat het je een conceptuele toolkit geeft om die
problemen op te lossen of te verhelderen. Die problemen zijn niet specifiek voor één vakgebied: De
fysica kent zijn eigen problemen, biologie kent zijn eigen problemen, en net hetzelfde voor de
9
psychologie. (Dat zijn vaak grensoverschrijdende problemen, problemen die je niet alleen kan bekijken
vanuit één vakgebied, in dit geval psychologie. Je hebt daarnaast ook andere concepten en vakgebieden
nodig om problemen te verhelderen.) In dit geval kan je dus de wetenschapsfilosofie gebruiken om de
problemen in de psychologie te benaderen. Het kan relevante tools aanreiken om vragen te
beantwoorden over de grondslagen van de psychologie, net zoals wiskunde relevante tools kan
aanreiken om de grondslagen van de methodologie te bepalen. Wetenschapsfilosofie reikt filosofische
tools aan om problemen te verhelderen in de psychologie.
Zoals eerder gezegd: op vlak van academische vaardigheden is reflectie en standpuntbepaling in het
eigen vakgebied fundamenteel voor je academische vorming (zeker gezien de veranderlijkheid van
de grondslagen door de tijd). Een voorbeeld van de grondslagencontroverse vinden we bij Uttal, een
hedendaagse behaviorist. Aangezien hij een fervent aanhanger is van een modern vorm van
behaviorisme, is hij geen voorstander van de cognitieve psychologie. Hij vergelijkt de concepten uit de
cognitieve psychologie (bv. geheugen, aandacht, etc.) met een soort mythes, psychomyths:
“explanations of cognitive functions that are based on incorrect data, models, theories, methods, and
analyses. Psychomyths represent non-existent entities in psychological theory in much the same sense
that unicorns, centaurs, griffins, […], and dragons filled the tales of older mythodologies. Although
based on some semblance of fact […] exaggeration far outpaced reality. So, too, it may be for some of
the dragons of cognitive psychology” Dit is dus een voorbeeld van een hedendaagse controverse tussen
psychologen zelf over de grondslagen van de psychologie.
D. Twee fundamentele grondslagendiscussies in de psychologie
Twee belangrijke, oude, fundamentele discussies omtrent grondslagen zijn de volgende:
- Wat is wetenschap? Hoe onderscheid je wetenschap van andere vormen, zoals
pseudowetenschappen? En wat is de wetenschappelijke status van psychologie?
- Wat is de psyche/mind/cognitie? (bv. Uttal versus cognitieve psychologie)
M.a.w. is er reflectie/discussie over de methode en het onderwerp van studie van de psychologie.
De discussie staat altijd in thema van de objectiviteit en het vergelijken van de psychologie met harde
wetenschappen zoals fysica en chemie. Er is steeds een preoccupatie met het staven van de
psychologie als een wetenschappelijke discipline.
E. Waarom filosofie?
Nogmaals, het rijkt je een conceptuele toolkit aan om kernnoties te analyseren. Net zoals wiskunde
en statistiek een toolkit aanreiken om kernnoties in methodologische context te begrijpen/analyseren,
zo reikt wetenschapsfilosofie een toolkit aan om dat te doen op vlak van wetenschapsfilosofische
grondslagen, zodat je een antwoord kan formuleren op de twee bovenstaande discussies. Dergelijke
grondslagendiscussies liggen ook op het snijvlak van de psychologie en filosofie. Ten derde is
psychologie (deels) ontstaan uit filosofie.
10
F. Opzet?
Het doel van de cursus is kennis te hebben van de wetenschapsfilosofische grondslagen van de
psychologie. O.a.: Wat is de wetenschappelijke status van de psychologie? Wat is kennis? Wat is een
goede verklaring? Wat is de relatie tussen empirie & theorie? Bestaan psychologische constructen?
Deze vragen zijn actueel tot op de dag van vandaag: vb. psychoneuraal reductionisme.
2. Wat is (wetenschaps)filosofie?
A. Wat is filosofie?
Je kan een hele lange lijst opsommen van zaken die je onder filosofie kan verstaan. Filosofie is…
- Antwoord (1): exegese/tekst interpretatie: wat zegt iemand? (Bv. als je een boek aan het
instuderen bent voor het examen, ben je aan het kijken wat die auteur precies zegt: ‘Wat moet
ik nu precies verstaan onder een neuron? Wat bedoelt hij met covariantie?’)
- Antwoord (2): Logica & argumentatie: is het argument deugdelijk? Het interpreteren van wat
iemand zegt is natuurlijk gekoppeld aan het interpreteren van de argumentatie. (Bv. als je dat
boek aan het instuderen bent en je hebt wat zicht op de concepten, dan voel je ook meteen aan
of het verhaal wel een beetje overtuigend is: ‘Is het verhaal dat de auteur hier brengt wel
aannemelijk?’ / Bv. ‘Is de argumentatie die ik geef wel correct en duidelijk?’) Je moet kritisch
kijken naar onderzoeksresultaten of psychologisch onderzoek want ze zijn absoluut niet
allemaal altijd even betrouwbaar.
- Antwoord (3): conceptuele analyse: wat betekenen de begrippen/concepten? Dit is cruciaal
voor antwoord 1 en 2: Voor dat je kan beslissen of een argument deugt of niet moet je wel
eerst de betekenis kennen en kunnen interpreteren van de kernconcepten in het argument.
(bv. Je moet begrip hebben van wat een hypothese is, van wat correlaties zijn en allerlei andere
statistische begrippen, etc., voor dat je kan oordelen of wat de auteur zegt betrouwbaar is).
Conceptuele analyse kan in drie zaken worden opgesplitst:
o Betekenisverheldering
o Betekenisrevisie
o Grondslagenonderzoek/geldigheidswetenschap
a. Filosofie als betekenisverheldering/conceptuele analyse
Filosofie als betekenisverheldering houdt in: Wat bedoel je met term / concept X? (X = bv. “quark”,
“God”, “vrije wil”, “intelligentie”, “psyche”, “cognitie”, “validiteit”, etc.)
11
b. Filosofie als betekenisrevisie/conceptuele verfijning
Net als bij conceptuele analyse doe je aan betekenisverheldering. Maar je gaat een stap verder, je doet
namelijk aan betekenisrevisie. Je gebruikt bijvoorbeeld de wetenschap om concepten bij te stellen
en te verfijnen. Bijvoorbeeld bij de discussie omtrent ‘vrije wil’: Als je zegt dat je gedrag wordt
aangestuurd door jouw intenties, wat is dat dan ‘intenties’? Dat begrip is niet duidelijk genoeg. Je kan
dan bijvoorbeeld besluiten aan de hand van allerlei wetenschappelijk onderzoek dat intenties niets
anders zijn dan neurofysiologische processen in de hersenen die je gedrag aansturen. In dit geval heb
je het begrip ‘intenties’ bijgeschaafd, in voordeel van de neurofysiologische opvatting van de ‘vrije wil’.
Of bijvoorbeeld de mind als ‘black-box’ vs. ‘computer-metafoor’ van de mind vs. de mind als ‘neuraal
netwerk’: Door neurofysiologisch onderzoek wordt het steeds duidelijker dat het niet plausibel is dat
de cognitie enkel werkt als een computer. Dus je ziet dat dat begrip ‘mind’ wordt verhelderd door die
computermetafoor, maar die computermetafoor werd dan bijgesteld op basis van neurofysiologische
bevindingen die en plausibelere verklaringen geven over het begrip ‘mind’.
c. Filosofie als grondslagenonderzoek/geldigheidswetenschap
In wetenschap worden allerlei kernconcepten gebruikt (e.g., ‘causaliteit’, ‘psyche’, ‘mentale
veroorzaking’,…); Zijn die concepten wel geldig? M.a.w. je vraagt naar de geldigheid van grondslagen.
In de praktijk is dat natuurlijk allemaal met elkaar verweven. Als je gaat kijken naar bv. wat ‘mentale
causatie’ is en wat het betekent, doe je meteen ook aan geldigheidsonderzoek: Klopt het wel dat er
neurofysiologische processen aan de basis liggen van ons gedrag, is er dus wel zo iets als mentale
causatie of is het neurofysiologische causatie?
B. VB: wat is “cognitie”?
Een mooi voorbeeld van een debat in de psychologie/filosofie, is het debat over de aard van cognitie.
Is cognitie enkel iets dat zich afspeelt in ons hoofd (brain-based cognitive systems), of is er naast die
neurofysiologische processen nog meer bij betrokken (embodied/extended cognition)? Iedereen
heeft input en iedereen genereert output. Het is dus niet zozeer de vraag of die input belangrijk is voor
cognitie en ons functioneren. Natuurlijk is dat belangrijk, net zoals je zuurstof nodig hebt. Het is wel
de vraag waar het cognitief systeem zich nu bevindt, waar wordt die input verwerkt? Je kan
bijvoorbeeld een computer helemaal uit elkaar en van elk component een voor een achter halen wat
nu juist de causale rol is van die component. Het intuïtief wel duidelijk wat onderdeel is van het
mechanisme van een computer en wat er zich buiten bevindt. De tafel waar de computer op staat, is
geen letterlijk onderdeel van de computer, terwijl de bedrading waar de elektriciteit door gaat wel
onderdeel is van de computer. Zo kan je je ook de vraag stellen wat onderdeel uit maakt van je cognitie:
gaat het enkel om de interne systemen, of gaat het ook om uitgebreide, externe systemen die ook
letterlijk onderdeel zijn van het cognitief systeem?
De meeste filosofen en psychologen zijn ervan overtuigd dat internalisme correct is. De cognitieve
systemen zijn uitsluitend gelokaliseerd in het brein. D.w.z. dat mechanismen die cognitieve fenomenen
produceren uitsluitend gelokaliseerd zijn in het brein. (‘The received view’ in cognitive science)
12
Daar tegenover staat externalisme. De cognitieve systemen zijn niet uitsluitend gelokaliseerd in het
brein. De cognitieve fenomenen worden geproduceerd in nauwe samenwerking tussen het brein, hhet
lichaam en externe componenten/omgeving (Brain-body-environment interaction), en die
samenwerking is zo nauw dat je nit meer kan spreken van louter internalisme. Die externe
componenten zijn dus letterlijk onderdeel van je cognitief systeem. Een andere invalshoek om dat
argument kracht bij te zetten is dat je de omgeving kan gebruiken als een representatie van jezelf. De
zogenaamde ‘Change blindness’ experimenten tonen aan dat heel wat informatie niet intern wordt
opgeslagen omdat die informatie stabiel aanwezig is in je omgeving en je die info gewoon kan
consulteren om het moment dat het nuttig is. Daardoor worden grote veranderingen in de omgeving
(vaak) niet opgemerkt als deze gemaskeerd worden, omdat er geen gedetailleerde interne
representatie van is. Je laat dus heel info gewoon in de omgeving zonder intern te verwerken en je
exploiteert het wanneer nodig. Men beargumenteert dan dat in zo’n geval de omgeving letterlijk
onderdeel wordt van je cognitief systeem, omdat deze externe componenten dezelfde rol vervullen
als interne componenten.
Een conceptueel argument voor dit externalisme is ‘the Extended Mind’. Dat is een
gedachtenexperiment van Dave Chalmers en Andy Clark. Het verscheen in 1998 en het heeft een hele
discussie aangewakkerd die nog steeds bezig is. Het idee is in lijn met die Change Blindness
interpretatie, alleen was dit eerder. Het gedachte-experiment gaat als volgt. Je hebt Otto en Inga. Inga
heeft een perfect functionerend biologisch geheugen, maar Otto heeft Alzheimer en zijn
geheugenfuncties zijn achteruit gegaan. Maar Otto weet dat te compenseren met een notebook, en
daar schrijft hij alle relevante informatie in op. Hij heeft dat notebook altijd bij zich, en dat notebook
vervult dezelfde functie als het interne biologische geheugen van Inga. Allebei willen ze naar een
expositie in the Museum of Modern Art in New York. Inga consulteert haar interne geheugen en weet
dat het op 53rd street is en gaat naar die tentoonstelling. Otto zijn biologisch geheugen is kapot, maar
in zijn notebook staat de informatie van waar die tentoonstelling is en hoe daar te geraken, en zo
geraakt ook hij in die tentoonstelling. In zo’n geval moet je volgens Clark en Chalmers concluderen dat
het notebook van Otto dezelfde functie vervult als het interne biologische geheugen van Inga. Derhalve
is voor Otto dat notebook letterlijk onderdeel van zijn cognitieve systeem. Dit is een gedachte-
experiment dat een hele hoop filosofische analyses en psychologische onderzoeken heeft geïnspireerd
om te zoeken naar die aard van cognitie.
“If, as we confront some task, a part of the world functions as a process which, were it done in the head,
we would have no hesitation in recognizing as part of the cognitive process, then that part of the world
is (so we claim) part of that cognitive process. Cognitive processes ain’t (all) in the head!”
C. Wat is wetenschapsfilosofie?
Wetenschapsfilosofie is een ‘systematische’ reflectie op wetenschap in het algemeen of een
bepaalde discipline (In dit geval psychologie): e.g. Wat is wetenschap, wat is kennis, wat is kennisgroei,
wat is een verklaring, etc. Om het wetenschappelijk statuut te kunnen bepalen van de psychologie,
moeten we eerst bepalen wat wetenschap nu eigenlijk is. Daarvoor hebben we dus
wetenschapsfilosofie nodig.
13
Voorbeeld van wetenschapsfilosofische vraag: Waarom zijn S. Hawking’s beweringen over zwarte
gaten wetenschappelijk, en Joke Dammans beweringen over witte geesten niet? Waarom is dus
kwantummechanica wel een wetenschap en astrologie niet?
3. Wat is de relevantie van grondslagen en wetenschapsfilosofie voor psychologen?
Grondslagen: zie pagina 7 en 8
Wetenschapsfilosofie: zie pagina 9 en 10
4. Logisch Positivisme/Logisch empirisme
Wat is nu de wetenschappelijke status van psychologie? Om dat te beantwoorden moet je zicht
hebben op wat wetenschap is. En met die vraag duiken we de wetenschapsfilosofie binnen, en we
beginnen met het Logisch Positivisme/Logisch Empirisme. Dat markeert het ontstaan van de
wetenschapsfilosofie.
A. Een filosofisch probleem; betekenis van zinnen/uitspraken
De Logisch Positivisten stelde zich ook de vraag wanneer iets wetenschappelijk is. Specifiek stelden ze
de vraag ‘Wanneer is een uitspraak/propositie betekenisvol?’. Dat betekent hetzelfde als ‘Wanneer
is een uitspraak/propositie wetenschappelijk?’.
Het eerste kernprobleem waarmee ze zich bezig hielden, is ‘Wat is nu de betekenis van een
specifieke uitspraak?’. De context waarin deze vraag gesteld werd, is de context van een continentale
filosofie, en hierdoor een analytische filosofie.
Zie bv. volgend citaat van Martin Heidegger (1889 – 1976): “De zo begrepen vrijheid van het zijnlaten
van het zijnde vervult en voltrekt het wezen van de waarheid in de zin van de ontberging van het zijnde.
De “waarheid” is geen keurmerk van de juiste zin die door een menselijk “subject” over een “object”
uitgesproken wordt en dan ergens in een soort bereik “geldt”, maar de waarheid is de ontberging van
het zijnde, die er is dank zij een openheid.”
Dit was serieuze filosofische kost rond de eeuwwisseling. Niemand verstaat daar iets van. Wat is het
‘zijnde’? Wat is ‘een ontberging van het zijnde’? Hoe moeten we ‘openheid’ definiëren? En hoe zit dat
met dat ‘bereik’? Dat weet niemand. Dit is de context waarin dat Logisch Positivisme naar voren kwam,
want net als ons hadden zij en Wittgenstein I geen idee wat hier staat. Hoe kun je nu de betekenis van
dergelijke zinnen achterhalen? Hoe kan je nu het wetenschappelijk karakter van dit soort zinnen vast
leggen? Ze zijn betekenisloos: je hebt geen idee wat Heidegger hier bedoelde met zijn definitie van
waarheid. Het Logisch Positivisme was een instrument, een analytisch ‘hakmes’ om de betekenis van
een uitspraak bloot te leggen en op basis daarvan te kunnen bepalen of een uitspraak
wetenschappelijk is of niet. Deze zinnen leken ook voor hen volledig betekenisloos. Ze vroegen zich
dan af: Wat is dan wel een criterium voor betekenisvolheid? Wanneer kan je dan wel zeggen dat een
uitspraak betekenisvol is? Bijvoorbeeld ‘De ziel is onsterfelijk’. Hoe ga je nu de concrete betekenis hier
14
van vast leggen? Volgens de logisch positivisten kan je van dergelijke metafysische uitspraken niet eens
zeggen of ze waar zijn of vals, simpelweg omdat je de betekenis ervan niet kent. Dus in die context
stellen ze zich eerst de vraag wat de betekenis is van een zin, om dan vervolgens te bepalen of ze
betekenisvol/wetenschappelijk is.
B. Ludwig Wittgenstein (I)
Een belangrijke inspirator van dergelijk gedachtegoed was Ludwig Wittgenstein I. Hij schreef in de
loopgraven van de eerste Wereldoorlog zijn eerste werk Tractatus Logico-Philosophicus (1921). Dat
was een groot succes en hij werd onthaald als een groot filosofisch genie. Het doel van het boek was
om vast te leggen wanneer een uitspraak betekenisvol is of niet. (?) Wittgenstein verdedigde een
correspondentietheorie van (1) de waarheid, en (2) betekenis (= picture theory of meaning). Een groot
verschil tussen Wittgenstein en de Logisch Positivisten is dat Wittgenstein helemaal niet
geïnteresseerd was in de wetenschap, maar het ging over de algemene vraag wanneer een stelling
betekenisvol is. Wanneer een uitspraak wetenschappelijk is, daar hield hij zich afzijdig van en dat vond
hij ook niet interessant. Maar zijn machinerie is opgepikt door die Logisch Positivisten en zij gingen
‘Wat is een betekenisvolle uitspraak’ gelijkstellen aan ‘Wat is een wetenschappelijke uitspraak’.
Zijn target waren zogenaamde factuele uitspraken, uitspraken over de empirie. Het ging niet om
logische uitspraken zoals ‘Alle cirkels zijn rond’ of ‘Elke vrijgezel is ongehuwd’, dat zijn conventies en
definities. Het ging over factuele zinnen: zinnen die uitspraken doen over de werkelijkheid, bv. ‘Er zijn
nu 300 studenten psychologie in het auditorium Oehoe.’ Dergelijke uitspraken refereren aan een
waarneembare werkelijkheid.
Bij Wittgenstein zien we het demarcatieprincipe, net zoals bij de Logisch Positivisten: Een factuele
uitspraak is betekenisvol als en slechts als er toetsing is aan de empirie. Met ander woorden, ze zijn
te vergelijken met de stand van zaken in de werkelijkheid. ‘Er zitten 300 mensen in de Oehoezaal’:
dergelijke uitspraak kan je toetsen aan de empirie door de mensen te tellen. Een uitspraak is
betekenisvol voor Wittgenstein en voor de Logisch Positivisten op het moment dat je de empirie kan
raadplegen om te kijken of een uitspraak waar of vals is. Het is dus niet zo dat alleen een ware uitspraak
betekenisvol is of wetenschappelijk is, zolang je maar de empirie kan raadplegen/verifiëren. Dus
verifieerbaarheid is het kunnen toetsen van een uitspraak aan de empirie. Bij een uitspraak als ‘de
waarheid is de ontberging van het zijnde, die er is dank zij een openheid’ is het niet mogelijk om de
concepten op en zodanige manier te operationaliseren dat ze in contact komen met de werkelijkheid
en toetsbaar zijn. Derhalve is dergelijke uitspraak niet betekenisvol. Dus verificatie betekent: Kan je
de (on)waarheid van een (factuele) zin niet achterhalen door naar de werkelijkheid te kijken, dan is
de zin betekenisloos. Voorbeelden van betekenisloze zinnen: 1. “Jantje heeft een Oedipus complex”
2. “De ziel is onsterfelijk.” Voorbeeld van betekenisvolle zin: 3. “er zijn nu x mensen in zaal y”
Je ziet misschien al het probleem: in de psychologie wordt vaak verwezen naar constructen die je in de
werkelijkheid helemaal niet kan waarnemen. De Logisch Positivisten zouden deze dus betekenisloos
noemen.
15
C. Het empirisme van de Logisch Positivisten
Wenen is een belangrijke stad. Wittgenstein kwam er vandaan, Freud kwam er vandaan, nog wat
Logische Positivisten kwamen er vandaan: de grote denkers schoten er als paddenstoelen uit de grond.
In de jaren 1920 ontstaat in Wenen een discussiegroep die af wil van onbegrijpelijke filosofie à la
Heidegger (Logisch Positivisten = Wiener Kreis = Logisch empiristen). De groep bestond uit
wetenschappers & filosofen, zoals:
- Rudolph Carnap (1891-1970); Filosoof.
- Otto Neurath (1882- 1945); Socioloog; “The scientific world-conception rejects metaphysical
philosophy.” (Neurath 1929)
- Carl Hempel (1905-1997); Kleine groep in Berlijn; Wetenschapsfilosoof.
Enkele uitgangspunten van het logisch positivisme zijn:
1. Verwerping zinloze beweringen (Witg.): Je hebt een nulhypothese en een alternatieve
hypothese. Hoe ga je dat testen? Regelmatig ga je dat testen door de empirie te raadplegen,
bv. gedrag te observeren. Je vindt dit idee dus veelvuldig terug in de psychologische
testpraktijk en andere wetenschappelijke praktijken. Je toetst de uitspraak aan de empirie, en
dat is de kern van dat Logisch Empirisme.
2. Geünificeerde wetenschap: Carl Hempel heeft een verklaringsmodel opgesteld dat ons
volgens hem in staat stelt om alle wetten uit verschillende disciplines met elkaar te linken. De
Logische Positivisten waren ervan overtuigd dat wetenschappers zouden moeten werken aan
een unificatie van alle wetenschappen en ze met elkaar in verband te brengen.
3. Verificatie (later confirmatie) als demarcatiecriterium (Witg.)
a. Uitgangspunt # 1: verwerping zinloze beweringen / metafysica à la Heidegger
Het doel LP is “to remove the metaphysical and theological debris of millenia” Ze gebruiken hierbij
Wittgenstein I: zinvolle beweringen zijn verifieerbare beweringen.
“If someone asserts “there is a God”, “the primary basis of the world is the unconsciousness”, […], we
do not say to him: “what you say is false”; but we ask him: “what do you mean by these statements.”
[…] “[These statements] reveal themselves as empty of meaning if one takes them in the way that
metaphysicians intend” (Otto Neurath; 1929). Dit is een voorbeeld van betekenisloze uitspraken
volgens Otto Neurath omdat ze niet waar te nemen zijn in de empirie.
“Twentieth-century philosophy of science […] came into being by the light of the Vienna Circle of logical
positivist philosophers, scientists and mathematicians, who thought it was time to stop metaphysics
and its boundless speculative discussions, and ‘to set philosophy upon the sure path of a science’.”
(Alfred Ayer; 1959)
Een dergelijke houding van die Logische Positivisten kan je al eerder terug vinden bij empirist David
Hume. “When we run over libraries, persuaded of these principles, what havoc must we make? If we
take in our hand any volume--of divinity or school metaphysics, for instance--let us ask, Does it contain
any abstract reasoning concerning quantity or number? No. Does it contain any experimental reasoning
16
concerning matter of fact and existence? No. Commit it then to the flames, for it can contain nothing
but sophistry and illusion” (David Hume; 1748)
Zoals eerder gezegd: als je een dergelijke visie hanteert, heft dat natuurlijk grote gevolgen voor de
psychologie. Traditionele termen als ‘ziel’, ‘geest’, ‘intelligentie’, ‘angst’, ‘gedachte’ etc. werden als
metafysisch beschouwd. Dit is qua basic outlook te vergelijken met het behaviorisme. Dat
observeerbare zaken, gedrag en omgevingsfactoren die direct waarneembaar waren. ‘Angst’ wordt
dan angstig gedrag en ‘intelligentie’ is een score op een IQ test
b. Uitgangspunt # 2: een geünificeerde wetenschap
Ze waren voorstander van een unificatie van verschillende wetenschappelijke domeinen middels
reductie/afleiding van wetten (E.g., Wetten uit de sociologie, psychologie, biologie, scheikunde,
natuurkunde, etc. zijn uit elkaar afleidbaar/reduceerbaar). Dat was het ‘covering law model’. Dat
model is deductief nomologisch. Dat wil zeggen dat je een fenomeen kan verklaren op basis van een
algemene wet en een beginconditie. Bijvoorbeeld de algemene wet is dat mensen sterfelijk zijn. De
beginconditie is dat Socrates een mens is. Dan kan je afleiden dat Socrates sterfelijk is. Dat model is
ook inductief-statistisch. Dat wil zeggen dat je hogere-niveau wetten kan afleiden uit meerdere
fundamentele wetten. Je wil dus een wet verklaren/voorspellen op basis van meer algemene wetten.
Bijvoorbeeld een thermodynamische wet kan je afleiden uit een meer fundamentele fysische wet. Het
idee was dat je op die manier alle wetenschappen aan elkaar kan linken.
c. Uitgangspunt # 3: een demarcatiecriterium
De hamvraag is ‘Wat is nu wetenschappelijk’. Er zijn twee antwoorden uit het Logisch positivisme,
beide problematisch (zie later):
- Antwoord 1: Een theorie of bewering is wetenschappelijk als deze verifieerbaar is
- Antwoord 2: Een theorie of bewering is wetenschappelijk als deze confirmeerbaar is
(ingevoerd na de problemen met verificatie, zie later)
Het demarcatiecriterium is een analytisch mes dat mooi het ene van het andere onderscheidt. In dit
geval [1] betekenisvolle / wetenschappelijke van [2] betekenisloze / onwetenschappelijke uitspraken.
Een niet-logische uitspraak p begrijpen betekent kunnen specificeren hoe p empirisch geverifieerd kan
worden. Het demarcatiecriterium is dus empirische verifieerbaarheid. Empirische verifieerbaarheid
betekent dat je gaat vergelijken met de stand van zaken in de werkelijkheid. Dat doe je a.d.h.v.
ervaringen opgedaan via de zintuigen. De aanname is dat de ervaringen neutraal zijn, zodat ze kunnen
17
dienen als fundament voor de wetenschap. Het zijn raw data; sense data. Maar NB: zijn ervaringen wel
echt neutraal? Neen! We kijken steeds vanuit een bepaalde theoriegeladenheid.
“In order to find the meaning of a proposition, we must transform it by successive definitions until
finally only such words occur in it as can no longer be defined, but whose meanings can only be pointed
out” (Schlick)
“The criterion of the truth or falsity of the proposition the lies in the fact that under definite conditions
(given in the definition) certain data are present, or not present” (Schlick)
D. Evaluatie van het Logisch Positivisme
a. Problemen met verifieerbaarheid
Het verifieerbaarheidsprincipe is zelf niet te verifiëren, dus is het betekenisloos! Verifieerbaarheid is
zelfs een metafysisch begrip waarvoor geen verificatietool bestaat om het te testen (eerder een
filosofengrap).
b. Algemene wetten & het inductieprobleem
Dit is wel een echt probleem. Het covering law model heeft een nomologische/wetmatige uitspraak
nodig om iets te verklaren. Maar het punt is dat verifieerbaarheid je dat niet kan geven, want bij
algemene wetten kan je nooit alle gevallen die onder die wet vallen verifiëren. Achter dat
verifieerbaarheidsprincipe zit namelijk inductie. Middels inductie en verifieerbaarheid kom je dan tot
algemene wetten. Je kan duizend witte zwanen geobserveerd hebben en je besluit tot de algemene
wet dat alle zwanen wit zijn, dan hoeft er maar één zwarte zwaan bij te komen en je algemene wet
valt overboord. Met andere woorden, verifieerbaarheid kan je nooit die algemene wetten geven die
nodig zijn, omdat algemene wetten werken via inductie, en je kan nooit alle gevallen verifiëren.
Algemene wetten zijn dus eigenlijk betekenisloos.
c. Theoriegeladenheid van de waarneming
Hoe stel je volgens de empiristen vast welke zin waar is? Door te kijken. Ze gaan ervan uit dat
waarneming neutraal is, zodat het verifieerbaar is. Maar wat je ziet is theorie-geladen. Datgene wat je
zit is bijna altijd gekaderd in een theoretische context in je hoofd waarmee je naar de werkelijkheid
kijkt. Bijvoorbeeld ‘Kijk NIET naar de baby in de foto’ Je ziet meteen een baby in de takken van de
boom.
18
Theorie #1: “Dit is een eend” ↔ Theorie # 2: “Dit is een konijn”. Hoe stel
je nu vast welke theorie correct is volgens de empiristen? Door te kijken.
Maar nu kan je dat niet eenduidig vaststellen op basis van empirie. De
waarneming is theoriegeladen (& de empirische data passen op
verschillende theorieën.)
Dus kan je het volgende besluiten: There are no raw sense data. Alles is aan interpretatie onderhevig
en meerdere interpretaties zijn mogelijk. De theoriegeladenheid ondergraaft de correspondentie
tussen de theorie en het verificatieprincipe. De Logische Positivisten verdedigden zich later met het
coherentieprincipe: zolang alles intern coherent is, is het ook wetenschappelijk. Maar dat biedt ook
geen oplossing, want dan zou bijvoorbeeld ook de wereld van Tolkien wetenschappelijk zijn, aangezien
alles intern coherent is.
E. Conclusie en vooruitblik
Verificatie (en confirmatie) zijn geen geschikt demarcatieprincipe want je hebt geen neutrale sense
data en je kan geen algemene wetten opmaken. Is falsificatie een beter criterium?
5. Falsificationisme
“Everybody knows nowadays that logical positivism is dead. But nobody suspects that there may be a
question to be asked here – the question ‘Who is responsible?’, or, rather, ‘Who has done it? […] I fear
that I must admit responsibility.”- Karl R. Popper (1974: 69)
Het Falsificationisme is groot geworden door Karl Popper. Hij was inderdaad wel de nagel aan de
doodskist van het LP, maar hij was niet alleen. Er waren ook wel Logische Positivisten de problemen
inzagen.
Ook het principe van Falsificationisme steunt op de empirie, maar het geeft ook die
theoriegeladenheid een plaats. Het komt vaak voor in de psychologische testpraktijk. Het idee is dat
je je uitspraak zodanig moet formuleren zodat hij in tegenspraak kan komen met mogelijke
observaties. Pas dan is de uitspraak wetenschappelijk. Als hij dan niet weerlegt/gefalsifieerd wordt,
is hij ook waar.
Bijvoorbeeld: ‘Morgen om drie uur regent het buiten aan de Oehoe, of het regent niet.’ Deze uitspraak
is perfect verifieerbaar. We kunnen allemaal morgen om drie uur gaan kijken. De uitspraak is dus
betekenisvol volgens LP. Maar levert je dat wel inzicht op? Volgens Popper levert dat je geen enkel
inzicht op. Je moet namelijk voorspellingen maken die risicovol en specifiek zijn, en vervolgens moet
je de empirie gaan raadplegen om te toetsen of de voorspelling uitkomt. Komt de voorspelling niet uit,
dan moet je je theorie overboord gooien of aanpassen. Stel dat we een minitheorie hebben over het
weer. En uit onze theorie kunnen de we de voorspelling afleiden dat het morgen om drie uur voor de
Oehoe zal regenen. Dan kunnen we morgen ook weer allemaal gaan kijken om te zien of die uitspraak
klopt. Als het helemaal niet regent, dan levert dat het inzicht op dat er iets mis is met onze minitheorie.
Volgens Popper moet je dan je theorie overboord gooien. Dit was zijn manier om wetenschappelijke
19
en niet-wetenschappelijke uitspraken van elkaar te onderscheiden: namelijk de uitspraak moet
falsifieerbaar zijn. Dus ook al klopt het niet dat het morgen om drie uur aan de Oehoe gaat regenen,
toch was die uitspraak wetenschappelijk omdat je het kan falsifiëren.
A. Twee doelen/vraagstellingen van Popper
Popper stelt de volgende vragen/doelen:
- Kunnen we wetenschap redden van de irrationaliteit van inductie? Achter het
verificatieprincipe zat namelijk een inductieprincipe: op basis van een aantal observaties wordt
tot een algemene wet besloten. Maar hoeveel observaties je ook doet in de werkelijkheid, de
kans bestaat altijd dat de volgende observatie in tegenspraak is met de wet en derhalve blijkt
die algemene wet niet aanvaardbaar te zijn voor het covering law model.
- Kunnen we een ander & beter demarcatiecriterium geven dan verificatie of confirmatie? Hoe
kunnen we toch een onderscheid maken tussen wetenschap en pseudowetenschap?
Popper beantwoordt beide vragen met “ja”: Falsificatie geeft je de middelen om dat te doen.
B. Overeenkomsten & verschillen LP & Popper
a. Overeenkomst: empirie
De empirie is van groot belang. Zintuiglijke ervaring is een manier om kennis te verwerven: stel je
uitspraak zo precies en zo falsifieerbaar mogelijk om en ga die toetsen (maar verificatie & confirmatie
werken niet volgens Popper). Bijvoorbeeld: Freud stelt dat iedere jongen een Oedipuscomplex mee
heeft gemaakt, en degenen die zeggen dat ze dat niet hebben meegemaakt, zijn in denial. Deze stelling
kan dus zogezegd alles verklaren. Volgens Popper is dat dus pseudowetenschap, omdat ze niet
falsifieerbaar is.
b. Verschil: inductie
- Logisch positivisme heeft een inductieprobleem: Een theorie kan nooit volledig geverifieerd
worden via inductie, er is altijd een kans dat de volgende observatie de theorie zal
tegenspreken, hoeveel observaties je ook doet. Bijgevolg kunnen de wetenschappelijke
kernbevindingen (laws of nature) nooit 100 procent geverifieerd worden, en zijn ze dus
onwetenschappelijk volgens het LP Zowel Heidegger, astrologie maar ook fysica moeten
overboord. Door dat verificatiecriterium van het LP worden dus wel duidelijke
pseudowetenschappen overboord gegooid, maar het kan niet de bedoeling zijn dat ook
degelijke wetenschappen die je net wil behouden, zoals fysica, ook overboord moeten gegooid
worden Doodsteek voor logisch positivisme: “positivists, in their anxiety to annihilate
metaphysics, annihilate natural science along with it” (Popper)
20
- Hume’s paradox: inductie kan niet deductief verdedigd worden (Bv. Je kan niet zeggen ‘Ik heb
1000 witte zwanen gezien, dus de 1001ste zwaan is ook zeker wit’), want dan is dat niet
ampliatief, en ook niet inductief, maar circulair (je verklaart het gene wat je wil verklaren met
het gene dat je wil verklaren). Een voorbeeld van een circulaire redenering is een woordspel
van Voltaire: ‘Waarom brengt opium je in slaap?’ – ‘Omdat opium dormative powers heeft’.
Dat klinkt wel goed, maar eigenlijk zeg je hier gewoon ‘Opium brengt je in slaap omdat het je
in slaap brengt’. Iets soortgelijks gebeurt er wanneer je inductie gaat verdedigen op grond van
deductieve gronden.
- Popper: universele wetten hebben ontelbaar veel consequenties, maar je kan niet al die
consequenties nagaan. Dus de waarschijnlijkheid van een solide algemene wet en een niet-
solide algemene wet is bij allebei (vrijwel) 0. Dus inductie geeft je geen grip op wat wel
wetenschap is en wat niet wetenschap is, want foute theorieën en goed geconfirmeerde
theorieën hebben dezelfde waarschijnlijkheid.
- Lottery paradox: Stel, er zijn 100 getallen en er is één winnend lot. De kans op het niet winnen
voor elk getal 99 %; toch is 1 getal het winnend lot. Dus er kan wel iemand winnen, ook al was
de kans om niet te winnen 99 procent Ofwel: waarschijnlijkheid is geen garantie voor
waarheid (cf. 5 % betrouwbaarheidsinterval voor significantie: 1 op 20 resultaten klopt niet)
- Raven paradox: de uitspraak ‘alle raven zijn zwart’ is logisch equivalent aan de uitspraak ‘elk
object is zwart of geen raaf’. Maar elk zwart object bevestigd de uitspraak dat alle raven zwart
zijn! Dus: Sommige confirmaties niet interessant en niet relevant.
Dit zijn vijf verschillende manieren op de problemen van inductie aan het licht te brengen. Het grootste
probleem blijft natuurlijk dat je niet tot algemene wetten kan komen.
c. Popper vs. LP: ander wetenschappelijk model/methode
Veel wetenschappers zien Popper als een soort held, omdat hij een heel ander model van wetenschap
voorstelt. Je begint niet met het doen van observaties om op basis daarvan te komen tot algemene
beweringen, je werkt dus niet volgens een empiristische, inductieve methode want dat heeft volgens
Popper geen kenmerkende eigenschap van wetenschap (cf. inductie probleem en onmogelijkheid
verificatie algemene wetten). Een echte wetenschap hanteert een deductieve methode, meer
specifiek de modus tollens: deduceren van observationele consequenties uit theorieën of wetten en
initiële condities. Met andere woorden: je ziet hier die theoriegeladenheid terugkomen. Vanuit een
bepaald theoretisch kader analyseren we het probleem dat we willen oplossen. Op basis van je
model/theorie leidt je een bepaalde observationele consequentie af zodanig dat die falsifieerbaar is.
Vervolgens ga je toetsten of die voorspelling ook uitkomt.
Stel bv. dat we een minimodel hebben van het weer. Deductief kunnen we daar een bepaalde
observationele consequentie uit afleiden, namelijk dat het gaat regenen morgen om drie uur aan de
Oehoe. En vervolgens gaan we testen of die uitspraak klopt. Op het moment dat die voorspelling niet
klopt, geeft dat aan dat ons model niet klopt (dus gefalsifieerd is) en over boord moet gegooid worden.
Nog voorbeelden van modus tollens:
- Als het regent (A) zijn de straten nat (B) (als A dan B)
- De straten zijn niet nat (niet B)
21
- Derhalve: Het regent niet (niet A)
- Mensen met depressie (A) slapen slecht (B)
- Jantje slaapt goed (niet B)
- Derhalve: Jantje heeft geen depressie (niet A)
Volgens Popper redt modus tollens de wetenschap van de problemen van inductie (Oplossing
probleem 1) en hebben we toch een manier om wetenschap van pseudowetenschap te onderscheiden.
Overzicht
LP Popper
Eerst observaties, dan via inductie opstellen van
wetten, die weer via inductie verifiëren of
confirmeren
Eerst een probleemsituatie (waarom …?), er
wordt een gissing gedaan (hypothese) en die
probeer je vervolgens te weerleggen/falsifiëren.
De theorie komt altijd voor observatie, nooit
daarna: de observatie is ‘probleemgestuurd’
(Theorieën fungeren als zoeklicht over de
werkelijkheid; Wetenschappers observeren
vanuit “horizon van verwachtingen”; Geen
“bucket theory of the mind”)
C. Karakterisering Falsificationisme
Volgens Popper zijn Marx, Freud & Adler voorbeelden van pseudowetenschappers. Newton & Einstein
zijn voorbeelden van echte wetenschappers.
Maar wat is nu het verschil tussen wetenschap en niet-wetenschap? Een mogelijke suggestie is
waarheid. Is het demarcatiecriterium wellicht waarheid? Nee, waarheid & justificatie zijn geen
essentiële karakteristieken van wetenschappelijke kennis. Kennis is namelijk nooit zeker, falsificatie
altijd mogelijk. Popper stelde bijgevolg dat Falsificationisme het juiste demarcatiecriterium levert
(Oplossing probleem 2): “Het falsificeerbaarheidscriterium is een oplossing voor dit
demarcatieprobleem, want het zegt dat beweringen of stelsels van beweringen alleen
wetenschappelijk zijn, wanneer zij in conflict kunnen komen met mogelijke, voorstelbare
waarnemingen.” (Karl Popper; 1978: 64) Hoe preciezer een uitspraak, des te meer falsifieerbaar. De
uitspraak moet observaties verbieden (?).
Popper gaat uit van vier stellingen in verband met Falsificationisme:
- Feilbaarheid van de mens
- Falsifieerbaarheid als demarcatiecriterium
- Enkel falsifieerbare theorieën zijn informatief
- Enkel door falsificatie kunnen we kennis vergroten
22
a. Feilbaarheid van de mens
De mens is feilbaar en zijn uitspraken zijn dus falsifieerbaar. Voorbeeld van feilbaarheid: Aristoteles’
fysica was fout en werd vervangen door die van Newton, en die weer door die van Einstein.
Popper: “We do not know we can only guess.”; “We are seekers for truth, but not its possessors.”
Verisimilitude: Verisimilitude is a philosophical concept that distinguishes between the relative and
apparent (or seemingly so) truth and falsity of assertions and hypotheses. The problem of
verisimilitude is the problem of articulating what it takes for one false theory to be closer to the truth
than another false theory. This problem was central to the philosophy of Karl Popper, largely because
Popper was among the first to affirm that truth is the aim of scientific inquiry while acknowledging that
most of the greatest scientific theories in the history of science are, strictly speaking, false. If this long
string of purportedly false theories is to constitute progress with respect to the goal of truth, then it
must be at least possible for one false theory to be closer to the truth than others.
b. Falsifieerbaarheid als demarcatiecriterium
Neem een onfalsifieerbare minitheorie (morgen regent het of niet): Dit is waar, want het is niet
falsifieerbaar, maar het is geen wetenschap. Enkel falsifieerbare theorieën mogen als
wetenschappelijk bestempeld worden.
Waarheid, verificatie, confirmatie vallen direct af als mogelijke demarcatiecriteria. Enkel
falsifieerbaarheid is correct als demarcatiecriterium.
Hetzelfde geldt voor de theorieën van Adler & Freud: die zijn ook onwetenschappelijk want ze zijn niet
falsifieerbaar. Adler stelt bijvoorbeeld: “Een man die een kind van de verdrinkingsdood redt, heeft een
minderwaardigheidscomplex en overwint dat op deze manier”, maar ook “Een man die opzettelijk een
kind verdrinkt, heeft een minderwaardigheidscomplex, en overwint dat op deze manier.” Ook Freud
zijn theorie is niet falsifieerbaar: “Alle jongetjes hebben een Oedipuscomplex, of ze zijn in denial.”
Conclusie # 1: De theorieën van Freud en Adler kunnen alle gevallen verklaren, en dat is een zwakte.
Conclusie # 2: Deze theorieën zijn dus zo geformuleerd dat ze nooit te weerleggen/falsificeren zijn.
Ofwel: Pseudowetenschappelijke theorieën altijd geconfirmeerd (e.g. Adler, Freud). Ze verklaren alles
en het tegendeel. Er worden geen mogelijke observaties verboden (cf. confirmation bias). Ze hanteren
een ‘kop ik win, munt jij verliest’-strategie.
Het falsificeerbaarheidscriterium is een oplossing voor dit demarcatieprobleem, want het zegt dat
beweringen of stelsels van beweringen alleen wetenschappelijk zijn, wanneer zij in conflict kunnen
komen met mogelijke, voorstelbare waarnemingen. (Karl Popper; 1978: 64)
Een voorbeeld van echte wetenschap is bv. Einstein en Newton hun theorieën. De theorie van Newton
werd gedurende 300 jaar geaccepteerd als de correcte fysica. Newton ‘had gelijk’, totdat Einstein met
zijn relativiteitstheorie op de proppen kwam, die direct indruiste tegen de theorie van Newton. Popper
probeerde begrip te krijgen op deze casus. De details van de fysica zijn niet belangrijk, maar het gaat
er om dat zij elk een andere theorie opponeerden met andere kernbegrippen, andere relaties tussen
de kernbegrippen, en verschillende voorspellingen die je uit de theorie kon afleiden. De claim van
Newton die hij afleidde uit zijn theorie is dat licht lichtjes afbuigt als het langs zware objecten passeert.
23
In de theorie van Einstein wordt licht veel sterker afgebogen als het langs een zwaar object gaat. Nu
was het geval dat er in 1919 een zonsverduistering was. De fysicus Eddington nam dan de tools in de
handen om een cruciaal experiment uit te voeren om te kijken wie van de twee gelijk had. Voor dit
experiment was bijna iedereen ervan overtuigd dat Newtons theorie correct was. Wat deed Eddington
nu? Hij maakte twee foto’s van een aantal sterren: ’s nachts en tijdens een zonsverduistering. Of je de
sterren al dan niet ziet is afhankelijk van de reflectiegraad wanneer ze passeren langs de zon (zie dia’s
voor foto’s). Eddington wist perfect wat de positie zou zijn van de zon tijdens die zonsverduistering.
Als Newton gelijk zou hebben, dan zou één van de vier sterren tijdens de zonsverduistering achter de
zon zitten en zou je er maar drie zien. Als Einstein gelijk had, dan zou die vierde ster sterker afbuigen
en zou je hem wel nog zien, en zou je dus vier sterren zien in het totaal. Dat is ook wat werd
waargenomen: vier sterren. Einstein had dus gelijk. Newton had ongelijk en Einstein zijn resultaten
kregen corroborating evidence.
“Wat in zo’n geval indruk maakt, is het risico wat men met een voorspelling van dit soort maakt.
Wanneer uit waarneming blijkt dat het voorspelde effect niet plaats heeft gevonden, dan is de theorie
eenvoudigweg weerlegd. De theorie is onverenigbaar met mogelijke waarnemingen, in feite met
resultaten die iedereen voor Einstein zou hebben verwacht.” (Karl Popper; 1978: 60)
“Positieve evidentie heeft geen waarde, behalve wanneer het het resultaat is van een echte test van de
theorie. Dit betekent dat het een serieuze maar onsuccesvolle poging moet zijn de theorie te
falsificeren. Ik spreek in dergelijke gevallen nu van ‘versterkend bewijsmateriaal’ of ‘corroborating
evidence’.” (Karl Popper; 1978: 61)
Is psychologie een wetenschap volgens dit demarcatiecriterium? Ja! Modellen zoals van Freud en
Adler werken niet, maar er zijn heel wat modellen die precies werken zoals Popper voorstelde,
namelijk via de falsificatie van hypotheses afgeleid uit een theorie. Bijvoorbeeld: ‘masked priming’-
experimenten: het subliminaal aanbieden van een stimulus heeft een effect op gedrag voorspellen
observeerbare effecten via observatie te bepalen of deze effecten wel/niet optreden theorie
bevestigd of verworpen
c. Enkel falsifieerbare theorieën zijn informatief
Nogmaals: ‘Morgen regent het of regent het niet’ is niet informatief. ‘Morgen regent het’ is al
informatiever. Een voorspelling moet scherp zijn, to the point. Bijvoorbeeld een horoscoop (“Op het
werk kunnen communicatieproblemen ontstaan.”) is zodanig vaag geformuleerd dat het bijna niet
falsifieerbaar is, waardoor ze eigenlijk niet informatief zijn.
d. Enkel door falsificatie kunnen we kennis vergroten
Wat Popper “corroboratie” noemt, wordt niet gezien als inductief bewijs voor een theorie, want
inductie is irrationeel en de wetenschap is rationeel. M.a.w. wetenschappers houden een theorie voor
waar zolang deze niet gefalsificeerd is. We kunnen wel van onze fouten leren: de negatieve weg naar
de waarheid.
24
Popper stelt dat wetenschappers zich bezigen met deductie. Er zijn theoretische principes/wetten
(premissen) die waar zijn voor de time being (bv. 300 jaar lang kreeg Newton gelijk; de omwentelingen
in de psychologie), maar ze moeten op zoek gaan naar die observaties die de wet falsifiëren. M.a.w.
deductie leidt tot falsifieerbare voorspellingen. Ergo: zoek de zwarte zwaan! De negatieve weg naar
de waarheid: “Ik vind mijn ideeën zelf zo eenvoudig, dat zij mij bijna triviaal voorkomen. Het
fundamentele idee is dat wij van onze fouten leren, of beter gezegd, dat onze kennis toeneemt door
onze poging fouten te verbeteren.” (Popper 1978: 7) Alle “ware kennis” heeft betrekking op theorieën
die de confrontatie met de werkelijkheid tot nu toe hebben weerstaan. Het is een omweg naar de
waarheid. Theorieën hebben altijd de status van hypothesen of een voorlopig karakter.
Let op: Bij Popper is het demarcatiecriterium voor wetenschap geen betekeniscriterium
- Wittgenstein I: Scheiding zin van onzin;
- Logisch positivisten: demarcatiecriterium scheidt zowel [1] wetenschap van
pseudowetenschap & [2] zin van onzin;
- Popper: demarcatiecriterium scheidt enkel wetenschap van pseudowetenschap. (1978: 66)
D. Problemen met Falsificationisme
a. Tijdelijke immunisering is niet altijd verwerpelijk
Strikte falsificatie is te rigoureus om een theorie volledig over boord te gooien (vb. Newton & de baan
van Uranus (7, 8: Neptunus)). Als je voorspelling niet klopt met de observatie, ga je misschien toch
proberen een concept in de theorie aan te passen en opnieuw proberen te falsifiëren in plaats van de
theorie volledig te verwerpen. Dat zou ook niet wenselijk zijn om steeds van nul te moeten
herbeginnen, anders zou de kennis en wetenschap veel te traag vooruit gaan. Popper gaf dit later wel
toe, maar de toegevoegde hypothese moet wel falsifieerbaar zijn volgens hem.
b. Test holisme
Het probleem bij test Holisme (Quine-Duhem these) is dat je nooit een uitspraak afgeleid uit een
theorie in isolatie kan toetsen. Er zit een hele batterij achtergrondaannames bij die je ook meeneemt
in je test. Test holisme is dus een vorm van theoriegeladenheid. Het probleem is dat je dan niet
eenduidig fouten kan lokaliseren. Stel dat we het visuele brein willen onderzoeken. Dat bestaat uit 33
hoofdonderdelen die allemaal een functie vervullen. Dus het is heel goed ontrafeld hoe visuele
waarneming in ons brein werkt. Op het moment dat je specifieke zaken gaat testen, bv. over
kleurwaarneming, dan maak je allerlei aannames over welke scantechnieken het meest geschikt zijn
om dit te testen, over wat de meest geschikte statistische methode is om de data te interpreteren,
over de meest geschikte experimenten, etc. Je test nooit louter de theorie, maar ook een hele reeks
andere aannames. Hierdoor is (strikte) falsificatie logisch onmogelijk. Bij falsifiëring kan de fout in
de theorie zitten, maar misschien ook in één van de extra aannames (Misschien komt de voorspelling
wel uit bij een andere soort scan, of met een andere statistische methode). Maar additionele
assumpties zijn nodig om de theorie in contact te brengen met een observatie.
25
c. Pseudowetenschappen doen vaak ook falsifieerbare uitspraken!
Voor Popper is mogelijke falsificatie genoeg om wetenschap van pseudowetenschap te onderscheiden.
Maar bijvoorbeeld astrologie doet soms ook falsifieerbare uitspraken, maar dat betekent dan niet dat
astrologie wetenschappelijk is.
Een voorbeeld van een casus: The Kansas City Committee for Sceptical Inquiry nam de de geboortedag,
geboortetijd & geboorteplaats mee van John Wayne Gacy naar vijf astrologen om te vragen de
horoscoop te trekken van hem. Wat zeiden deze mensen? Ze deden de uitspraak dat het een aardige
man was die goed was met kinderen. Maar John Wayne Gacy (1942-1994) is een zeer notoire
seriemoordenaar (Chicago U.S.A.). Hij vermoordde 33 jongetjes & jonge mannen. Hij trad op als Pogo
the Clown op kinderfeestjes. Hij kreeg dan in 1994 de doodstraf. M.a.w. de uitspraken van de
astrologen zijn gefalsifieerd en zijn dus volgens Popper wetenschappelijk.
d. Is vervanging van de ene foute theorie door een andere wel vooruitgang?
De negatieve weg naar waarheid leidt niet tot wetenschappelijke vooruitgang: het vervangen van foute
theorieën door theorieën die waarschijnlijk ook fout zullen blijken te zijn (NB: in waarheidsdebat heet
dit “pessimistische meta-inductie”). Poppers reactie hierop: “Nou. Af en toe heb je wel een succesje
nodig…” Maar dat is inductie!
e. Het vaststellen van het tegendeel van een theorie is gebaseerd op inductie!
Iets falsifiëren is gebaseerd op inductie (zie eerder opgesomde problemen met inductie!). Op het
moment dat je 100 witte zwanen observeert, en je komt dan plots één zwaan tegen die zwart is, dan
ondergraaf je de uitspraak dat alle zwanen wit zijn. Maar ‘wat is een zwaan’ is gebaseerd op inductie
(zo’n vleugels, zo’n nek, etc.).
- Dit is een zwarte zwaan (A)
- Gebaseerd op: alle beesten met vleugels, een langen nek, die in het water zwemmen (B), zijn
zwanen (A)
- Dus; alle A’s zijn B’s
Maar dit is dus inductie! Je hebt inductie nodig om überhaupt een uitspraak te kunnen falsifiëren.
M.a.w. Poppers claim dat Falsificatie de irrationaliteit van inductie uit de wetenschap kan houden, is
niet volledig correct.
f. Problemen m.b.t. rationele theorie keuze
Wat je wil, is dat wetenschappers rationeel kiezen voor bepaalde theorieën. Als je onderzoek doet
naar latente variabelen en je hebt daar verschillende interpretaties van, en ze kiezen voor een
bepaalde theorie, dan wil je dat ze dat doen op rationele gronden. Maar het probleem bij Popper is
26
dat je dat ook niet kan doen, want hoe vaak een theorie ook bevestigd is geweest, als er toch inductie
is gebruikt voor woordinhoud kan de theorie de 1001ste keer toch gefalsifieerd worden. Dus de keuze
tussen twee nog niet gefalsifieerde theorieën, waarvan één vaak getest is en de ander nog nooit, is
niet te maken. Een nieuwe theorie lijkt dus even betrouwbaar als een theorie die al 1000 keer
falsifiëring heeft doorstaan. Stel dat je een brug wil bouwen, en je hebt langs de ene kant een hoop
ingenieurs die beschikken over de juiste fysische knowhow omdat ze al vaker die brug hebben
gebouwd, en langs de andere kant een groep onervaren ingenieurs die misschien niet beschikken over
de juiste fysische kennis. Volgens het raamwerk van Popper kan je niet strikt kiezen tussen die twee:
hoe vaak iets in het verleden al is bevestigd geweest, biedt geen garantie voor de toekomst
[Corroboration is backward looking and no recipe for future success].
g. Probabilistische uitspraken
Als je 100 lotjes hebt, waarvan één winnend lot, is er 99 procent kans dat je niet wint. Maar je hebt
wel een kleine kans dat je wel het winnend lot trekt. Probabilistische uitspraken komen zeer vaak voor
in de wetenschappelijke praktijk, maar ze bieden geen sluitende garantie.
Daarbij is een theorie die een lage waarschijnlijkheid toekent aan een specifieke observatie, zonder
haar uit te sluiten, niet falsifieerbaar. Bijvoorbeeld: Stel dat je een biologische theorie hebt die
voorspelt dat de kans op een wolf in de Vlaamse Ardennen klein is, maar niet uitgesloten is. Deze
uitspraak is niet-falsifieerbaar: als je een wolf observeert bevestigt dat de theorie want ze sluit geen
wolven uit, maar als je geen observeert sluit dat ook de theorie niet uit want ze stelt net dat er een
grote kans is om geen wolf te observeren. Dergelijke uitspraken zie echter wel vaak in de wetenschap.
27
College 2: Rationele theoriekeuze: Paradigma’s, onderzoeksprogramma’s &
tradities
Recapitulatie college 1: Vorige keer hebben we gekeken naar enkele demarcatiecriteria. De Logisch
Positivisten zagen verificatie als het demarcatiecriterium. Maar je kan nooit alle gevallen verifiëren en
je kan dus geen algemene wetten opstellen. Popper reageerde daarop met falsificatie als
demarcatiecriterium. We hebben nog een ander probleem bestudeerd: de theoriegeladenheid. Er
bestaan geen neutrale observaties, je kijk steeds vanuit een bepaald theoretisch kader in je hoofd.
In dit college bestuderen we de reactie/kritiek op Popper door verschillende auteurs: Kuhn, Lakatos
en Laudan. De hamvraag van deze drie auteurs is de volgende: Kan je door die theoriegeladenheid bij
observaties überhaupt wel observaties gebruiken om uitspraken te doen over de werkelijkheid? Kan
je observaties wel gebruiken om uitspraken te doen over de juistheid of adequaatheid van een theorie?
Dat is wel een belangrijke vraag. Als je kijkt naar de psychologie, bestaat het al zo’n 130 jaar en we
hebben ondertussen al verschillende theoretische kaders gehad: introspectionisme, behaviorisme,
cognitieve psychologie, neuroscience, etc., en ongetwijfeld zullen er nog stromingen bijkomen. Op het
moment dat alles wat je waarneemt afhankelijk is van theoretische kaders waaruit je bekijkt en je
observaties niet neutraal en objectief zijn om te bepalen of de theorie klopt, dan krijg je een ‘anything
goes’-houding en kan je geen uitspraken doen over de juistheid van een theorie. Dan kan je nooit
bepalen welke theorie beter is en welke theorie slechter is. Dat is natuurlijk een groot probleem want
het hele doel van wetenschap is juist om kennis te verwerven. Het hele idee dat wetenschap objectief
is en dat er steeds meer kennis bijkomt mag dan de vuilbak in op het moment dat er sprake is van
theoriegeladenheid. Dat is dus de rode draad van dit college: Staat theoriegeladenheid de
rationaliteit van wetenschap en wetenschappelijke theoriekeuze wel of niet in de weg? Volgens
sommigen, zoals Kuhn, moet je concluderen dat je uitkomt op ‘Epistemisch relativisme’. Dat wil ten
eerste zeggen dat je verschillende theorieën hebt, maar dat je geen duidelijk
hakmes/demarcatiecriterium in handen hebt om een uitspraak te doen over de juistheid van een
theorie (Maar dat zijn slechts sommige van Kuhn zijn interpretaties, er zit ook een positievere noot in
dat je wel een manier hebt om tot rationele theoriekeuzes te komen).
“most constructs in psychology are not empirically identifiable apart from the measurement system
under validation” (Schmittmann et al., 2011). Met andere woorden: Het valt niet te bepalen of dat
construct (bv. neuroticisme, schizofrenie) klopt met items in de werkelijkheid los van het theoretisch
kader dat je überhaupt gebruikt om die constructen te testen. Dus die theoriegeladenheid is niet
zomaar een filosofisch probleem, je ziet het ook echt in de psychologische praktijk. Vele constructen
kunnen maar getest worden binnen het raamwerk van die constructen. Dus die vraag naar rationele
theoriekeuze wordt ogenblikkelijk relevant.
28
1. Theorie geladenheid en Epistemisch/wetenschappelijk relativisme (vs. rationele theorie
keuze)
Dit hebben we vorig college al besproken. Je kan heen en weer switchen tussen
het zien van een konijn of van een eend. Maar je kan nog efficiënt switchen en
vergelijken. Het idee van Epistemisch relativisme gaat nog veel verder en stelt dat
je geen manier hebt om objectief te vergelijken. Je ziet ofwel het één, ofwel het
andere, maar dan in de context van theoriekeuzes. Observaties zijn volgens de relativisten zo sterk
theorie geladen dat je ofwel het ene ziet ofwel het andere, zonder te kunnen switchen. Met andere
woorden: dan kan je observaties ook niet meer gebruiken als instrument om te bepalen of theorie A
beter is dan theorie B.
Op de tafel ligt bv. een object. Als de prof ervan overtuigd blijft dat dat een mini-olifantje is en de
leerlingen zijn ervan overtuigd dat dat een laptoptas is en we komen niet tot een overeenkomst, hoe
vaak de leerlingen ook zeggen ‘Neen, dat is een laptoptas’, dan zijn de termen die aan dat object geven
worden zo radicaal anders, zo theorie geladen, dat je geen neutrale oplossing vindt. Welk instrument
zou je dan kunnen gebruiken om te bepalen wie nu gelijk heeft?
Dat is relativisme: je kan waarneming niet gebruiken om te bepalen wie het nu bij het juiste eind heeft.
A. Relativisme
Enkele relativisten zijn Kuhn (1962), Hanson en Feyerabend. Zij suggereren (soms, bij Kuhn is het wat
genuanceerd) dat we de werkelijkheid totaal construeren vanuit achterliggende modellen. Neutrale
observaties bestaan niet. Ze gaan uit van een “radicale” theoriegeladenheid van waarneming. Dat is
een psychologisch fenomeen waarbij twee mensen twee totaal verschillende waarnemingen kunnen
doen van hetzelfde object (laptoptas vs. mini-olifantje). In de wetenschappelijke praktijk zal die kloof
natuurlijk nooit zo groot zijn, maar het illustreert wel het principe van die radicale theoriegeladenheid:
verschijnselen krijgen pas betekenis in het licht van een theorie of achtergrondinformatie die een
persoon heeft. Het gevolg is dat “waarheid”, & “werkelijkheid” geen neutrale/objectieve termen
zijn, omdat je geen instrumenten hebt om te bepalen of een theorie waar is. Theorie A is dan gewoon
anders dan B, maar niet beter of slechter. Je kan geen rationele theorie keuze maken. Er is dus bijgevolg
geen wetenschappelijke vooruitgang.
B. Theorie geladenheid: varianten
Theoriegeladenheid is dat je waarneming vertekend wordt door de theorie van waaruit je vertrekt.
Maar je kan dat ook verfijnder bekijken.
1. Wat je ten eerste kan hebben is dat de observatie ‘gestuurd’ wordt door de theorie. Dat is de
meest milde variant, en dat kan zelfs een Logisch Positivist aanvaarden. Je gaat vanuit een
bepaalde theorie de werkelijkheid observeren. De meeste studenten letten bv. vooral op de
semantische inhoud van wat de prof zegt in plaats van de schoenen van de prof. Vanuit onze
intentie om te slagen voor dit vak, sturen wij onze aandacht naar wat wij willen waarnemen in
29
de werkelijkheid (de leerstof in plaats van de schoenen). Of als je een persoon wil testen op
neuroticisme, dan ga je waarschijnlijk ook niet letten op zijn schoenen, maar ga je eerder letten
op specifieke gedragingen die typisch zijn voor neuroticisme. Dat is een lichte vertekening van
de werkelijkheid, maar het is geen zo’n probleem.
2. Een ander probleem is dat ook de relevantie van observaties theoretisch gekleurd worden.
Dat zie je ook in de psychologische testpraktijk. Je hebt het idee bepaalde observaties wel
tegen de nulhypothese spreken en andere observaties niet. Neem bijvoorbeeld het
experiment uit de jaren ’60 waar ‘Coca Cola’ geflitst werd op het scherm in de bioscoop om te
testen of mensen dan meer cola zouden drinken. Een belangrijke observatie is dan het aantal
flesjes cola die verkocht werden, maar een minder relevante observatie is dan bv. de kleur van
het flesje. Er is dan een mogelijkheid van bias, want je gaat geneigd zijn de observaties die de
theorie bevestigen mee te nemen in je onderzoek, en andere observaties ga je laten liggen die
misschien de hypothese kunnen ontkrachten maar waar je geen aandacht voor had vanuit je
theoriegeladenheid. Dit lijkt goed op de eerste variant, maar bij het eerste heb je slechts een
bepaald probleem of een bepaalde theorie in je achterhoofd, hier heb je echt al bepaalde
intuïties voor ogen die je probleem kunnen oplossen of die de theorie kunnen verklaren.
3. Een groter probleem is dat je observaties beïnvloed worden door de theorie. Dan wordt de
beschrijving v.d. werkelijkheid theorieafhankelijk. Bijvoorbeeld: De DSM is de bijbel binnen de
psychiatrie, en alle observaties die je doet bij patiënten zullen altijd ingebed zijn in dit
theoretisch kader, in de indeling van de DSM 5. Zonder dat je het beseft wordt dan wat je ziet
beïnvloed door het theoretisch kader van de DSM. Maar ook dat hoeft nog niet heel
problematisch te zijn zolang je maar indachtig blijft van het bepaald theoretisch kader dat je
hanteert en dat er ook nog andere classificatiesystemen mogelijk zijn dan enkel de DSM.
4. Maar het échte probleem van die theoriegeladenheid, is deze vierde variant. Hier is die
theoriegeladenheid echt een psychologisch fenomeen. Dat is radicale theoriegeladenheid.
De ervaring zelf is theoretisch geladen.
Zelfs Popper kan de eerste drie varianten van theoriegeladenheid nog accepteren. Bijvoorbeeld: “not
every result described in terms of the concepts preferred by theory T will be an observation report that
is favorable to theory T” (Godfrey-Smith 2003). Stel dat je een bioloog bent en je bent aanhanger van
de evolutietheorie, dan nog zijn er observaties mogelijk die tegen die evolutietheorie zullen spreken,
ondanks dat die observaties volledig ingebed zijn in het jargon van die evolutietheorie. Vraag aan een
bioloog welke observatie de evolutietheorie zou omverwerpen, dan zou die kunnen antwoorden ‘een
konijn zien in het precambrium’. Dat is zo ver terug in de tijd dat je nog maar net meercellige
organismen had en weinig meer. Op het moment dat je dan een fossiel zou vinden van een konijn, valt
die hele evolutietheorie dus overboord. Dus zo’n ‘precambrian rabbit’ is een observatie die helemaal
beschreven is in termen van de evolutietheorie, niet te min zou het werkelijk ontdekken van een
‘precabrium rabbit’ de hele theorie te niet doen. Dat is dus een theorie geladen observatie, maar wel
een die de theorie teniet zou falsifiëren. Met andere woorden: die theoriegeladenheid sluipt ook
binnen in het Falsificationisme, maar die eerste drie soorten theoriegeladenheid zijn niet
problematisch volgens Popper.
30
Zoals hierboven aangegeven, is die radicale theoriegeladenheid wel een probleem. Dan is je
waarneming echt vanaf de eerste fase volledig theoretisch ingebed, zodanig dat je zelfs zonder
theoretisch kader letterlijk niets zou zien. Kan je bv. wel een vogel waarnemen als je niet beschikt over
het concept van een ‘vogel’? Een ander voorbeeld: Volgens Kepler stond de zon in het middelen en
draait de aarde daarrond, maar volgens Brahe was het precies andersom. Als de zon opkomt in de
ochtend, zien Kepler en Brahe dan precies hetzelfde? Volgens Hanson niet. Hun waarneming zo
theoretisch gekleurd dat vanaf het begin van de allereerste waarneming, zij iets totaal anders zien.
Dan kom je uit op wetenschappelijk relativisme, want dan kan je observaties niet meer gebruiken om
te kiezen tussen theorieën.
C. Belangrijk verschil
Wetenschappelijk relativisme valt te onderscheiden van cultureel relativisme. Dat betekent dat
normen en waarden en het wereldbeeld verschillen tussen culturen. We zijn nu echter
geïnteresseerd in wetenschappelijk/epistemisch relativisme. Er bestaan verschillende
wetenschappelijke theorieën die incompatibel zijn, maar er is geen neutrale vergelijking mogelijk, je
kan niet zeggen wat beter/slechter is.
D. Theorie geladenheid & betekenisvariatie in de psychologie
Er zit heel wat betekenisvariatie en theoriegeladenheid in de psychologie. Bijvoorbeeld: Psychoanalyse
vs. Behaviorisme: “Het toenaderingsgedrag van Jantje jegens zijn vader wordt veroorzaakt door het
oedipuscomplex van Jantje”. Deze uitspraak is betekenisvol in het Freudiaans taalspel, maar niet in
behavioristisch (stimulus-response) taalspel.
Nog een voorbeeld: De karakteriseringen van de psyche/mind/cognitive systems verschilt sterk
doorheen de verschillende stromingen:
- Mind = black box (behaviorisme)
- Mind = digital computer (computermetafoor)
- Mind = brain (neurofysiologie)
- Mind = brain + body + environment (embodied cognition)
Nog een voorbeeld: Ecologische vs. Representationele theorieën van visuele waarneming:
"waarneming is een functie in de omgeving van een organisme” (Gibson). Deze uitspraak is
betekenisvol in het ecologisch taalspel (hierbij is het cognitive system een organism-environment
system, je laat de informatie in de omgeving en als je iets nodig hebt uit de omgeving, ga je het eruit
halen), maar deze uitspraak is niet zinvol in het representationeel taalspel (waar waarneming wordt
gekarakteriseerd in teken van de constructie van interne afbeeldingen/representaties van de
omgeving, je maakt dus gedetailleerde foto's die je opslaat en dan uit die "foto's" haal je de informatie
die je nodig hebt) (cognitive system = computational system)
Door al die theoriegeladenheid en betekenisverschillen is het niet mogelijk om te vertrouwen op
observaties om te stellen of een theorie correct is of niet.
31
Nog een voorbeeld: van oudsher had je twee modellen om depressie als psychologisch construct te
verklaren. Een eerste model stelt dat depressie de oorzaak is van allerlei symptomen, bv.
slapeloosheid, rusteloosheid, etc. (reflexief model) (slapeloosheid, rusteloosheid, …) Een ander model
zegt dat depressie het gevolg is van symptomen zoals slapeloosheid en rusteloosheid (formatief
model). Dus de causale relatie is precies omgedraaid. Maar dat is een groot verschil, want als je bij het
formatief enkele symptomen weglaat, dan kom je niet meer uit op depressie maar op een ander
psychologisch construct. Maar zowel het formatief als het reflexief model kent heel veel problemen,
waardoor men met een ander model op de proppen kwam: het netwerk model. Het construct is geen
oorzaak/gevolg van symptomen, maar al die symptomen staan in causale relatie met elkaar en dat
maakt het construct (bv. ik ben rusteloos, waardoor ik weinig slaap, en dat veroorzaakt dan weer mijn
slechte eetlust, etc.) Het is dus een hele keten van symptomen die op elkaar inwerken op elkaar
kunnen versterken, en dat is net het construct. Maar hoe moet nu die modellen gaan vergelijken om
te weten welke de beste is? Heb je een objectieve meetmethode waar aanhangers van deze drie
theorieën het over eens, of heb je voor elke theorie een meetmodel dat ingebed zit in de theorie?
We kunnen nogmaals dit concluderen: “most constructs in psychology are not empirically identifiable
apart from the measurement system under validation” (Schmittmann et al., 2011)
E. Evidentie voor relativisme: Sapir-Whorf hypothese in de linguïstiek
De Sapir-Whorf hypothese is een linguïstische variant van theoriegeladenheid (linguïstisch
relativisme). Zij stellen dat cognitie en waarneming relatief ten opzichte van de taal die je hanteert.
De taal fungeert als een classificatiesysteem van de werkelijkheid. Als wij sneeuw zien, dan zien wij
'wit'. Maar bv. sneeuw bij de Inuit kan zeer veer verschillende kleuren hebben, beschrijvingen
waarvoor wij geen vertaling hebben in het Nederlands.
Nog een voorbeeld van linguïstisch relativisme is dat je in het Engels enkel beschikt over de term 'river'
en in het Frans beschik je over zowel 'rivière' en 'fleuve'. Die twee hebben in het Frans een lichte
andere betekenis (de ene maakt contact met de zee, de andere alleen maar met andere rivieren), maar
in het Engels wordt dat allemaal met hetzelfde aangeduid. Als dan een Engelsman en een Fransman
naar dezelfde rivier kijken, dan zal het voor die Engelsman niet uitmaken waar die rivier uitkomt om
het te benoemen, terwijl dat het voor die Fransman wel uitmaakt.
F. Implicaties?
Als wetenschappelijke observaties en classificaties theorie geladen en taal gestuurd zijn, bepalen dan
de theorie en/of de taal wat je ziet en hoe je classificeert? M.a.w. is de betekenis of de waarheid
relatief t.o.v. het theoretisch en/of linguïstisch framework? Is het rationeel vergelijken van theorieën
om te bepalen wat beter/slechter is dan überhaupt mogelijk?
32
2. Thomas Kuhn & zijn opvatting over wetenschap en wetenschappelijke revoluties
A. Thomas Kuhn (1922-1996)
Er zijn al heel wat theorieën verschenen in de psychologie en er hebben al heel wat
paradigmawisselingen plaats gevonden. Kan je wel een uitspraak doen wat het beste is? Volgens
sommigen is het werk van Kuhn een soort theoretisch argument dat dat eigenlijk niet mogelijk is. De
verschillende paradigma's zijn onverenigbaar en er is sprake van radicale theoriegeladenheid. Het ene
kamp ziet eenden en het andere kamp ziet konijnen en er is geen neutraal vergelijk mogelijk.
In 1962 publiceerde Kuhn een boek 'The Structure of Scientific Revolutions', wat door velen wordt
beschouwd als het belangrijkste werk binnen de wetenschapsfilosofie.
a. Kuhn versus Popper
Kuhn had een heel ander perspectief op wetenschap dan Popper en de Logisch Positivisten. Zij
probeerden namelijk alle twee criteria te formuleren waarin wetenschap volgens hen zou moeten
voldoen, zonder naar de inhoud van de wetenschap zelf te kijken. Ze wilden dus een methodologie om
wetenschap te funderen. Dat was normatief.
Kuhn draait dat helemaal om en hij begon met een beschrijvende analyse van een wetenschap,
wetenschappelijke ontwikkelingen, theorievorming, theorierelaties, etc. Dus Kuhn bekeek niet van
bovenaf op wetenschap om dan allerlei criteria zoals verificatie en falsificatie te formuleren, maar hij
benaderde de zaak veel meer bottom-up en keek naar de daadwerkelijke ontwikkelingen van
wetenschap. Dat is eerder descriptief. Dat is een heel ander perspectief: je gaat heel gedetailleerd
kijken naar wat er precies in de wetenschap is gebeurd en op basis daarvan kan je argumenten
formuleren en een positie innemen. Door via een historisch perspectief naar de wetenschap te kijken
(met name vooral de fysica en chemie), kwam hij tot twee kernvragen:
- Hoe komen theorieën tot stand?
- Wat is de relatie tussen opeenvolgende theorieën?
Antwoorden: Volgens een terugkerend patroon/schema: (1) paradigma wisselingen en (2)
incommensurabiliteit relaties.
Het startpunt van die vragen wordt volgens sommigen ook wel de "Aristotle experience" genoemd.
Kuhn was namelijk zeer geïnteresseerd in de fysica, en hij kon maar niet begrijpen dat zo een slim
iemand als Aristoteles toch zo sloppy en slecht was in zijn beschrijving van de fysica. Hij begrijp dat
Aristoteles aan de ene kant zo'n groot denker kon zijn, en aan de andere kant zo naïef kon denken over
fysische fenomenen. Maar dan kwam hij tot een aha-erlebnis: als je die inzichten van Aristoteles in zijn
eigen raamwerk gaat bekijken, in de fysische concepten die hij in die tijd had, dan was wat Aristoteles
zei veel begrijpelijker.
33
b. Enemy of science?
Volgens Popper was falsificatie de driver van de wetenschap. Wetenschappelijke vooruitgang ontstond
volgens hem door het heel kritisch testen van je wetenschappelijke theorieën. Wat zegt Kuhn nu? Dat
je dat helemaal niet kan/mag doen, en als je het doet zou het zelfs slecht zijn voor de ontwikkeling van
wetenschap. Hij focust op dogmatisme, indoctrineren, arbitraire wetenschappelijke beslissingen in
periodes van relatieve rust in specifieke wetenschappen. Wetenschappers houden dogmatisch vast
aan hun theorieën en indoctrineren de volgende generaties. Maar dat komt volgens Kuhn net de
wetenschap ten goede. Als individuele eigenschappen van een wetenschapper lijkt dat slecht, maar
op collectief vlak is dat net goed. Want als je steeds via falsificatie je theorie over boord wil gooien,
dan heb je nooit zo iets als theorievorming binnen een paradigma. Maar voor sommigen maakt dat
Kuhn een van de grootste vijanden van de wetenschap want dat maakt volgens hen wetenschap
irrationeel.
B. Paradigma
Het woord 'paradigma' kennen wij goed. Wij werken nu binnen het cognitivistisch paradigma, of in het
cognitivistisch neuroscience paradigma.
Kuhn kon daar verschillende dingen onder verstaan: eng en breed. Een paradigma in brede zin is de
hele som van geaccepteerde metafysische assumpties, theorieën, methodologieën en technieken.
Het is overkoepelend, the package deal. Een paradigma in enge zin is een toonaangevend voorbeeld,
een exemplar. Het toonaangevend voorbeeld binnen de klinische psychologie zou bijvoorbeeld de
DSM kunnen zijn. Dat is dus niet de hele constellatie van alle technieken en methodes die er achter
zitten. Wetenschappers bestuderen de werkelijkheid vanuit een bepaald paradigma. Het idee van
Kuhn is dat paradigma’s wisselen in de tijd (cf. psychologie). Dit heeft relativistische implicaties.
Voorbeelden van paradigma’s: de Ptolomaeïsche astronomie, Copernicaanse astronomie; Chinese
geneeskunde, Westerse geneeskunde, Darwins evolutieleer, behavioristische psychologie, cognitieve
psychologie, etc.
a. Voorbeeld paradigma: psychologie
Een voorbeeld van een paradigma in de psychologie is het behaviorisme van Skinner. De twee
basisprincipes zijn:
- Het leerprincipe is hetzelfde bij alle (zoog)dieren, waaronder de mens.
- Operant conditioneren/leren door reinforcement; ‘behaviors followed by good consequences
tend to be repeated; behaviors followed by bad ones tend not to be’.
Het bevat allerlei experimental protocols: gestandaardiseerde skinner boxes (e.g. duiven die
reageren op stimuli).
34
b. Voorbeeld paradigma: Chinese geneeskunde
Ook dit is een paradigma in brede zin bij wijze van voorbeeld, de waarheidswaarde laten we in het
midden.
Je hebt een fundamentele (metafysische) aanname: de Yin-Yang doctrine. Dat houdt in dat alle
gebeurtenissen in het universum geproduceerd worden en gecontroleerd worden door de Yin en de
Yang en de specifieke relatie tussen die twee. En op basis hiervan heb je dan in de context van de
geneeskunde een fundamenteel theoretisch principe, namelijk dat alle ziekten veroorzaakt worden
door een disbalans tussen een Yin element en een Yang element van het menselijk lichaam. Een
pijnlijke milt wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door een teveel aan Yin.
C. Schema veranderingen in de wetenschap
Paradigma's veranderen in de tijd, en Kuhn analyseert vijf verschillende periodes van
wetenschappelijke verandering:
- Voorwetenschappelijke periode (er is nog geen sprake van een bepaalde wetenschap, er zijn
nog geen grondslagen van die discipline)
- Paradigma (Als wetenschappers gewoon werken binnen een bepaald paradigma, dan heet dat
'normale wetenschap'. Het is binnen die normale wetenschap dat wetenschappers dogmatisch
vasthouden aan hun theorieën waarbij ze het paradigma verder uitwerken en verfijnen.
Falsificatie leidt niet meteen tot het omverwerpen van het paradigma, maar geeft aanleiding
tot aanpassingen en verfijningen binnen hetzelfde paradigma.)
- Vertrouwenscrisis (als er teveel fenomenen opduiken die niet verklaard kunnen worden door
het paradigma)
- Revolutie/paradigma wisseling (die vertrouwenscrisis kan leiden tot de introductie van een
ander paradigma als dat nieuw paradigma wel die zaken kan verklaren die het oude paradigma
niet kon verklaren)
- Nieuw paradigma (normale wetenschap; 1 dus, totdat er weer een crisis komt)
De voorwetenschappelijke periode heb je maar één keer binnen een bepaalde discipline, maar de
volgende vier stappen herhalen zich voortdurend.
a. Voorwetenschappelijke periode
Dit is een ongeorganiseerde verscheidenheid aan activiteiten en meningen. Er zijn nog geen gedeelde
metafysische assumpties, theorieën, problemen en methodologieën. Er is nog geen structuur, of
activiteit die de naam “wetenschap” zou verdienen. M.a.w. er zijn nog geen grondslagen van een
discipline.
35
b. Normale wetenschap
Normal science: een bepaald paradigma wordt geaccepteerd en wordt verder verfijnd. “Normal
science, the activity in which most scientists inevitably spend almost all their time, is predicated on the
assumption that the scientific community knows what the world is like.” (1962: 5) Dit is volgens Kuhn
geen gebrek aan kritisch vermogen, maar een teken van volwassenheid. Er is consensus vorming,
wat essentieel is voor een diep begrip van bepaalde fenomenen. Enkel in deze periode is er volgens
Kuhn sprake van kennisgroei!
Vooruitgang in normal science is het oplossen puzzels. Paradigmatische kennis wordt beschreven in
wetenschappelijke boeken voor het onderwijs: leren en begrijpen van paradigma door studenten en
het indoctrineren van studenten (dogmatisme & consensusvorming!).
Hier zie je net geen Falsificatie binnen een dergelijke periode, wat tegen Popper ingaat. Popper stelde
dat men een kritische attitude moet aanhouden, Kuhn stelt dat er in de lange periodes van normal
science net geen kritische houding is, maar consensusvorming.
In vorig college hebben we gekeken naar het Eddington experiment om te testen wie dat er gelijk had:
Newton of Einstein. Popper gebruikte dit argument/experiment om Falsificatie aan te tonen. Maar
Kuhn gebruikte ditzelfde experiment om te argumenteren voor dogmatisme, want eigenlijk had
Eddington al gekozen om Einstein gelijk te geven nog voor hij dat echt kon. Hij was ten eerste een
goede vriend van Einstein. Ten tweede had hij in de evidentie die voor Newton sprak systematische
fouten gevonden, maar hij had niet dezelfde fouten gevonden in de evidentie die voor Einstein sprak.
Hij had daaruit meteen geconcludeerd dat Einstein gelijk had, maar eigenlijk kon hij dan nog niet zeker
weten dat die fouten van bij Newton niet bij Einstein voorkwamen. Later is pas echt bewijs geleverd
voor Einsteins theorie. Eddington bleek dus heel theoriegeladen te kijken naar de observaties, en dat
is net het punt dat Kuhn maakt. Falsificatie kan volgens hem geen driver van wetenschap zijn. Er zijn
wel kritische attitudes volgens Kuhn, maar alleen maar in periodes van crisis, als er anomalieën zijn.
Het paradigma is nooit sluitend, er zijn altijd anomalieën: relatief kleine problemen/vraagstukken.
“Mopping-up operations are what engage most scientists throughout their careers. They constitute
what I am calling normal science.” (1962: 24) Voorbeeld: Newton ging voorbij aan weerstand. Daar
werkten anderen dus aan: Euler, Lagrange, Laplace, Gauss.
c. Crisis
Een crisis is een opeenstapeling van problemen die binnen het paradigma niet opgelost kunnen
worden. Men boekt geen nieuwe successen meer en die anomalieën worden belangrijke problemen.
Dit leidt toe een vertrouwenscrisis. Er is een breuk in de kennisgroei.
Een crisis is het begin van abnormal science. Assumpties, theorieën, methodologieën, geaccepteerde
waarheden worden nu wel kritisch geanalyseerd. Bijvoorbeeld in de psychologie: overgangsperiode
van behaviorisme naar cognitivisme in de jaren ’50. De anomalieën van de stimulusresponse
leerprincipes werden kritisch geanalyseerd.
36
Een nieuw paradigma is niet verenigbaar met een oud paradigma, het is een rivaal. De blik op de
werkelijkheid is zo theoretisch anders, dat er geen rationeel vergelijk mogelijk is. Je moet dus
eventueel weer vanaf nul beginnen met een paradigma op te bouwen en te verfijnen.
Hoe sluit je een periode van crisis af?
- 1e manier: terug naar oude paradigma (problemen opgelost)
- 2e manier: een wetenschappelijke revolutie/paradigma wisseling
d. Paradigmawisselingen en relativisme
Kuhn zei dat er geen cumulatieve groei van kennis is, er is enkel kennisgroei binnen één paradigma.
Als er een paradigmawisseling plaatsvindt, moet je weer vanaf nul beginnen met je kennis, want
paradigmawisselingen impliceren een verandering in het perspectief op de realiteit, waardoor die
verschillende paradigma’s onverenigbaar zijn. Dit maakt voor velen Kuhn een vijand van de
wetenschap.
"The transition from a paradigm in crisis to a new one from which a tradition of normal science can
emerge is far from a cumulative process, one achieved by an articulation or extension of the old
paradigm. Rather it is a reconstruction of the field from new fundamentals, a reconstruction that
changes some of the field’s most elementary theoretical generalizations as well as many of its paradigm
methods and applications." (Thomas Kuhn, 1962)
Popper zag dit helemaal anders: falsifiëren van een paradigma zorgt voor groei in kennis want het is
de negatieve weg naar de waarheid.
Zowel Kuhn als Popper stellen dat de natuurkunde van Aristoteles wetenschappelijk blijft: “Out-of-
date theories are not in principle unscientific because they have been discarded.” (Kuhn, 1962: 2-3)
Voorbeeld van wetenschappelijke revolutie/paradigma wisseling in de astronomie
Astronomie is de oudste wetenschap. Ook hier vonden al een paradigmawisselingen plaats: paradigma
van Ptolemeus vs. paradigma van Copernicus.
Claudius Ptolomeus (85-165) verdedigde een geocentrische astronomie. De Aarde is het middelpunt,
waaromheen planeten draaien. De zon werd gezien als een planeet. Nicolaus Copernicus (1473-1543)
zette de zon in het midden, en hier rond draaien planeten, waaronder de aarde. Hij aanschouwde de
zon als een ster.
Er was dus een onverenigbaarheid van paradigma’s: Ptolemeus zag de zon als een planeet die om de
aarde draait en Copernicus zag de zon als een ster, waaromheen planeten (zoals de aarde) draaien.
Het begrip “zon” is onverenigbaar tussen beide paradigma’s (de zon kan niet tegelijkertijd en een
planeet en een ster zijn; verschillende fysische wetten produceren het gedrag van deze objecten). Dit
heet (semantische) incommensurabiliteit.
37
Paradigmawisseling is gestaltswitch
Kuhn beschreef een paradigmawisseling als een gestaltswitch, maar het is nog sterker dan dat: je kan
niet switchen. Je ziet ofwel het een, ofwel het andere. Je kan niet neutraal vergelijken tussen beide.
D. Relativisme bij Kuhn: de crux van het probleem
De theorie bepaalt wat je ziet (eerste drie varianten van theoriegeladenheid) EN de theorie bepaalt
wat er is, wat überhaupt de waarneembare feiten zijn: “het lijkt erop dat de wetenschappelijke
revolutie niet alleen een […] verandering van de wetenschappelijke theorie inhield, maar eveneens een
verandering van wat werd beschouwd als de waarneembare feiten.” (Chalmers 2003: 38)
M.a.w. er zijn geen neutrale feiten op basis waarvan je paradigma’s kan vergelijken als beter/slechter.
Feiten bestaan alleen binnen een paradigma. Er is geen rationeel vergelijk mogelijk, bv. een
psychologisch construct is alleen maar empirisch te identificeren binnen een specifieke theorie met al
zijn meetinstrumenten die het aanhoudt. Twee paradigma's zijn enkel anders, maar niet beter of
slechter (maar houd in gedachten: dit zijn slechts sommige interpretaties van Kuhn, er zit ook een
positievere noot in zijn werk).
E. Radicale conclusie
LogPos: Er is weliswaar verschil van mening mogelijk, maar we kunnen er over praten (er zijn immers
neutrale feiten).
Kuhn: verschillen van mening maken de discussie onmogelijk, een ander paradigma veronderstelt
andere feiten.
a. Incommensurabiliteit
Bijvoorbeeld: Westerse vs. Chinese geneeskunde. Zoals gezien, heb je in de Chinese geneeskunde de
Yin-Yang doctrine: er vinden interacties plaats tussen de Yin-Yang elementen van het menselijk lichaam
en de Yin-Yang elementen in de hemel. Bijvoorbeeld regenproductie in de hemel veroorzaakt
slaperigheid bij mensen. Deze claim is niet uitdrukbaar binnen raamwerk van westerse geneeskunde
(waar slaperigheid verklaart wordt in termen van interne lichamelijke mechanismen). Dit is
(semantische) incommensurabiliteit. Is dit wel te vergelijken op basis van neutrale feiten? Je kan
dergelijke uitspraken die zo ingebed zijn in een bepaald paradigma niet vertalen naar een ander
paradigma.
Nog een voorbeeld: astronomie. Voor Ptolemeus is de zon een planeet die om de aarde draait, maar
voor Copernicus is de zon is een ster, waaromheen planeten (zoals de aarde) draaien. Het begrip “zon”
is onverenigbaar tussen beide paradigma’s (de zon kan niet tegelijkertijd en een planeet en een ster
zijn; het gedrag van deze objecten wordt bepaald door verschillende fysische wetten). Ook dit is
(semantische) incommensurabiliteit.
38
b. NB: notie van Incommensurabiliteit veranderlijk bij Kuhn
Kuhn heeft verschillende noties van incommensurabiliteit gebruikt. Eerst was er algemene
incommensurabiliteit: dat betekent dat paradigma’s incompatibel zijn op zowel semantische en
methodologische gronden: incompatibel op vlak van wetenschappelijke problemen, standaarden van
een (goede) wetenschap, communicatieproblemen, betekenisvariatie, etc. Later heeft dat
verschillende betekenissen gekregen, waardoor het mogelijk wordt om wel aan die irrationaliteit van
wetenschap te werken:
- Methodologische incommensurabiliteit: verschillende criteria (standaarden, epistemische
waarden) voor theoriekeuze
- Semantische incommensurabiliteit: Onverenigbaarheid/onvertaalbaarheid van bepaalde,
maar niet alle, wetenschappelijke termen uit wetenschappelijke talen (zie het “zon”
voorbeeld)
In het latere werk van Kuhn wordt wel de mogelijkheid tot rationeel vergelijk tussen paradigma's
gegeven. Sommige termen zijn semantisch incommensurabel, maar daarvoor nog niet gehele
theorieën. Dus het vergelijk van theorieën is uiteindelijk (grotendeels) mogelijk.
c. Kuhn’s notie van Methodologische Incommensurabiliteit
Methodologische incommensurabiliteit houdt in dat er geen neutraal algoritme is voor
theoriekeuze. De theoriekeuze staat namelijk altijd in teken van epistemische waarden: gewenste
eigenschappen van een wetenschappelijke theorie/verklaring. Bijvoorbeeld reikwijdte: het
behaviorisme kan het gedrag van zowel mens als dier verklaren, terwijl het computermetafoor enkel
betrekking heeft op de mens, hierdoor kan je bv. kiezen voor behaviorisme als 'beter. Of bijvoorbeeld
het aantal fenomenen die verklaard kunnen worden: hier doet cognitivisme het dan weer beter dan
behaviorisme omdat het een diepere, specifiekere verklaring kan leveren voor veel meer fenomenen
bij de mens dan het behaviorisme. Er zijn dus verschillende standaarden die wetenschappers kunnen
hanteren bij het beoordelen van theorieën. De ene wetenschapper kan eenvoud hanteren als
standaard en dan het behaviorisme beter vinden, terwijl de andere wetenschapper diepte en
specificiteit hanteert als standaard en daardoor kiest voor het cognitivisme. Een dergelijke variatie in
epistemische waarden verklaart natuurlijk de grote variatie in theoriekeuze.
→ Theorieën zijn rationeel te vergelijken op zulke waarden. Je kan nog altijd niet echt zeggen 'de
gehele theorie A is beter dan de gehele theorie B', maar op grond van specifieke eigenschappen en
waarden kan je wel gaan vergelijken op bepaalde vlakken. Er is dus weldegelijk rationele
theoriekeuze mogelijk (bv. Wil je een eenvoudige theorie of een theorie met diepgang? Reikwijdte?
Aansluiting met de biologie?). Dit is de positieve noot in Kuhns latere werk.
F. Ook een demarcatiecriterium?
Voor Kuhn was de vraag naar een demarcatiecriterium minder belangrijk, waar het voor hem vooral
om ging is de ontwikkeling van de wetenschap. Popper zocht naar een normatief demarcatiecriterium;
39
We kunnen uit Kuhn’s beschrijving van wetenschap ook een (normatief) demarcatiecriterium halen:
echte wetenschap heeft een paradigma. Op andere momenten heeft hij het over 'problem solving' als
demarcatiecriterium. Maar het was nooit echt zijn doel om zoals Popper en de Logisch Positivisten een
analytisch hakmes te hebben. Voor hem ging het meer over hoe theorieën tot stand komen en de
relaties tussen theorieën. “it is hard to find another criterion that so clearly proclaims a field of
science”(Kuhn, 1962)
Is psychologie een wetenschap volgens dit demarcatiecriterium (een paradigma hebben)? Dat is niet
erg duidelijk, de meningen zijn verdeeld.
- David Palermo: Ja, psychologie is een volwassen wetenschap, het eerste paradigma was het
introspectionisme [van Wundt & Titchener]. Er is zelfs een crisis geweest: alle experimenten
leverden op wat de onderzoekers graag zouden horen & omdat bij het onderzoek gebruik
gemaakt werd van rapportages, kon het niet uit de voeten met bewustzijn bij dieren. De
revolutie kwam met het behaviorisme: "[B]ehaviourism did become the new paradigm and
rose to its zenith in the 1940s ands early 1950s.” (Palermo, 1971)
- Commentaar van Neil Warren: Dit klopt niet, Palermo kijkt naar wat hij zien wil. Het
behaviorisme was enkel populair in de USA, niet in Europa: "In order to represent psychology
as a paradigmatic science, Palermo shamelessly excludes all but the paradigm he is interested
in, a manoeuvre itself characteristic of preparadigmatic science." (Warren 1971: 412-413)
NB: Heeft psychologie nu wel één algemeen geaccepteerd paradigma? Wat vooral relevant is, is de
relaties tussen die theorieën. Je moet kunnen begrijpen wat radicale theoriegeladenheid is en hoe er
toch sprake kan zijn van rationele theoriekeuze. Het vinden van een paradigma in de psychologie is
een minder interessante vraag.
3. Genuanceerd falsificationisme van Imre Lakatos
In het tweede deel van dit college zullen we het hebben over onderzoeksprogramma’s en tradities.
Kuhn sprak over paradigma’s (deel 1), en Lakatos spreekt over onderzoeksprogramma’s (deel 2). Er
zijn veel overeenkomsten, maar toch ook wat verschillen. Zo volgden bv. bij Kuhn paradigma’s elkaar
op in de tijd, terwijl het bij Lakatos perfect mogelijk is dat verschillende onderzoeksprogramma’s naast
elkaar bestaan op hetzelfde moment.
A. Inzet van Imre Lakatos
Lakatos was een student van Popper. Hij veranderde Poppers definitie van falsificatie, hij maakte het
genuanceerder. Dat leidde tot het genuanceerde falsificationisme.
Lakatos combineerde de inzichten van zowel Popper als Kuhn. Enerzijds hechtte hij dus zeker belang
aan de notie van falsificatie, maar anderzijds zag hij in door Kuhn dat er daar veel over te zeggen was
(zie deel 1). Ook keek Popper nauwelijks naar de ontwikkeling van wetenschap zoals Kuhn deed. Dit
descriptieve aspect van wetenschap heeft Lakatos wel behouden. Maar wat Lakatos niet wou
overnemen van Kuhn, was de relativistische visie dat wetenschap een irrationeel bedrijf zou zijn. Hij
40
wou niet overnemen dat er geen kennisgroei bestaat, behalve kennisgroei binnen één paradigma.
Lakatos zei dat er wel falsificatie mogelijk was, alleen moest dit begrip verfijnd worden omdat de
falsificatie van Popper een te naïeve weergave was. Er is dus wel degelijk rationaliteit en vooruitging
binnen de wetenschap volgens Lakatos door genuanceerd Falsificationisme.
“Kuhn heeft geen begrip voor een meer genuanceerde opvatting, waarvan de redelijkheid niet
gebaseerd is op het naïeve falsificationisme. Ik zal proberen deze opvatting van Popper uit te leggen -
en verder te versterken - , daar ze mijns inziens ongevoelig is voor Kuhns kritiek, en wetenschappelijke
revoluties kan weergeven als rationele vooruitgang en niet als religieuze bekeringen.” (Imre Lakatos;
1970: 3)
B. Aannames/vertrekpunt Lakatos
Net zoals Popper stelt Lakatos dat wetenschappelijke kennis geen bewezen kennis is. Kennis is nooit
zeker, het is altijd voorlopige kennis. Kennis kan gefalsifieerd worden. Bijvoorbeeld Newtons theorie
werd 300 jaar lang als correct gezien, totdat Einstein kwam.
Popper stelde dat als je uitspraak gefalsifieerd werd, je direct heel de theorie overboord moest gooien.
Lakatos vond dat een veel te naïeve weergave van de wetenschappelijke praktijk. Het is in realiteit
niet zo dat de eerste beste falsificatie een wetenschapper ertoe zet hun theorie volledig weg te smijten
en terug van nul te beginnen. Vandaar dat Lakatos die notie van falsificatie verder wou ontwikkelen.
Zoals eerder gezegd: Lakatos nam wel de ideeën van Kuhn over rond wetenschappelijke
ontwikkelingen, maar niet het idee dat wetenschap irrationeel is.
Het falsificationisme bij Lakatos beoogt wel een adequate weergave te zijn van de wetenschappelijke
praktijk (net als Kuhn’s inzet), en poogt rationele vooruitgang/cumulatie van kennis wel mogelijk te
maken. Lakatos had dus als doel
- Poppers notie van falsificationisme te verfijnen/verbeteren,
- en hij wou de rationele vooruitgang/rationaliteit van wetenschap redden.
C. Genuanceerd Falsificationisme
Popper stelde dat als een afgeleide uit een theorie niet overeenkomt met de geobserveerde feiten,
dan moet de theorie overboord gegooid worden. Lakatos zag dat genuanceerder. Volgens hem kan je
alleen een theorie falsificeren op het moment dat er een concurrent aanwezig is. Bv. de
behavioristische theorie op zich falsificeren gaat niet, dat gaat alleen als er een concurrerende theorie
is, namelijk de cognitivistische theorie. Dan kan je gaan vergelijken welke van de twee theorieën het
beste is. Dat doe je in drie stappen (bevatten dat genuanceerd Falsificationisme van Popper). Neem
een theorie T (bv. behaviorisme) en een alternatieve theorie T’ (bv. cognitivisme). Een theorie T is
gefalsifieerd als:
41
1. T’ een empirische meerinhoud heeft boven T: ze voorspelt nieuwe feiten die volgens T
onwaarschijnlijk of zelfs verboden zijn. Bv. de cognitivistische theorie kan zaken verklaren
waarom ratten een onderwaterplatform vinden als ze ervoor beloond worden door te stellen
dat ratten een cognitive map hebben, terwijl dergelijke interne representaties niet toegelaten
zijn in het behaviorisme. Maar omdat je wel correcte predicties doen aan de hand van dat
construct ‘cognitive map’, heeft cognitivisme een empirische meerinhoud boven het
behaviorisme.
2. T’ verklaart het voorgaande succes van T: alle niet-weerlegde inhoud van T is opgenomen in
T’. Het moet zo zijn dat de concurrent ook alle feiten kan verklaren dat de oorspronkelijke
theorie kon verklaren. Als je met je nieuwe theorie wel zaken kan verklaren die je met de oude
theorie niet kon verklaren, maar met de nieuwe theorie kan je dan zaken niet verklaren die je
wel met de oude theorie kan verklaren, dan is die nieuwe theorie ook geen goed alternatief.
3. Een gedeelte van de empirische meerinhoud van T’ wordt bevestigd. Punt 1 en 2 zijn eerder
theoretische aspecten van falsificatie, maar de empirie moet natuurlijk ook uitwijzen dat de
inhoud van T’ bevestigd wordt in de praktijk (empirisch progressief). Je kan wel stellen dat T’
allerlei zaken kan voorspellen dat T niet kan, maar als die voorspelling niet uitkomen heeft T’
natuurlijk geen verklaringskracht.
Kuhn zag wetenschap als een opeenvolging van verschillende paradigma’s. Wat je bij Lakatos ziet, is
dat concurrerende onderzoeksprogramma’s naast elkaar kunnen bestaan en moeten bestaan, wil het
ene onderzoeksprogramma het andere falsificeren. Dat is voor Lakatos de geschiedenis van de
wetenschap. T is alleen gefalsificeerd als er een concurrent T’ is. De falsificatie van theorieën is
mogelijk, waardoor de normativiteit van de wetenschap gered is.
D. Hoe ziet Lakatos wetenschappelijke verandering?
a. Onderzoeksprogramma’s
Een onderzoeksprogramma is een serie theorieën door de tijd heen. Het is dus een aantal
opeenvolgende theorieën binnen een bepaald raamwerk, en dat te samen maakt een
onderzoeksprogramma uit. Bv. je hebt het raamwerk/onderzoeksprogramma van het behaviorisme,
en dat bestaat uit de ideeën van Watson, van Skinner, klassieke conditionering, operante
conditionering, etc. Je hebt bv. ook allerlei verschillende theorieën over hoe waarneming nu precies
werkt, maar dat ligt allemaal binnen dat zelfde kader van cognitivisme.
Volgens Lakatos kan je dergelijke onderzoeksprogramma’s wel naast elkaar leggen en vergelijken (i.t.t.
Kuhn) en kan je dus uitspraken doen over welke theorieën ingebed in een onderzoeksprogramma de
beste zijn. Je kan dus de relaties tussen theorieën analyseren in teken van onderzoeksprogramma’s.
Zoals eerder gezegd, kunnen en moeten ze volgens Lakatos naast elkaar in de tijd bestaan.
Als je kijkt naar de geschiedenis van de psychologie, dan zie je een aantal verschillende opvattingen
over de geest.
- Mind = black box; Behaviorisme
- Mind = brain; identity theory (neurofysiologische interpretatie)
- Brain realiseert mind; functionalisme (computermetafoor)
42
- Mind gerealiseerd door brein, lichaam en omgeving: belichaamde cognitie
Alle vier die perspectieven worden heden te dage nog aangegaan. Je hebt dus verschillende
onderzoeksprogramma’s naast elkaar. En je kan dan gaan kijken welke de beste is in termen van dat
genuanceerd Falsificationisme.
b. incommensurabiliteitsthese onjuist volgens Lakatos
Die incommensurabiliteitsthese is dus onjuist volgens Lakatos. Er is communicatie tussen
wetenschappers uit verschillende onderzoeksprogramma's. Ze proberen uit te zoeken welke theorie
het meest adequaat is. Dit is een rationele vergelijking van theorieën, met als doel de meest adequate
theorie te vinden.
Dit idee werkt Lakatos uit aan de hand van [1] progressieve en [2] degeneratieve
onderzoeksprogramma’s.
Een onderzoeksprogramma bestaat uit een harde kern en hulphypotheses of een
hulpgordel. Aan die harde kern kom je niet. Dat zijn de absolute grondslagen van dat
onderzoeksprogramma en deze worden niet gefalsificeerd. Bijvoorbeeld bij cognitieve
psychologie is de harde kern ‘cognitie = mentale representaties en informatieverwerking’. De
hulpgordel bestaat uit niet-centrale assumpties. En deze kun je wel aanpassen afhankelijk van
de evidentie voor of tegen deze assumpties. Bij een tegenbewijs moet de hulpgordel
aangepast worden, niet de harde kern. De hulpgordel maakt contact met de werkelijkheid. Bv.
hoe moet je nu het best die mentale representatie modelleren: aan de hand van een
computermetafoor of aan de hand van connectionistische netwerken?
Hierbij heb je methodologische vuistregels: heuristieken.
o Negatieve heuristiek: De harde kern moet gehandhaafd worden, daar mag je niet
aankomen. Als je toch ene probleem vindt, dan moet dat gelokaliseerd worden in de
hulpgordel en niet in de kern.
o Positieve heuristiek: Er is een beschermende gordel van hulphypothesen om de harde
kern heen; Die gordel mag je veranderen, zodat de kern beschermd blijft.
"The programme consists of methodological rules: some tell us what paths of research to avoid
(negative heuristic), and others what paths to pursue (positive heuristic.)"
Op het moment dat het nodig is dat je de hulpgordel van je onderzoeksprogramma moet
aanpassen en de theorie wordt hierdoor complexer met een empirische meerinhoud, dan
spreken we over een progressief onderzoeksprogramma.
Als de aanpassing van de grodel niet leidt tot een empirische meerinhoud of een
kennisvermeerdering, dan spreken we van een degeneratief onderzoeksprogramma.
Dit is de manier om onderzoeksprogramma’s te vergelijken. Een progressief onderzoeksprogramma
krijgt natuurlijk de voorkeur boven een degeneratief onderzoeksprogramma.
43
c. Vb. onderzoeksprogramma: behavior therapy
Een illustratie van een onderzoeksprogramma is gedragstherapie volgens een behavioristisch principe:
- Hard core: operant conditioning learning laws (Gedrag dat beloond wordt zal zich vaker
herhalen.)
- Auxiliary/hulpgordel: effective reinforcers identified via method A (pen and paper) (Je hebt
allerlei technieken om te bepalen wat een goede bekrachtiger is, bv. met een vragenlijst. Je
kiest voor methode A om efficiënte beloningstechnieken te identificeren om gedrag mee te
bekrachtigen.)
- Positive heuristic: preference assessment is a good way to identify effective reinforcers
- Negative heuristic: operant conditioning is valid, if reinforcement is not correlated with
increased frequency of behavior, method for identifying reinforcers incorrect (Als de
bekrachtiging niet lijkt te werken, moet je van de harde kern afblijven en een andere method
zoeken om geode bekrachtigers te identificeren.)
Als die gekozen reinforcement niet werkt:
- Hard core: operant conditioning learning laws (Dit blijft gelijk, de harde kern verander je niet.)
- Auxiliary: Principle (B) to identify reinforcers; high frequence behaviors reinforcers for low
frequency behaviors (De gordel is veranderd: je gebruikt een andere methode om goede
bekrachtigers te identificeren, nl. je gaat gaan observeren welke gedragingen goede
bekrachtigers zijn van ander gedrag.)
- Positive heuristic: preference assessment ok, but observation preferences better (de gordel is
veranderd:: observaties zijn beter dan de vragenlijst)
- Negative heuristic: operant conditioning is valid, if reinforcement does not occur, method B
incorrect (De kern moet gelijk blijven. Als de bekrachtiging niet lijkt te werken, is de methode
om bekrachtigers te bepalen verkeerd en niet de kernprincicpes.)
E. Demarcatie
Wat onderscheidt nu wetenschap van pseudowetenschap? Volgens Lakatos is het
demarcatiecriterium het hebben van een progressief onderzoeksprogramma.
Vooruitgang in de wetenschap is mogelijk en ontstaat uit concurrentie tussen verschillende
onderzoeksprogramma’s (bv. behaviorisme vs. cognitivisme).
F. Kritiek op Lakatos
Er is ook kritiek op gekomen. Dit is die algemene kritiek de we ook al bij Popper zagen: Test Holisme.
Op het moment dat je een theorie wil testen, zitten er daar ook een hele hoop methodologische
aannames bij. Stel je wil cognitieve functies lokaliseren in het brein en je maakt gebruikt van bepaalde
scantechnieken of bepaalde statistische tools om die scans te interpreteren. Op het moment dat je de
44
verkeerde scans of statistische tools gebruikt en de voorspelling komt niet uit, dan weet je niet of de
fout zit in die methodologische tools of in de theorie zelf.
Een andere kritiek is dat Lakatos het probleem van rationele theoriekeuze niet heeft opgelost. Kuhn
zei dat wetenschap een irrationeel bedrijf was met enkel kennisgroei binnen paradigma’s maar niet
tussen paradigma’s. Maar zo’n soortgelijk probleem duikt ook op bij Lakatos, want wanneer je moet
je nu een programma verlaten? Als je bv. verschillende onderzoeksprogramma’s naast elkaar legt die
allemaal progressief zijn, maar één is iets meer progressief dan de andere, maar allemaal boeken ze
winst, welk een moet je dan kiezen? Het kan namelijk zo zijn dat een bepaald onderzoeksprogramma
nu even stagneert en minder progressief is dan een ander, maar dan later terug veel meer winst boekt
dan alle andere onderzoeksprogramma’s. En worden degenererende programma’s op termijn wellicht
niet weer progressief?
Zowel Kuhn (1977) als Laudan (1977) verschaffen een antwoord
4. Thomas Kuhn vs. Lakatos
A. Kuhn’s notie van Methodologische Incommensurabiliteit
Deze constructieve interpretatie van Kuhn hebben we hierboven al gezien: Methodologische
incommensurabiliteit.
- Er is geen neutraal algoritme voor theorie keuze
- Theoriekeuze staat in teken van epistemische waarden: gewenste eigenschappen van een
wetenschappelijke theorie/verklaring
- Variatie in epistemische waarden verklaart variatie in theorie keuze
Theorieën zijn rationeel te vergelijken op zulke waarden
Samengevat: Deze methodologische incommensurabiliteit geeft je de mogelijkheid om toch
onderzoeksprogramma’s te vergelijken op sommige vlakken. Maar je kan wel niet algemeen
vergelijken voor noties als empirische meerinhoud, enkel voor heel specifieke eigenschappen.
B. Voorbeeld uit de psychologie: behaviorisme vs. cognitieve psychologie
Neem bv. de epistemische waarde ‘reikweidte’. Hierop scoort het behaviorisme goed, want het
verklaart stimulus-response ketens bij zowel mens als dier. Of neem bv. de epistemische waarde
‘eenvoud’: opnieuw scoort behaviorisme het best. Of de epistemische waarde ‘depth’/meer
diepgaande verklaring: hierop scoort cognitieve psychologie waarschijnlijk beter. Het behaviorisme en
de cognitieve psychologie zijn rationeel te vergelijken als beter/slechter met betrekking tot dergelijke
specifieke waarden. Maar, een van de twee is niet beter across the board. Het is afhankelijk van de
waarde die je gebruikt ter evaluatie.
45
5. Larry Laudan vs. Lakatos
Stel, een bepaalde theorie (A) kan in zijn totaliteit de meeste problemen oplossen. Maar het kan heel
zinvol zijn dat andere wetenschappers een alternatieve theorie (B) gaan uitwerken die heel veel
vooruitgang boekt in het oplossen van problemen. Als je alle problemen zou optellen die beide
theorieën oplossen, dan kan het zijn dat de ene theorie (A) wel meer problemen kan oplossen dan de
andere (B) omdat deze nog maar in de kinderschonen staat, maar dat de alternatieve theorie (B)
misschien wel meer progressie boekt bij het oplossen van problemen. Bv. in de bloeiperiode van het
behaviorisme was dit de theorie die het meeste fenomenen kon verklaren, terwijl het cognitivisme nog
maar juist aan het opkomen was, maar dit cognitivisme boekte wel sneller vooruitgang dan het
behaviorisme. Als je meerdere progressieve theorieën hebt, welke moet je dan kiezen?
(Uit het handboek) Probably the most serious criticism is that Lakatos’ analysis does not include the
appraisal of rival theories. Why does it matter if one theory is making new predictions and thus is
progressive (Lakatos zijn demarcatiecriterium voor geode wetenschap) if a rival theory is just much
better at explaining and predicting the phenomena under study? This problem is dealt with in the next
philosopher we will consider: Larry Laudan.
A. Research traditions
(Uit het handboek) “The rationale for accepting or rejecting any theory is thus fundamentally based on
the idea of problem solving progress. If one research tradition has solved more important problems
than its rivals, then accepting that tradition is rational precisely to the degree that we are aiming to
“progress”, i.e., to maximize the scope of solved problems. In other words, the choice of one tradition
over its rivals is a progressive (and thus a rational) choice precisely to the extent that the chosen
tradition is a better problem solver than its rivals.”
Larry Laudan in his classic Progress and its Problems made a few central claims. First he uses the term
research traditions to describe what Kuhn called paradigms and Lakatos called research programs.
Research traditions may have different theories associated with them over time (e.g., behavior therapy
in its early days had theories such as Wolpe’s reciprocal inhibition; and more recently, theories such
as Barlow’s alarm theory—despite these different theories—it is still the behavior therapy research
tradition).
Second, Laudan said that science is essentially a problem-solving activity and episodes of science
should be judged on their problem-solving effectiveness. Science makes progress because successive
theories solve more problems.
Third, he claimed that science has two kinds of problems: empirical problems and conceptual
problems.
46
a. Empirische problemen
Er zijn drie soorten empirische problemen:
- Potentiële problemen: “What we take to be the case about the world, but for which there is
as yet no explanation.” We gaan uit van X, maar hebben daar nog geen verklaring voor (b.v.
we gaan uit van overtuigingen en wensen als redenen voor gedrag, maar eigenlijk hebben we
daar nog geen verklaring voor, voor hetzelfde geld is ons gedrag volledig neurofysiologisch
gedetermineerd).
- Opgeloste problemen: “Class of germane claims about the world which have been solved by
some viable theory or other.” Problemen die opgelost zijn door een bepaalde theorie.
- Anomalieën: “Actual problems which rival theories solve but which are not solved by the
theory in question. A problem is only anomalous for some theory if that problem has been
solved by a viable rival.” Het probleem is opgelost door een concurrerende theorie (bv. Skinner
vs. Tolman: morris water maze & cognitive maps: het gedrag van de ratten bij het zoeken naar
het onderwaterplatform kan niet verklaard worden puur op basis van
conditioneringsprincipes, maar het kon wel verklaard worden door het introduceren van het
begrip ‘cognitive maps’).
b. Conceptuele problemen
Conceptuele problemen zijn:
- Interne inconsistentie (Bv. op het moment dat Skinner interne cognitivistische constructen
zou gaan gebruiken, dan zou dat zijn behavioristische theorie intern inconsistent maken omdat
het behaviorisme net staat voor die ‘black box’ en geen interne mentale representaties)
- Assumpties van je theorie zijn in tegenspraak met andere theorieën (e.g., ‘bewustzijn niet
neurofysiologisch te verklaren’)
- Overtreding principes onderzoekstraditie waar theorie deel van uitmaakt
- Geen gebruik maken van concepten van meer algemene “moedertheorieën”
B. Acceptatie vs. pursuit
Wat goed is van Laudan, is dat hij een onderscheid maakt tussen empirische en conceptuele
problemen, en dat hij daar dan nog een aantal varianten van geeft. Maar het meest belangrijke, van
zowel Laudan als Kuhn, is dat ze wel een constructieve boodschap meegeven op vlak van rationele
theoriekeuze, iets wat Lakatos eigenlijk niet deed. Lakatos geeft niet aan welke theorie je nu moet
kiezen als je meerdere progressieve theorieën hebt. Bij Laudan en Kuhn is dat wel duidelijk: bij Kuhn
in termen van die specifieke methodologische waarden, en bij Laudan in termen van het accepteren
of the pursuit/het navolgen van een theorie.
Je moet ten eerste die theorie accepteren die het meeste problemen kan oplossen, zowel empirische
als conceptuele problemen. (“Prefer that theory which comes closest to solving the largest number of
important empirical problems while generating the smallest number of significant anomalies and
47
conceptual problems.”) Daarnaast kan je ook kiezen voor de theorie die de meeste vooruitgang blijkt
te boeken op te volgen.
Zo kan je zeer goed de geschiedenis van de psychologie duiden en is het begrijpelijk waarom
verschillende wetenschappers aan concurrerende theorieën werken en waarom het ook rationeel is
om dat te doen (e.g., behaviorisme vs. cognitivisme).
6. Paul Feyerabend
A. Aanval op het monopolie van de wetenschap
Feyerabend heeft één heel krachtig punt naar voren gebracht, waarbij hij eigenlijk Kuhns ideeën
overneemt, maar nog veel meer radicaliseert.
Hij schreef een boek ‘Against method’, waarin hij zegt dat het zoeken naar het onderscheid tussen
wetenschap en pseudowetenschap niet vruchtbaar is en dat het artificieel onderscheid is. Er is zodanig
veel radicale theoriegeladenheid volgens Feyerabend dat het niet mogelijk is om te zeggen dat
wetenschap leidt tot betere kennis dan gelijk welke andere manier van kennisverwerving. Er zijn
meerdere methoden, naast wetenschappelijke methoden, relevant voor kennisverwerving. Dus
‘Against method’ wil niet zeggen dat hij tegen de wetenschappelijke methode is, maar al tegen de
poging om tot een wetenschappelijke methode te komen. De positie van Feyerabend is te
analyseren/begrijpen als een voorstel om ook niet-wetenschappelijke waarden in ogenschouw te
nemen in de theorie keuze. Hij verdedigt het methodologisch anarchisme & theoretisch pluralisme:
Anything goes & Let a thousand theories bloom. Het doel van ‘Against method’ is de verwerping van
het monopolie van de wetenschappelijke methode. Het a priori afketsen van bepaalde (niet-
wetenschappelijke) methoden is onverantwoord, gegeven dat we de wereld nog niet goed begrijpen:
we kunnen “feiten” missen.
"On closer analysis we even find that science knows no 'bare facts' at all but that the 'facts' that enter
our knowledge are already viewed in a certain way and are, therefore, essential, ideational.”
(Feyerabend 1975: 11)
a. Argument from history
In ‘Against method’ zitten allerlei kritieken en grappen, maar er zit ook een zeer sterk argument in:
Argument from history. Als je kijkt naar wat die filosofen en methodologen voorstellen, dan kan je in
de geschiedenis altijd wel casussen verzinnen die in tegenspraak zijn met die filosofische principes of
methodologische assumpties.
Hij geeft bv. een casus uit het verleden die tegen zintuigelijke observatie spreekt: Galileo en Copernicus
vs. Aristoteles. Copernicus stelde dat de aarde rond de zon draait. Maar wij zien die aarde natuurlijk
niet draaien. Als je iets laat vallen, dan zie je dat object naar beneden vallen, maar je ziet niet dat we
ondertussen gedraaid zijn. Ondertussen weten we nu daadwerkelijk dat de aarde rond de zon draait
48
en we weten dat onze perceptie niet in staat is om die beweging te zien. Maar dit ondergraaft natuurlijk
het hele empiristische principe om kennis te baseren op zintuigelijke waarneming. Galileo en
Copernicus stelden dit vast op theoretische gronden, terwijl net alle observationele evidentie het
volledig tegen sprak.
Wat je hier ziet volgens Feyerabend, is dat elk methodologisch principe (verifieerbaarheid,
falsificatie, etc.) door een bepaald voorbeeld uit de geschiedenis tegen gesproken kan worden. Met
andere woorden: vast houden aan bepaalde wetenschappelijke regels of methodieken is niet
vruchtbaar.
Maar wat is dan wel goed? Antwoord: een anarchistische methodologie, ‘anything goes’. Het boek
is een schets van zo’n theorie en start met historische argumenten om te laten zien dat vasthouden
aan één methode incorrect is: [a] alle regels zijn ooit wel doorbroken, vasthouden aan starre regels
houdt dus vooruitgang tegen; [b] de mening dat vooruitgang enkel mogelijk is via argumenteren houdt
ook de vooruitgang tegen (vb. kinderen leren zo niet, ze leren spelenderwijs)
b. Tegenregels
Feyeraband zei dat elke regel al eens in de geschiedenis is doorbroken geweest, en daarom moet je
juist op zoek gaan naar die tegenregels. Een tegenregel is een regel die in tegenspraak is met de
geaccepteerde regels van een bepaalde traditie. Binnen het empiristisch paradigma is de regel:
theorie moet corresponderen met de ervaring. De tegenregel is dan de regel die stelt dat de theorie
helemaal niet met de ervaringen overeen hoeft te komen.
Dit is – in termen van Kuhn – het innemen van een ander incommensurabel/onderling onmeetbaar
paradigma.
B. Terug bij de kennisvraag
Alle gedachten zijn vruchtbaar: verschil wetenschap en pseudowetenschap is dan ook kunstmatig. De
bron van kennis is helemaal niet enkel en alleen de wetenschap. Zoeken naar een demarcatie criterium
is derhalve overbodig.
7. Conclusie
Feyeraband heeft een nogal pessimistische visie: anything goes. Daardoor kan je ook geen uitspraak
meer doen welke methode of theorie beter is dan een andere. Bij Kuhn en Laudan was rationele
theoriekeuze wel nog enigszins mogelijk en bij hen is het makkelijk te begrijpen waarom er al zoveel
verschillende theorieën ontwikkeld zijn, bv. in de psychologie.
49
College 3: Het realisme debat: wetenschappelijk realisme vs. constructivistisch
empirisme
In College 1 en 2 ging het over concurrerende theorieën en de relatie hiertussen: hoe kan je nu duiden
welke theorie de beste is? Deze vraag werd gesteld in het thema van kennisgroei. Deze kennisgroei is
de gemeenschappelijke deler tussen het tweede en derde college. Maar is kennisgroei wel mogelijk op
het moment dat je toolkit bestaat uit allerlei zaken die je niet in het echt kan observeren, zoals allerlei
psychologische constructen die je hooguit indirect kan observeren (bv. het onbewuste, het
Oedipuscomplex, intenties, verlangens, etc.). Je kan je de vraag stellen of al die concepten wel werkelijk
bestaan.
Je weet dan ook niet hoe je die theorieën moet duiden of welke verklaringskracht die hebben. In zekere
zin is dit ook een vraag over de rationaliteit van theoriekeuze: is het wel rationeel om die toolkit (van
bv. cognitieve psychologie) te gebruiken aangezien je van veel concepten niet weet of ze bestaan? Je
kan het dus formuleren als een vraag naar kennisgroei, maar je kan het ook formuleren als een vraag
naar rationele theoriekeuze, in dit geval de rationaliteit van het kiezen voor een toolbox van allerlei
concepten die misschien niet bestaan.
Als we Uttal mogen geloven, bestaan die cognitivistische concepten helemaal niet. Hij spreekt van
‘psychomyths’. Hij pleit dan ook voor een behavioristische psychologie (zie eerder).
Dus dat realismedebat is zeer relevant voor de psychologie. Je moet je gaan afvragen wat die concepten
doen en wat de ware status is ervan, gegeven dat je ze niet kan observeren. In het realismedebat wordt
dan ook deze vraag gesteld: ‘Zijn wetenschappelijke uitspraken/theorieën over onobserveerbare
aspecten van de werkelijkheid accuraat of waarheidsgetrouw?’
1. De Sokal affaire als opmaat naar realismedebat
A. Alan Sokal
Alan Sokal is een professor natuurkunde aan New York University. Heeft zich bezig gehouden met
quantum mechanica. Hij is buiten zijn vakgebied beroemd geworden door alle ophef rondom het
artikel over wetenschap in een Postmodernistisch tijdschrift (nl. Social Text) “Transgression of
Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity” (1996).
B. Wat doet Sokal in deze tekst?
Hij start met de constatering dat er volgens natuurwetenschappers een grens is tussen mens- en
natuurwetenschap, maar die grens is artificieel en kunstmatig volgens Sokal. Natuurwetenschappers
– zo stelt Sokal in het artikel – zouden dogmatisch denken (en de sfeer van het artikel geeft wel aan
dat dat een kwalijke zaak is), omdat ze aan die grens vasthouden. Het dogma van deze
natuurwetenschappers komt erop neer dat er een onafhankelijke, externe, objectieve wereld is
50
waarover we dingen te weten kunnen komen, en die dingen houden zich aan natuurwetten. M.a.w. er
zijn objectieve feiten en die kunnen we kennen (vs. Kuhn, Feyerabend).
Wat Sokal in zijn paper doet is argumenteren dat er helemaal geen objectieve werkelijkheid is die
we kunnen kennen en die zich gedraagt volgens natuurwetten. Alles is een sociale constructie, ook
onze fysische realiteit. Hij verwijst daarvoor expliciet naar o.a. Kuhn en Feyerabend om zijn argument
kracht bij te zetten. Dus niet alleen taal en symbolen die we gebruiken zijn sociale conventies, maar de
fysische realiteit is evenzeer geconstrueerd door het sociale domein. Dus kwantummechanica,
relativiteitstheorie, etc. handelen helemaal niet over extern te kennen fysische zaken, maar zijn sociaal
geconstrueerd. Er is dus helemaal geen grens tussen menswetenschappen en natuurwetenschappen.
Hij houdt een heel verhaal over kwantummechanica, algemene relativiteitstheorie en
kwantumgravitatietheorie. Waar het op neer komt is dat hij die laatste theorie gebruikt om te laten
zien dat alles relatief en contextueel wordt.
Uit kwantumgravitatie volgt:
- “[P]hysical “reality”, no less than social “reality”, is at bottom a social and linguistic
construct[.]” (1996a)
- “Not only the observer, but the very concept of geometry, becomes relational and contextual.”
(1996a)
- “[Q]uantum gravity informs us that space and time themselves are contextual, their meaning
defined only relative to the mode of observation.” (1996a)
C. Wat zijn nu de sociale en politieke consequenties van deze opvatting?
Aangezien er geen objectieve fysische werkelijkheid bestaat, is de vraag of we deze werkelijkheid
kunnen kennen, niet belangrijk. Er hangt aan deze relativistische positie ook allerlei politieke
consequenties vast.
Hij stelt dat we een bevrijdende postmoderne wetenschap moeten hebben die ons losmaakt van de
tirannie van de absolute waarheid. Die bestaat niet want alles is geconstrueerd. Daarbij is het zo dat
wat vroeger enkel het domein van de menswetenschap was, nu de grens overgaat en de
natuurwetenschap binnendringt. Hij heeft het ook over de democratische benadering van wetenschap
en een radicale democratie van alle aspecten van de werkelijkheid. Hij neemt dus in zekere zin een
soort Feyerabend positie in, doordrongen met allerlei inzichten uit de kwantummechanica.
- “[A] liberatory postmodern science […] liberates human beings from the tyranny of “absolute
truth” and “objective reality,” […] [and] from the tyranny of other human beings.” (1996a)
- “[A] postmodern science provides a powerful refutation of the authoritarianism and elitism
inherent in traditional science, as well as an empirical basis for a democratic approach to
scientific work.” (1996a)
- “The content and methodology of postmodern science thus provide powerful intellectual
support for the progressive political project, understood in its broadest sense: the
transgression of boundaries, the breaking down of barriers, the radical democratization of
all aspects of social, economic, political, and cultural life.” (1996a)
51
Dus: anything goes wat betreft methode en “feiten”
C. Maar: it was all a Hoax
Dat is niet wat je zou verwachten van een fysicus. Maar, het was een grap van Sokal, het was nep (The
Sokal Hoax, The Sham That Shook the Academy (2000)). Het was bedoeld als kritiek op het feit dat in
postmoderne wetenschappelijke kringen er geen enkele wetenschappelijke standaard meer in het
spel was. Hij wou laten zien dat zo’n hoog aanstaand tijdschrift als Social Text alles zou publiceren,
zolang het maar goed klinkt en het de ideologie van de redactie volgt. “Would a leading North
American journal of cultural studies […] publish an article liberally salted with nonsense if (a) it sounded
good and (b) it flattered the editors’ ideological preconceptions?” (Sokal 1996b). Het antwoord is dus
ja.
Sokal biecht na publicatie op: Het artikel bestaat uit waarheden, halve waarheden, onwaarheden,
syntactisch correcte zinnen die helemaal niks betekenen (met opzet zo geconstrueerd). Hij
presenteerde bovendien speculatieve theorieën als algemeen geaccepteerde wetenschap. Sokal zegt
dat hij bovendien een wetenschapper is die meent dat er een externe wereld is, dat er objectieve
waarheden zijn, en dat hij als wetenschapper die moet zien te ontdekken.
Redenen voor Sokal om dit experiment te doen:
- Te laten zien dat in de relativistische postmoderne literatuur er een heleboel onzin
werd/wordt beweerd over wetenschap
- (hoofdreden) Te laten zien dat dit soort van extreem (wetenschappelijk) relativisme (totale
vrijheid methoden en “feiten”/“anything goes” van Feyerabend) gevaarlijk is omdat het leidt
tot moreel relativisme
Deny that non-context-dependent assertions can be true, and you don’t just throw out quantum
mechanics and molecular biology: you also throw out the nazi gas chambers, the American
enslavement of Africans, and the fact that today in New York it’s raining. […] [F]acts do matter, and
some facts (like the first two cited here) matter a great deal. (1996c)
In the second paragraph I declare, without the slightest evidence or argument, that “physical ‘reality’
[…] is at bottom a social and linguistic construct.” Not our theories of physical reality, mind you, but the
reality itself. Fair enough: anyone who believes that the laws of physics are mere social conventions is
invited to try transgressing those conventions from the windows of my apartment. (I live on the twenty-
first floor.)” (1996b)
M.a.w. Sokal pleit dus voor een objectieve realiteit en tegen een sociale constructie van de
realiteit.
D. Sokal: pleitbezorger van wetenschappelijk realisme
De kernvraag binnen het wetenschappelijk realisme is de volgende: Zijn wetenschappelijke
uitspraken/theorieën over onobserveerbare aspecten van de werkelijkheid waarheidsgetrouw? Ofwel:
52
bestaan de onobserveerbare entiteiten gepostuleerd in wetenschappelijke hypothesen ook
werkelijk? Vb.: Electronen, quarks, neutrino’s, overtuigingen, verlangens, Oedipuscomplex, etc. Het
wetenschappelijk realisme zegt JA.
Wetenschappelijk realisme en psychologie: wat als vele psychologische constructen niet bestaan?
- Dat is natuurlijk het uitgangspunt van Uttal en zijn psychomyths. Hij kiest ervoor dat ze niet
bestaan en hij schaart zich achter het behaviorisme.
- Een andere optie is eliminatief materialisme (ook wel eliminativisme). Dit is een stellingname
in de filosofie van de geest, dat vele alledaagse opvattingen over de menselijke geest onjuist
zijn, of dat bepaalde mentale verschijnselen die in het spraakgebruik worden onderscheiden
gewoonweg niet bestaan. De gangbare alledaagse opvattingen zijn ingegeven door een
onjuiste "volkspsychologie". Ze claimt verder dat de toekomstige neurowetenschap of
cognitiewetenschap niet alleen zal aantonen dat die inzichten uit de volkspsychologie niet
kloppen, maar dat er zelfs geen geestelijke of mentale toestanden bestaan. Volgens
aanhangers van dit standpunt zal de volkspsychologie door de uiteindelijke voltooiing van de
neurowetenschap geëlimineerd kunnen worden. Vandaar de naam eliminatief materialisme.
- Of zijn deze constructen toch relevant? Als je niet kan aantonen dat die psychologische
constructen bestaan, kan je dan toch een argument geven wanneer je ze kan en moet
gebruiken? Dat is wat ook wij zullen proberen te doen in dit college.
2. Twee posities: wetenschappelijk realisme en constructivistisch empirisme
We gaan kijken naar de pro’s van dat wetenschappelijk realisme, en dan gaan we kijken naar een
tegenovergestelde positie: het constructivistisch empirisme. Beiden zijn het perfect eens over alles in
het observeerbare domein, maar het verschil zit hem in het niet-observeerbare domein.
A. Wetenschappelijk realisme vs. constructivistisch empirisme: centrale claims
a. Centrale claims wetenschappelijk realisme
De onobserveerbare entiteit X waar een succesvolle wetenschappelijke theorie naar verwijst,
bestaat ook daadwerkelijk. Denk aan zaken als overtuigingen, verlangens, mentale toestanden en
electronen. M.a.w. succesvolle wetenschappelijke theorieën zijn waarheidsgetrouwe beschrijvingen
van onobserveerbare aspecten van de werkelijkheid. NB: de theorie hoeft niet volledig waar te zijn,
maar de gepostuleerde referent bestaat wel.
In het algemeen kan je zeggen dat het om drie beweringen gaat:
- Een wetenschappelijke theorie zegt iets over de (onwaarneembare) werkelijkheid
(elektronen/mentale toestanden)
53
- Er zijn goede redenen om aan te nemen dat die theorie (bij benadering) waar is (en dus dat de
termen refereren naar iets in de werkelijkheid)
- Er is wetenschappelijke vooruitgang mogelijk; “cutting nature at its joints”
Varianten
Er zijn heel wat varianten op dat wetenschappelijk realisme, maar het is voldoende als deze 3 kent:
- Naïef wetenschappelijk realisme: Alles wat in de werkelijkheid bestaat kan door ons begrepen
worden met de categorieën die we nu hebben. (Dat is een hele gevaarlijke conclusie. Als je bv.
kijkt naar de psychologie, zie je constant verfijning van paradigma’s. Het bestaat nog niet lang
en het kende al meerdere omwentelingen. Dus stellen dat de huidige psychologische theorieën
volledig waar zijn, is een hele gevaarlijke stelling.)
- Sterk wetenschappelijk realisme: We hebben goede redenen om aan te nemen dat een
theorie waar is. (Ook dit is nog te sterk)
- Gematigd wetenschappelijk realisme: We kennen grofweg de structuur van de
werkelijkheid/Theorieën zijn bij benadering waar.
Wij zoomen vooral in op dat gematigd wetenschappelijk realisme, omdat dit ook de meeste
aanhangers heeft. De andere twee worden heden te dage niet meer echt gebruikt.
Scientific realism (Godfrey Smith 2003)
Een mooie definitie wordt gegeven door Godfrey Smith. Het omvat twee onderdelen:
- Common-sense realism naturalized: “We all inhabit a common reality, which has a structure
that exists independently of what people think and say about it, except insofar as reality is
comprised of thoughts, theories, and other symbols, and except insofar as reality is dependent
on thought, theories, and other symbols in ways that might be uncovered by science” (G-S
2003, p. 176). De werkelijkheid waarin we leven is objectief. Die werkelijkheid bestaat
onafhankelijk van wat mensen erover zeggen of denken, behalve wanneer die gedachten en
theorieën en symbolen ook zelf deel uit maken van de werkelijkheid (dan is die werkelijkheid
natuurlijk niet onafhankelijk van wat wij denken en niet objectief).
- Doel van wetenschap: “One actual and reasonable aim of science is to give us accurate
descriptions (and other representations) of what reality is like. This project includes giving us
accurate representations of aspects of reality that are unobservable” (G-S 2003, p. 176)
b. Centrale claims constructivistisch empirisme
Theorieën doen uitspraken over observeerbare zaken maar ook over onobserveerbare zaken. Bv.
psychologische theorieën doen uitspraken over gedrag. Dat kan je dus observeren. Maar
psychologische theorieën doen ook uitspraken over allerlei constructen die je niet kan observeren,
zoals neuroticisme, schizofrenie, etc. Een realist zegt dat die theorieën ook accuraat zijn wat betreft
54
het beschrijven van die niet-observeerbare constructen. Wat zegt een constructivistisch empirisme
nu? Je kan die constructen niet observeren dus kan je ook geen enkele uitspraak doen over het
waarheidsgehalte ervan ((genuanceerde) vorm van antirealisme agnosticisme). Maar je kan wel
uitspraken doen over die zaken die je kan waarnemen. Een kerneis volgens een constructivistisch
empirist is dat de theorie empirisch adequaat is: hij moet in overeenstemming zijn met zaken die je
wel kan observeren en hij moet in overeenstemming zijn met de voorspellingen die je doet over de
observeerbare fenomenen. Het kan wel zo zijn dat er in je theorie allerlei constructen zitten die je niet
kan observeren maar die je wel nodig hebt, en dat is prima. Die kan je accepteren in je theorie. Alleen
kan je niet het idee eraan vast plakken dat die onobserveerbare zaken ook werkelijk bestaan. Dus
unobservables zijn oké op pragmatische gronden, maar niet op epistemische gronden. Dat is het mooie
aan dat constructivistisch empirisme: het is niet zo dat je theorie over boord moet wanneer een niet-
observeerbaar fenomeen wordt gebruikt. Zolang de theorie in overeenstemming is met observeerbare
fenomenen en zolang je uitspraken kan doen over observeerbare fenomenen, is het oké.
Dus een realist en een empirist kunnen perfect dezelfde theorie kiezen als zijnde het meest adequaat,
alleen is de achterliggende redenering anders. Bij de realisten zijn die onobserveerbare fenomenen bij
benadering waar. De empirist zegt dat je niet kan weten of ze waar zijn of niet, maar dat je ze wel mag
gebruiken om pragmatische redenen.
Wetenschappelijke vooruitgang is een selectieproces. De empirisch (meest) adequate theorieën
worden gekozen. M.a.w. er is wetenschappelijke vooruitgang zonder metafysica.
Bas van Fraassen
Bas van Fraassen (geboren in Goes) wordt gezien als the founding father van het constructivistisch
empirisme toen hij The Scientific Image publiceerde in 1980. Dat sloeg in al seen bom.
Consensus over het waarneembare domein
Nogmaals: er is een consensus tussen beide posities over het waarneembare domein. Er zijn vier
domeinen in het totaal, maar over het vierde domein is er geen consensus.
- Domein I: het met de zintuigen waarneembare
- Domein II: het met instrumenten waarneembare, dat ook op die manier is waargenomen;
- Domein III: het met instrumenten waarneembare, dat nog niet is waargenomen;
- Domein IV: Het principieel onwaarneembare.
B. Argumenten voor wetenschappelijk realisme
Het centrale argument voor dat wetenschappelijk realisme is het “No miracles”-argument: Hoe valt
het succes van wetenschappelijke theorieën die over de onwaarneembare wereld gaan te verklaren,
anders dan doordat ze bij benadering waar zijn? Als ze niet bij benadering waar zouden zijn, dan is dat
succes ervan een “kosmisch toeval”. Dus we hebben die verschillende theorieën over psychologische
55
constructen. Stel nu dat die heel goed zaken kunnen verklaren en voorspellen. Dan zou het toch te gek
voor woorden zijn dat die onobserveerbare zaken waarnaar die theorie succes verwijst, niet zouden
bestaan. Er is maar één goede verklaring voor het feit dat onze huidige wetenschappelijke theorieën
zo succesvol zijn, namelijk dat ze bij benadering waar zijn, ook voor die zaken die je niet kan
observeren.
“[I] believe realism is the only philosophy that doesn’t make the success of science a miracle.” (Hilary
Putnam)
De “bij benadering waar” clausule zit erin omdat vrijwel niemand zal zeggen dat wetenschappelijke
theorieën af zijn en zonder fouten zijn (geen naïef wet. realisme). We zien hier de erfenis van Popper:
mensen zijn feilbaar.
a. Inference to the best/only explanation
Het No miracles-argument is gebaseerd op inference to the best explanation. Je kan een aantal
oorzaken aanbrengen om te verklaren waarom onze huidige wetenschappelijke theorieën zo succesvol
zijn. Dat komt misschien omdat ik krullen heb, of omdat ik vandaag groene schoenen aan heb. Daarom
zijn onze huidige wetenschappelijke theorieën misschien zo succesvol. Maar je kan ook stellen: ze
zullen wel bij benadering waar zijn, en daarom zijn ze zo succesvol. Wat zou je nu accepteren als een
goede grond voor die conclusie? Waarschijnlijk niet een kapsel of een schoenkleur. Hier zie je een
inference tot he best explanation. Je zoekt die verklaring die het fenomeen het beste vat. En soms zijn
de andere verklaringen zodanig willekeurig of onbelangrijk, dat het eigenlijk een inference to the only
explanation wordt.
Je kan het zien als een redeneerstrategie of een beslissingsregel om te kiezen voor bepaalde
verklaringen. Dus het is niet zo dat IBE zelf een verklaring is. Stel, X is het geval. Als A, B, C, D of E het
geval was (maar dat weten we niet), was X te verwachten. Dat zijn de mogelijke oorzaken van X. E is
de meest waarschijnlijke oorzaak van X. Als X nu het geval was, is er goede reden om aan te nemen
dat E het geval was. M.a.w. men kiest de verklaring die E opvoert als oorzaak van X.
Zie dia’s voor enkele voorbeelden van IBE/IOE
Is IBE/IOE legitiem? Ja, zolang IBE een methodologische beslisregel is en je adequate redenen kan
aandragen voor de keuze voor een bepaalde verklaring. Kandidaten: bv. Epistemische waarden zoals
eenvoud, reikwijdte, etc. (cf. Kuhn 1977, 1983)
b. Samengevat
Een centraal aspect in het wetenschappelijk realismedebat & IBE/IOE is het volgende: Op basis
waarvan zijn wetenschappelijke theorieën over het onwaarneembare (mentale toestanden,
elektronen) zo succesvol (d.w.z. voorspellingen doen die voor het grootste deel uitkomen)? M.a.w. op
basis waarvan beschikken ze over een grote verklarende kracht? Mogelijke verklaringen:
56
- Verklaring 1: Dat is allemaal (kosmisch) toeval (eigenlijk zijn er geen mentale toestanden /
elektronen, maar andere entiteiten);
- Verklaring 2: God zorgt daarvoor;
- Verklaring 3: De malin genie zorgt ervoor;
- Verklaring 4: Dat de onobserveerbare aspecten van de wereld (bij benadering) zo zijn als die
theorieën zeggen dat deze onobserveerbare aspecten van de wereld zijn;
Alleen verklaring 4 levert inzicht in waarom een wetenschappelijke theorie succesvol is; IBE
dus, en omdat de andere verklaringen zo onwaarschijnlijk zijn: IOE.
C. Argumenten voor constructivistisch empirisme (& tegen wetenschappelijk realisme)
Het constructivistisch empirisme gaat hier tegen in door o.a. IBO/IOE te attaqueren (pessimistische
meta-inductie).
a. Empirische adequaatheid
Een theorie hoeft alleen maar empirisch adequaat te zijn, d.w.z. succesvolle beschrijvingen &
voorspellingen op het waarneembare niveau te doen. De waarneembare fenomenen moeten in
overeenstemming zijn met de hypothese. Je kan een theorie accepteren zonder je te committeren aan
de waarheid van de theorie betreffende niet-waarneembare domeinen (acceptatie is niet gelijk aan
geloof in de waarheid van unobservables)
b. Pessimistische metainductie
Dit is gericht tegen het gebruik van IBE/IOE. Wetenschapsgeschiedenis laat zien dat vele theorieën
onjuist bleken te zijn met betrekking tot tot zowel observeerbare als niet-observeerbare aspecten.
Huidige theorieën zijn wellicht ook onjuist. Fraassen heeft het over ‘the best of a bad lot’. Het succes
van wetenschappen kan niet te verklaren zijn in teken van de waarheid.
Bv. Sommige foute theorieën hebben wel de juiste structuur (cf. structureel realisme): Sadi Carnot zei
“hitte is een vloeistof”, wat natuurlijk verkeerd is. Maar toch waren sommige thermodynamische
inzichten correct, omdat wel de structuur van zijn model grofweg correct was. Dus waarheid is geen
graadmeter voor het succes van een theorie: de theorie van Carnot was niet waar, maar boekte wel
succes.
57
c. Onderbepaaldheid theorieën door empirische data
Er kunnen meerdere theorieën naast elkaar bestaan die empirisch net zo adequaat zijn, maar
incompatibel met betrekking tot gepostuleerde onobserveerbare entiteiten.
De wetenschap heeft het over allerlei zaken die we niet waar kunnen nemen en die we ook niet (direct)
kunnen testen. Dat maakt rivaliserende theorieën mogelijk die net zo goed dezelfde waarneembare
fenomenen verklaren. Logisch/principieel argument: als een theorie nu geen alternatief heeft, kan je
er altijd één construeren.
Dit hebben we ook gezien bij Popper: “[T]here may be two theories which are incompatible, but have
identical observational consequences.” (1974: 1108) Ze zijn met elkaar in tegenspraak, maar worden
wel tegelijkertijd bevestigd/gecorroboreerd. Elke theorie wordt net zo goed bevestigd als de andere
theorieën. Dat houdt dus in dat je niet op basis van de empirische data kan bepalen welke theorie de
juiste is.
Gedachte-experiment van Quine: ontdekkingsreizigers stranden op een eiland waar nog nooit een
westerling is geweest, en ze komen iemand van de inheemse bevolking tegen. Vervolgens zien ze een
wit konijn voorbij huppelen. De westerling zegt ‘Konijn!’, maar die inheemse bewoner zegt ‘Gavagai!’.
Volgens Quine is er geen enkele manier om 100 procent zeker te zijn dat wat wij ‘konijn’ noemen
hetzelfde is als wat die inheemse bewonder ‘Gavagai’ noemt. Volgens Quine is het dan ook perfect
mogelijk dat je op basis van dezelfde data verschillende betekenissen toekent aan termen. Je kan
dezelfde dat hebben, maar toch verschillende theorieën naast elkaar hebben.
d. Metafysica overbodig
Plausibiliteits-argument: De claim dat een theorie empirisch adequaat is, is minstens zo plausibel als
de claim dat een theorie empirisch adequaat is EN dat de gepostuleerde niet-observeerbare entiteiten
daadwerkelijk bestaan. Het constructivistisch empirisme kan alles aan wat de realisten aankunnen,
zonder ook te moeten aannemen dat die unobservables echt bestaan. Het is een soort economisch
argument.
3. En nu? (Psychomyths?)
Je kan wel gedrag meten en triggers en allerlei indicatoren gebruiken, etc., maar de echte grondslag
van de psychologie is niet direct observeerbaar. Dus het is zeer interessant om dit debat te duiden in
de context van de psychologie.
Uttal zegt dat er 3 soorten psychologische verklaringen zijn (hij kiest natuurlijk voor 1 en 3):
- Uitvoerige beschrijving observeerbaar gedrag
- Postuleren van interne cognitieve (onobserveerbare) mechanismen
- Identificeren van eigenschappen van omgeving of organisme die gedragsresponse triggeren
58
Uttal omschrijft die cognitieve constructen als mythen: ze bestaan niet, dus je hebt ze ook niet nodig
in je psychologische theorie.
Maar Fraassen geeft een goed argument om die psychologische constructen juist wel te gebruiken.
Soms is het nodig dat je kiest voor een theorie die een hele hoop onobserveerbare zaken postuleert
zonder dat je claimt dat die ook daadwerkelijk bestaan. Bv. zolang de DSM goede voorspellingen doet
en goede behandelingstechnieken aanreikt en empirisch adequaat is, is het prima om dat te
accepteren. En zo geldt dat ook voor succesvolle cognitieve theorieën. Je hebt die constructen soms
nodig. Skinner kon bv. het gedrag van de ratten in de water maze niet duiden zonder het cognitieve
construct ‘cognitive map’. Of een rat nu écht beschikt over een ‘cognitive map’ is niet relevant, maar
je hebt dat construct wel nodig in je verklaring. Dus vanuit het verklaringsperspectief kan je best een
agnost zijn over die constructen.
Naast constructivistisch realist, kan je ook zeggen dat je een structureel realist wordt. Het feit dat
sommige van die psychologische constructen psychomyths zouden blijken te zijn, maakt niet uit als de
structuur van de verklaring voldoende overeen komt met de structuur in de werkelijkheid. Dan zijn die
psychologische modellen al adequaat. (Cf. Sadi Carnot).
59
College 4: Soorten wetenschappelijke verklaringen
Je hebt een heel scala aan soorten wetenschappelijke verklaringen. Wat we nu gaan doen, is kijken
naar die type verklaringen die je regelmatig tegen komt in de psychologie.
Het belang van verklaringen kan je niet onderschatten. Dat zie je al in het dagelijkse leven. Als je bv.
wil weten waarom de prof les aan het geven is, dan moet je daarvoor verklaringen vinden. Dat kan zijn
omdat hij het wil, of omdat hij moet, of een combinatie. Je zoekt de verklaringen die het beste het
fenomeen verklaren (RBE). Je kan het dus simpelweg gebruiken om het gedag van je medemensen te
verklaren. Maar als je kijkt naar een van de hoofddoelen van wetenschap, dan is dat ook het genereren
van verklaringen. Het doel van wetenschap is het duiden van fenomenen in termen van verklaringen.
En dat is net wat men doet in de psychologische praktijk (bv. ‘Hoe werkt het korte termijn geheugen’,
‘hoe ontstaat taal’, etc.) Men zoekt altijd naar een antwoord op een vraag. Dus in die zin kan je het
belang van verklaringen niet overschatten.
1. Het covering law verklaringsmodel
Hiermee begon de hele discussie over verklaringen in de wetenschapsfilosofie. Het startpunt werd
gegeven in 1948 door Carl Hempel, een Logisch Positivist. Je ziet hierdoor ook overeenkomsten met
het Logisch Positivisme. Een voorbeeld uit de psychologie, is het behaviorisme. Het Behaviorisme
komt het dichts bij dit covering law model.
We hebben eerder al over deductie gesproken. De deductief-nomologische variant van het covering
law model houdt het volgende in: je voorspelt of verklaart een fenomeen op basis van een algemene
wet en een beginconditie. Bijvoorbeeld:
- Alle mensen zijn sterfelijk
- Socrates is een mens
- Socrates is sterfelijk
In algemene vorm is dat:
- Premisse 1: Algemene uitspraak = nomologische uitspraak
- Premisse 2: beginuitspraak
- Conclusie of voorspelling
Verklaren is dus aantonen dat het explanandum te verwachten is/was. Een verklaring heeft
hier dezelfde structuur als een voorspelling.
A. Voorbeelden
- Alle honden hebben scherpe tanden
- Tafty is een hond
- Tafty heeft scherpe tanden.
60
Als je die algemene wet hebt en die beginconditie, dan kan je logisch verklaren als ook
voorspellen dat Tafty ook scherpe tanden zal hebben.
- Volgens het behaviorisme zal elk gedrag dat bekrachtigd wordt, vaker herhaald worden
- Stel, Jantje is vaak bekrachtigd met een lekkere slagroomtaart als hij zijn examens haalt
- Jantje zal erg zijn best doen voor zijn volgend examen omdat er een beloning in het vooruitzicht
ligt.
- Gegeven is de “wet” ‘hoe meer mensen geïntegreerd zijn in sociale groepen, hoe minder ze
zelfmoord zullen plegen’
- In Nederland aan het eind van de 20ste eeuw zijn getrouwde mensen meer geïntegreerd in
sociale groepen dan ongetrouwde personen
- Hieruit volgt de verklaring waarom/de voorspelling dat getrouwde mensen in Nederland
minder snel zelfmoord plegen
B. Het asymmetry probleem
Het eerste probleem van dit model is het volgende: Zo’n verklaring heeft een logische structuur. Het
is een logisch argument, een deductief schema. Maar wat je prima kan doen in dat deductief schema
- en het argument blijft nog valide -, is het explanandum/datgene dat je wil verklaren omdraaien met
een beginconditie.
- Stel, je hebt de algemene wet: hoe meer geïntegreerd, hoe minder zelfmoord.
- Je hebt de beginconditie ‘In Nederland aan het eind van de 20ste eeuw plegen getrouwde
mensen minder zelfmoord dan ongetrouwde mensen’.
- Daaruit kan je ook concluderen dat in Nederland aan het eind van de 20ste eeuw ongetrouwde
mensen meer geïntegreerd zijn dan ongetrouwde mensen.
Dan is er iets vreemds aan de hand als je zomaar de beginconditie en de conclusie kan omdraaien
vanwege de symmetrie van het argument. Dat is de doodsteek van het model geweest. Dat is groot
gemaakt vanwege het zogenaamde asymmetry probleem. Je mag die beginconditie en conclusie niet
zomaar omdraaien, want een verklaring is asymmetrisch terwijl argumenten symmetrisch zijn. Dat
is geïllustreerd aan de hand van het voorbeeld van een vlaggenstok.
Op basis van de covering law model kan je prima de lengte van de schaduw van een vlaggenstok
verklaren of voorspellen op basis van de hoogte van de stok, de stand van de zon en nog wat fysische
wetten. Je kan dus zowel verklaren waarom die paal een bepaalde schaduw heeft, als voorspellen hoe
lang de schaduw bv. morgen gaat zijn. Het probleem is dat als je toelaat die begincondities en conclusie
om te draaien, dan zou je volgens het covering law model de lengte van de vlaggenstok kunnen
verklaren/voorspellen op basis van zijn schaduw, de stand van de zon en fysische wetten. Maar dan is
er iets geks aan de hand. Het is namelijk normaal dat een paal een schaduw veroorzaakt, maar dat een
schaduw de lengte van een paal ‘veroorzaakt’, klopt niet. Die schaduw veroorzaakt helemaal niets, en
al zeker niet de bepaalde lengte van de vlaggenstok. Dus wat je hier heel duidelijk ziet, is dat
verklaringen asymmetrisch zijn. En bij het covering law model zit je met een asymmetrieprobleem.
61
Maar er is nog een ander probleem met dit covering law model. In dat model zijn voorspellingen gelijk
aan verklaringen. Maar dat is helemaal niet zo. Bijvoorbeeld: Depressie verklaart de symptomen
slapeloosheid, rusteloosheid, etc. Depressie is de oorzaak. Maar de symptomen slapeloosheid en
rusteloosheid verklaren niet depressie, ze zijn niet de oorzaak, maar een symptoom. Ze voorspellen
enkel depressie. Dus verklaringen zijn niet hetzelfde als voorspellingen.
Een oplossing hiervoor, is het nadenken over verklaringen in termen van causaliteit
C. Een oplossing: causale verklaringen
We moeten dus denken in termen van causaliteit en causale mechanismen:
- Stand van de zon plus lengte vlaggenstok veroorzaakt lengte van de schaduw, maar niet
andersom
- Depressie veroorzaakt slapeloosheid, rusteloosheid, etc., maar niet andersom
2. Functionele verklaringen: taak analyse
Dat covering law model zie je vooral in het behaviorisme, maar wat veel meer optreedt in de
psychologische praktijk, zijn functieverklaringen.
Functionele verklaringen zijn verklaringen waar een functie (toeschrijving) in de explanans
(verklarende structuur) voorkomt. Dergelijke verklaringen zie je vaak in de biologie &
neurowetenschap, ingenieurswetenschappen, maar dus ook in de psychologie.
Je hebt twee varianten:
- Causale rol functie: bijdrage capaciteit (Cummins, 1975) in de cognitieve
psychologie/cognitieve neurowetenschap (taakanalyse)
- Etiologische functie: geselecteerd effect (Millikan, 1989) in de evolutionaire psychologie
(zie puntje 4)
A. Causale rol functie
Een causale rol functie heeft als doel het verklaren hoe een item X bijdraagt aan de capaciteit van
een systeem S waar item X onderdeel van is. Het gaat dus over de capaciteit van X die een causale
bijdrage levert aan de capaciteit van een systeem.
Voorbeeld: Hoe draagt het hart (X) bij aan de capaciteit van het circulatoir systeem (S) om zuurstof en
voedingsstoffen naar tissues te transporteren? Middels de capaciteit ‘bloed pompen’ van het hart,
welke een causale bijdrage levert aan S’s capaciteit. Het hart maakt ook geluid, maar dat is in deze
context geen functie, want het maken van geluid draagt niet bij aan het distribueren van zuurstof.
Bloed pompen draagt daarentegen wel, want zonder een pompmechanisme zou het bloed niet
rondstromen.
62
Schematisch: je hebt een bepaald systeem met een capaciteit en dat
systeem ontrafel je in onderdelen van dat systeem. En al die
onderdelen hebben subcapaciteiten. Al die subcapaciteiten te samen
realiseren je systeemcapaciteit.
Dat is een functionele analyse: De systeemcapaciteit verklaren in
teken van de (georganiseerde) capaciteiten van componenten van
dat systeem.
B. Functionele verklaring in de psychologie: taakanalyse
Het opsplitsen van een capaciteit in causale subcapaciteiten wordt ook wel een taakanalyse
genoemd. Het verschil met mechanistische verklaringen (zie puntje 3), is dat hier alleen puur de
capaciteiten worden beschreven. Stel, je splitst het geheugen systeem op in korte termijn geheugen,
lange termijn geheugen, werkgeheugen, aandachtsprocessen, etc. Dat is dus een opsplitsing van dat
systeem geheugen, zonder dat je al de neurofysiologische processen erbij gaat betrekken. Je doet dus
niet aan localisatie/mapping van de subcapaciteiten op componenten (in tegenstelling tot de
mechanistische verklaring). Je blijft op een hoger abstractieniveau.
Voorbeeld van een taakanalyse: Visuele perceptie. Je kan de de capaciteit van het visueel systeem
‘objecten identificeren’ opsplitsen in subcapaciteiten, zoals: ‘kleurdetectie’, ‘textuurdetectie’,
‘vormdetectie’, etc.
Je focust alleen op de capaciteiten die echt relevant zijn. In de context van visuele waarneming is dat
dan bv. dat je niet benoemd hoeveel ATP die hersenonderdelen nodig hebben om de taak uit te
voeren, of hoe groot de cortex is. Of bv. je benoemt niet het geluid dat het hart maakt als het klopt als
een causale subcapaciteit van het circulatoir systeem. Maar in andere contexten kan dat dan wel weer
relevant zijn, bv. als een moeder het kloppend hart van haar baby wil horen. Maar in de context van
zuurstofdistributie, maakt dat geluid niet uit.
3. Mechanistische verklaringen
Mechanistische verklaring is grofweg een taakanalyse (functionele analyse) plus de
localisatie/mapping van subcapaciteiten op componenten. Een mechanistische verklaring is het
beschrijving van een mechanisme, de neurofysiologie en anatomie. Een mechanisme is een
georganiseerde collectie van capaciteiten/activiteiten en componenten.
Toepassing: Cognitieve neurowetenschap: je beschrijf bijvoorbeeld welke onderdelen in het brein de
capaciteit van de visuele waarneming veroorzaken (bv. optic nerve, etc.)
Hoe meer neurofysiologische kennis men heeft, hoe meer men van een taakanalyse zal overgaan tot
een mechanistische verklaring.
63
4. Functionele verklaringen: etiologische verklaringen
We gaan nu kijken naar de andere variant van functionele verklaringen. Je kan je zoals bij de vorige
verklaringsmodellen bv. de vraag stellen ‘Hoe werkt een geheugensysteem?’, maar je kan je ook de
vraag stellen ‘Waarom hebben we überhaupt een geheugensysteem?’. Een goudvis blijk (bijna) geen
geheugensysteem te hebben, waarom hebben wij dan zo’n gesofisticeerd geheugensysteem?
Dat is het doel van etiologische verklaringen of adaptief functionele verklaringen: de aanwezigheid
van een item X verklaren in termen van natuurlijke selectie. ‘Welke voordelen had het item X?’ Het
idee is dat die eigenschappen die een voordeel opleveren wat betreft overleven, door de selectie zijn
geraakt en overgeleverd zijn aan volgende generaties. Die eigenschappen hebben een etiologische
functie. Etiologische functie is dus een geselecteerd effect. Het is datgene wat X ‘doet’ wat een
bijdrage levert aan de fitness van de ‘possessor’ van item X in het evolutionaire verleden.
Voorbeeld: Waarom hebben zoogdieren een hart (X)? Het ‘pompen van bloed’ door het hart (X) levert
een bijdrage aan fitness van zoogdieren. Bloed pompen geselecteerd effect. Derhalve zijn harten
(Xn) doorgeselecteerd. Dat is de eigenlijke functie van het hart (proper function) (vs. ‘klopgeluid’ van
hart).
Voorbeeld uit de evolutionaire psychologie: Waarom zijn mensen goed in ‘cheater detection’? Het
herkennen van ‘cheaters’ verschafte een adaptief voordeel. Als je bv. met 10 jagers achter een
mammoet aangaat, en op het moment dat je wil aanvallen, duiken 9 van de 10 jagers terug in de
bossen, dan heeft die ene jager niet veel kans meer tegen die mammoet. Het was dus nuttig om te
kunnen inschatten of mensen zich wel of niet aan de afspraak gingen houden. Derhalve: ‘cheater
detection’ doorgeselecteerd.
A. Evolutionaire psychologie
In de evolutionaire psychologie worden alle menselijke cognitieve capaciteiten geduid in termen van
een evolutionair voordeel. Het gaat niet over hoe een systeem werkt, maar waarom zo’n systeem
bestaat. Bv. die cheater detection wordt geduid in termen van de ontstaansgeschiedenis bij het jagen.
De evolutionaire psychologie is verankerd op principes uit de evolutionaire biologie. Het etiologische
functiebegrip speelt hierin een grote rol.
a. Evolutionaire biologie
De evolutionaire biologie maakt ook gebruik van adaptief functionele verklaringen: het toeschrijven
van functies aan biologische items gebaseerd op noties van adaptatie en fitness. Adaptatie is een
evolutionaire oplossing voor adaptief probleem. Bijvoorbeeld een opponeerbare duim is
doorgeselecteerd geweest omdat het een adaptief voordeel verschafte. Men kon beter voedsel
vastpakken of men kon beter gereedschap maken en gebruiken.
Een voorbeeld van adaptatie zijn de lange nekken van giraffen. Lange nekken stellen giraffen in staat
tot het kunnen eten van bladeren die hoog aan bomen hangen (functie die adaptief voordeel
64
verschaft). Giraffes hebben lange nekken – een doorgeselecteerde trait – omdat de functie van zo’n
lange nek een adaptief voordeel verschafte: meer overlevingskansen en vervolgens meer nageslacht.
b. Verklaringsniveaus in de psychologie
Die taakanalyses en die evolutionaire verklaringen zijn complementaire perspectieven: Hoe, wat en
waarom vragen. Afhankelijk van de vraag die je stelt, zit je op een ander niveau, en kan je een ander
verklaringsschema gebruiken:
- 2. Waarom doet het systeem en componenten van het systeem wat het doet (evolutionaire
psychologie, etiologische functies)
- 1. wat doet het systeem en componenten van het systeem (cognitieve psychologie,
taakanalyse, causale rol functies)
- 0. Hoe doet het systeem dat (neuroscience, mechanismen)
c. Psyche/mind product van evolutie
Een van de aspecten van de evolutionaire psychologie is dat het ingaat tegen het standard social
science model. Dat model stelt dat alle gedrag en cognitieve fenomenen cultureel bepaald zijn.
Het doel van de evolutionaire psychologie is de menselijke psyche begrijpen vanuit evolutionair
biologisch perspectief. De claim is dat brein en psyche/mind het product zijn van evolutie via
natuurlijke selectie. Ofwel: mentale capaciteiten zijn adaptaties (net als bijv. lange nekken van
giraffen). Een adaptatie is een evolutionaire oplossing voor adaptief probleem, bijv. opponeerbare
duim, oog etc. M.a.w., het zijn oplossingen voor reproductie/overlevingsproblemen, resulterend uit
evolutie via natuurlijke selectie. Mentale capaciteiten zijn ook adaptaties. Mentale capaciteiten zijn in
het brein verankerde adaptaties. Bijv. stereowaarneming om speren te kunnen werpen en een prooi
te vangen.
Darwin voorzag en voorspelde dit eigenlijk ook al in zijn evolutietheorie.
d. Stone age mind
Een kernassumptie van de evolutionaire psychologie, is dat wij nu dezelfde mind hebben als de
jagers en verzamelaars van duizenden jaren geleden. Onze geest is vooral geschikt om problemen op
te lossen die zich voordeden in het pleistoceentijdperk (10 000 jaar geleden). Het idee erachter is dat
evolutie heel lang duurt, en dat een tijdsbestek van 10 000 jaar simpelweg te kort is om allerlei mentale
veranderingen te weeg te brengen. Vandaar dat wij nu bv. nog goed zijn in cheater detectie, omdat
dat nu eenmaal een capaciteit was dat onze voorouders nodig hadden. Onze voorouders moesten zich
vooral aanpassen in teken van dergelijke sociale problemen. Aan de andere kant zijn we gemiddeld
genomen niet goed in het oplossen van logische puzzels. Deze mentale capaciteit was ook niet nodig
in het pleistoceen. Maar als je de logische puzzel formuleert in termen van cheaters, dan zijn we plots
zeer goed in het oplossen van die puzzels (Cosmides; 1989).
65
B. Case evolutionaire psychologie: schoonheidspreferenties
We bespreken nu een case om te illustreren hoe die evolutionaire psychologie te werk gaat en welke
denkstappen je moet zetten voordat je kan komen tot een evolutionaire psychologische verklaring. De
case gaat over schoonheidspreferenties. Bij schoonheidspreferenties kan je wat vragen stellen:
1. Vraag 1: Beauty in the eye of the beholder? Vindt iedereen iets anders mooi, of zijn er
gemeenschappelijke kenmerken?
In de evolutionaire context reflecteert een gemeenschappelijke/gemiddelde eigenschap vaak wat
het meest adaptief was. Bijvoorbeeld giraffen: vroeger had je daar meer variantie in. Sommige hadden
een kortere nek. Maar diegene met een langere nek konden aan de blaadjes die hoger hangen in de
boom, en de giraffen met een kortere nek gingen dood van de honger. Daarom zijn die nekken meer
naar een gemiddelde geëvolueerd: ze hebben nu allemaal een lange nek. Het gemiddelde geeft vaak
aan wat vroeger adaptief was.
Dus het gemiddelde, het gemeenschappelijke, is wat een evolutionair psycholoog in geïnteresseerd
is, en het is zelfs een voorwaarde voor het kunnen opstellen van een evolutionaire verklaring. Op
het moment dat iedereen in het auditorium iets totaal anders mooi vindt, moet je niet eens beginnen
met te zoeken naar een evolutionaire verklaring, omdat net die gemeenschappelijkheid een teken is
van een selectieproces.
2. Vraag 2: Als schoonheidservaring gemeenschappelijke kenmerken kent, zijn die dan universeel
of cultuurbepaald? Vindt iedereen mooi wat Hollywood dicteert, of is het echt zo dat
schoonheidspreferenties universeel zijn over verschillende culturen (bv. culturen die niet in
contact zijn gekomen met Hollywood) en tijden heen?
Je kan maar spreken van een evolutionair adaptief voordeel van sommige
schoonheidsidealen 1. als het niet in the eye of the beholder is, en 2. als je
kan aantonen dat ze niet cultureel bepaald zijn.
De meesten moeten het bovenste paar aantrekkelijker vinden dan het
onderste paar, voordat je uberhaupt kan nadenken over een mogelijke
evolutionaire verklaring.
Dus de hoofdvraag is: Hebben wij voor bepaalde schoonheidsadaptaties een voorkeur omdat
ze in het evolutionaire verleden een voordeel boden?
66
a. "Beauty is in the eye of the beholder"
Men legt dit vaak uit als: iedereen vindt wat anders/iemand anders mooi. M.a.w. objectieve
schoonheid bestaat niet (en intersubjectieve schoonheid ook niet).
Maar meestal is het wel zo dat de grootste groep hetzelfde aanduidt als het mooist wanneer er foto’s
voorgelegd worden (zie voorbeeld hierboven). We gaan er dus vanuit dat schoonheid niet enkel iets is
‘in the eye of the beholder’.
"Beauty is in the eye of the beerholder" niet gezien in de les
b. De sociologie van schoonheidservaringen
De fenomenologie van schoonheid is nauw verwant aan de sociologie van schoonheid. Veel mensen
menen dat wat mooi is, cultureel is bepaald. In het westen zou Hollywood de belangrijkste factor zijn.
Dus: er is wel een zekere ‘schoonheid is in het oog van de aanschouwer’, maar het is wel sterk cultureel
bepaald. Dit lijkt ondersteund te worden vanuit de cosmetische chirurgie (Over 2 million Americans
have cosmetic surgery each year (Haiken 2000: 83). Dr. Richard Fleming: "Nicole Kidman’s nose is one
of the most requested body parts.")
c. De biologie van schoonheidservaringen
Het gemiddelde in een populatie is belangrijk om een eventueel evolutionair voordeel van
schoonheidsidealen te identificeren: “For evolutionary psychologists […] questions about the average
and ordinary are of paramount concern. The average often reflects what is, or was, most adaptive for
biological survival, and individual variations are best regarded as potentially important explorations
around this successful theme.” Johnston (1999: 131-132)
Dus de vraag is: Zijn gemiddelde gezichten mooi? Indien dat zo is, dan volgt de hypothese dat mooie
gezichten eigenschappen aanduiden die op de één of andere manier een evolutionair voordeel
bieden.
Langlois & Roggman (1990) deden een onderzoek waarbij ze foto’s samenvoegden van 4, 8, 16 of 32
echte gezichten, om zo tot een gemiddelde te komen. Naarmate er meer foto's gebruikt zijn (de
gezichten meer gemiddeld worden) worden de gezichten aantrekkelijker gevonden.
Victor Johnson heeft ook gezichten gemiddeld en kwam tot dezelfde resultaten: zie
‘plain Jane’ hiernaast (zo'n gezicht is "plain" omdat het alle persoonlijke
karakteristieken mist). De vraag is nu: wordt zo’n plain Jane aantrekkelijk gevonden?
Dat was het geval.
Bij plane Jane werden foto’s gebruikt om dan een gemiddelde van te nemen. Johnston
heeft dit echter ook op een andere manier onderzocht. Hij heeft proefpersonen zelf gezichten laten
maken die ze het mooist vonden. Hij gebruikte daarvoor een softwareprogramma: FacePrints. (Dit
67
programma wordt vaak gebruikt bij politieonderzoek naar verdachten. Mensen zijn heel slecht in recall,
maar heel goed in recognition. Dat is de reden waarom de tekening van een sketch artist van de politie
vaak niet echt lijkt op de verdachte. FacePrints maakt gebruik van recognition. Stel dat je getuige bent
geweest van een misdaad. Je krijgt een foto te zien (man of vrouw) van een random
gegenereerd gezicht en dan moet je aangeven (van 0-9) of het lijkt op de verdachte of
niet. FacePrints gebruikt genetische algoritmes. Na een hele tijd komt er een gezicht uit
dat meer lijkt op dat van de verdachte dan een tekening van een politietekenaar.)
Johnston gebruikte dus FacePrints om mooie gezichten te maken. Daar kwam o.a. het
gezicht hiernaast uit. Is dat nu hetzelfde gezicht als het gemiddelde gezicht?
Neen! Het linkse gezicht is het gemiddelde gezicht, en dat wordt als mooi
ervaren. Het rechts gezicht werd geconstrueerd op basis van wat
aantrekkelijk is, en dat wordt als mooier ervaren dan plain Jane.
Belangrijkste verschillen: Vollere lippen en kleinere kin voor het meer
aantrekkelijke vrouwelijke gezicht. Andere verschillen zijn: Oog-
haarafstand is groter; Oog-kinafstand is kleiner; Oog-mondafstand is kleiner; Mond-kinafstand is
kleiner. Wat meteen ook zal blijken, is dat die relevante verschillen samenhangen met bepaalde
verhoudingen van groeihormonen en geslachtshormonen, en die correleren dan met allerlei
vruchtbaarheidsindicatoren en gezondheidsindicatoren.
d. Universeel of cultuurbepaald?
Hooray for Hollywood? Nee! Dit onderzoek is herhaald in andere culturen met dezelfde resultaten
(Perrett et al. 1998; Johnston 1999), ook voor niet blanke mensen. Bovendien is er een gezichtenstudie
gedaan met baby’s – die nog niet beïnvloed zijn door cultuur – wat hetzelfde resultaat oplevert. Als je
baby’s naar die plaatsjes laat kijken en hun reactie meet op allerlei indicatoren, dan krijg je dezelfde
resultaten. Het lijkt er dus op dat het een gemeenschappelijke, universele preferentie is (Pas dan ben
je in staat op een evolutionaire verklaring op te stellen). Derhalve kunnen die universele preferenties
wel een bepaald adaptief nut hebben/gehad hebben.
e. De evolutionair psychologische verklaring/ Adaptief functionele analyse
Heeft schoonheid gemeenschappelijke kenmerken? Ja: Mooie vrouwen hebben o.a. een kleinere
onderkaak en vollere lippen. Verklaring: Ervaring van schoonheid is een evolutionair bepaalde
preferentie en heeft evolutionaire functie, namelijk het herkennen van vruchtbare en gezonde
vrouwen. De etiologische/adaptieve functie van schoonheid is het aangeven van de juiste individuen
voor reproductie. NB: net zoals dat de giraffen met lange nekken overblijven, vindt er ook hier
selectiedruk plaats en blijven na x-aantal generaties die mannelijke individuen over die adequaat
vruchtbare vrouwen weten te herkennen.
Enkele verklaringen van specifieke schoonheidseigenschappen:
- Kleinere onderkaak en volle lippen: bepaald door androgenen (mannelijke hormonen, m.n.
testosteron) en groeihormonen
68
- Kleinere onderkaak: weinig testosteron
- Volle lippen: veel oestrogeen
- Dezelfde oestrogeen-testosteron verhouding resulteert ook in volle dijen en billen en een
platte buik
Weinig testosteron en veel oestrogeen wordt aangetroffen bij vruchtbare en gezonde
vrouwen. Ook nu nog (dus niet enkel op de savanne): het type vrouw met de lage testosteron-
en hoge oestrogeenlevels heeft statistisch gezien eerder en meer kinderen.
“De gevoelens die opgeroepen worden door een mooi vrouwelijk gezicht of lichaam lijken een
emotionele reactie te zijn op die eigenschappen en verhoudingen die betrouwbare indicatoren zijn voor
vrouwelijke vruchtbaarheid” (Johnston, 1999)
Er is nog verder ondersteunend bewijs. Er is ook onderzoek gedaan naar het mooiste vrouwenfiguur,
waarbij m.n. de verhouding van taille- tot heupomvang onderzocht is. Wat is de mooiste WHR (waistto-
hip ratio)? Dat blijkt 0,7 te zijn. Dat onderzoek werd herhaald, en werd opnieuw bevestigd over heel
wat culturen heen. Men vindt hetzelfde resultaat over culturen heen, maar ook over verschillende
tijdsperiodes? De Rubiaanse vrouwen hebben misschien wel iets meer volume dan het huidige
westerse schoonheidsideaal, maar die WHR is ook ongeveer 0,7. Dus de hoeveelheid vet is meer
cultureel bepaald, maar die HWR blijft steeds hetzelfde. Die WHR van 0,7 blijkt ook weer gecorreleerd
te zijn met een goede gezondheid. Een WHR van 0,85 bij vrouwen is gecorreleerd met hartziektes.
Samengevat: Wat is de functie van ervaringen van schoonheid? Het moet de juiste
individuen voor reproductie aangeven.
C. Evaluatie evolutionaire psychologie
Er is heel wat weerstand gekomen op dit model. Tot op de dag van vandaag wordt het nog verder
uitgewerkt. We bespreken nu enkele kanttekeningen die laten zien dat je heel voorzichtig moet zijn
met dit soort analyses. Van gedrag heb je geen fossielen, dus het is verschrikkelijk moeilijk om de
ontstaansgeschiedenis te recreëren.
a. Spurieuze generalisaties
Er zijn weinig wetten in de evolutionaire biologie, maar als je al van een wet kan spreken, dan is het
wellicht die van natuurlijke selectie. Maar het is tegelijk ook een lege wet, want opdat het een
empirische inhoud zou hebben, moet je per trait waarin je geïnteresseerd bent de
selectiegeschiedenis reconstrueren, maar dat is een ontzettend moeilijke taak.
b. Pseudo-verklaringen
Vanuit een zo’n perspectief heeft bijna alles een adaptieve functie, terwijl sommige zaken eigenlijk
louter bijeffecten zijn. Het is gevaarlijk om een bijverschijnsel van een geselecteerde structuur met
69
een functioneel effect te verwarren met een geselecteerde structuur zelf. Je kan een evolutionair
verhaal houden over het ontstaan van de eerste boormachines en over hoe die over generaties van
ingenieurs heen doorgeselecteerd zijn geweest. En sommige zaken van die boormachine hebben
inderdaad een nuttige functie, waardoor die functie is doorgeselecteerd geweest, maar dat zo’n
boormachine ook gelijk maakt, is niet de werkelijke doorgeselecteerde functie. Een ander mooi
voorbeeld hiervan zijn de spandrels/zwikken van San Marco. Dat is een boogwerk/verbinding tussen
twee muren om het bouwwerk steviger te maken. En de oppervlakte tussen die driehoek noemt men
een spandrel/zwik. Die zwikken worden soms mooi versierd. Maar dat is maar een esthetisch bijeffect
van zo’n zwik, de primaire functie is nog steeds steun bieden, en niet de versiering.
Het is heel moeilijk in de praktijk om een onderscheid te maken tussen die structuren die daadwerkelijk
een adaptieve functie hebben, en de bijwerkingen ervan, omdat je veel evolutionaire details niet kent
of kan reconstrueren. Het toekennen van een adaptieve functie aan bijwerkingen heet ‘Just so/how
possible stories’. Het zijn dus vage verklaringen of pseudo-verklaringen. Bijvoorbeeld: Een neushoorn
heeft rimpels in zijn huid omdat hij tegen een boom had geschuurd toen hij jeuk had door
taartkruimeltjes (R. Kipling). Zo iets is natuurlijk oké als een kinderverhaaltje, maar volgens de critici
duidt zo’n kinderverhaaltje wel goed het probleem aan in de evolutionaire psychologie. Op het
moment dat je geen enkele empirische bevinding hebt om je claim te onderbouwen over het
ontstaan van een trait, kan je er ook geen uitspraken over doen. M.a.w., die historische feiten zijn
van cruciaal belang, maar vaak beschik je er niet over. Je moet dus zeer voorzichtig zijn met
uitspraken over evolutionaire functies. Om deze “how possible” claim hard te maken heb je “how
actual” data nodig. Echter: je kan natuurlijk geen fossielen vinden van gedrag.
c. Te simpel verklaringsmodel: o.a. interactie tussen genetische en culturele
eigenschappen
Er wordt enkel gefocust op evolutie via selectie en adaptie, maar er vaak ook een interactie tussen
culturele factoren en genen. Bijvoorbeeld de invloed van veehouderij (een culturele factor) op
lactosetolerantie in Noord-Europa. In melk zitten stoffen die onze botten sterker maken, en deze
stoffen hebben dezelfde functie als vitamine D. Van nature uit kunnen heel wat mensen niet tegen
melk, behalve in Noord-Europa. Toen hier in Noord-Europa de veehouderij ontstond, begonnen de
mensen die lactosetolerant zijn melk te drinken. Daardoor kregen zij sterkere botten een sterker gestel
dan mensen die lactose-intolerant waren. En in Noord-Europa schijnt de zon niet zoveel, dus die melk
was een goede vervanging voor vitamine D. Je kreeg hier dus een opsplitsing tussen mensen die
lactosetolerant waren met een sterk gestel, en mensen die lactose-intolerant waren met een minder
sterk gestel. Maar in andere continenten heb je veel meer zon en dus ook meer vitamine D, en daar
was er dus geen opsplitsing tussen een sterk en minder sterk gestel, want iedereen had die vitamine
D en melk was hiervoor niet meer nodig. Maar in Noord-Europa vond er dus wel een selectie plaats,
en degene die lactosetolerant waren, hadden meer kansen. Hierdoor is tegenwoordig bijna iedereen
hier lactosetolerant. En dat is eigenlijk gebeurd deels op basis van een cultureel aspect: veehouderij in
Europa.
70
D. Moral of the story
Die evolutionaire psychologie kan heel interessante vragen opwerpen en je kan het zien als een
complementaire verklaringsstrategie, maar je moet extreem voorzichtig zijn aangaande de correct van
al die evolutionaire verklaringen.
