Geschiedenis van de Nieuwste Tijd : Capita selecta 11. Inleiding: 1.1 Bijbehorende lectuur: Lectuur: Richard Overy, The interwar crisis 1919 1939, Pearson, 2nd ed. 2007 (2010) 1.2 Informatie bij het boek The interwar crisis 1919 1939 van Richard Overy: Crisis: stemt tot nadenken zowel aan de kant van de overwonnene en de kant van de overwinnaars (die vaak geschiedenis gaan schrijven). Edward Said schreef hier ook al over. Overwinnaars: willen meer macht, ze jubelen, overmoed, Verliezers: ongelukkig, zinnen op wraak, 2. Langetermijninterpretaties van het verleden: De mensheid probeert te begrijpen wat de zin is van het bestaan, waar we naartoe gaan, Dit is een manier om angst te vermijden. Hieronder volgen nu eerst enkele voorbeelden van dergelijke pogingen om te begrijpen wat de zin van het bestaan is, waar we naartoe gaan, enz. Het scheppingsverhaal Een theologische visie evolutieleer (Darwin) Een biologische visie Marxisme Een economische visie moderniseringstheorien (Weber, Elias) moderniseringstheorien omvatten zaken als educatie, cultuur, wereldsysteemanalyse (Wallerstein) hier hoort een geografisch aspect bij globaliseringtheorien handel staat hier centraal, de wijze waarop regios interageren business cycles (Kondratieff) Kondratieff was een Rus, hij is onder meer bekend van zijn lange golftheorie (die hieronder verder uitgelegd zal worden). 3. Nicolai Kondratieff (1892 1938):

1

Hij werkte bij een onderneming die economische plannen maakt Hij kreeg de opdracht een plan voor de industrile activiteit te ontwikkelen: waar zijn we, waar staan we, waar gaan we naartoe, ? Hij verzamelde groothandelsprijzen en bestudeerde ze Dit was niet wat men verwachtte, want A. Smith sprak van een welvaartsstijging. We merken op dat we een conjunctuurbeweging bekomen met ups en downs. De kondratieff golven gelden niet voor de Middeleeuwen Het is moeilijk om te voorspellen wat er gaat gebeuren op de kondratieff cyclus. Zo n bult noemt men ook wel eens 1 kondratieff

4. De kondratieff cyclus: Economisch liberalisme & industrialisering: effect geen rechtlijnige economische groei. We zien dit ook op het onderstaande prentje van de zogenaamde kondratieff cyclus. In plaats van een rechtlijnige economische groei, zien we dat we periodes van opgaande en neergaande conjunctuur hebben.

opgaande conjunctuur groei expansie1

neergaande conjunctuur Recessie1 retorsie 2

Een recessie is een `kleine` economische terugval. Er is sprake van afnemende economische groei of een geringe daling van het nationaal inkomen.

2

capital widening

capital deepening

De economie gebruikt ook bepaalde uitvindingen: het uitvinden van een uitvinding gebeurt vaak in een recessie, maar men durft ze niet te gebruiken tot de inzichten beter worden. Een voorbeeld hiervan is de computer: de uitvinding van de computer situeert zich in de 40, maar het is pas in de 80 dat de computer opkomt en een grote verspreiding kent).

Zo n kleurtje is 1 Kondratieff (dus 1 periode). We merken op dat ze gekenmerkt worden door nieuwe uitvindingen die een boost gaven aan de economien. Wat zien we allemaal op deze afbeelding? We merken dat er per 1 Kondratieff ook enkele uitvindingen zijn geweest: - - 1800: ijzertechnologie, stoommachines, - 1850: economie groeit, spoorwegen, - 1900: elektriciteit, auto-industrie, - 1950: kunststof, ruimtevaart, - 2000: alternatieve energie, zonnepanelen, communicatie, media, - Het vreemde hierbij is dat je ook verder kan denken bij de golven: begin en eindpunten van 1 kondratieff stemmen overeen met politieke stromingen/gebeurtenissen zoals Vb.: - - 1800: Neergang van het handwerk - 1850: / - 1900: ontstaan van kartellen, bedrijven, oligopolie, - 1950: De industrile vakarbeider, massaproductie, - 2000: globalisering, - 2

Een inkrimping. Een retorsie is het tegenovergestelde van een expansie.

3

5. kritieken: We merken op dat er dus kritieken komen op de Kondratieff cyclus: primaat van de technologie en de economie? verhouding oorzaak-gevolg? te deterministisch en te reductionistisch? afwijkingen in tijd, ruimte en sectoraal wat met invloed overheidsbeleid? arbeidswetgeving, loonpolitiek, sociale zekerheid,progressieve inkomensbelasting, enz.?

Nieuwste tijd : capita selecta (les 3) :In deze les bespreken we het eerste hoofdstuk van het boek : The Inter-War Crisis 1919 1939 van R. J. Overy. Het boekje legt zich toe op het interbellum (de periode tussen de twee wereldoorlogen in). VB.: er wordt gesproken over de Koude oorlog dat iets afgebakend blijkt te zijn. Inhoud : 1) Crisis 2) Dimensies 3) Oorlog 4) Schuld 5) Redding 6) Problemen interpretatie 1) Crisis : Wat bedoelt hij met crisis? Men wilde terug naar hoe het vroeger was, men denkt dat het na de oorlog beter gaat worden en men steekt de schuld op de modernisering wanneer blijkt dat dit niet gaat gebeuren. Vlak na de oorlog wilt men teruggaan naar hoe het voor de oorlog was op politiek, economisch en sociaal vlak. Er heerst een gevoel van: het is niet meer het oude, het is niet meer veilig, we voelen ons niet meer goed. Dit is het algemene aanvoelen van de jaren 20 en 30. Het gaat dus om meer dan n element in de samenleving dat aanleiding geeft tot dat label/algemene aanvoelen. 2) Dimensies: Wat zijn de dimensies van de crisis? ECONOMISCH VLAK: o De economie verloopt niet goed: banken gaan failliet, o De munt wordt minder waard = crisis op economisch vlak: arbeid, kapitaal, industrie, wereldhandel die instort. Men heeft niet meer het niveau van 1913 Productie stijgt, maar transacties over de grenzen verminderen 4

MAAR: in Amerika gaat het momenteel wel goed: men spreekt van de gay twenties, de vrolijke jaren 20: het gaat goed, er is plezier, film, POLITIEK VLAK: o De jaren voor de crisis waren er grote monarchen, maar deze gaan op een paar jaar weg. o Ook oude regimes zoals de keizer van Oostenrijk, de tsaar van Rusland, vallen weg o Vele politieke conflicten zoals de Russische revolutie van 1917 o Crisis: nationaal socialisme, nieuwe sociale ordes ontstaan! CULTUREEL VLAK: o Autos komen op, o Cultuur is eigenlijk alles: het is dat wat ons omgeeft, wat we mooi vinden o De kunst van de jaren twintig en dertig: daar viel men van omver (het dadasme, de pozie van Paul van Ostay (is dit nu wel pozie? = denkbeeld over die pozie in die tijd), kubisme, Picasso, in de muziek: atonale muziek, ) de noties van schoon en lelijk door elkaar o Hetzelfde is ook gaande op architecturaal vlak: iets zoals Museum M (te Leuven) vond men toen gruwelijk: waar is de gotiek gebleven, waarom is het museum M zo een blokkendoos, beton zonder decor, grijs, doods, niets aan te beleven, o Cultuur lijkt in gevaar dit is ook gekoppeld aan VB.: autos = massacultuur die te maken heeft met sociaal leven. SOCIAAL VLAK: o Er heerst sociale onrust o Men had weinig bezit: enkele kasten, als het ware geen stoel om op te zitten, massificatie van de cultuur, o Door massaproductie van VB.: autos: dit lijkt op een vervlakking: het is niet meer gemaakt door 1 persoon. o Elite voelt zich eerlijk gezegd genomen en bedreigt in haar positie en status: probleem van sociale orde ontstaat = fin du sicle voor de aristocratie, de opgang van le petit bourgeoisie o er is sociale vervlakking, sociale vervreemding, zelfs dreiging van opstand door de massa die hogere lonen wilt bijvoorbeeld (zeker in de crisis van de jaren 30), de horde die in opstand komt, o het beeld van de bermensch wordt gecreerd in een fase o van sociale vervlakking: zie VB.: auteur Nietsche de beschaving lijkt in gevaar gebracht door de industrialisering, verstedelijking: met veel mensen op een kleine oppervlakte leven (VB.: in appartementsgebouwen) de superioriteit van het blanke ras was aangetast 5

o

o

CONCLUSIE: dit gaat dus zeer diep!

3) Oorlog: De crisis van het interbellum was een crisis van de hele beschaving. Het was een grote cultuurcrisis, een grote omslag, het optimisme van 18 de eeuw leeft nog wel door maar maakt langzamerhand plaats voor pessimisme. Het is ook een crisis van de beschaving, mensen zoeken naar een uitweg, mensen zoeken naar een alternatief, naar waarden, hirarchie, maar zaken zoals moord en oorlog, is dit wel een waarde? Waar moet het naartoe? Het lijkt alsof de humanitas (= de menselijke kant van de mensheid) in gevaar is gebracht. Zie document 36: Hij vraagt zich af waar het met de beschaving naartoe gaat In de eerst e alinea: alle problematische dimensies, economie werkt niet meer, religie en moraal lijken aangetast te zijn, sociale instituten kunnen de zaak niet in evenwicht houden, politiek werkt niet meer,

Wat stelt hij voor als oplossing? o De wereld is geconfronteerd door een clash van twee ideen: humanisme en antihumanisme. humanisme: dit is gebaseerd op de Griekse idealen van intellectuele aristocratie/autoriteit/suprematie/elite/ en bij wijze van spreken ook het verstand, en het christelijke idee van deelzaamheid: naastenliefde en verstand, solidariteit, intellectuele progressie, Wetenschap wordt in dienst gesteld voor het menselijke welzijn. Daar drijft de westerse samenleving op: een samenleving die hoop in zich draagt. Wie moet er dus actie nemen? De christelijke cultuur, de wetenschap, nieuwe instellingen, mannen van goede wil (mannen dit is gezien in de context van de 19de eeuw: mannen moeten namelijk de verantwoordelijkheid nemen!) antihumanisme: is slechts een oude code voor stammen die nu veel dodelijker is door de efficintie van de modernere wapens en het betreurbare dictatorschap van the Power State. o De oplossing is dus meer humanisme volgens hem!

Wat zou de plaats van oorlog zijn ten opzichten van de crisis: is oorlog de oorzaak van de crisis? Wat is het effect van de eerste wereldoorlog? De oorlog versterkt het gevoel van onbehagen Het was de eerste grote gemediadiseerde (in de media gebrachte) oorlog waar ook iedereen aan deelnam mede door de dienstplicht 6

van die tijd. Kranten waren goedkoop en die bereikten iedereen, televisie was er nog niet :D Soldaten die op het slagveld stonden mochten het later nog eens herdoen voor de cinema, en ze deden dit ook graag opnieuw na: heldenrol spelen naar publiek toe, Wereldoorlog: oorlogsbeelden wereldwijd uitgedragen: zie bv brand van Leuven en vernieling van de centrale bib was wereldnieuws in de VS en zij verzamelden geld voor de heropbouw ervan Jaren 20 en 30 zeker nog zwaar getekend door de algemene oorlogsherinnering :D Oorlog heeft een indruk nagelaten: oude mensen hun leven staat in teken van voor en na de oorlog, 1974: publiceerde hij World and social change in the twentieth century, hij was de eerste die de grenzen aftastten van de effecten van de oorlog en poneerde dat de oorlog de mensen echt fundamenteel verandert heeft. Dit was het begin van een heel debat. (Arthur Marwick) o Oorlog is de vroedvrouw van verandering, maar de veranderingen die de oorlog teweeg brengt zijn zaden die al lang aan het sluimeren zijn in de baarmoeder van de tijd. Oorlog is eerder accelerator dan oorzaak van verandering (zowel WOI als WOII) Marwick verbind deze oorlog met social change

4) Schuld: Wie droeg schuld voor het crisisgevoel: GEVOLG van de crisis: Als het niet goed gaat zoekt men antwoord op de schuldigen: homos, zigeuners, o Diegenen die geviseerd worden elimineren (VB.: joden) o Elites zoeken zondebokken en proberen ze op de een of andere manier in de hoek te duwen Dimensies: document 2 o Nietsche wijst op liberalisme. Collectief egosme kan dit ook zijn: dan heb je oorlog Macht uitoefenen die ze op die manier bekomen ten nadelen van anderen en anderen die dan weer Zie theorie Italiaan Vilfredo Pareto - Alhoewel al vroegtijdig in zijn leven een aanhanger van het liberalisme, stierf Pareto als fascist (hij werd kort voor zijn dood tot de Italiaanse Senaat benoemd door Mussolini). De reden van de bekering van Pareto lag in het opkomende marxisme binnen Itali, waartegen de Liberale Partij aldaar te weinig tegenstand bood. 7

o

- Hij is socioloog: laat 19 de eeuw: iedereen probeert aan het botje te zitten, iedereen wilt een beetje macht hebben, en je hebt anderen die er van uitgesloten zijn en zij willen er aan geraken. Machthebbers zijn leeuwen die statig op hun troon zitten en anderen verdrukken, maar die leeuwen op hun troon zijn vadsig en worden oud ebeesten en de vossen zijn jong en sluw en zij vleien de leeuwen en stoten hen vervolgens van de troon. Maar ze blijven onder druk staan van de anderen die de macht willen overnemen De vrije man is een krijger, iemand die vecht, vrijdom brengt manly instincts, vrijheid is mannelijk, ook weer het beeld van mannelijkheid en die mannelijkheid is gevaarlijk dus liberalisme is een vijand en liberalisme haalt de samenleving door elkaar, de vrijheid van de ene is de onvrijheid van de andere Tweede probleem: socialisme (zie later)

5) Redding: OPLOSSINGEN: Nazisme? Communisme? Eugenetica? bermensch als ideaal, ondergeschikten elimineren, men puzzelde met oplossingen die een heel grote maakbaarheid van de mensheid als uitgangspunt namen, maar de mensen van jaren dertig wisten niet wat er in jaren veertig ging komen, enz. = theologische analyse , er zijn erg sterke pacifistische bewegingen geweest.

Nieuwste tijd : capita selecta (les 4):The Inter-War crisis, 1919 1939 Hoofdstuk 2: Revolutie/contrarevolutie: Inhoud: 1) Citaat 2) Welke ingredinten creerden in Rusland een revolutionair klimaat voor en tijdens de eerste wereldoorlog? 3) Lenin 4) Waarom beperkte de communistische machtsovername tijdens het interbellum zich tot Rusland? 5) Conclusie: de erfenis van 1917 1) Citaat: Citaat pagina 7 onderaan in het boek: 8

Wat voor crisis is het? De beschaving wordt bedreigd, de beschaving is onderuitgehaald door gedegenereerde elementen, door onbeschaafde, door wilden die probeerden de deftige elementen van de samenleving probeerden uit te roeien. Er is een gevoel naar terugkeer. De bestaande orde, werkte niet meer: economisch, sociaal, de arbeiders staken, het politiek systeem, werkt niet meer. Fascisme, communisme komen op en de cultuur geeft ook uiting aan de crisisperiode die gaande is: zie maar naar de driehoekige figuren van Picasso (men snapt het niet meer: is dit cultuur? Een gezonde sociale verhouding?) CONCLISIE: er is een crisis van de samenleving 2) Welke ingredinten creerden in Rusland een revolutionair klimaat voor en tijdens de eerste wereldoorlog? Waarom was er een prerevolutionair klimaat in Rusland voor de eerste wereldoorlog? De manier waarop de tsaar regeerde en het tsarisme op zich: het was zeer autocratisch, zelf regeren, een vorm van dictatuur kan je wel zeggen. Het moest ook een Russisch nationalisme zijn, enkel Russische orthodoxie wilden ze aanvaarden, Autocratische regelgeving, de bureaucratie kende er niks van, er was een slechte organisatie, . De Russisch Japanse oorlog die veel geld koste, deze koste veel geld en er was een nederlaag tegen minder gecultiveerd voor de eerste keer, dit was enorm vernederend. Om zich te bevrijden van het juk van de grondheer, moesten de slaven zich vrij kopen: ze werden wel bevrijd maar moesten geld betalen voor het verlies dat de grondeigenaar had door afschaffen slavernij. Vele slavenfamilies bleven lang afbetalen want was veel geld da men vroeg maar het afbetalingssom was net voor de oorlog ook opgeheven. Men was dus jaloers op de west Europese bevolking, men stond enorm achter. Waarom was de bevolking zo arm? De elite verrijkte zich (VB.: grootgrondbezitters), industrialisatie kostte geld (ze gingen ervoor lenen op buitenlandse kapitaalmarkten) ze gaven te weinig geld aan de massa van de bevolking, te lage lonen, enz. Andere landen investeerden ook in Rusland: VB.: Belgi legde vele spoorwegen aan in Rusland en daardoor Belgen rijker! Bevolking ook steeds armer wegens de oorlog: vele mannen lange tijd in leger voor een periode van al dan niet enkele jaren en hierdoor waren er dus weinig mannen om op het land te werken. 9

Wat voegt de eerste wereldoorlog toe? Men was slecht voorbereid op de oorlog, een derde had geen wapens, vele oorlogsslachtoffers, ziekte, er waren ook geen paarden meer , van tractoren was geen sprake, geen meststoffen meer, hongersnoden, Geen deviezen meer binnen in Rusland door de teruggang van graanproductie, dit zorgde voor een daling in de graanproductie, minder export, minder inkomen en hongersnood!!! Sterfte, gebrek aan voedselvoorziening, enz. Het komt tot afstand in februari 1917 ? Spontaan, het was niet aangevuurd, Lenin stelt het voor als dictatuur proletariaat Via propaganda Demagogie, manipulatie van de bevolking De eerste intentie was zeer duidelijk: een alternatieve regering maar meer democratisch, maar het marcheerde niet goed: Rusland had conservatieven en liberalen en socialistisch gezinde mensen en communistisch gezinde mensen enz. dus veel fracties en dat mocht ook niet van de tsaar. Lenin grijpt zijn kans en maakt gebruik van de chaos die anderen nalaten. 3) Lenin: Waarom Lenins boodschap zo goed geaccepteerd? Hij was de enige die zich nog niet gecompromitteerd had, hij heeft niet meegedaan tot nu toe, hij is ook al verbannen geweest. Hij is bewust teruggebracht door de Duitsers die beseften dat als je een oproerkraaier zoals Lenin terug naar Rusland stuurt chaos in Rusland maakt wat goed uitkomt voor de Duitsers aan het oostfront. Boodschap aan het volk: waarmee kon hij hen verleiden? Brood, land, vrede, werk de aprilthesen pg 16 onderaan Brood = boeren zouden dus ook hun land krijgen, alle macht aan de soviets (arbeidersraden, fabrieksraden die het beleid op zich moesten nemen, de macht overnemen en dat is letterlijk de dictatuur van het proletariaat), medezeggenschap, vierde element: zelfbeschikkingsrecht der volkeren = wijst op nationalisme: hij zou Rusland aan de russen willen geven maar wie niet etnisch Russisch was zou losgemaakt worden , Rusland is van de russen en niet van de andere volkeren en er waren veel etnien in Rusland die dan bevrijd zouden worden door dit zelfbeschikkingsrecht der volkeren. Lenin was er voor, Stalin was er zelfs voor uitgestuurd voor WOI om dit te bestuderen en hij was er toen al mee akkoord met het bevrijden van de niet Russische volkeren. 10

een oplossing is

Dus het lijkt er op dat het bolshevisme

Hoe zag Lenin het zelf eigenlijk? Er is een revolutionair klimaat, er is een begin van een nieuw systeem, Het bolshevisme is gelukt omdat lening het behendig heeft gespeeld: via de geheime dienst: hij snapte zeer goed dat hij er niet de hand in zou kunnen houden aangezien hij opereerde met een kleine minderheid, een kleine extreem linkse groep want Lenin zelf had weinig aanhangers (dat is achteraf geromantiseerd en men laat het lijken als een massaspektakel) en hij snapte goed dat als hij niet zou opletten dat hij vermoord zou worden. geheime politie, reorganisatie van het leger, deportaties, strakke leiding van de economie, en daardoor nog meer de indruk van een dictatuur. Hij gebruikte handig de linkse fraseologie (het jargon) maar het werd in de praktijk niet gedaan. Dus linkse fraseologie met volkseconomie 4) Waarom beperkte de communistische machtsovername tijdens het interbellum zich tot Rusland? Waarom beperkt tot Rusland? Enige land waar de situatie extreem slecht was Het communisme snel vervolgt in andere staten, men was bang wat daar gebeurt was heeft echt schokeffect meegebracht t.o.v. het communisme (zie document 7: hij kondigt de decline of capitalism aan, en toch: heel de samenleving snapte dat als dit kan in Moskou en sint Petersburg op enkele maanden tijd, waar staan wij dan? Zowel het tsarisme i sonderuit gehaald (een vrij autoritair systeem) en theorie van het communisme: alles gelijk verdelen) . er was kans op export van bolshevisme: in Duitsland opstand van linkse spartacisten, in Itali ook slecht na oorlog want men staakte in de latifundia omdat arbeiders op de grond zaten en gezag niet meer in vaarde, communisme in Duitsland, communisme in Frankrijk, communisme in Belgi, je merkt overal de kernen opbouwen en Lenin speelt daar mee en richt de derde arbeidersinternationale (de derde is communistisch) en alle landen sluiten zich er bij aan. (de comintern) Heel wat regeringen zien dat er gevaar komt en gaan de wittensteunen en russen kunnen daardoor minder concentreren op export bolshevisme In Rusland heel politiek systeem op touw gezet, hier koos men meer voor een mutatie op het systeem: het westerse, democratische systeem,

11

Onderschat ook de elites niet: er was hier al een grote groep van politiek actieve mensen die wisten hoe je aan politiek moest doen en ze wisten om te gaan met het volk en het in een bepaalde richting mee te krijgen. De russen zelf hebben lessen getrokken uit de gang van zaken en zich teruggeplooid op het eigen land (daar hadden ze het al moeilijk genoeg mee) en ze hadden gekozen voor isolatie, beetje de strategie van de VS in de negentiende eeuw. Eerst binnen eigen land alle orde op zaken stellenen weigerden deel te nemen aan de wat internationale diplomatiek. socialisme, Vele alternatieven: christen democratie,

Onmiddellijk na WO1 ook een kracht tegen de revolutionaire kracht van het communisme, namelijk extreem rechts: een contrarevolutionaire beweging die posities van gevestigde machten van instituten wilt beschermen, 5) Conclusie: erfenis van 1917 Toch niet onbelangrijk: voor het eerst in de geschiedenis zie je twee systemen tegenover elkaar staan: westers parlementaire democratie met in sommige landen restanten van despotisme en ancien regime toestanden en kapitalistisch model, tegenover een Russisch communistisch, collectivistisch, anti kapitalistisch model. Het heeft een wervelende kracht aan de beide kanten en deze twee kampen domineerden in grote maten de twintigste eeuw.

12

EXTRA: Also sprach Zarathustra is een boek van Friedrich Nietzsche, de meester van het weldoordachte aforisme. Het is een filosofische roman met uiterst kernachtige uitspraken die iedereen aan het denken kunnen zetten, omdat het gewenste onderwerpen onder de aandacht brengt. Het boek gaf hoop, en werd al dan niet gebruikt (en soms zelfs misbruikt) door de Duitsers. Het boek bevat beeldspraak Het Verhaal: Toen Zarathustra dertig jaar oud was, verliet hij zijn geboortegrond en trok zich terug in de bergen ('Als Zarathustra dreissig Jahre alt war, verliess er seine Heimat und See seiner Heimat und ging in das Gebirge'). Na tien jaar verlaat hij de plek van zijn kluizenaarschap en mengt zich onder de mensen (later) in gezelschap van zijn wijze slang en adelaar ('Also begann Zarathustras Untergang'). Zarathustra heeft het niet zo op met de gemiddelde mens, die hij beschouwt als een soort evolutionair noodzakelijk stadium tussen aap en "bermensch". En dat "doel" predikt hij, het worden van de bermensch. We zijn op weg dat te worden wat we bedoeld zijn te worden (de als het ware "goddelijke" bermensch), maar we zijn er nog lang niet, zo ongeveer laat zich het algemene beeld van Nietzsche schilderen in de bedoeling van dit werk. Wie wel eens verbijsterd is geweest over de "aantrekkelijkheid" van een ongeval, qua kijkers, hoeft slechts enkele pagina's in dit in 1883-1885 geschreven boek te lezen om te merken dat het toen al niet anders was. Zarathustra protesteert en vraagt mensen openlijk of ze "medelijden" niet verwarren met het "wellustig kijken naar lijdende mensen". Het is een fulminatie tegen het egosme "Ketzer wirst du dir selber sein" en werpt anderzijds juist terug op de authentieke eigenwaarde richting "bermensch" die men diende te vinden. Also sprach Zarathustra is een meesterwerk vol "wijsheden-in-een-enkelezin" en vol tot nadenken en heroverwegen uitdagende onderwerpen, omdat niets is zoals het lijkt. Dit komt omdat er veel mr achter zit dan wij, als tussenstadium tussen aap en mens, denken. De waarheid is grootser en de mens zal grootser worden; als een werkelijke bermensch, eerst, zal de mens zijn ware bestemming weten te hebben gevonden. Maar dan moet dat huidige gewrocht van halfbermensch wel het lef hebben en moed tonen om zich tot bermensch (de ware bestemming van de mensheid) op te richten. Het zal bereikt worden door zich alles opnieuw af te vragen en uit te stijgen boven de dierlijke emoties. De laatste mens is een concept dat ook in het boek wordt beschreven een mensengeslacht dat komen gaat en dat niet langer in staat is - en evenmin aangemoedigd is - om scheppend boven zichzelf uit te stijgen. De laatste mens 'heeft het geluk gevonden', en valt daarmee feitelijk met zijn 'doel' samen.

13

Nietzsche is op zijn best met veel tot denken en overpeinzen gedane stellingen die vaak in eerste instantie "pijn" zullen doen; vandaar zijn vraag om moed.

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939 2. Revolutie/contrarevolutie: hoofdstuk 2 to do1. welke ingredinten creerden in Rusland vr en tijdens de Eerste Wereldoorlog een revolutionair klimaat? Disillusionisme en autocratische regelgeving De pogingen van tsaar Nicolas II om op de oude manieren te regeren: hij gaf geen aandacht aan de vraag naar een meer populaire vorm van de regering, of de vraag naar civiele rechten en sociale hervormingen. Dit zorgde er voor dat de tsaar (= Nicolas II) geen steun meer kreeg, zelfs niet in de hogere klasse. De haast naar industrialisering en militaire kracht, zorgde voor een periode van de jaren 1890 van amroede, slecht gehuisde arbeidersklassen (de condities waren vaak zelfs erger dan in de rest van het geindustrialiseerde europa), hoge taxen, de druk van moderne handel, en een staat die bijna bankroet was (tot ze geholpen werden door hun bondgenoot Frankrijk). Pattriotisch enthousiasme Een hoop nieuwe arbeiders gingen de steden bevolken om wapens te bouwen waardoor de onverdraagbare condities zelfs nog erger werden Het platteland, waar de vitale voedselvoorraad van Rusland afkomstig is, verloor de meeste van de jonge mannelijke werkers en twee derde van de dieren die nodig waren voor te ploegen. Tegen 1916 was een derde van de bodem in west rusland onbebouwd, en de landbouwers maakten van hun graan liever vodka, dan het te verkopen aan lage prijzen die door de staat waren vastgelegd De voedselvoorraad voor de steden en het front verminderden gevaarlijk. De moeite voor de oorlog was ook een warhoop De tsaar bureaucratie was doordrongen van corruptie en incompetentie. De tsaar bureacratie kon ook de problemen omtrent bevoorrading, vluchtelingen en medische diensten die opkwamen door de conflicten.

14

Vrijwillige associaties, waarin bourgeois zetelden die kritisch waren op het regime, zetten hun eigen organisaties op de been om dienten te runnen aan het thuisfront. Het vrtrouwen in de tsaar nam af (in lente 1917 genoot Nicolas enkel nog van de steun van de echte diehard monarchisten)

2. waarom kon Lenin in Rusland op erg korte tijd de macht overnemen? Nadat Lenin (Vladimir Ulyanov), de vertegenwoordiger van de Bolsheviks die tegen landheren, fabriekseigenaars en generaals waren, in april terugkeerde deed hij beroep op zijn volgelingen om de arme landbouwers, soldaten en fabrieksarbeiders op te stoken tot een tweede revolutie tegen het provisionele regime. Dankzij het mislukken van het eerste revolutionaire regime en het progresseive disillusionisme dat in vele delen van de Russische samenleving aanwezig was werd ook de mogelijkheid geboden tot een nieuwe revolutie. Door de werkloosheid die op kwam, de voedselvoorraden (naar bv Moscow en Petrograd) waren gereduceerd tot eten voor enkele dagen, de sociale en economische crisis die de eerste revolutie in de eerste plaats hadden gecrerd werden erger in plaats van beter, de landbouwers die hadden gedacht dat de eerste revolutie hen land zou geven werden rusteloos, de Bolsheviks profiteerden van deze crisis op vele manieren Lenin stond er op dat de bolsheviks op het lage niveau de wil naar verandering moesten opwekken door zich op de verdeeldheid en disullisionisme te richten via propaganda die ver verspreid was via kranten, aanplakborden en lokale bijeenkomsten hierdoor gaan de mensen zich tegen het regime keren De bolsheviks waren ook nog nooit gedentificeerd met de en daardoor stonden ze ook als een aantrekkelijke radicale optie buiten de bekvechtende Duma (= het Russische parlement) Via toegewijde mensen aan hun ideen, de soviets, slaagden de bolsheviks er in om algemene opstand te veroorzaken. Deze soviets ontstonden in de Russische fabrieken, dorpen en militaire eenheden In october 1917 was de regering snel haar geloofwaardigheid aan het verliezen en waren de bolsheviks, die nu al uit 200 000 leden bestond, steeds meer leden van de politieke partijen aan het onttrekken. 3. waarom bleef de communistische machtsovername in het interbellum beperkt tot het voormalige Rusland? Een groot deel van de sociale onrust was een product van gewaarwording van de oorlog en verlies van hoop bij de economie en zij ebden weg wanneer de vrede was teruggekeerd. Hierdoor konden deze elementen niet bijdragen tot een verspreiding van het communisme enz. zoals de 15

bolsheviks gedacht hadden. (wel hadden ze in het begin, toen de oorlog nog maar net gedaan was, wel even succes gehad in delen van oost europa). De radicalisatie van de werkersklasse van europa bleek een tijdelijk fenomeen te zijn met eerder problemen omtrent brood en boter, werkuren, loon en voedsel dan problemen omtrent de politiek en sociale transformatie De communistische opstanden in Duitsland werden bloederig odnerdrukt in january en opnieuw in april van 1919 Op 15 januari 1919 werden de twee spartacistische leiders, Liebknecht en Luxemburg door duitse soldaten vermoord. Het regime van Munchen was binnen de drie weken vernietigd en vele aanhangers van Levin en Levin zelf waren doodgeschoten. In rusland zelf werd de revolutie van de Bolsheviks ook een halt toegeroepen. In siberie vochten bevrijde gevangenen van de oorlog en japanse troepen tegen het rode leger langs de transsibersiche spoorweg. In het zuiden van rusland vormden de zogenaamde witten een plagend standpunt tegen de tweede revolutie. Geleid door generaal Denikin en admiraal Koltchak lanceerden zee en militaire aanval op de nieuwe staat, gesteund door der russische bondgenoten. 4. lees document 7

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

3.

Modernisering: hoofdstuk 3

to do 1. Wat is moderniteit? Historici gebruiken de term moderniteit wanneer ze het hele netwerk van veranderingen beschrijven die europa de verdere wereld getransformeerd hebben van een predominante agrarische 16

of kleinstedige gemeenschappen, bestuurd door oude religies en een traditionele cultuur, naar een brede stedelijke, industrile, seculiere gemeenschap. De term moderniteit is ook niet helemaal zo op te vaten, aangezien de processen die erbij betrokken zijn in de realiteit meer complex en ongelijk zijn dan dit bovenstaande. Het oude kan namelijk, en doet het ook, samenleven zij aan zij met het nieuwe. Het woord moderniteit impliceert een soort van noodzakelijke vooruitgang, een impliciete aanneming dat moderniteit verkozen wordt boven traditie, rationalisme boven religie en industrie boven landbouw. oHet was precies deze implicatie dat in de vroege jaren van de 20ste eeuw een krachtige, vaak populaire, vijandigheid ten opzichte van de arrogante opkomst van de moderne periode produceerde. Modernizatie was niet altijd bevrijdend of verbeterend: het werd veel te vaak ervaren als een vervreemdend verlies van traditionele skills en persoonlijke inzichten op het leven, of als een onvermijdbare schade aan religieuze en culturele beoefeningen met een lang ras. Voor vele kleinere gemeenschappen ondermijnde moderniteit alle vastgelegde punten van hun wereld de structuur van de familie en verwanten, de wereld met een vastgelegde status, het economisch welzijn, complexe systemen van geloof en sociaal gedrag. Moderniteit schijnt ook vernietigend in zijn navolging van een materile, rationele wereld en zijn promotie van het anonieme, spirituele omgeving van een steden en fabrieken die bankroet zijn. Modernisatie ging door gedurende het interbellum. Men wil steeds modernere samenleving, betere technieken, vooruitgang in de wetenschap, 2. lees document 8 en 13 3. Hoe verhouden fascisme en nazisme zich ten opzichte van de modernisering? Fascisme: oWas een radicale, zelfs revolutionaire, beweging van de rechtsen die beloofden de ergste bedreigingen die de moderniteit stelt te omvatten klassenconflict en Bolshevization, en de opkomst van de onbeperkte big business en internationale financin. oFascisme keek uit naar het creren van een nieuwe orde van klassencollaboratie, of n partij die autoritair regeert, of een versterkt, moreel oplevend nationalisme. oFascisme kregen steun van een grote waaier mensen in de samenleving, maar een nog grotere portie van hun steun kwam van landelijke werkkrachten, of van mensen en ambachtsmannen uit de kleine business, of ontevreden conservatieve intelligentsia. oIn Itali was fascisme in direct conflict met de katholieke kerk. Nazisme: oHad in het begin het doel om de industrile arbeidersklasse van het marxisme weg te winnen. 17

dit mislukte dus richten ze zich op de bourgeoisie van de kleinere steden en de landelijke bevolking. Propaganda was gericht op wat de landelijke bevolking wilde horen: dat de banken, de hebzuchtige socialistische arbeiders, en de joodse koper en geldleners verantwoordelijk zijn voor het afnemende geluk van de oude landelijke wereld. Hierdoor zorgde de landelijke bevolking er voor dat de Nationaal Socialistische kandidaten in de cruciale verkiezingen van 1932 grote meerderheden haalden waardoor Hitler uiteindelijk ook kon opkomen als kanselier in januari 1933.

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

18

3.

Modernisering: hoofdstuk 3

We gaan het vandaag hebben over de moderniteit en het modernisme. Moderniteit = in historisch perspectief gebruikt Modernisme = literatuur en kunst (in de culturele sector gebruikt)

De crisis was een multipele crisis op vele fronten die samen raakten aan de essentie van het menselijk bestaan. de zekerheid bepaald een traditioneel patroon, onderuit gehaald door moderniseringsprocessen. Dus op examen: je moet kunnen illustreren met de stof van de hoofdcolleges maar dat je zeker wel de begrippen snapt: waarom voelen mensen zich in crisis?

Inhoud: 6) Wat is moderniteit. 7) Het geloof in de maakbaarheid van de samenleving: men gelooft in planning. 8) Welke kritiek was er op het moderniseringsproces? 9) Definitie: wat is dan modernisering en wat is moderniteit? 1) Wat is moderniteit? Democratisering Verbeterde communicatiemogelijkheden Meer seculiere staat Urbanisatie: stadsplanning: VB.: Ebenezer Howard, Garden Cities of Tomorrow (1898) was het wonen in industrile wijken wel zo gezond? Men ging aan planning doen over de stadsplanning: een grote stad met veel mensen en treinverbindingen tussen de garden city = huisjes met een tuin = tuinwijken. o VB.: in Leuven, aan de capucijnenvoer Mensen wilden daar ook gaan wonen. Magnitogorsk (in de Oeral), 1929 architectuur o.i.v. Ernst May (zie boek blz. 27, 6de lijn ongeveer op het einde van de bladzijde): ze doen een exploitatie van natuurlijke zink en ijzermijnen. Een stad die volledig uit het niets werd opgebouwd en als stad werd herkent in 1929 en men sprak Ernst May aan om deze stad te plannen: hij had goed bedachte stratenplannen en woonblokken met wat groen, maar wonen in die woonkazernes bleek gauw al heel onhandig te zijn om met zo veel bij elkaar te wonen. Transport Industrialisering Vooruitgang in de wetenschap o Vooruitgang: het gaat om progressie, geloof in vooruitgang op verschillende fronten Technologische vooruitgang 19

De moderne gedachten, namelijk afstappen van een organisatie van de samenleving die gebaseerd was op het fundament van geloof: rationaliteit, verlichtingsdenken, secularisering zijn typische kenmerken Vooruitgang is ook zeer verleidelijk: samenleving die vooruitgang maakt op vele fronten. Maar is verandering ook een verbetering? Dit maakt de mensen zeer onrustig. Geloof in technologie (zie bv Charlie Chaplin, modern times, 1936)

2) Het geloof in de maakbaarheid van de samenleving: men gelooft in planning. Het leven overkomt de mens niet meer, maar hij kan het zelf sturen: de maakbaarheid van de samenleving. Dit zie je ook terug in document 8, Blz. 110. Men vertelt in deze tekst dat de ingenieur eigenlijk alles kan en dat dit het uitgangspunt is van het positivisme: sterk geloof in de maakbaarheid van de samenleving de ingenieur is in staat alles te doen van vrije tijdbesteding tot de maakbaarheid van gebouwen. o Kunstenaars, filosofen, enz. zijn slechten omdat ze kritiek durven geven er is dus zeker crisisgevoel tijdens het interbellum: maar men doet hier pretentieus ze zullen wel fout zijn, het zal wel voorbij gaan. o De title van het artikel is the new age and the new man. The new man slat op de nieuwe mens die geboren wordt. Maar als je het artikel leest: wie zijn dan de ingenieurs van de nieuwe tijd? De auteur plakt de categorie van de man er op. En dit was exclusief: HE can whipe away slums, HE can make moderniteit werd als iets mannelijks gezien Rasverbetering, de minderwaardige klassen en het bevoordelen van het blanke ras. Pagina 26: power of education dit slaat op het feit dat men ging beseffen dat het wilde en laag bij de grondse volk vaak ongeletterd en ongemanierd kan opvoeden, disciplineren, indoctrineren met de juiste manier van handelen. We zitten hier met de ontwikkeling van de pedagogie als wetenschap. Psychologie doorgrondt bijvoorbeeld de menselijke psyche. Je kan ongewenst gedrag veranderen in gewenst gedrag: VB.: de hond van Pavlov. Zo kan je ook met mensen om gaan: je kan ze gedrag aanleren. Wij zijn bijvoorbeeld ook zeer gedisciplineerd, en als er dan iemand bij komt die dit niet is voelen we ons ook ongemakkelijk. 3) Welke kritiek was er op het moderniseringsproces? Modernisering is in het nadeel van de kleine man zoals de ambachtsman die verdrukt wordt door de grootwarenhuizen (document 13) o Essentie van de tekst is een oproep aan de middenklasse, kleinhandelaars, ambachtslui, die zich bedreigt weten door een grootwarenhuis: wallmart dat zich in Hannover wilde vestigen. o Men verbindt de multinational ook met het marxisme: dit is vreemd, hoe verklaren? Hyper Kapitalisme: verdrukt de middenstander, de kleine handelaar wordt verdrukt Het collectivisme: de kleinhandelaar, de kleine winkelier wordt ook hier verdrukt. 20

Beide perspectieven betekenen de dood van de kleinhandelaar o Black rat system: taal die Hitler hanteert ten aanzien van de Weimarrepubliek, Marx noemde dit het rood-zwart systeem. Ook boeren zijn slachtoffers: zowel in het Oostblok als in het westen: last van de crisis van de jaren 30, enz. Katholieken proberen ook weerstand te bieden Traditionele ambachtsectoren (dit zijn ook weer de klassieke middenstand, de kleinhandelaar) De bourgeoisie: de oudere elites en zeker de aristocratie die nu gewoon een nummer worden in de rij (want democratie geeft gelijke stem aan iedereen) kunnen hun positie niet handhaven. Vele aristocraten verliezen ook hun fortuin in de wereldoorlog. Ze worden voor een stuk onteigend. Ze zien hun fortuin verdwijnen omdat ze het genvesteerd hadden in dingen die blijkbaar nog niet zo goed waren. Naast de doelgroepen hierboven gaan ook de traditionele waarden en praktijken verloren, alsook allerlei culturele uitingen zoals klassieke kunst dat moet wijken voor moderne kunst. Religie verliest aan invloed en dat leidt tot anti-modernistische voorbeelden, vaak zeer populair: VB.: centrumpartei in Duitsland. o P 35 o Men bouwt plaatsen zoals bokrijk het wordt iets mythisch. Bokrijk is wel een laat voorbeeld. o Ze zijn anti modernistisch. o Nazisme en fascisme komt op. Ze doen zich voor als een derde weg naast het liberalisme en het socialisme. Het fascisme is ook een kritiek op de verlichting, wees het kapitalisme af in de excessen die het meebracht, maar wenste ook geen collectivisme, wees ook religie als nieuw fundament van de samenleving af. Fascisme was voor een seculier model, waarin plaats werd gemaakt voor een stuk oude elementen, herwaardering van landbouw en ambachtelijke tradities. Waarom was het fascisme ook modern? Het buitenleven is gezond gezien, aspecten van anti-moderniteit al waren ze eigenlijk wel zeer modern ook tegelijkertijd, openbare werken, monopolievorming om Duitsland als natie zo sterk mogelijk vooruit te brengen, eugenetica: maakbaarheid van het menselijke ras, de Hindeburg (een zeppelin), secularisering, massatoerisme, massavakantie, kunst zoals het kubisme, modern design: vlaggenparades, massavertoon enz. , veel meer moderne technologie. Nazisme: komt uit het fascisme. Fascisme: ligt op de grens tussen anti-modern denken en de moderniteit omarmen. Roger Griffin: het gaat om een brits historicus van Oxford books university. Voor hem is fascisme essentieel zeer modern, hij noemt het een pallengenetisch (= rebirth) fenomeen, een populistische versie van de ultra nationalisme. De wijze waarop het fascisme het hypermodernisme vorm wilde geven is ook zeer modern. Anders willen zijn dan de voorgangers = ook uiting van moderniteit. Ze gebruiken nieuwe middelen en nieuwe gedachten maar of het wel heel nieuw is is ook dubieus. Het is een vorm van alternatieve moderniteit, het is geen terugeer naar liberalisme van franse revolutie, naar socialisme, enz. het is modern. 21

4) Definitie: Wat is dan modernisering en moderniteit? DEFINITIE: Wat is dan modernisering en moderniteit? WAT? Modernity involves changes in virtually all aspects of social behavior, including industrialization, urbanization, mobilization, differentiation, secularization, participation and centralization (Alvin y. SO)

Moderniteit is nooit stabiel: het is iets normerend, het is in evolutie, het is maakbaar, het is in progressie, Een begrip met vele gezichten: o Materile niveau o Cognitieve niveau o Niveau van de esthetica ~modernisme: er bestaat zo iets als een esthetische moderniteit wat vindt iemand schoon? (en dit kan variren: stel maar eens het interieur van je grootouders voor en het interieur dat jij in je huis wild.) o Ethische normering? Een problematisch begrip o Statisch of dynamishch? Multiple modernities? Dichotomiserend, lineair, eurocentrisch, mannelijk, Met een janusgezicht: o We gaan vooruit: progressie. o Oplossing/bedreiging Gradaties en fasen: o Selectieve moderniteit, reactionair modernism, Je kan perfect ook de materile modernisering vereenwendigen en voorstander worden van modern transport en modernisatietechnieken en traditionele warden aanhangen: diepgelovig zijn, bijgelovig zijn, bij klassieke warden blijven zoals geen seks voor het huwelijk, Wanneer wordt het woord modern uitgevonden? De 16de eeuw.

Niet meer geloven in de waarheid van n godsdienst, openbaring: secularisering komt er uit

Klassendoorbreking, enz.

22

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

4.

Beschaving

(hoofdstuk 4)

to do 1. Wat is en wat voedt de beschaving? Philosophers, artists and scientists had begun to challenge existing moral prejudices, cultural values and material certainties even before the war Artistic self-expression Self-consciously Liberale politiek Wetenschappelijke vooruitgang en de schijnbaar eindeloze voordelen die modern wetenschap en technologie maakte ~ Scintisme + zo ook de problemen van de moderne tijd oplossen via de wetenschappelijke methodes. Het blanke ras dat gezien wordt als drager van de moderne civilisatie (rassencrisis)

2. Analyseer het cultuurpessimisme tijdens het interbellum: waarin uitte zich dat? wat werd als oorzaak gezien? in welke richtingen werd de remediring gezocht? Oorzaak? o / Uiting? o / Remediring? o /

3. lees document 3

23

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

Het heeft iets te maken met het huwelijk, huwelijk uit vrije wil in plaats van opgelegde huwelijken (zoals dat in het begin van het interbellum door de ouders is opgelegd), emancipatie van de vrouw : vrouw die zelf beslift over het trouwen, de positie van de vrouw in het huwelijk, het voortplantingselement (gezonde, goede kinderen krijgen, zie ook : EUGENETICA) The end of civilization: gebaseerd op Oswald spengler zijn Untergang des Abendlandes = de ondergang van het Avondland, verschenen in 1918 (deel n) en 1921 (deel 2), hij reflecteerde over de samenleving, het begrijpen van het hele mens-zijn, hij reflecteert vanuit een historisch perspectief, en hij alludeerde op een bepaalde samenleving, een bepaalde beschaving: de westerse beschaving. Hij dacht dat de beschaving een cyclisch proces doormaakte: opkomst, bloei, ondergang. In zijn denken gaat de samenleving ten onder aan decadentie op allerlei vlakken: spilzucht, eetcultuur, seksueel, hij zag dus een proces van verval in de 19de eeuw opduiken. Wat hij voelde voor 1914 bleek ook nog sterker bewaarheid te worden na 1918 (einde WO I). 24

Wat is nu een beschaving? Gedeelde waarheid en normen. Staat een beschaafde samenleving voor een vorm van orde t.o.v. chaos. Mannelijk gezag, kracht, het rationele (wordt ook als mannelijk gezien). De beschaving is rationeel, niet louter emotioneel Men beschouwt het blanke ras als het superieure ras. Het kapitalisme: een vorm van economische organisatie die een meerwaarde creert, die aanzet tot creativiteit, en dit wordt gewaardeerd. Beschaving wordt gezien als progressie: een betere beschaving een beter mens. Wetenschap Religie: MAAR religie en ratio gaan wel niet al te best samen met elkaar Kunsten: hogere kunsten het hogere wijst weer op het superioriteitsdenken van de mens, dat boven de zogenaamde andere primitieve kunsten staat. Overleg is beter dan oorlog

DUS: Beschavingen worden dus geassocieerd met een hirarchisch denken: blank (omdat ze zogezegd beter redeneren dan zwarten), ratio (staat tegenover emotie en drift), mannelijk , Het westerse imperialisme is ook ingegeven door het denken dat de westerse beschaving een echte beschaving is en progressie heeft gemaakt op de andere samenlevingen (zie ook Darwin). Civis = burger, civitas = burgerrecht. Echte burgers zijn dus als beschaafd aanzien. Wat ziet men als achteruitgang? (cultuurpessimisme uitingen) Politiek werkt niet meer. De regering viel. WAAROM? Meer mensen krijgen inspraak, het volk krijgt inspraak, socialisme voert druk uit, het gepeupel komt in de politiek en zorgt voor instabiliteit = geen homogene regeringen meer te vormen, men geraakt het niet eens. Kunst Vrouw emancipeert zich Immigranten: vormen van xenofobie en racisme ontstaan hier ook door, andere etnien worden als schuldigen aangewezen. De spirituele dimensie vervaagt. De kerk verliest aan macht Alcoholisme 25

Morele decadentie: voorhuwelijke seksuele betrekkingen, buitenechtelijke kinderen Venerische ziekten: syfilis, tuberculose Agressie: het kolonialisme (koloniale agressie), oorlog, zelfdestructie,

DUS: Achteruitgang van de beschaving, het wordt gezien als een terugkeer naar de barbarij. Er is dus vrees. Waar lagen de oorzaken van die beschavingscrisis? De kerk was niet langer de drijvende kracht in nationale politiek zoals het daarvoor was geweest De kwaliteit en afwisseling van het dorpsleven nam af Hoewel er vele nieuwe uitvindingen zoals de auto enz. waren, was dit echter maar voor een kleine fractie van de mensen beschikbaar. Modernisatie werd vaak ervaren als een laag loon krijgen door vele mensen, alsook als monotoon handenarbeid, De steden werden overbevolkt met lage standaarden van faciliteiten en een slecht ontwikkeld gemeenschapsleven. Meer seculiere samenleving, geloof in de kerk neemt meer af Geen gelijke politieke stem voor iedereen Landbouw was door de oorlog erg aangetast: vele landbouwers werden naar verschillende fronten gebracht om te vechten na de oorlog ging landbouw slecht wegens goedkope import van over de zee zorgde er voor dat de voedselprijzen in europa omlaag moesten waardoor het inkomen van boeren afnam, hierbij kwamen ook nog de hogere belastingen om de uitgaven van tijdens de oorlog te compenseren, enz. Hogere belastingen om de uitgaven van tijdens de oorlog te compenseren, enz. Voor de oorlog geloofde men dat industrie en wetenschap enkel maar voor verbetering zorgden, men geloofde in een maakbare samenleving, maar dit geloof nam na de oorlog ook af en maakte voor een pessimistisch beeld plaats. Waar lagen de oplossingen van die beschavingscrisis? De eugenetica die probeert te steunen op de wetenschap, toegepaste wetenschap, VB.: genetisch aftakelingsproces, fenomenen van atavisme (= een genetische sprong). Door slechte kruisingen slechtere nakomelingen bekomen, lager beschavingspijl = minder gewenst genetisch potentieel. o DUS BELANGRIJK ONDERSCHEID: goede kinderen moet men promoten, de slechtere kinderen moet men beperken! (langs de ene kant gaat men dus kinderen beperken, langs de andere kant juist stimuleren) Regeneratie als oplossing:via scholing (zo hygine aanleren, men streeft ook naar sociale hygine, gymnastiekbeoefening, gezondere kleding zoals 26

geen korsetten meer dragen), reformbeweging vanuit Duitsland, jeugdbewegingen, de geneesmethode van dokter Kneipp. Men wijst op de gevaren van geboortebeperking Men wilt terug meer kuisheid. Verbod op ongehuwd blijven MAAR SOMMMIGEN: men moet de kinderen aanvaarden (god heeft er voor gezorgd) zie encycliek Pius X zo en degeneratie Verbod op abortus

Document 3: de degeneratie van het ras: De gemancipeerde vrouw want ze roken, drinken, diten, ze moeten meer en beter gaan reproduceren DUS ze zijn het probleem en ook de oplossing (= betere reproductie) Wetenschap kan het probleem oplossen. Medicalisering van de samenleving, men gaat ontzettend veel wijzen naar psychologie, biologie, (de studie van de mens als persoon) en men verwacht er veel van. Wat doet de politiek om die zogenaamde beschavingscrisis te keren? Sterilisatie = negatieve eugenetica: vermeiden dat kinderen geboren worden. Opvoeden van goede kinderen, promoten met premies = positieve eugenetica Celibaat bestraffen 1919: men geeft geld voor kinderen: men had na de oorlog nood aan nieuwe kinderen (men had bang dat de bevolking inkrimpt want de belastinginkomsten hangen er van af, vele mannen waren gesneuveld (maar het geslacht kan dan ook weer niet geboren worden), voor werkende mensen bij te krijgen, angst voor een nieuwe oorlog: dus de staat had nood aan nieuwe oorlog. Nationaal werk voor kinderwelzijn (nu kind en gezin), fotos nemen met grote gezinnen, geboortebeperking Reclame gericht aan de vrouwen

27

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

5. Kapitalisme: (hoofdstuk 5) to do 1. welke waren de oorzaken van de Amerikaanse beurscrash van 1929? De eerste wereldoorlog ontwrichtte de wereldhandel enorm. Wanneer Europa in de oorlog aan het vechten was, namen andere economien, met name Japan en de verenigde staten, de Europese exportmarkt over. Na de oorlog was er de neiging tot overproductie wanneer de Europese industrie zich herstelde. Dit zorgde voor een daling in prijzen, gevolgd door een haast om tariefbarrires op te werpen om de thuisindustrie die in mogelijkheden zat te beschermen. o GEVOLGEN: Hierdoor werden de verwachtte groei in de wereldhandel, dus hetzelfde niveau in wereldhandel als voor 1914, niet bereikt en de export van de twee grootste handelaars in 1914, Groot-Brittanni en Duitsland, stagneerde nu ook. 28

Omdat de export in Engeland niet meer goed verliep, nam de mogelijkheid voor andere landen om producten aan Engeland te verkopen af. Financile problemen na de wereldoorlog: o Door de oorlog werd de vastgelegde goudstandaard onstabiel gemaakt o De Europese staten waren gedwongen na de oorlog om met leningen te werken en werkten daarom ook niet verder met goud, waardoor de goudstandaard dus onstabiel werd. o Inflatie en het instorten van de munteenheid o Hyperinflatie in Duitsland en de instorting van de Mark. Het gevolg was dus dat de munt amper nog iets waard was en mensen naar de winkels renden om spullen te gaan kopen aangezien ze bijna niets meer kosten. Ook bankbiljetten werden waardeloos. o Het instorten van de Duitse munteenheid zorgde ook voor het instorten van andere munteenheden van oost en centraal Europa. o Hoge interest o Landbouw en kleine bedrijven hadden maar weinig kapitaal ter beschikking in deze periode o De verenigde staten daarentegen waren dan weer zelfvoorzienend op vlak van voedsel en ruwe materialen en kon daarom als redder optreden en leningen geven. o Sommige sectoren kregen een boom, terwijl andere juist niet vooruit gingen: VB.: men kon gemakkelijk miljoenen maken met de bioscoop. o Werkloosheid o Crash van de Amerikaanse aandelenmarkt zorgde voor een wereldwijde paniek 2. hoe reageerden de nationale overheden op de economische crisis van de jaren 1930? Algemeen: goederen proberen te verkopen aan eender welke prijs, ook al nam de vraag ernaar af. BRAZILI: de koffieplantages werden in brand gestoken om zo de koffieprijzen te kunnen bijhouden. CANADA: de Canadese boeren vernietigden hun graan of ruilden het voor brandstof voor de locomotief in plaats van het voor min of meer niets te verkopen. AUSTRALI: de Creditanstaltbank moet gesloten worden (in mei 1931) DUITSLAND: was bijna bankroet en forceerde de publieke redding van het gehele banksysteem + protectionisme + maatregelen om de Duitse boeren te helpen. AMERIKA: loop naar de banken van beleggers om hun bankaccount leeg te halen. FRANKRIJK: protectionisme GROOT-BRITANI: protectionisme 3. hoe beoordeelde men, en hoe evolueerde het kapitalisme tijdens het interbellum? Kapitalisme reguleren: managed economy 29

Bedrijven: defensieve handelsassociatie opzetten of kartels met vaste prijzen 4. lees document nr. 24

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

5. Kapitalisme: (hoofdstuk 5) We gaan hieronder de tabellen bespreken: in deze tabellen komen de macroeconomische prestaties komen aan bod. Het gaat om economische prestaties, groei van de economie globaal, export, en heel concreet ook industrile output. 30

Tabel pagina 50:

In kolom 1 en kolom 3 is het uitgedrukt in constante prijzen, in kolom 2 in lopende prijzen. Kolom 1 geeft dus de economische groei weer in constante prijzen: men begint met een basisjaar en gaat kijken hoe het gaat evolueren: groeit het of groeit het niet? Constante prijzen: men gaat alle prijzen dus defleren naar de prijzen van 1924: men gaat in 1929 een brood aan de prijs van een brood in 1924 verkopen. De economie groeit, er wordt meer geproduceerd = hogere waarden. De tweede kolom is in lopende prijzen33

Lopende prijzen

Gegevens in werkelijke prijzen zijn gemeten in prijzen van het betreffende jaar. Men spreekt ook van prijzen in nominale termen of van lopende prijzen. Anders dan bij constante prijzen is bij werkelijke prijzen de invloed van de inflatie niet gelimineerd. 31

Waarom in Belgi export bv hoger dan in Itali? We zijn een klein land en moeten leven van de export om de economie draaiende te houden. Om invoer te betalen moeten we veel uitvoeren, inflatie kan meespelen, herstel van de industrie na de eerste wereldoorlog die veel diepgaander ingegrepen heeft op de Belgische economie omdat het een bezet en oorlogvoerend land (aan de ijzer) was, Belgi was 20% van zijn totale waarde verloren door de oorlog

Duitsland doet het het slechtst (had ook moeite met herstel omwille van maatregelen van de overwinnaars na de eerste wereldoorlog), zweden had een gemakkelijkere start (was ook neutraal in de eerste wereldoorlog).

Tabel pagina 52: over de crisisjaren :

18:36 - 04/09/2007 Copyright De Tijd http://www.tijd.be/geld_beleggen/lexicon_l/artikel/Lopende_prijzen.3179722

Dus Lopende prijs is de prijs van iets zonder dat men rekening houdt met de inflatie: dus vb in het jaar 2000 kostte een auto 20.000 euro; als je vandaag, in 2010 de lopende prijs van die auto in 2000 geeft, dan is dat dus 20.000 euro; als je echter vandaag de tegenhanger hiervan, de constante prijs van die auto uit het jaar 2000 geeft, dan moet je er de inflatie in die periode bijtellen. Als de inflatie sinds 2000 vb. gelijk is aan 10%, dan moet je bij die prijs in het jaar 2000 nog 10% bijtellen om de constante prijs van vandaag te kennen: 20000 + 10% = 22.000 euro is in 2010 de constante prijs van die auto uit het jaar 2000. 32

Het gaat om exporten, maar dan in de crisisjaren 29-33 in lopende prijzen (in de context dus dat de munten minder waard worden): spectaculaire achteruitgang is er op te merken. Als de achteruitgang in muntwaarden zo groot is, worden leveranciers ook veel minder betaalt dan voordien omdat ze met die munten betaald worden

33

Tabel pagina 55: tijdens de crisis

Gaat over geregistreerde werkloosheid: kritische bedenkingen: er kan veel gewerkt worden in het zwart, stijgt de bevolking ook nog in de wereld tijdens de crisis? Als dit niet is kunnen de cijfers ook fout zijn, kritiek op dat je rekening moet houden met de actieve bevolking: werken begon al op 14 jaar of soms werden kinderen zelfs al ingezet en men werkte tot men dood was/ zolang het kon want pensioenverzekering was nog niet zeker in vele landen (in Belgi pas in 1944 gekomen), mogelijk zijn ook de vrouwen niet geteld, werklozen ten gevolge van de crisis dus in normale omstandigheden minder werkloosheid (en men telt al vanaf 1928 hier), wat voor werklozen telt men hier: de geregistreerde dus zij die niet geregistreerd zijn vallen buiten deze statistiek, zitten de deeltijdse werkloosheid er ook bij gerekend?,

De munt reflecteerde de waarde van het goud. Tijdens de eerste wereldoorlog hebben overheden een probleem: spectaculair veel geld uitgeven, maar ze hebben niet de waarden in de schatkist om die fortuinen te dekken dus men drukt gewoon geld bij. Dus na de oorlog heeft men een probleem met de goudstandaard: twee oplossingen: schatkist bijspijzen en naar de oorspronkelijke waarde terugbrengen, anderen gaan de munt laten vlotten, sommigen gaan zich op de dollar of de Britse pond orinteren, anderen gaan de goudstandaard onveranderlijk laten, men krijgt overal problemen met de munten Mensen gaan de goede munten opsparen en de slechte munten verkopen. 34

De oorzaken van de beurscrash: SITUATIE: de economie groeit en bloeit in de jaren 20 en plots vanaf 29-30 stort het in elkaar en krijgen we een industrile crisis, landbouwcrisis, bankencrisis o Waarom: gigantisch vertrouwen in de economie en het aanhouden in die groei dus men ging overinvesteren, wat genvesteerd werd ging overwaarderen, iedereen nam deel aan de aandelenkoorts tot de markt verzadigd was aan producten en de verkoop terug liep, het vertrouwen afkalfde, de bedrijven en later de banken die in moeilijkheden geraakten, en zo komt er een neerwaartse spiraal. Een multiplicator effect: de hele auto economie faalt, ook ging de economie veel sneller in elkaar storten. o GEVOLG: prijzen gaan dalen om zo toch nog iets verkocht te krijgen, de bedrijfsleiders gaan ook hun lonen doen dalen, prijzen dalen en lonen dalen, banken sluiten, fabrieken sluiten, wat doet de staat? krijgen minder belastingen binnen en gaat dus ook minder uitgeven dus de overheid gaat perfect reflecteren wat de crisis doet: een deflatoirebelijd. Tweede reactie protectionisme terug: niet meer invoeren van buitenland, douanerechten heffen o Besparingen o New deal in Amerika: wat beoogt president Roosevelt: de staat komt tussen en de staat gaat anticyclistisch werken:het geld juist uitgeven als het slecht gaat: als de staat investeert creert ze lonen, men gaat dan consumeren, consumeren is productie en zo gaat de economie naar beneden. De staat interfereert zeer uitgesproken in het ondernemerschap en zelf als ondernemer optreden: men verlaat dus het economisch liberalisme o Evoluerende vormen van kapitalisme: Vier vormen: Laissez-faire principe: vrije markt: een zuiver liberaal economisch systeem waarbij de overheid niet of bijna niet optreed tenzij als decorbouwer, 19de en grote stukken van de 20ste eeuw Managed economy: regulated kapitalims :Vakbonden komen tussen. Een sociale bijsturing van het kapitalisme. Overlegmodel: participatief systeem waarbij elk van de grote partners vertegenwoordigt is, typisch aan een democratisch model Het fascisitsche model waarbij vrije markt overeind blijft maar de staat wel gaat ingrijpen in het vrijondernemerschap, het economisch dirigisme, het communistisch Nu: gedesorganiseerd kapitalisme.

35

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

6. Nieuwe orde en oorlog (hoofdstukken 6 & 7) to do 1. wat is democratie? welke variaties kwamen tijdens het interbellum tot ontwikkeling en waarom? Wat? / Variaties: fascisme (Itali), dictatuur, nationaal socialisme/ nazisme (Duitsland), quasi-fascisme (Frankrijk), socialisme Waarom? / 2. wat is kenmerkend voor de 'Nieuwe Orde'? Gebaseerd op autoritaire regels en actieve, en de beslissende overheid zou parlementarisme moeten verdringen Tegen liberale individualisme Werd ook gekend onder de naam totalitarisme 3. wat bedreigde de wereldorde en wereldvrede tijdens het interbellum? Bedreiging wereldorde? Inflatie munt, economische crisis, revolutionaire opstanden, sociale onrust, men moet een nieuwe publieke cultuur maken, door stemrecht kwamen er sociale verdelingen. Bedreiging wereldvrede? In verdrag van versailles was Duitsland gedwongen om als schuldige bestempeld te worden, herstelbetalingen die te zwaar waren, pessimisme nam toe na de oorlog, opkomst van vele nieuwe staten, 4. hoe kon Duitsland tijdens het interbellum opnieuw een grootmacht worden? De andere landen hadden moeilijkheden met hun eigen economie Duitsland moest herstelbetalingen doen, maar ze konden het geld niet betalen, daarom ging Amerika geld lenen aan Duitsland zodat ze er bovenop konden komen en de andere landen kon afbetalen Hitler maakt gebruik van de slechte situatie om de macht te grijpen: snelwegen bouwen, propaganda, 5. lees documenten nr. 28 en 33

36

Nieuwste tijd: capita selecta:The Inter-War crisis, 1919 1939

6. Nieuwe orde en oorlog (hoofdstukken 6 & 7)

HOOFDSTUK 6: Het communisme enerzijds en het fascisme, nazisme anderzijds, met een contrasttekening van democratie.

Wat is democratie? Zelfbeschikkingsrecht van zowel internationaal als nationaal perspectief (binnen een natiestaat heeft het volk de macht en dus beslist elk van ons mee waar de natie mee naartoe gaat). Dit hebben we ingeschreven in de grondwet en dat is de grootste bescherming van dit principe: democratie heeft een grondwet met de plichten en rechten van het volk staat geschreven die voor de burgers gelijk zijn. Ook medezeggenschap staat in de grondwet. Vrije meningsuiting, persvrijheid, ondernemingsvrijheid, godsdienstvrijheid, stemrecht, politieke rechten, zijn ook kenmerken van democratie. Rechten en plichten t.o.v. elkaar staan ingeschreven in wetboeken. Sociale zekerheid, volksvertegenwoordiging, Ook vrije markt: we associren dit met democratie maar het moet er niet mee samen gaan. Dit is dus het individuele recht op bezit. Als je dan gaat kijken naar dictaturen, dan kun je meteen de contrasttekening maken (zie hieronder voor het contrast).

Welke alternatieven werden in het interbellum ontwikkeld en wat waren de kenmerken er van?

37

Fascisme: uiterst rechts: totalitair, zeer conservatief, populistisch (maar niet elke populistische, conservatieve, totalitair regime is uiterst rechts!), racistisch, nationalistisch, elitair, o Een uiterst rechts denken vertrekt niet van een ideaal van de gelijkschakeling in de zin van proletarirs aller landen die de macht grijpen (dictatuur proletariaat) maar benadrukt het ongelijk zijn van de mensen. Dit is zeer elitair denken, zeer hirarchisch denken, de mens als een groep individuen met niet allemaal dezelfde kansen en mogelijkheden. o Er is een grote massa van onbekwame mensen, die enkel via de elite kunnen leven o Denk ook aan het kenmerk van uiterst rechtse principes: het frerprincipe: n leider die boven de rest staat o Democratisch regime geeft gelijke stem aan iedereen, volgens uiterst rechts leidt dit tot slecht bestuur / chaos / en er moet een nieuwe orde op zaken gesteld worden waarbij zij met goed inzicht de leiding moeten nemen. Een rechts regime is dus niet democratisch. Ze willen het goede krijgen voor het volk, maar de staat is het basisprincipe: de staat moet groot en sterk zijn door goed bestuur en het volk staat ten diensten van de staat. o Nationalistisch: uiterst rechts is meestal zeer nationalistisch: de natiestaat wordt eerst geplaatst. o Totalitair: een streven waarbij de belangen van elk individu ten diensten worden gesteld van de belangen van de staat. Het staatsbelang telt alleen! o Conservatief:oude fundamenten van de economie toepassen: de landbouw, tegenstelling tussen volk en adel, de bodem is de oerkracht waarop de staat steunt. Autarkie is ook zeer belangrijk = het zelf voorzien in behoefde en daarin is de landbouw zeker belangrijk. o Kenmerken van moderniteit in fascisme? Gebruik van massamedia Communisme: een staatsgeleide economie aan de linkerzijde = collectivisering: het privbezit wordt afgeschaft, het kapitalistische principe geld daar niet. Democratisch centralisme term gentroduceerd door Lenin: zijn linkse regimes democratisch? In theorie willen ze de ultieme democratie zijn, maar er is maar 1 partij die het voor het zeggen heeft, soms zijn er ook nog andere partijen bij voor de schijn. Het volk wordt meegenomen in een beleid van bovenaf, het is zo gecentraliseerd dat het volk monddood is gemaakt, het gaat mee in de leer van wat het beste is voor het volk maar in de werkelijkheid gaat het hier om een dictatuur. Er zijn ook nog andere schijnvertoningen zoals de Duma (rechtbank) in Rusland. Uiterst links predikt het gelijkheidsideaal

Zowel uiterst links als uiterst rechts denken zijn nieuwe alternatieven voor de democratie, die voor sommigen achterhaald leek omdat ze op liberale principes steunde. Daarom kan je deze twee varianten ook als een modernisering van het politieke denken zien, al zijn er ook die eerder 38

zeggen dat het een teruggrijpen is naar oudere elementen (streven naar het herstel van oude elites, ) Waarom zouden uiterst links en uiterst rechts kansen hebben gehad? Crash van wallstreet = economisch motief: geen vertrouwen meer in het kapitalisme Geen vertrouwen meer in regeringen = het parlementaire systeem werkt niet goed. o Maar in Frankrijk, Groot-Brittanni, had het wel goed gewerkt o Vele landen zoals BV.: Duistland hadden zelfs nog nooit van democratie gehoord (de Reichstag was ook deels een opvoering). Welke mensen konden baat hebben bij opkomen links en rechts? o Welke groepen kozen BV.: voor rechts? Boeren en kleine zelfstandigen deze groepen voelden zich in de evolutie van de samenleving verdrukt en in dit rechtse regime zitten conservatieve elementen: terugkeren naar ambachten, enz. en dat vinden ze goed. Ze zoeken daarom ook bondgenoten. o Elites: ze zijn bang van het gepeupel/opstand van links (rechts is in grote mate een reactie op links), men wil er niet gelijkgeschakeld mee worden met dat volk ze wensen hun privileges te behouden en het volk op afstand te houden (ook hier zit het rechtse ideologie weer in) o Gefrustreerde oorlogsveteranen o Volk kiest democratisch voor een autoritair leiderschap: Joris van Severen4, Leon Degrelle5, moeten problemen oplossen = er is een vacum waarin bepaalde personen kunnen treden: een persoon die de macht heeft en mensen aan zijn kant heeft staan zo dictatuur en uiteindelijk kan na een bepaalde tijd dit ook escaleren en zo kan het volk zich er tegen keren.

Document 28: Over Mussolini6 en zijn ideen Anti individualisme, anti liberalisme, accentueren van de rechten van de staat, totalitarisme, anti socialisme, tegen de vakbeweging (omdat het gericht is op het verbeteren van de klasse en klassenstrijd en dat verdeelt de natie in plaats van ze te verenigen en is dus tegengesteld aan natiebelang), tegen de wet van het getal (liever kwaliteit dan kwantiteit = de bermenschgedachte, wat je nodig hebt is kwaliteit, de meest machtigste (ook een vorm van darwinisme = the fittest) en dan krijg je one

4

Joris Van Severen (Wakken, 19 juli 1894 - Abbeville, 20 mei 1940) was een Vlaams politicus en leider van het Verdinaso. 5 Lon Joseph Marie Ignace Degrelle (Bouillon, 15 juni 1906 Mlaga (Spanje), 31 maart 1994) was een Belgisch fascistisch politicus.6

Benito Amilcare Andrea Mussolini (Predappio, 29 juli 1883 - Giulino di Mezzegra, 28 april 1945) was een Italiaans onderwijzer, journalist en van 1922 tot 1945 fascistisch dictator. Hij schiep een antidemocratisch, totalitair, fascistisch regime, gebruikmakend van propaganda. Door volledige controle over de media nam hij de bestaande democratische regering over.

39

contiousness en n wil: het hele volk fungeert als n lichaam, de staat als n lichaam, ) Voor: corporatisme Localisme: tegengestelde aan globalisme, belang voor de regio, belangen van kleine splintergroepen (de boeren, de kleinhandelaars, de metaalarbeiders, ) die zelf partijtjes vormen. Waarom klagen deze groepen ? omdat het zelfstandigen zijn, ze moeten hun eigen boterhammen verdienen, wat geen evidentie is: vaak zonder personeel, ze dragen hun eigen inkomen. Als er dan mutaties zijn op de markt zoals bv het opkomen van grote warenhuizen (in het geval van de kleinhandelaars) dan hebben ze rede tot klagen.

Plaats van de kerk in die politieke verschuivingen? Staatsbelang wordt een ideologie op zich, het gaat boven andere ideologien staan In communisme is godsdienst gebannen: godsdienst is opium voor het volk (MARX) De kerk reageert hier op: ze had ergens wel een vorm van autoriteit, een invloedrijke stem,

Wat bedreigde de wereldorde in het interbellum? Positie van Rusland om de tweede wereldoorlog te begrijpen: industrialisering, bewapening van de russen, Stalin was niet tevreden met het idee om door Duitsland aangevallen te worden Groot-Brittanni & Frankrijk: financieel enorm veel verloren, ze hebben vaak niet gedurfd om te reageren op de akkoorden van Duitsland, de bewapening van Rusland (door interne problemen: ze kampen met onrust in de kolonies en dekolonisatie in andere kolonies dus hun aandacht moesten ze daar op richten en ze hielden Mussolini en Hitler7 niet tegen omdat ze angst hadden voor een nieuwe oorlog): door niet op te treden hebben ze de escalatie tot de oorlog laten doorgaan (ze hebben niet ingegrepen), en anderzijds: als ze ingegrepen hadden zouden ze tegenreactie krijgen en zouden ze zeker oorlog laten ontstaan (dat was hun eigen idee) dus zo hebben ze misschien escalatie wat in de hand gewerkt hebben. Eigen bevolking: nooit meer oorlog dus moeilijk voor Frankrijk & GrootBrittanni om hen mee te krijgen als ze Hitler, Mussolini, wilden tegenhouden. Waarom is het volk van houding veranderd op enkele maanden tijd? Door de media: dit is iets wat wij niet wensen: een agressief systeem, een militaristisch systeem, men verandert dus van houding Eerste wereldoorlog werd gezien als einde van de beschaving (cultuurpessimisme), en de tweede wereldoorlog begint juist als een proces om de beschaving te redden.

7

40