Nieuwsbrief 104

Specialdegels

Van het bestuur

Begin januari plofte het bij alle contribuanten met een doffe dreun op de mat:het Koppermaandagprentenboek. Het bestuur wil de initiatoren en uitvoerendenvan dit Koppermaandagprentenboekproject van harte bedanken voor hun inspan-ningen om de oude drukkerstraditie van de koppermaandagprent op deze sublie-me wijze gestalte te geven. Met name Gerard Post van der Molen danken wijhartelijk voor de uitmuntende organisatie. Naar aanleiding van het verschijnenvan het boek hebben diverse nieuwe contribuanten zich aangemeld. We kunnenzelfs wel spreken van een Koppermaandagprentenboekeffect. Helaas zijn de boe-ken nu op, zodat we ook een aantal nieuwe contribuanten voorlopig hebben moe-ten teleurstellen – maar niet voor lang, want er zijn weer veel plannen voorprojecten.

De inzendtermijn voor de derde inventarisatie van drukkende contribuanten, hunpersen en letters is bijna voorbij. Op 31 maart sluiten de boeken. Naast het alge-meen belang is ook uw eigen belang ermee gediend om aan de inventarisatie meete doen: diverse leveranciers gebruiken de lijst uit de inventarisatie om te bepalenwie margedrukker is – en wie dus aan speciale acties mee kan doen. Twee voorbeel-den daarvan zijn de jaarlijkse rollenactie van akb Longs, en de verderop in dezeNieuwsbrief beschreven bereidheid van Graphec om zonder minimum order-grootte en zonder bestelkosten aan margedrukkers te leveren.

Op 13 september wordt er in het mooie stadje Woudrichem een boekendag georga-niseerd, met buiten een grote boekenmarkt, en binnen, in een sfeervolle omgeving,onder meer de gelegenheid voor een aantal margedrukkers om zich te presenteren.Verkopen mag, maar hoeft niet: als u op een andere manier uw werk en de manierwaarop dat gemaakt wordt wilt presenteren mag dat ook. Er is een beperkt aantalplaatsen beschikbaar, dus als u belangstelling hebt, neem dan zo snel mogelijkcontact op via DidMAjmolendijk.com of 071–5226998.

En op 22 en 23 november is natuurlijk weer de jaarlijkse Boekkunstbeurs in dePieterskerk in Leiden. Zet het nu vast in uw agenda.For our members in the uk and the us/Canada: this year the Book ArtFair will not clash with the Oak Knoll Fest – so we very much look

forward to seeing you in Leiden.

n i e u w s b r i e f 104Een uitgave van de Stichting Drukwerk in de Marge, postbus 16477, 1001 rn Amsterdam

Hoewel ook het afgelopen jaar veel aandacht aan de promotie besteed is (pers-berichten, advertenties, posters etc.), willen we dit jaar nog vroeger daarmee begin-nen. Alle creatieve ideeën, contactpersonen en adressen van bevriende media e.d.daarvoor zijn van harte welkom op bovenstaand e-mail adres of telefoonnummer.

Aan de ondertekening van dit stuk kunt u al zien dat er minstens één wijziging inde samenstelling van het bestuur heeft plaatsgevonden. Het zijn er zelfs twee: DickJalink, van de Kalamos Pers, is als lid toegetreden tot het bestuur, en ikzelf heb detaken van secretaris Kees Thomassen overgenomen. Mijn pers heet Ogentroost, enu kent mij misschien van de website www.drukwerkindemarge.nl. Hierbij wil ikKees Thomassen van harte danken voor alles wat hij als secretaris voor de StichtingDrukwerk in de Marge gedaan heeft. Hij heeft beloofd dat hij nu meer gaat druk-ken – wij wensen hem daar veel plezier bij toe.

Jan Molendijk

Oproepen en mededelingenDank

Mevrouw E. Vos-de Graaff wil graag alle drukkers in de marge bedanken voor toe-zending van hun fraaie nieuwjaars- en koppermaandagwensen. Helaas is zij doorziekte niet in staat geweest zelf een wens rond te sturen.

Veiling werkatelier Emile PuettmannBij Bubb Kuyper Veilingen in Haarlem zal het eerste deel van het werkatelier vande graficus Emile Puettmann worden geveild. De veiling omvat onder andere lodenen houten letters, clichés en initialen.De veiling zal plaats hebben van dinsdag 3 tot en met vrijdag 6 juni 2003. De kijk-dagen zijn van donderdag 29 mei tot en met zondag 1 juni. Meer informatie kunt uverkrijgen bij Bubb Kuyper veilingen, telefoon 023–532 39 86, en op de websitewww.bubbkuyper.com. De veiling wordt gehouden aan de Jansweg 39, 2011 km

Haarlem.

Die HagheThijs Uitenhout met zijn prachtig geoutilleerde drukkerij Die Haghe zoekt kon-takt met mensen die in lood drukwerk willen (laten) maken. Ook eigen werkzaam-heden in de drukkerij zijn mogelijk. Voor nadere informatie: Thijs Uitenhout, VanAlphenstraat 101, 2274 nd Voorburg, 070–3851241.

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 104, maart 2003 2/3

BoekenpostOnder de titel ‘Kopwit en 11 & xxx Pers’ heeft Janneke van der Veer in nummer 63van Boekenpost (januari/februari 2003) een artikel geschreven over de marge-uitgeverijen van Jacques van Gent. In nummer 64 komt een artikel over Antje Veld-stra, in nr. 65 over Karel Treebus (De Vergulde Maatlat/Treemapers) en in 66 overJan Rijsterborgh (d’Eendracht Pers).Mocht je ook geïnteresseerd zijn in een artikel over je pers of werk gerecenseerdwillen hebben, dan kun je schrijven of een recensie-exemplaar sturen: Janneke vander Veer, Oerdijk 1-c, 7433 ae Schalkhaar of e-mailen: j.vanderveerAwxs.nl

nblcVan onze contribuant J. Dekker kregen we een lange brief over onrecht dat hemzijns inziens door de nblc is aangedaan. Voor de meeste lezers van de Nieuwsbriefis het onderwerp niet erg relevant. Wie benieuwd is naar de brief kan echter welterecht in de rubriek Nieuws en aankondigingen in het forum op de website:www.drukwerkindemarge.nl.

Wat haal je aan?Wat haal je aan als je in een Nieuwsbrief van de stichting achteloos voorstelt eenaantal koppermaandagprenten te gaan bundelen tot een prentenboek? Allereerstde zorg of er wel drukkers mee willen doen. Dat viel meteen geweldig mee. Danmoet je geschikt papier uitzoeken en op maat laten snijden.Door een misverstandwerd het papier te laat geleverd om op de Margemarkt te kunnen uitdelen, maarook dat bleek met enig geschuif en inzet van kleinkinderen, schoondochters enandere geïntereseerden mogelijk...De stapels fraaie prenten in de drukkerij werden in de loop der tijd steeds hoger.Vervolgens brak de tijd aan waarop we tot de ontdekking kwamen dat er natuurlijkook een kaft omheen moest en dat een envelop tot de noodzakelijkheden behoor-de... Alweer een taak voor Corps 8! Te laat bedacht dat er ook een titelblad en schut-blad bij zouden kunnen. Er waren zoveel deelnemers (inmiddels bijgekomen), dater niet genoeg van die gele Siriobladen resteerden... Op het laatste moment eenfraai ontwerp eruit geperst (gezet uit fraaie Kaart Antiek), maar het beschikbarepapier uit eigen voorraad waarop we het met de degel uitvoerden (Elements vanStrathmore), bleek uiteindelijk te vloeken met het geheel. Dus weg ermee...Nu moest het vergaren, boren en binden nog gedaan worden. Op vrijdag 10 januaribleken ook hiervoor enthousiaste drukkers beschikbaar en, ondanks sneeuw engladheid, met opgestroopte mouwen voor de deur te staan. Het werd een geweldi-ge dag bij de Ammoniet. Van vroeg in de morgen tot de avond werd er gebuffeld.Natuurlijk werden onder het werk ervaringen uitgewisseld over het gebruikte

papier, de thuis gebruikte inkten, lettercorpsen, illustratiematerialen en druk-persen en werd zinnig en minder zinnig commentaar geventileerd.Tjitze kwambovendien onverwacht langs en die kon meteen een reparatiemelding in ontvangstnemen van een van de aanwezigen. Toen de klus geklaard was werd besloten meteen (beschaafde) kopperdronk. We slaakten een zucht van verlichting toen we ophet postkantoor in Leiden de hele zaak achter ons lieten. We hadden zelfs een echtecontainer van de ptt nodig om de zaak door de deur te krijgen.Tenslotte past hier een woord van dank aan het bestuur voor het (financieel) moge-lijk maken van dit project, aan de deelnemers voor hun bijzondere bijdragen enlast but not least aan alle drukkers die ons deze vrijdag zo goed geholpen hebben.Het was voor ons een geweldige dag, maar naar onze indruk ook voor Kees Tho-massen, Dick Elffers, Silvia Zwaaneveldt, Jaap Hoffmann, Jan Keijser, Arnold vanKessel en Jan Rijsterborgh.De stemming zat er zo goed in dat zelfs de suggestie werd gedaan dit prentenboektot een jaarlijks terugkerend evenement te maken! Nou, daar moeten we nog eenseven heel goed over nadenken met elkaar, want Corps 8 heeft meer plannen en juistvariatie biedt mogelijkheden voor onverwachte en fraaie verrassingen! Het Kopper-maandagprentenboek dreigt nu al de prachtige prent van Dick Wessels (knap enorigineel stukje werk Dick; van ons had dat best in het koppermaandagprenten-boek gemogen...) in de schaduw te plaatsten en dat is toch zeker niet onze bedoe-ling. De volgende koppermaandagdrukker voor komend jaar heeft zich inmiddelsook al weer aangemeld en dat is toch volgens de aloude traditie binnen de stich-ting! Geef uw mening op het Forum (op de website van de stichting), dan kunnenwe met z’n allen eens kijken waar de wensen naar uitgaan!

Met beste groet, namens Corps 8, Kees Baart en Gerard Post van der Molen

AgendaDruksel

druksel is er weer – en dat reeds voor de zesde maal. De eerste keer (we schrijven1998) werd de beurs georganiseerd op een bescheiden locatie en met deelnemersuitsluitend uit nederlandstalig België. Alhoewel: Dick Wessels was er toen al bij –weliswaar Nederlander maar wonende over de grens. En wij blij natuurlijk.Het tweede jaar, een onmogelijke locatie maar een prachtige omgeving, verruim-den we het deelnemersveld en zie Drukwerk in de marge was er, Atalanta, IJzer enook de betreurde Jo Peters van Herik. druksel had een stap over de grens gezet enNederland is trouw gebleven.


Voor de zesde editie (26-27 april 2003) zijn we terug te gast in het Museum voorSchone Kunsten in het Citadelpark van Gent. De beurs zal ongeveer een van de laat-ste manifestaties in het ‘oude’ museum zijn. Deze zomer gaat het museum dichtvoor enkele jaren (er zijn ingrijpende renovatiewerken gepland) en ook drukselzal een nieuw huis moeten zoeken. Druksel is daarom een gelegenheid om de col-lectie van het museum (nogmaals) te ontdekken: Jeroen Bosch, Constant Permeke,een kleine maar indrukwekkende Max Ernst, bevreemdende werken van Frits Vanden Berghe.Vanaf het eerste jaar heeft druksel de beurs ook omkaderd met lezingen. Enkeleweren zeer indrukwekkend: Paul Bogaert, Jaap Blonk, Matthijs van Boxsel. Ook ditjaar zijn de sprekers kleppers. Op zaterdag is er Dirk van Bastelaere, de dichter(alhoewel ondertussen bekroond met hoge prijzen) heeft de literaire wereld steedsmet een sociologische (en dus koele) blik aanschouwd en zo wat herrie geschopt.Hij staat voor de dichterstraditie die de wereld en de mens wil objectiveren, die depoëzie als een wetenschappelijke activiteit ziet. Zijn poëzie is dus niet tranerigmaar sterk, zelfbewust en dus bij uitstek poëtisch.Dezelfde dag is er ook Geert Setola. Hij verzorgt o.a. de vormgeving van het tijd-schrift Ons Erfdeel en is – samen met Joep Dohlen – de auteur van Letterfontein(1320 gram), een boek dat elkeen in de kast heeft staan.Op zondag is er Anneke Brassinga, begenadigd vertaler van Broch, Diderot,Melville, Nabokov, ... maar ook een indrukwekkend dichter. N.a.v. haar lezing,geeft druksel van haar de bundel ‘Allegro sostenuto’ uit.De vierde spreker is Robert Devriendt. Hij schildert op een realistische manier die-ren maar deze afbeeldingen zijn slechts een aanleiding om met kleuren te kunnenwerken. Daarom staat hij niet ver af van fundamentele schilderkunst: de act vanhet schilderen is belangrijker dat het afgebeelde. Van hem verscheen bij uitgeverijMerz het boek ‘Schilderen’, een poëtica.Op de beurs werden vroeger reeds kleine thematentoonstellingen gehouden: alleboeken van Jules de Praetere en Gerrit Komrij (i.s.m. de Carbolineum Pers), vorigjaar het Herikfonds. Dit jaar tonen we een selectie boeken van Jozef Cantré. Hij isbekend als beeldhouwer en houtsnijder maar zijn werk als typograaf en boekver-zorger is alhoewel minder bekend waarschijnlijk waardevoller. De invloed vanZadkine is onmiskenbaar maar twee periodes in het werk van Cantré zijn bijzonderindrukwekkend. De eerste is zijn expressionistische waarin hij op een intelligentemanier omgaat met volumes en perspectief. De tweede periode is die waarin hij hetsurrealisme op een eigen manier verwerkte en hier is zijn boek ‘De nieuwe Esopet’het hoogtepunt.Maar het belangrijkste: dat zijn de boeken van de deelnemers zelf. De arbeid, hetzweet, de creativiteit, de vreugde. En daarna het tonen, het boek als aanleidingnemen om te kunnen palaveren.Zes jaar Druksel. Een reden om te vieren? Natuurlijk: wanneer de voorzitter zal

roepen ‘nunc est bibendum’ is er op zaterdag na de beurs een receptie. Het zal weermooi zijn. (Eigen lof stinkt. Kom dat zelf zien.)druksel 2003, 26–27 april 2003, 10.00–18.00 uur, Museum voor Schone KunstenGent, inkom gratis. Inlichtingen: johan.velterAwanadoo.be of Gentbruggestraat106 B-9040 Gent, www.druksel.be

Open dagen n.e. studio’sN.e. studio’s streeft er naar om vormgevers en kunstenaars gelegenheid te gevenom hun producten zo optimaal mogelijk naar buiten te brengen. En realiseert ditdoor het beschikbaar stellen van bedrijfsruimte.Bij ons werken behalve Jaap Hoffman (grafische vormgeving) en Marjoke Schulten(autonome grafiek en docente aan het Grafisch Lyceum te Rotterdam), TamyraMeesters (grafisch vormgever), Yke Schotten (illustratrice en autonome grafiek),Marie Cecile Thijs (fotograaf ), Rick Keus (fotograaf ) en Louis Meulstee (fotografie).Behalve fotografie en digitale technieken ook boekdruk, diepdruk en vlakdruk(litho).Op 10 & 11 mei 2003 organiseren we open dagen; zaterdag van 10.00 tot 18.00 uur,zondag van 11.00 tot 18.00 uur. Het adres is Prins Hendrikstraat 5 (Noordereiland),3071 lg Rotterdam, telefoon/fax 010–414 95 59. Bereikbaar met buslijn 32 vanafmetrostation Blaak, of tramlijn 22 Wilhelminaplein. Met de auto borden Noorder-eiland volgen.

H.Th. Wijdeveld. Art deco-ontwerpen op papierDe tentoonstelling laat typografisch werk zien van de veelzijdige architect H.Th.Wijdeveld en enkele navolgers, zoals Anton Kurvers (1889–1940) en Fré Cohen(1903–1943).De architect Wijdeveld, opgeleid bij P.J.H. Cuypers, zag het werk van zijn leermees-ter niet als basis voor de eigen beroepspraktijk. Hij ontwik-kelde een volstrekt persoonlijke stijl in zijn gebouwen,meubelen, theaterdecors en in zijn typografische ontwer-pen. Zijn typografie is decoratief en gericht op vorm, lees-baarheid was van ondergeschikt belang. De ornamentiek inzijn typografische ontwerpen verraadt dat hij zich liet inspi-reren door de architectuur van de Amsterdamse School.Zijnspel met loodzetsel, de opbouw van letters uit lijnen en blok-ken, vormde voor klassiek georiënteerde typografen als J.F.van Royen en S.H. de Roos, een steen des aanstoots.Wijdeveld was hoofdredacteur en typografisch verzorger van


het tijdschrift Wendingen en als zodanig invloedrijk in de wereld van de kunst.Museum Meermanno toont nu diverse voorbeelden van zijn tentoonstellings- entheateraffiches, boekvormgeving, commercieel drukwerk, ontwerpen voor briefpa-pier, uitnodigingen, omslagen voor Wendingen en het bouwkundige weekbladArchitectura.Bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie van de hand van gastconservator enWijdeveld-kenner Hans Oldewarris (Uitgeverij 010, 48 pag., ca. 90 afb. in fullcolour, Ned./Eng., H 13,50)Van 22 maart t/m 22 juni 2003, dinsdag t/m vrijdag 11.00–17.00; weekend12.00–17.00 uur, Prinsessegracht 30, 2514 ap Den Haag, www.meermanno.nl

Stichting LettergietenDe open dagen van de Stichting Lettergieten worden dit jaar gehouden op zaterdag12 april en zaterdag 13 september, van 10.00–16.00 uur.Adres: Jacobus van Waertstraat 53, 1551 cj Westzaan, 075–6285753.

Zeventiende Mainzer Minipressen-Messe 200329 mei tot 1 juni, Mainz. Voor meer informatie zie www.minipresse.de.

Financiën

Begroting 2003

Inkomsten UitgavenContributies H 12.500,- Nieuwsbrieven H 4.800,-Rente 400,- Portokosten 3.000,-Aflossing St. Minotaurus 1.360,- Boekkunstbeurs 2002 2.500,-Verkoop publicaties 200,- Administratiekosten 300,-

Bankkosten 50,-Beurskosten druksel 2003 100,-Beurskosten Paradiso 2003 100,-Website 300,-,Jaarbijdrage KvK 45,-Koppermaandagprent 2003 300,-Bijdrage kosten postbus 56,50Projecten 7.500,-Saldo 4.591,50

H 14.460,- H 14.460,-

Financieel overzicht 2002

Inkomsten UitgavenSaldo Postbank 01.01.02 H 17.747,17 Nieuwsbrieven H 4.522,28Ontvangen contributies 12.293,43 Portokosten 2.211,48Verkoop bulletins 70,00 Boekkunstbeurs 2001 2.155,51Verkoop vademecum 161,35 Drukwerk beurs 2002 595,00Verkoop lood en oud ijzer 60,00 Advertentie beurs 2002 766,65Verkoop lettermateriaal 178,09 Representatie 370,00Ontvangen rente 159,25 Administratiekosten 262,34Aflossing St. Minotaurus* 1.539,97 Bankkosten 45,25

Software ledendatabase 394,45Beurskosten druksel 2002 90,00Website 298,06Inventarisatie drukkers 126,44Jaarbijdrage KvK 43,86Koppermaandag 2002 260,28Koppermaandag 2003 610,55Verhuizing drukpers** 734,83Bijdrage kosten postbus 56,50Saldo Postbank 31.12.02 18.665,78

H 32.209,26 H 32.209,26

* Restant lening Stichting Minotaurus Boekwinkel H 15.249,90** Drukpers Mercedes in Het Veem in Amsterdam, beschikbaar voor contribuanten.

Frans den Breejen, penningmeester

Bij het omslagIk had Jaap wel al eens ontmoet op de beurs in Leiden, maar het was toch leuk hemop te zoeken in zijn werkplaats te Rotterdam. Vanaf Rotterdam cs met de metronaar Blaak en dan met de bus naar het eindpunt van het Noordereiland. En totmijn verbazing sta ik pontificaal tegenover de Erasmusbrug.In het puntje van het eiland, midden in Rotterdam zit ingepalmd tussen de huizeneen binnenplaats. De mussen zijn hier talrijk en laten zich horen in het zonnetje.Jaap’s atelier bergt meerdere gebruikers, een grafisch ontwerpster en een beelden-


de kunstenares. Hij fietst meestal van huis (Eucalyptushof ) hier naar toe.Jaap is zelf ook kunstenaar van beroep. Van zijn interessante website haalde ik hetvolgende: ‘In zijn autonome werk probeert hij door vormen kleurvarianten eenspanning/stemming op te roepen. Daarbij hanteert hij een min of meer ingetogenvormgeving. Om dit te bereiken gebruikt hij voornamelijk elementaire vormen en -kleuren; bij voorkeur op vierkant formaat. In zijn vrije grafiek verwerkt hij somsteksten en dikwijls klassieke typografische middelen, ook zijn opdrachtgebondenwerk heeft meestal een klassiek typografisch karakter, hoewel hij het experimentniet schuwt.’Voor het omslag heeft hij Klaas Koeman gevraagd om zijn Omnia Current (= allesbeweegt) embleem te mogen gebruiken. Die naam komt van de indruk die eendegelpers maakt als er mee gedrukt wordt. Jaap zelf heeft een prachtige Chandler &Price degelpers met motor en een fag cilinderpers. De werkplek is kraakhelder enzeer geordend.

Alex Barbaix

Jaap Hoffmann/vorm & drukIn 1975 was ik in Rotterdam (waar ik toen nog niet woonde) aanwezig bij de oprich-ting van Drukwerk in de Marge. Frans de Jong en ik waren met mijn auto vanAmsterdam naar Rotterdam afgereisd.Wat ik mij nog kan herinneren van die bijeenkomst is vooral dat er een aantal men-sen waren die zulke mooi gedrukte boekjes lieten zien, die ze zelf geproduceerdhadden, prachtig van typografie en op getint papier gedrukt; dat dat allemaalmogelijk was sprak mij wel aan. Zelf had ik inmiddels behalve een stopcilinderpersook een degelpers op de kop kunnen tikken en was daarmee ijverig bezig eenfatsoenlijk drukwerkje te produceren. Inmiddels ging het verzamelen van letter-materiaal onverdroten door, ook heb ik toentertijd veel nieuw materiaal aange-schaft – dat kon toen nog! – maar ook veel tweedehands.Later kocht ik bij Schenk in Leiden een mooie kniehevelpers. Frans A. Janssendetermineerde deze pers als een Belgische adaptatie van een Engelse handpers,fabrikaat Le Jeune te Brussel; het contragewicht bestond daarom uit een gietijzerenleeuw neem ik aan. (Deze pers staat inmiddels in het buitenmuseum van hetZuiderzeemuseum in Enkhuizen; buitenmuseum wil niet zeggen dat de pers ookbuiten staat! De pers is gebruiksklaar en wordt incidenteel nog gebruikt.)In september 1985 verhuisde ik naar Rotterdam, niet mijn eerste verhuizing metalles er op en er aan; de stopcilinderpers had inmiddels bij Jan Keijser een goed(tijdelijk) onderdak gevonden.Veel boekproducties heb ik nooit gemaakt, zeker de laatste jaren niet meer omdatik ook veel bezig was met autonome grafiek en schilderen. Verder doe ik de laatstejaren veel aan vormgeving in opdracht, en wordt het drukken uitbesteed, maar alshet even mogelijk is druk ik het liefst de opdracht zelf.

Sinds 1990 werk ik in het gebouw van de NoorderEiland Studio’s in Rotterdam (zie ook de agenda oppag. 6 in deze nieuwsbrief ).

Curriculum vitæ vanaf 1975Geboren te Bussum, 1938.1975 Aanschaf van een aantal drukpersen en letterma-teriaal; sticht typografisch atelier in Spierdijk (nh).1980 Verhuist naar Enkhuizen, actief als graficusautonoom en in opdracht.1985 Verhuist naar Rotterdam. Aankopen Artoteken:Rotterdam, Delft en Maastricht.Expositie’s: n.e gallery, Rotterdam, Galerie Stijl, Arn-hem (regelmatig), de Twee Wezen, Enkhuizen (metJ.C. Blaak), galerie van de Illusie, Rotterdam, retro-

spectief, met inleiding door Hein van Haaren.Ontwerpt karpet in opdracht, en divers drukwerk.Volgt training voor electronische vormgeving XPress op Macintosh.2001 Training Photoshop en Illustrator, diverse vormgeving opdrachten voor grafi-sche communicatie.2002 Medewerker (parttime) boekdrukwerkplaats Willem de Kooning academie,Rotterdam.

Tel. 010–461 34 26, e-mail: cursiefAluna.nl,webadres: jaap-hoffmann.kunstinzicht.nl

Jaap Hoffmann

Nieuwe uitgavenKopwit, Leiden

Louis Couperus. Vitruvius’ Tien boeken over de bouwkunst. Van een nawoordvoorz. door H.T.M. van Vliet. Leiden: Kopwit, [2002]. 20 p. 20,5 cm. 125 genumm.ex. Offset. Geb. in papieren band. H 25,-Verschenen ter gelegenheid van het 10-jarig bestaan van Uitgeverij Kopwit.Kopwit, Salomonssteeg 6, 2311 sc Leiden


Triona Pers, HouwerzijlDrukkers sturen nogal eens een Koppergroet in januari. Voor de achtergrond vandit gebruik kunt u kijken op http://members.tripod.lycos.nl/poezie/kopper.html(met excuus voor de reclame).Koppermaandag, de maandag na Driekoningen, viel dit jaar op 13 januari. JillesWaagmeester, die op loopafstand in Zuurdijk woont, is beeldend kunstenaar endichter. Ik vroeg hem om een gedicht dat geschikt was om ter gelegenheid van Kop-permaandag uit te geven. Hij stelde voor om een deel van een lang gedicht, Carrerdel Mig 17, te gebruiken. Het verschijnt met de Nederlandse titel Weg van het Midden17. Het omslag is met typografiek versierd.De oplage telt 111 exemplaren, een boekje (16 pagina’s) kost H 4,- exclusief verzend-kosten. Abonnees op onze poëzie-uitgaven ontvangen het boekje om niet.

Eind 2002 verscheen van eigen hand De derde vijfentwintig, een bescheiden bibliogra-fie van Triona’s uitgaven van 1999 tot en met 2002. Het binnenwerk is geprint, hetomslag sober in hoogdruk uitgevoerd.De oplage telt slechts 15 exemplaren, de prijs is H 5,- exclusief verzendkosten.Alle goeds en veel leesplezier in 2003 toegewenst.Triona Pers, Havenstraat 2, Houwerzijl, e-mail dronnerAfreeler.nl

VerrassingAltijd goed om verrast te worden in de boekwinkel. Neem nou dat kleine stevigerode boekje dat er uit ziet als de verhaspelde vlag van Zwitserland. Als ik het open-sla blijkt het een Japanse binding te zijn met een perforatie op de snee. Je moet depagina’s ‘openen’ om de bedrukte binnenzijde te kunnen zien. Aan deze uitgave ismet liefde gewerkt. Alles klopt aan dit boek, de ingehouden typografie, de simpelepapieren band, de keuze van het papier en de originele bindwijze. Uitgever LarsMüller is bezeten van één lettertype: de Helvetica. Hij verzamelde alle verschij-ningsvormen ervan, op affiches, in boeken, logo’s, bewegwijzering, je kunt het zogek niet opnoemen. Dat verzamelen alleen al moet hem jarengekost hebben. Vervolgens heeft hij er een boek van gemaakten zelf uitgegeven.Ik vond dit boek, Hommage to a typeface, bij boekwinkel Mino-taurus. Een winkel als Minotaurus – maar denk ook aan bij-voorbeeld boekhandel Nijhof & Lee in Amsterdam, GodertWalter in Groningen of de Eerste Bergensche Boekhandel inBergen – is voor mij een oase in de woestijn van het Neder-landse boekenland. Ik erger me groen en geel aan de kwaliteitvan de doorsnee boekhandel en de boeken die daar ter ver-

koop worden aangeboden. Lelijk gemaakte boeken: belabberd zetwerk, goedkooppapier, slecht gebonden. De boekhandel lijkt – noodgedwongen – over te stappenop het verkopen van de hypes en de grootste gemene deler. Bijzondere boeken inkleine oplage of gespecialiseerde langlopende titels worden niet meer aangekocht.En omdat ze niet meer in de algemene boekwinkel komen, is er geen uitgever meerte vinden die ze op de markt wil brengen.Ben ik – dit constaterend – een cultuurpessimist? Integendeel! Voor de liefhebber iser een groeiende stroom van eigenzinnig gemaakte boeken te koop. Er lijkt eentegenbeweging op te komen van mensen die het niet laten kunnen om hun passiehet licht te doen zien. Dat zijn óf de mensen die hun spaarcenten eraan geven omeen boek te laten maken naar hun eigen smaak en inzicht, óf het zijn de mensendie zelf over de productiemiddelen beschikken. ‘Vrijheid van drukpers is voordegenen die er een hebben’, zei Rob Stolk lang geleden al.

Om mijn betoog te onderbouwen wil ik u tweeonlangs verschenen prachtboeken niet onthou-den. Het ene boek is een monografie over deDuitse letterontwerper en calligraaf ErnstSchneidler. F. H. Ernst Schneidler: Schriftentwerfer,Lehrer, Kalligraph is een dijk van een boek. Neemalleen al het formaat en de ambitieuze opzet:half boekdruk, half offset. De top van de Duitsetypografie leverde een bijdrage aan deze publi-catie, dat werd uitgegeven door Schumacher-Gebler. Het boek heeft een blauwe linnen rugmet zwart hardkartonnen platten met eenblinddruk plus een stofomslag, Het boekdruk-gedeelte is fenomenaal

zwart gedrukt, het offset gedeelte subliem gerasterd en danheb ik nog niet eens de artikelen gelezen.

Het andere boek is van letterontwerper en typograaf Bramde Does. Bedacht, ontworpen, gedrukt en uitgegeven doorde maestro zelf: Kaba ornament deel I – vorm. Het Kaba orna-ment is een door De Does ontworpen grafische figuur, datin alle mogelijke combinaties te gebruiken is om tot tel-kens nieuwe patronen te komen. Het resultaat is net zobetoverend als het kijken door een caleidoscoop. Het is in


alle opzichten een beeldschone uitgave: zetwerk, drukwerk, vorm en bindwerk.Daarnaast is het ook nog fantastisch om te lezen hoe De Does worstelt met devorm, de inhoud en zichzelf.Zo kan het dus ook. Het boek is dood, leve het boek!

Jan de Jong

Dit artikel werd eerder gepubliceerd in Boekblad van februari 2003.

HornbookDe deelnemers aan het Hornbookproject hebben allen hun bijdragevoltooid. De lengte van de leporello is vier meter (!) en biedt een feestvan kleur, sprankelende ideeën, ongehoord vakmanschap en zorg-vuldige uitwerking: je blijft er gewoon naar kijken! Henk Francinois inmiddels ver gevorderd met het plakken van de leporello’s, ter-wijl Ed Elzenga druk bezig is met de cassettes. Hajo Vleming zaagt,plakt, schaaft en bewerkt de eikenhouten platten. Deze worden navoltooiing bedrukt door zeefdrukker De Waal in Puttershoek naar een ontwerp vanDick Berendes. Ondertussen is een andere groep bezig met zetten en drukken vanhet uitgebreide vooren nawerk.Om een indruk te krijgen heeft Henk Francino op www.boekbehoud.nl drie bijdra-gen van deelnemers in beeld gebracht. Je kunt die voorbeelden op die site vindenbij de rubriek ‘Laatste Nieuws’.De voorbereidingen voor de presentatie op 23 mei as. zijn al in volle gang. Iedereenis die vrijdagmidddag vanaf 13.30 uur welkom in de Zeeuwse Bibliotheek aan deKousteensedijk te Middelburg (nog geen vijf minuten lopen van het ns-station).Het belooft een bijzondere en spraakmakende gebeurtenis te worden. Die middagzal het Hornbook officieel onthuld en vervolgens aangeboden worden aanMevrouw G.E. Huisman, de directeur van de Zeeuwse Bibliotheek. Verder zullenJacques van Gent en Piet Verkruijsse een ‘luchtige’ lezing houden resp. over het ver-schijnsel margedrukken en over (het noodzakelijke behoud van) margedrukwerk.Daarnaast wordt, net als bij de start van het project, een speciale dagtentoonstel-ling gehouden, maar nu over de productie van het Hornbook en over hoe met deprojectopbrengst de conservering van het margedrukwerk in de Zeeuwse Biblio-theek aangepakt zal worden.Intussen verschijnt ‘onregelmatig periodiek’ de ‘Opregte Hornbookse Courant vooren door drukkers en overige betrokkenen aan het Hornbook-project’. Hoofdredac-teur Kees Baart houdt daarin alle allen, inclusief voorintekenaren, op de hoogtevan alles rond de totstandkoming van deze restauratiedruk. Ook betrokkenenspuien daarin hun Hornbook-lief & leed.

Er zijn 90 verkoopexemplaren van het Hornbook beschikbaar. Van de opbrengstzullen zuurvrije dozen besteld worden en zgn. ‘phaseboxen’. Ook zal een begingemaakt worden met de elektronische ontsluiting van de collectie margedruk-werk. Mogelijk resterende gelden worden ingezet voor eveneens dringend noodza-kelijke conserveringsmaatregelen t.b.v. de uitgebreide collectie kinderboekjes(10.000 exemplaren) en kinderprenten (1.100 stuks) vanaf de 18e eeuw. Helaas ont-beert de bibliotheek ook hiervoor financiële middelen, omdat de collectie ‘OudBezit’ hogere prioriteit heeft. Zelfs de daarvoor bestemde, eveneens ontoereikende,budgetten staan voortdurend onder druk! De voorintekening verloopt gelukkigzeer voorspoedig. Inmiddels zijn al meer dan 70 voorintekeningen gerealiseerd!Een exemplaar van het Hornbook met cassette kost H 110.Bij Ronald Rijkse kun je meer informatie krijgen over het project en eventuelevoorintekening: r.rijkseAzeeuwsebibliotheek.nl

GPvdM

Vorderingen werkgroep drukkerij miat

Samen met Guido Deseyn, onze enthousiaste toeverlaat binnen het museum, is ereen tafel georganiseerd om op te werken. Het dubbel-D-keyboard staat eerst nogmet z’n snuffert tegen een muur. Erg onhandig, want zo kan je nergens bij. Maarhet eerste begin is er.Dan komt de eerste klus. Het bij elkaar zoeken van alles wat met Monotype vandoen heeft. Er is al veel, zeker niet alles. Geen paniek, dat heb ik ondertussen welafgeleerd. Er zal heus niets weg zijn, van wat er de laatste tijd vanuit Antwerpen enelders is binnengedragen. Op den duur zal het wel boven water komen.Na een paar uur ben ik het zat, een deel van de spullen worden in een doos geladenom thuis eens nader te bestuderen en schoon te maken.Tja, een paar dagen later, weg is de tafel. Jammer. Maar de wand is opgeschoven enverder van het keyboard nu. Die kan weer draaien op z’n tripoot. Een andere tafel issnel georganiseerd. Nu nog voorkomen, dat die nieuwe werkplek niet subiet ver-dwijnt. Dus wordt begonnen met de verhuizing van alle Monotype-onderdelenvanuit de kelder. Elke volgend bezoek aan het miat is er ’n expeditie naar de kel-der.Uiteindelijk is die verhuizing compleet. Tussen veel klein goed staan drie bruggen.Die kan ik wel herkennen, het meeste levert nog geen aha-belevenis op. Net als delijnengietvormen is alles vuil, zeer vuil en roestig. Assen zitten vastgelijmd, kenne-lijk is er ooit lijnolie gebruikt om de onderdelen te smeren. Dat gaat goed zolang


een machine wordt gebruikt, maar lijnolie verandert tot een dikke lijmbrij als eenmachine lang stil staat. Alles moet gedemonteerd, ontvet, en met een staalborstelontdaan van alle aanslag. Wel een effektieve enige manier om een machine goed teleren kennen.Op de vierde verdieping staat een fag-proefpers type Control 405. Die maakt aldeel uit van de permanente expositie. Hij ziet er niet uit. Stalen inktrollen volroest, onder het inktwerk een centimeter dikke laag vastgekoekte inkt. Het bedeveneens overdekt met roest. Die pers heeft heel lang stil gestaan. Om eens watanders te doen, wordt aan die pers begonnen. Twee dagen kost het om de ergsteroest te verwijderen, de inkt van de metalen rollen te halen en ze daarna glad tepolijsten.De zaalwachters verbazen zich eerst over al die drukte. Later slaat dat om en komenze af en toe een praatje maken. De pers is nu weer beschikbaar om te drukken, eneen plezier om naar te kijken. De vloer rondom de pers mag wel een beurtje heb-ben. Die heeft wat stof en roest opgedaan.De aanleg van de fag kan ik eerst niet vinden. Slechts een stelschroef zit op hetaanlegbord. Uiteindelijk komt de aanleg in delen boven water. Het origineel waswas gemaakt van Backeliet. En dus kapot, maar gelukkig kan dat nu gerepareerdworden door een kennis van me.Op onze maandelijkse bijeenkomst is deze keer de direktie van het miat aanwezig.Belangrijke beslissingen moeten worden voorbereid, daaronder: hoe passen we degerestaureerde machines in de permanente collectie? Waar zetten we de houtenpersen? Hoe richten we de lettergieterij in op de vierde etage?De volgende maandagen kunnen we ons helemaal industrieel archeoloog voelen.Op en onder de opeengepakte machines op zoektocht naar drukkersmateriaal. Debuit is ongekend: delen van een antieke houten drukpers, ijzeren handpersen, driepantografen, en een Monotype supercaster. Hoe hebben we die tot dusver over hethoofd kunnen zien? Of zou die toch nog onlangs zijn binnen gedragen. Niets isonmogelijk hier. Er zit geen brug op, en roest all over. Met enige zorg in de stemwordt mij gevraagd, of die machine weer zou kunnen werken. Zonder enige moeitekan ik het wiel met de hand ronddraaien. Daar zit nog heel wat leven in. Vijf Mono-type-machines hebben we nu, 2 keyboards, 2 supra’s en een zetselgietmachine.Voor de kenners onder u: nummer 28021, een 17*16 machine met unit-adding enunit-shift. De komende jaren kan ik me daarop met gemak uitleven.De houten pers staat ergens achteraf. Met veel moeite kunnen we de delen bergenen die worden dezelfde middag nog naar het hoofdgebouw gebracht. Vier houtendrukpersen in totaal, daarmee staat het miat als typografisch museum direkt op dewereldkaart. Alleen het Plantijn-museum in Antwerpen heeft een grotere collectiehouten persen in huis. Er ontbreekt echter veel aan deze persen. Twee ervan zijnredelijk compleet, met steen en wagen en delen van de originele timpaan. De vierspindels tesamen geven een aardig compleet historisch overzicht.

Op dit moment begint de werkgroep een beetje op stoom te raken. De fag is bijnaklaar. De Heidelberger windmill is ontdaan van de meeste vuiligheid, door eengepensioneerd drukker. Onderdelen die we tekort komen, worden van een identie-ke machine in de opslag gehaald. Assen moeten soms rechtgebogen. En dan moetdeze degel nog van de pallet, waar hij nog op staat, getild en naar zijn definitieveplaats.Een grote kist, volgestort met houten letter, moet uitgezocht. Prachtige randen enornamenten liggen voortaan te wachten op gretige drukkers.2006, dan denkt het miat een tentoonstelling over drukken in te richten, maar alshet aan ons ligt, is dat al heel wat eerder aan de orde. Op de komende Druksel inGent zal bijvoorbeeld het miat vertegenwoordigd zijn.

John Cornelisse

Van de Werkgroep Techniek & InformatieLevering van grafische (verbruiks)middelen door wifac/graphec

wifac bv in Mijdrecht is een grafische machinehandel die al sedert 1910 machinesen materialen levert aan de grafische industrie. De fag proefpersen en Baier folie-persen zijn bijvoorbeeld destijds door hen geïmporteerd en aan Nederlandse druk-kerijen geleverd. wifac staat voor Winkler Fallert & Co, zoals de toenmalige N.V.destijds heette.Het bedrijf is met zijn tijd meegegaan en richt zich uiteraard op de modernemarkt, maar een aantal verbruiksmaterialen dat voor de boekdruk geschikt is,wordt nog steeds door hen geleverd. Je kunt dan denken aan rubber doek voorproefpersen, spanvellen en onderlegkarton, machineoliën en vetten, onderhouds-middelen, inkten, inktmessen, loepen, meetapparatuur etc.Recent is graphec tot de wifac-Groep toegetreden. Men richt zich met de leve-ring van grafische materialen en middelen op de kleine en middelgrote drukkerij.Bijzonder is dat zij bij de drukkerijen met een bestelbus langs komen en direct ‘uitde bus’ leveren. Het bedrijf is bereid gevonden om ook aan margedrukkers thuis televeren!

Hoe werkt het?Men heeft het land verdeeld in zeven rayons (zie het kaartje).Per rayon is er een vertegenwoordiger actief:1 Wolter Jager, tel. 06-51 196 3252 Dennis Kraayer, tel. 06-51 138 537


3 Ad de Heus, tel. 06-54 601 3464 Rogier van Mourik, tel. 06-15 057 6825 Ad de Heus, tel. 06-54 601 3466 Paul van Overveld, tel. 06-15 065 4007 Ralph Janssen, tel. 06-51 136 967

Verdeling naar gebied en postcodes1 Noord Nederland Wolter Jager 7700 t/m 7999

8300 t/m 99992 Noord-Holland Dennis Kraayer 1000 t/m 1199

1440 t/m 20993 Achterhoek Ad de Heus 6900 t/m 7699

8000 t/m 82994 Zuid-Holland Rogier van Mourik 1420 t/m 1439

2100 t/m 28993000 t/m 3199

5 Midden Nederland Ad de Heus 1200 t/m 14193400 t/m 41996500 t/m 6899

6 Zeeland Paul van Overveld 2900 t/m 29993200 t/m 33994200 t/m 5199

7 Limburg Ralph Janssen 5200 t/m 6599

Daarnaast is er een binnendienst waar je ook altijd terechtkunt: Han Reijenga,tel. 0297-289 653 en Sylvia Oudijk, tel. 0297-289 652. Je kunt ‘jouw’ rayonvertegen-woordiger bellen (of de binnendienst) wanneer je bepaalde materialen wilt bestel-len. Dan wordt een afspraak gemaakt over levering.

graphec biedt margedrukkers aan:– alle producten aan huis zonder extra kosten te leveren;– geen minimaal orderbedrag te hanteren en ook geen orderkosten in rekening tebrengen;– zowel op rekening (betaling binnen 30 dagen) als contant uit de bestelbus televeren;– gratis advisering door de vertegenwoordigers, die allen een achtergrond alsdrukker hebben.

E-mail-lijstVoor het opzetten van een goede dienstverlening door hen is van belang te wetenwie er margedrukker is. De ingang vormt het Vademecum. De gele lijst wordt daar-

om zo spoedig mogelijk op basis van de derde inventarisatie geactualiseerd. Mochtje het inventarisatieformulier nog niet ingevuld hebben, doe dat dan zo snel moge-lijk: de sluitingsdatum is nu definitief op 31 maart gezet. Je kunt de formulierennaar mij toe sturen (G. Doustraat 4, 2311 xp Leiden).Men wil margedrukkers graag informeren over producten (veiligheidsbladen e.d.)en in voorkomend geval op margedrukkers gerichte, extra voordelige aanbiedin-gen doen. Het bedrijf legt daartoe een aparte e-mailverzendlijst aan.Mocht je op die verzendlijst willen komen, dan kun je een e-mailtje sturen naar:infoAgraphec.nl, t.a.v. Han Reijenga/Sylvia Oudijk en melden dat je graag op dielijst geplaatst wilt worden. Mocht je niet over e-mail beschikken, dan is analogepost ook mogelijk. Stuur in dat geval een kaartje naar Han Reijenga/Sylvia Oudijk,Nijverheidsweg 7-9, 3641 rp Mijdrecht. Natuurlijk is uitschrijven op dezelfde wijze(elektronisch of per post) mogelijk.Via de website van de stichting zal tevens een hyperlink opgenomen worden (via depagina van de Werkgroep Techniek & Informatie). Het leveringsprogramma is viadie link raadpleegbaar.

Leggers voor proefpersenDe laatste tijd wordt de werkgroep steeds vaker benaderd met de vraag naar rub-berdoek voor de drukrol van proefpersen. Rubberdoek was vroeger gekalibreerdmateriaal (dit in tegenstelling tot de rode ‘ziekenhuiszeiltjes’, die niet gekalibreerden daardoor onzuiver van oppervlakte zijn), dat aantrekkelijk is voor het drukkenvan linoleumsneden, houtblokken en andere grote illustratieve vormen.Het ouderwetse rubberdoek dat in de hoogdruk gebruikt werd, ligt niet meer ‘opde plank’, wel allerlei kwaliteiten ‘onderdoek’ uit de offset. Daarvan vele (gekalib-reerde) soorten en kwaliteiten leverbaar en in overleg met Chris is een kwaliteitonderdoek aangewezen die voor ons geschikt is.S Om ervan verzekerd te zijn dat jehet juiste doek krijgt bij bestelling, hebben we afgesproken dat je vraagt naar‘hoogdrukdoek voor de proefpers’.Het hoogdrukdoek wordt precies op maat en bewerkt het (tegen rafelen e.d.), zodathet langer meegaat. Voor de bestelling is het daarom noodzakelijk een nauwkeuri-ge tekening te leveren van de vorm van het doek, met daarbij de exacte maten.Belangrijk daarbij is de looprichting. Deze moet dwars staan op de as van de cilin-der, omdat je anders blijft spannen (met alle gevolgen voor de dikte van het doek enhet gevaar voor uitrekken ervan). In de looprichting is hoogdrukdoek niet rekbaaren blijft dus bij spannen op gelijke dikte. Geef de looprichting (dus dwars op decilinderas) aan met een pijl op de tekening.De vereiste leggerdikte staat gewoonlijk aangegeven op een machineplaatje. Meest-


al is dit 1 of 1,2 mm. Chris adviseert om 1 mm dik rubberdoek te nemen, ook als er1,2 mm op jouw pers aangegeven staat: die resterende 0,2 mm kun je dan overbrug-gen met onderlegkarton (of papier) van die dikte. Ook dat kan geleverd.Hieronder een voorbeeld van de tekening voor ‘hoogdrukdoek’ voor de fag-proef-pers, type ‘Standard ap 550’.

Voor tekst is het raadzamer om ‘casing’ (speciaal gekalibreerd leggerpapier) tegebruiken. Men heeft de vroegere producent daarvan in Duitsland hiertoe weerbenaderd én bereid gevonden deze op maat te leveren. Dit papier wordt slechts inéén dikte geleverd en uitsluitend in pakken van 100 stuks. Ze zijn vrij duur (voor defag Standard ap-550 kosten ze H 0,60, ex btw per stuk), maar bij zorgvuldiggebruik kun je daar lang mee vooruit. Het voordeel is dat ze exact op maat gesne-den zijn en dat de vouw voor het inklemmen er al in zit, zodat je niet steeds hoeft teprutsen bij de pers (haakse vouw maken e.d.). Ook hiervoor geldt dat je een teke-ning moet leveren. Voor proefpersen is die tekening natuurlijk precies hetzelfde alsde eventuele tekening voor het rubber doek.Er kan ook gekalibreerd onderlegkarton geleverd worden om onder het spanvel teplaatsen (legger op dikte maken). Het leveringsprogramma informeert over lever-bare formaten en dikten ervan (productgroep ‘Marks’). Het is belangrijk om bij toe-passing van spanvel en onderlegkarton een micrometer te gebruiken of de specialeleggerdiktemeter voor jouw pers die Tjitze voor je kan maken (kosten H 9,50 perstuk; bestellingen kun je bij mij indienen).

Leggers voor degelsVoor casing leggers van degels kun je ook terecht. De afmetingen van de spanvellenverschillen per type degel. Hieronder het voorbeeld voor een Victoria, type va 2.

looprichting

70 cm

vouwlijnop 2 cm

52 cm

37 c

m

11,5 cm

11,5 cm

14 cmgrijperzijdespanvel spanzijde

fag Standard ap-550, hoogdrukdoek 1,00 mm dik

Hoewel bij degels van minder belang, is het raadzaam ook hierbij de looprichtinggelijk te laten lopen met de spanrichting (dus op de degel van onder naar boven).Neem het spanvel langer dan nodig is (bijvoorbeeld 15 cm) om het goed te kunnenspannen en daarna vast te zetten met de klembeugel (bovenzijde spanvel)! Na hetvastzetten van de klem kun je het overtollige deel makkelijk wegknippen. Raad-pleeg voor samenstelling van de legger in relatie tot de drukvorm de vroegere vak-boeken (zie het Vademecum, Bijlage 7, ‘Lijst Vakboeken 20ste eeuw’).Wanneer je hoogdrukdoek of casing spanvellen bestelt, bewaart graphec de infor-matie van jouw tekening bij jouw naam, zodat je bij nabestellingen verzekerd bentvan juiste levering en je geen nieuwe tekening hoeft te maken. Nogmaals: casingspanvellen worden dus alleen in pakken van 100 vellen geleverd! Je zou samen meteen of meer collega’s met een zelfde pers zo’n verpakking kunnen kopen en vervol-gens pak en kosten met elkaar kunnen delen (zie voor de persen bij collega’s hetVademecum, Bijlage 2, ‘Margedrukkers en hun persen’ of raadpleeg de website vande stichting).

Originele hoogdrukinkt: ‘Excelsior Zwart’Tot mijn verrassing bleek me dat graphec nog ‘Excelsior Zwart’, een intens zwar-te, ouderwetse hoogdrukinkt, kan leveren. Ik heb onmiddellijk een blik besteld(slechts H 11,80, ex btw; artikelnr: 66.98blac4753) en toegepast. Het was even wen-nen: het vroor in die productieperiode en de lucht was erg droog. Door (uiterstspaarzaam) gekookte lijnolie toe te passen als het drukbeeld minder werd, bleef ikfraaie afdrukken houden op de fag.


looprichting

50 cm

vouwlijnop 2 cm

46 c

mbovenzijde degel(zijde klembeugel)

onderzijde degel(zijde spanstang)

Victoria degel va-2

Drogen is een verhaal apart. Excelsior is speciaal bestemd voor ongestreken papie-ren en ik drukte op het nogal gladde BioTop. Ondanks tussenschieten, bleek bijzware vormen (linoleumsneden) lichte overzetting bij het binden. Geadviseerdwerd om in voorkomend geval (droge lucht, glad papier) enige droging toe tevoegen óf een mespunt Quickson Universeel Black (vs 9000) door te mengen.Overigens kon ik de gebleken overzetting vrij eenvoudig met een gommetjeverwijderen.Excelsior is alleen als zwarte inkt leverbaar. Voor kleur wordt Rubberbase aangera-den, waarbij op gestreken (en gladde) papieren een weinig droogstof (‘droging B’)doorgemengd moet worden. Men levert alle Van Son inkten (dus ook Quickson-inkten, zowel in kg-bussen als in patronen voor de inktspuit; d.w.z. de kleurinkt-en), maar ook alle mogelijke inkttoevoegingen. De vertegenwoordiger kan jehierover informeren.

vca, oliën & vettenJe kunt vca (Bio-Solstar, 66.80solsbio35, 5 liter voor 31,90 ex btw) krijgen, maarook andere schoonmaakmiddelen, zoals de hoogkokende hbs-middelen en Klasse3-middelen (zie Nieuwsbrief 99: ‘Vuistregels voor het kiezen van ‘veilige’ schoon-maakmiddelen’).Daarnaast levert men industriële ontvetters (waaronder ook ‘eco-middelen’),veilige zepen en middelen voor de huidverzorging zoals ‘Dermotect’, een huid-beschermende, waterbestendige handcrème die werkt als ‘onzichtbare hand-schoen’ (beschermt tegen vuil, zuren en alkaliën).Verder kun je oliën en vetten krijgen, zoals machineolie (in literverpakking) voorhet dagelijks onderhoud van de pers (smeren), preserveervet, tandwielvet, zuur-vrije vaseline, etc. voor meer gericht onderhoud. Ook hierover kan de vertegen-woordiger je informeren.

Tot slotgraphec biedt ons een praktische ingang voor het verkrijgen van onderhouds-en verbruiksmiddelen, grafische materialen (loepen, meetlatten en andere druk-kerszaken) en adviseert over de toepassing ervan. Laat de liefde niet van één kantkomen:– laat de bestelbus zo min mogelijk rijden voor maar één verpakking (bijvoorbeeldéén blik inkt). Het kan wel als het nodig is, maar beperk dat zo veel mogelijk;– wacht daarom zo veel mogelijk met een bestelling tot je ook andere zaken nodighebt en/of combineer bestellingen met collega’s;– combineren is ook profijtelijk bij bestelling van hoeveelheden van duurderematerialen, waarbij je materiaal en kosten kunt delen met elkaar.

Na verloop van tijd wordt bekeken hoe het allemaal reilt en zeilt. Enerzijds ominzicht te krijgen in waar onze ‘markt’ doorsnee behoefte aan heeft, zodat zij waarnodig, hun dienstverlening nog verder op onze markt kunnen afstemmen. Ander-zijds om in voorkomend geval speciale acties en aanbiedingen te ontwikkelen.Op de website van de stichting zal een hyperlink naar graphec opgenomen wor-den. Mocht je nu al willen kijken, dan kun je terecht op: www.graphec.nl. Veelsucces en gemak gewenst!

Gerard Post van der Molen & Jan Molendijk

Staalband voor aanleglinten beschikbaarAl een paar jaar ben ik voor Chris op zoek naar ‘veerkrachtig natuurstaal’ van 10mm breed en 0,4 à 0,5 mm dik. Vele pogingen via de industrie en leveranciers lie-pen op teleurstellingen uit. Dit ‘natuurstaal’ werd vroeger gebruikt voor het makenvan aanleglinten voor (trap)degels en kan ook toegepast worden voor losse aanleg-gen (eigen ontwerp Chris) die je op de legger kunt bevestigen. Er zijn wel vele soor-ten staalband verkrijgbaar, maar die laten zich nauwelijks bewerken: het bandmoet eenvoudig gevijld, gezaagd, geboord en gevouwen kunnen worden.Eindelijk heeft Leitec Instruments te Leiden vervangend materiaal gevonden dathet oude band benaderd, zij het dat het iets breder is (12,7 mm). Er zijn onmidellijkdrie haspels besteld (de leverancier had er moeite mee en moest het zelfs uit hetbuitenland halen). Leitec zal een aantal stukken van 50 cm lengte van 12,7 mm naar10 mm terugfrezen, zodat Chris nu weer aanleglinten van die breedte kan maken.Een aantal margedrukkers wacht al lang op zo’n lint, maar er wordt nu dus aangewerkt. Mocht je behoefte hebben aan een aanleglint, dan kun je dat via mijbestellen.

GPvdM

Dringende oproep derde inventarisatieDe drie inventarisaties vormen de bron voor een database met de adres- en materië-le gegevens van margedrukkers. De database wordt gebruikt voor publicaties alshet ‘Vademecum’ en uitgaven als ‘Lood & Oud IJzer’. Verder als uitvoer van adres-etiketten etc.Arnold van Kessel heeft de administratieve bescheiden (ingezonden formulieren)en het databasebeheer (invoer, uitvoer, aanpassing) van het begin af aan uiterstzorgvuldig beheerd. Helaas is Arnold ziek geworden en kan hij dit werk de komen-de tijd niet uitvoeren. In goed overleg met hem heb ik voorlopig de administratieen database overgenomen. Zijn er contribuanten die willen helpen en/of Arnold’swerk op zich willen nemen? Hulp is dringend gewenst in het licht van de lopende


(derde) inventarisatie! Het gaat om zaken als het bedenken en uitvoeren van even-tuele aanpassingen van de database én het praktische beheer van de database:invoer, uitvoer én beheer van de gegevens. En verder wat je naar eigen inzichtbelangrijk vindt om te doen.Velen hebben de formulieren al teruggestuurd, maar sommigen hebben nog nietgereageerd. Dat kan nog: 31 maart as. wordt de inventarisatie definitief afgesloten.Margedrukkers die hun formulieren nog niet ingediend hebben, wordt dringendverzocht dit alsnog te doen en deze nu niet naar Arnold maar naar mij te sturen:G. Doustraat 4, 2311 xp Leiden.

GPvdM

Hoe ik aan een trapdegel kwam...Mijn vriend Hajo werkte jarenlang op een school voor beroepsonderwijs. De schoolkende ook een afdeling typografie. Daarvoor stonden in een paar lokalen letter-bokken met kasten, cilinderpersen, afwerkmachines en op de gang: een oude trap-degel.De offsetperiode brak ook voor deze school aan. De letterbokken en de drukpersenmoesten plaats maken voor enige offsetpersen. Een donkere kamer werd ingerichten de nieuwe periode in het drukkersvak kon beginnen.De oude trapdegel bleef moederziel alleen achter als een soort monument ter her-innering aan een voorbije periode.‘Heb jij interesse in een trapdegel?’ had Hajo al eens gevraagd. ‘Natuurlijk’ wasmijn antwoord. ‘Heb geduld, eens komt het zover dat hij gaat verhuizen.’ Watbleek? Een leraar bewaarde aan zijn beroepsperiode als boekdrukker herinnerin-gen aan een trapdegel. Hij keek er kennelijk iedere dag met enige weemoed naar alshij naar zijn lokaal ging. Van weghalen kon dus gewoon geen sprake zijn.Maar ook deze leraar ging in de vut. Het personeel van de school nam op degebruikelijke manier afscheid van hem.Hajo zag nu zijn kans schoon. Meteen naar de directeur van de school.‘Nu deze collega weg is, kan die oude trapdegel toch ook weg? Er komt vandaag ofmorgen nog eens een leerling met zijn handen tussen. Ik heb de oud ijzerprijsopgevraagd: een kwartje per kilo. Zo’n pers weegt hooguit 200 kilo, dus ik heb hemgevraagd de degel op te halen’. De directeur ging akkoord.De rest laat zich raden: De volgende zaterdag reed ik met een noodgang, alsofiemand nog van gedachten kon veranderen, naar Zutphen. Laadde met de hulp vanHajo de deels gedemonteerde pers in een aanhangwagentje en reed vol trots naarhuis. Dat was nog eens een meevaller: een trapdegel voor de oud ijzerprijs: vijftiggulden!

Kees Baart

‘Dikke knieën, grote neusgaten’Wederwaardigheden rond vervoer en revisie van een trapdegel

Er was eens een minister van economische zaken met een voorliefde voor het privatiseren vannutsvoorzieningen. Een van de publieke taken waar zij zich mee bemoeide betrof de energie-sector. Ze verscheen op tv en trachtte de kijkers ervan te overtuigen dat privatisering van destroomvoorziening ‘de consument alleen maar voordelen zou opleveren’. Ze beleed meer geloofdan beleid en onderbouwde haar zonnige perspectieven niet. Ik kreeg direct visioenen vanstroomstoringen zoals die in Amerika geregeld voorkomen (op dat moment bijvoorbeeld inCalifornië). Ik realiseerde me dat het zonder energie niet mogelijk zou zijn te drukken met deVictoria degel en de fag proefpers, maar had gelukkig een trapdegel staan. Alleen... die moestnog gereviseerd worden. Verontrust besloot ik daar onmiddellijk voorrang aan te geven. Dezebijdrage gaat in op wat je zoal mee kunt maken bij vervoer en revisie van zo’n oude pers en watdat allemaal kost.

Aanschaf & transportHij stond in een veel te klein schuurtje, verstopt achter kinderfietsen en allerleioude afgedankte zaken. De kinderen werden groter en het groeiende gezin hadmeer ruimte nodig volgens de eigenaar. Het was een oud-typograaf en met spijtverkocht hij zijn trapdegel, die nog uit de drukkerij stamde waar hij gewerkt had.Hij was ooit van plan geweest om in zijn vrije tijd te gaan margedrukken, maardagelijkse zorgen, het groeiende gezin en andere verplichtingen stonden dat in deweg. Nu moest die pers hoognodig plaats maken voor de ook groter wordende fiet-sen van de kinderen.Ik liet de pers ophalen door een transporteur die al heel wat machines voor me ver-voerd had. Hoopvol had ik uitgekeken naar dat transport, maar de sterren stondendie dag voor mij niet gunstig. Het was stralend weer, dat wel, maar bij aankomstwas de transporteur in geen velden of wegen te bekennen. De eigenaar en ik sleur-den met veel moeite de pers uit het schuurtje en plaatsten die op het tegelpad in deachtertuin.Volgens de eigenaar was het van daaruit met een pompwagen een fluitjevan een cent. Hij toonde me een pad achter de tuinen naar de weg toe en namafscheid: zijn werk riep hem. Daarna viel er een diepe stilte over het Brabantseland. Ik had intussen gebeld naar de transporteur en die had me verzekerd dat devrachtwagen onderweg was. Gelukkig had ik een boek bij me.Eindelijk was het zover. De chauffeur was alleen, dus dat beloofde zwaar werken teworden met z’n tweeën. Dat werd het ook, want het pad was wel droog, maar bleekniet echt stevig te zijn. Met veel gesjouw en geduw én gebruikmakend van enkeleijzeren rijplaten, kregen we de pers langzaam richting straat. Plotseling schoof de


pompwagen met de pers van een plaat enzakte verraderlijk schuin weg in het mul-le zand. Geschreeuw van schrik en diepgesteun begeleidden de inspanning omde zaak overeind te houden en weer inbeweging te krijgen. Ineens kwam boveneen heg een bezweet en verbaasd hoofdmet een geknoopte zakdoek erop tevoor-schijn. In plat Brabants schreeuwde dekop naar ‘Mien’ binnen dat er ‘sakkersnog an toe een degel in het pad’ stond.Met open mond bleef het hoofd ons ver-baasd aanstaren. ‘Hé joh, doe ook es wat’,riep de chauffeur de man toe. De mond klapte dicht en schielijk verdween hethoofd.Uiteindelijk lukte het ons om de pers op de laadklep te krijgen. Ik haalde opge-lucht adem, keek niet goed uit, viel op een dwaze manier en stootte mijn scheen-been tegen de rand van de laadklep. Tot mijn verbazing zag ik een gigantischezwelling, een soort groot ei, opkomen. Echt pijn deed het niet, maar het zag er nietuit. We vertrokken, het weer betrok, maar bleef gelukkig redelijk tot we in Leidenaankwamen. De plaatsing zou een kleinigheid zijn: naast het huis is een tegelpaden daarover zouden we de degel wel even de drukkerij in zweven. Degel op de laad-klep, laadklep naar beneden en hoe het kwam weet ik niet, maar ineens kreeg ik deinktbak, die kennelijk los lag, op m’n hoofd. Ik bloedde hevig. De dokter om dehoek kon het niet hechten en spoot met een of ander middel de wond dicht. Na dieeerste hulp reden we de trapdegel de drukkerij in. Daar bleef hij rustig staan, tot-dat onze minister op tv kwam.

DemontageDe pers was volgens het typisch 19e-eeuwse machineplaatje destijds geleverd doorde Lettergieterij Amsterdam. Hij was merkloos en zelfs de uitgebreide materialen-catalogus van Tetterode uit 1909: Machines en Gereedschappen, gaf geen uitsluitselover merk en type. Ook in andere catalogi en ‘boeken met persen’ kwam ik diedegel niet tegen. In ieder geval was wel duidelijk dat het hier een ‘verbeterdeBostonpers voor voetbeweging’ betrof (C. de Groen, Druktechniek, Hoorn, Edecea,1947).De pers zag er redelijk goed uit, maar bij werking zat er een vreemde schok in bijelke slag van het vliegwiel. Toch liep hij betrekkelijk licht en zelfs de veiligheid wasnog aanwezig, compleet met een fraai ijzeren netwerkje dat de handen van dedrukker beschermde. Zo’n veiligheid is geen luxe: niet voor niets had een bepaaldtype Amerikaanse degelpers uit 1851 de bijnaam van de ‘Alligator’ gekregen, zo

Degel, schommel & bok

vaak hapte dat beest de hand van de hem bedienende drukkers af. Van één persbeweerde een drukker in 1911 dat dit ene exemplaar zelfs van minstens vijftig druk-kers de handen geplet had!Mijn trapdegel miste een rem (ook een noodzakelijke veiligheidsvoorziening) endie schokbeweging moest eruit. Chris keek er naar en oordeelde dat de ‘curveschijf’niet goed was. De curveschijf zit aan de linkerkant op een as, die aan de rechterkantafgesloten is met een tandwiel. Door een aandrijfstang met kruk op dat tandwielwordt de trappende, verticale beweging omgezet in een draaiende beweging. Metdie as draait dan de curveschijf mee. In de curveschijf zit een groef waarin de nokvan een stang loopt die de beweging van inktbakrol en likrol regelt, terwijl tegelij-kertijd het eerder genoemde tandwiel de rollenwagen met opdraagrollen aandrijft.Die groef in de curveschijf was kennelijk onregelmatig uitgesleten en veroorzaaktede schokkende beweging. Om dat te kunnen repareren zou de pers gedemonteerdmoeten worden. Dat was ik allang van plan: ik wilde die pers gewoon perfect inorde hebben en alleen volledige demontage bood mogelijkheden om hem helemaalna te kijken en goed schoon te maken. We maakten een afspraak en kort daarna washet zover.

Opmerkelijk was de hoeveelheidonderdelen die vrij kwam. Er ble-ven maar stangen, assen en hen-dels tevoorschijn komen, terwijldie pers zo simpel oogde. Eigen-lijk was het een gewoon een soorttafeldegel op een onderstel. In de19e eeuw zijn de grotere trapde-gels uit één stuk, zoals de Dia-mant, Monopool en Meteoor, uitde tafeldegels ontwikkeld (de‘Gouden Jacobs’, zoals een oudetypograaf mij een keer vertelde).Het samenstel van bok en degel

én de afwezigheid van trekstangen (voor het ontwikkelen van grotere drukkracht)duidden er op dat het hier om een betrekkelijk vroeg type trapdegel ging.De pers zelf bestond uit grotere stukken dan ik dacht. Het perslichaam bleek nademontage een fors gietstuk te zijn, terwijl de degel zelf op een bijzonder zwareschommel gemonteerd was die wel op een pinguïn leek. Die schommel was me ingemonteerde toestand nog niet eens opgevallen. Ik was geneigd om alle onderde-len met bijbehorende bouten in volgorde te houden, maar kon Chris niet bijhou-


Schoon & heel

den: die gooide alles in bakken. ‘Ach joh, ze passen allemaal maar op één manier enhet wijst zich allemaal vanzelf en als er wat over blijft, dan past het vast wel ergensin’.

Schuren & vervenDe grote stukken reed ik op een dolly naar buiten om ze daar te gaan schuren enschoonmaken. Het was februari, maar redelijk mooi weer. Bij de ijzerhandel had ikalvast roterende en handstaalborstels gehaald. Die roterende borstels kun je in eenelektrische boor plaatsen en daarmee dus machinaal schuren. Ik begon met hetperslichaam en bekeek dat goed. Er zat meer vuil en roest op dan ik gezien had enbesloot maar het hele blok kaal te schuren. Het kostte me een volle dag voordat hetijzer helemaal blank was. De daarop volgende onderdelen behandelde ik toen maarop dezelfde manier. Dagenlang stond ik in het schuurstof en lawaai van de boor,die het overigens bij een van de laatste stangen begaf. Nou ja, die boor had al meerdan dertig jaar dienst gedaan en het was tijd voor een nieuwe. Alleen al het schurenkostte me uiteindelijk bijna twee weken, waarbij alle kleine stangen en onderdelenveel bewerkelijker bleken te zijn dan ik ingeschat had. Veel plezier had ik van de‘workmate’, waarin alle stangen en niet te grote onderdelen zich goed lieten klem-men. Behalve roterende staalborstels gebruikte ik voor blanke delen Scotch Britemet vca en voor geverfde delen handstaalborstels en plamuurmessen om mee tekrabben. Alle onderdelen maakte ik vóór het schuren vetvrij met wasbenzine,zodat de staalborstels zelf geen klonten vet en smeer zouden worden of door dewarmte vet en smeer als aanslag zouden inbranden in het ijzer. Tijdens het schurendroeg ik een veiligheidsbril, een stofmasker en afgedankte kleding. Die kledingkon ik na afloop overigens rechtop in de hoek zetten.Na het blank schuren is een directeverfbehandeling belangrijk, wantkaal gietijzer roest vlot. Alle onder-delen zette ik ’s avonds na het schu-ren meteen in de primer, een dikkemetaalverf die heel snel droogt. Eendag later bracht ik dan een laagmetaalgrondverf aan en nog laterweer de eerste laklaag (machine-zwart, halfmat). Met een tweedelaag machinezwart voltooide ik hetverven. Kortom: vier verflagen ach-ter elkaar. Dat vreet tijd en boven-dien valt het drogen niet mee,omdat je die pas geverfde grillige onderdelen niet zomaar neer kunt leggen. Veelstangen en hendels kon ik vrij ophangen door een schroevendraaier door een bout-

Drogen

gat te steken en de schacht van de schroevendraaier tussen twee letterkasten in eenbok te steken. Dagenlang hingen er steeds allerlei onderdelen aan schroevendraai-ers te drogen in de drukkerij.

RevisieIntussen voerden Tjitze enChris noodzakelijke repara-ties uit. We zochten in de Tet-terode-catalogus naarvoorbeelden en Tjitze inspi-reerde zich voor de rem op dedegeltypes Felicia en Rapid.Een meesterstukje haaldeTjitze uit met de curveschijf.Het lager daarin bleek eenvlakke kant te hebben, waar-door de ronding van de loop-groef in de schijf uitgevretenwas. Tjitze maakte van mes-sing een nieuw en iets groterlager en vijlde met de hand decurvegroef uit, exact op (de wat grotere) maat en precies in de juiste kromming.Door die ingreep zou de repeterende schok bij het lopen van de pers verdwijnen.Chris draaide op de Instrumentmakersschool in Leiden een ‘zonnetje’ op de inkt-plaat: vanuit het midden glinsteren concentrische cirkels, de slijpsporen, je nutegemoet. Dat deed hij ook met alle bouten: de vonken spatten er gewoon van af alser licht op valt. Verder ruimde hij talloze gaten, vijlde van alles pas en tapte waarnodig nieuwe schroefdraad. Ook vlakte hij de degel en het fundament. Dick Witte-veld kan goed overweg met houtbewerking en hij bood aan om de in-/uitlegtafel terestaureren. De originele eiken plank was nog wel meegeleverd, maar als wrak.Dick knapte de tafel prachtig op en vervaardigde zelfs het ontbrekende draaitafel-tje, daarbij materiaal gebruikend van een oud salontafeltje. De rollen liet ik tijdensde rollenactie meelopen bij akb Longs en bij Leitec Instruments mocht ik zelf hetwiel van de inktbak en de hendel van de druksteller in de draaibank van roest enaanslag ontdoen en helemaal glimmend draaien.Eindelijk kon de montage beginnen. Het bleek behoorlijk tijdrovend te zijn omalles pas te maken. Na de montage bleef er gelukkig niets over, zodat we niet opzoek hoefden om iets ‘in te passen’. Oliegaten werden met rood gemarkeerd en


De gereviseerde curveschijf. Het oude en (grotere) nieuwelager liggen naast elkaar in de bijgevijlde groef

beschadigingen in de lak die bij de montage ontstaan waren, verfde ik bij. Daarnamoest de degel gesteld worden. Een legger was snel gemaakt en een vorm die hethele raam vulde, plaatste ik in de pers. Chris stelde de degel en de rollen. Ten slottebleek het drukken van die grote vorm moeiteloos te gaan. De pers loopt licht enmakkelijk en maakt daarbij aangename mechanische klikgeluiden.Chris stond erbij te glunderen en met een grote grijns voorspelde hij me op z’nAmsterdams ‘dikke knieën en grote neusgaten’. Het was de oude kreet uit drukke-rijen waarmee trapdegelaars minachtend getypeerd werden.

Inspanning, tijd, geld...Met de aanschaf van een pers ben je er nog lang niet. Het kost heel wat inspanning,tijd en geld om van zo’n oude pers een goed en veilig werkende drukpers te maken.Meestal mankeert de pers van alles en ontbreken er zaken. Een vaste prijs is er niet:in veel gevallen kun je een pers gratis afhalen, in andere gevallen moet je dokken.Dat geldt ook bij trapdegels, maar wat is een reële prijs? Sommige verkopers heb-ben daar nogal wonderlijke ideeën over. Het idee bestaat dat trapdegels schaarszijn. Tot op zekere hoogte is dat ook zo: het duurde vele jaren voor ik tegen dezemachine opliep. Aan de andere kant komen er tegenwoordig uit allerlei hoeken engaten weer degels tevoorschijn en zijn er soms geeneens belangstellenden te vin-den. Toen ik nog zocht, kwam ik wel eens een oude en gebrekkige pers tegen waar-voor een paar duizend gulden gevraagd werd. Dat leek mij niet reëel en ik liet zestaan. Deze pers oogde goed en de eigenaar wilde er 1500 gulden (H 675) voor heb-ben. Voor een goede trapdegel leek me dat aanvaardbaar. Pas bij de demontage ble-ken gebreken en achteraf lijkt me dat de prijs aan de hoge kant geweest is. Hettransport kostte me destijds, eigen reiskosten meegerekend, een 300 gulden(H 135), zodat de pers me tót de revisie al ruim H 800 gekost had.Aan verf, onderhouds- en schoonmaakmiddelen was ik ongeveer H 250 kwijt, aande vervaardiging van onderdelen, draaien freeswerk, bijkomende zaken en repa-raties H 375 en voor het opnieuw bekleden van de rollen H 300, zodat de revisie mijop H 925 uitkwam. Uiteindelijk heeft deze pers me dus ruim H 1725 gekost. Dat iseen behoorlijk bedrag, maar daarmee heb ik wel nu een perfecte pers ter beschik-king gekregen, die eigenlijk ‘zo goed als nieuw is’. De kosten voor de revisie rekenik voor een deel door in de kostprijs van volgende uitgaven, in de hoop op den duurenigszins uit de kosten te komen.Naast geld, heeft de revisie me natuurlijk ook heel wat tijd gekost. De trapdegelwas pas in het najaar klaar: het leven ging tijdens de revisie nu eenmaal gewoondoor en ook andere zaken vroegen aandacht. Zo hebben Chris, Tjitze en ik in dietijd een keer als technisch netwerk een ‘studiereis’ gemaakt naar Museum PlantinMoretus in Antwerpen. We genoten van de uitgestalde eeuwen druktechniek entypografische zaken en verwerkten de indrukken daarna in een klein en gezelligrestaurant.

Aan schuren en verven was ik (bij elkaaropgeteld) een volle maand kwijt, waarbij ikook vele avonden door moest werken.Natuurlijk hoefde dat schuren allemaalniet zo grondig, het gaat er in eersteinstantie om dat een pers schoon en veiligis én goed werkt. Dat kan natuurlijk net zogoed zónder kaal schuren en vier keer ver-ven. Daarmee had ik zelfs H 250 en veel tijdkunnen uitsparen, maar het plezier van hetwerken met een volledig herstelde, schoneen glimmende pers, is mij die inspanningmeer dan waard. Chris was met de demon-tage één dag en met de montage twee volledagen bezig. Het stellen daarna vergde ookeen dag. Daarnaast hebben Tjitze en Chrisbovendien enkele dagen besteed aan hetrepareren en maken van onderdelen.

Tot slotDe revisie van zo’n pers is wel in een paar maanden haalbaar, maar het blijft eenhele zware klus. Natuurlijk zijn de vereiste tijd en kosten afhankelijk van de matewaarin je de pers demonteert, schuurt en verft. Mocht je dat er voor over hebben,dan kan de Werkgroep Techniek & Informatie je met alle plezier en waar nodig,adviseren!

We zijn nu ruim een jaar verder en de stroomstoringen zijn inmiddels niet van de lucht. Maarmijn pers is klaar en blijft ook in dergelijke omstandigheden operationeel. De minister is geenminister meer, maar wat doet ze dan? Volgens de media was ze na haar aftreden in afwachtingvan ‘iets leuks’ en zie, dat kwam nog langs ook. Naar ik begrepen heb, bemoeit ze zich nu met deherinrichting van de publieke omroep. Ik ga op zoek naar een koffergrammofoon!

NaschriftNa inlevering van dit verhaal bij de redactie, werd bekend dat er voor de ex-minister ‘alweer ietsleuks langsgekomen is’: ze is interim burgemeester geworden. Zou ze daar ook al verstand vanhebben? Ter geruststelling: volgens het ‘Vademecum’ zijn er geen margedrukkers in die woon-plaats.

Gerard Post van der Molen


Chris in actie

Als de schellen vallen...

’t Leven is lijden, maar drukken is een lust.Dat hoorde ik eind zestiger jaren van Emile Puettmann, toen ik hem toevallig leer-de kennen. Persoonlijk dan; zijn werk kende ik al langer. Er volgden vele, vele lusti-ge uren in zijn inspirerende kelder-atelier en bij talrijke andere gelegenheden.Emile liet me meteen zetten en drukken op de kleine trapdegel die ik het leukstvond. Daar, in de Rotterdamse diepte, ging een wereld voor me open.Wat later verwierf ik een (veel te) klein proefpersje en wat kasten met (afgereden)letter. Maar ik kon thuis drukken, en maakte kleine boekjes, grapjes, berichten, e.d.In 1981 schonk het lot me een aandoenlijke, kleine TipTop trapdegel, een beetjegroenig van viezigheid: een soort harde plant. Oergeluk, zomaar in de huiskamer.Ik heb er veel mee gedrukt, en vooral mee gewerkt voor enkele projecten. (Prima tipvan Emile: ‘Altijd aan meedoen, Jan. Een heel goede uitdaging’). En je kon jemeteen vergapen aan het stimulerende werk van al die andere marge-goden.Een uitdaging, ja. Want er waren altijd wel weer die problemen, waar ik me eigen-lijk niet goed in verdiepen kon: zo druk, en zo. De lust tot/van het drukken ver-ging dan wel niet, maar de resultaten bleven soms te wisselvallig: kennelijk niet dejuiste inkt of het juiste papier gekozen – of de juiste combinatie daarvan; en altijdtegen die deadlines aan, dus geen tijd om alternatieven uit te proberen. En dansoms ook nog het gezanik van de zo overgevoelige buren (tot ze 15 jaar geledenbesloten om nooit meer iets tegen ons te zeggen. Dat zijn de echte volhouders,maar dit in de marge). Je begint tenslotte sommige tekortkomingen te accepteren:de pers en ik kunnen het nu eenmaal niet beter; al hebben we wel veel lol.Vorige week belde Chris Schults: ‘Wanneer zal ik eens bij je komen?’O, jee, kan de aap niet gewoon in de mouw blijven? Via Gerard en Kees (u kent ze)had ik Chris al eens ontmoet, en gemompeld over het resultaat van mijn geploeter.Zo van: ik ben dan wel blij dat het weer gedrukt staat, maar ik moet het echt heb-ben van het idee; de uitwerking is vaak niet helemaal naar m’n zin. Eigenlijk dusgewoon een smoes naar de eerder genoemde goden.Chris kwam gisteren met grote verhalen en grotere inzichten.Tja, die rollen. Die zijn rot. En je kan beter een rol minder gebruiken: scheelt je nogeen hoop geld ook.En die klossen zijn te hoog. En het toestellen kan veel gemakkelijker. En voor zet-naalden heb ik een mooi alternatief. En drukrubber. En dit een beetje kantelen. Endie schroeven moet je gewoon verplaatsen. En geen gecoat (maar o, zo mooi) papiermeer gebruiken zonder de juiste inkt. En... En ik kom terug om straks de nieuwerollen voor je te stellen.Het druk-verleden bestaat. Leuk en waardevol geweest. De toekomst wordtgewoon, zoals het hoort: schoondrukwerk. Nou ja, nu de drukker nog...

Jan Rijsterborgh (d’eendracht pers)

Trapdegels en degelautomaten bij Tetterode

Van 1905 tot 1934 gaf Lettergieterij ‘Amsterdam’ voorheen N. Tetterode het tijd-schrift Typografische Mededelingen uit. Deze reclameuitgave werd in eigen huisgeproduceerd, en was vooral bestemd voor de promotie van door Tetterode gevoer-de producten: met name natuurlijk letter, maar ook machines en gereedschappen,zetterijmeubilair etc. De uitvoering was luxe, met heel veel zetvoorbeelden, ver-schillende papiersoorten en minstens één steunkleur. Voor de praktijk van demeeste klanten van Tetterode was Typografische mededelingen dan ook waarschijnlijkeen belangrijke bron van informatie en inspiratie.Typografische mededelingen is ook een interessante bron van gegevens over het aanbodaan degelpersen dat door Tetterode in die jaren gevoerd werd. Ik heb de verschenenjaargangen doorgenomen en geïnventariseerd wat er precies aangeboden werd inde advertenties. Die gegevens (aangevuld met informatie uit Tetterode’s Prijscourantvan machines en gereedschappen voor de grafische vakken uit 1912) vormen de basis voorhet hierna volgende overzicht.Overigens werd Typografische mededelingen vanaf 1939 voortgezet als Grafische medede-lingen. Het tijdschrift verscheen tot in de jaren zestig.

Het overgrote deel van de aangeboden degels is van het Boston-type. Ook Gally- enGordon-persen werden verkocht, maar vermoedelijk in minder grote aantallen.Het gaat om circa 14 verschillende persen. In alfabetische volgorde: Brillant, Cito,Diamant, Falcon, Gordon, Illustra, Heidelberger, Kroon, Master Speed, Matador,Meteoor, Perfect, Rapid, Simson, Speciaal.De meeste persen zijn afkomstig uit Duitsland, uit de Hogenforst fabriek. In Typo-grafische Mededelingen wordt echter maar spaarzaam informatie gegeven over de her-komst van de persen. Op de afbeeldingen is de naam van de fabrikant steevastvervangen door de initialen ‘la’. Ik kon dan ook niet altijd achterhalen wie de fabri-kant van een pers was. Als DidM-contribuanten in het bezit van een hier genoemdedegel me er meer informatie over kunnen verschaffen, graag!Aardig zijn ook de prijzen van degels toentertijd. Een paar voorbeelden uit de Prijs-courant van 1912: het kleinste type Matador (de lichtste trapdegel die Tetterode toenvoerde) kostte 215 gulden, het grootste 500 gulden; de Gordon kostte 475 tot 800gulden; de gally-degel Brillant 965 tot 1390 gulden.

Het onderstaande overzicht van de door Tetterode geleverde degels is chronolo-gisch. Achter de naam van de pers staat tussen haakjes de naam van de fabrikant(voor zover te achterhalen), en de periode waarin met de pers geadverteerd werd.


(Een aantal persen werd natuurlijk ook al voor 1905 aangeboden.) Daarna volgengegevens over het type pers, de beschikbare drukformaten (binnenraams), het inkt-werk en soms nog wat nadere bijzonderheden.

Diamant (Hogenforst, 1905–1912)Bostenpers met trekarmenType 1 – 23,5 · 33 cmType 2 – 26 · 37 cmType 3 – 30 · 42 cmType 4 – 36 · 49 cmInktwerk met schijf. Type 1 had twee letterrollen, type 2, 3 en 4 hadden er drie.In 1908 verandert de uitvoering. De Diamant B (later F) heeft een degel uit één stuk,met centrale drukverstelling. Ook is het onderstel veel zwaarder. De inktplaatkrijgt een ander model, alle types hebben nudrie letterrollen. De drukformaten blijvenonveranderd.

Brillant (Hogenforst, 1905–1912)GallypersType 2 – 30 · 43 cmType 3 – 37,5 · 49,5 cmType 4 – 40 · 59 cmCilinderinktwerk met twee distributiecilin-ders, vier letterrollen en een rollenafsteller.De grootste maat kon ook in een extra zwareuitvoering geleverd worden, met twee vlieg-wielen en een verwarmd fundament (voorreliefdruk).

Falcon (Waite & Saville, 1905–1919)Half-automatische Gordonpers, met naar keuze een tafel- of cilinderinktwerk. Hettafelinktwerk had drie letterrollen, het cilinderinktwerk had er vier.Type I – 23,5 · 34,5 cmType II – 26,5 · 40 cmType III – 30,5 · 46 cmType IV – 35,5 · 51 cmType V – 30,5 · 46 cm (cilinderinktwerk)Type VI – 35,5 · 51 (cilinderinktwerk)De inleg gebeurde met de hand en was half-automatisch, de uitleg automatisch.Het maximum aantal druks was 2500 per uur.Naast de gewone Falcon kon ook de Express Falcon geleverd worden, drukformaat

19,5 · 27,5 cm, met een eenvoudig inlegapparaat speciaal voor enveloppen en eenmaximumsnelheid van 4500 druks per uur.In 1915 wordt de constructie veranderd. Alle formaten krijgen een automatischinlegapparaat.

Rapid (Hogenforst, 1905–1912)Bostonpers, drukformaat 18,5 · 27 cmTafelinktwerk met drie letterrollen, geen aparte likrol. De degel kan niet van drukworden gesteld.Vanaf 1912 kan de Rapid geleverd worden met een automatisch uitlegapparaat.

Matador (?, 1906–1916)BostonpersType 1 – 30 · 42 cmType 2 – 25 · 36 cmType 3 – 22 · 32 cmType 4 – 16 · 24 cm (vanaf 1909)Tafelinktwerk met drie letterrollen. De degel kan niet van druk worden gesteld.In 1912 worden voor de Matador model B als drukformaten resp. 33 · 46,5 cm, 25,5 ·36,5 cm, 22,5 · 32,5 cm, 17,5 · 25,5 cm gegeven. In 1916 wordt als formaat voor type 1echter 30 · 46 cm genoemd; misschien een vergissing?

Kroon-Diamant (Hogenforst, 1908–?)Bostonpers met trekarmenType 1 – 24 · 34 cmType 2 – 26 · 37 cmType 3 – 30 · 42 cmCilinderinktwerk met drie letterrollen en rollenafsteller.De pers wordt gepresenteerd als een nieuwe uitvoeringvan de gewone Diamant, maar is een heel andere pers. DeDiamant en Diamant F blijven dan ook leverbaar.

Gordon (Chandler & Price, 1908–1927)GordonpersType 1 – 20 · 30 cmType 2 – 25,5 · 38 cmType 3 – 30 · 45 cmTafelinktwerk met schijf in twee delen en drie letterrollen.


In 1916 wordt de constructie veranderd. Het onderstel wordt zwaarder, en de perswordt iets lager. Type drie krijgt een extra letterrol. Als extra konden ruiters (extraverwrijfrolletjes) op de inktrollen geplaatst worden. In 1919 komt er een inlegappa-raat voor de types 2 en 3.In 1923 wordt de Super-Gordon geïntroduceerd, een extra zware uitvoering meteen drukformaat van 30 · 45 cm. In 1926 wordt een model met een drukformaat van37 · 56 cm aangeboden.

Perfect (Heidsieck/Hogenforst?, 1912–1916)Bostonpers met trekarmenType 1 – 17 · 25,5 cmType 2 – 22,5 · 32,5 cmType 3 – 25,5 · 36,5 cmType 4 – 33 · 46,5 cmTafelinktwerk met drie letterrollen, rollenafsteller als extra.Er kon gekozen worden tussen een degel met stelschroeven en een massieve, cen-traal verstelbare degel.

Simson (Hogenforst?, 1912)Gallydegel, drukformaat 32 · 44 cmCilinderinktwerk met drie letterollen en rollenafsteller.

Speciaal (?, 1913–1917)Gallypers, drukformaat 32 · 42 cmCilinderinktwerk met drie letterollen en rollenafsteller.

Illustra (Heidsieck?, 1925–1927)GallypersType 1 – 25,5 · 36,5 cmType 2 – 31 · 42 cmType 3 – 36,5 · 48 cmType 4 – 41 · 55 cmCilinderinktwerk; type 1 en 2 hadden één distributiecilinder met drie letterollen,type 3 en 4 hadden twee distributiecilinders en vier letterrollen. Een rollenafstellerwas standaard.

Cito (?, 1925)Bostonpers, drukformaat 16,5 · 23,5 cmCilinderinktwerk met twee letterrollen.

Meteoor (Heidsieck?, 1926)Bostonpers met trekarmen, drukformaat 25,5 · 36,5 cm)Cilinderinktwerk met drie letterrollen.

Master Speed (Brandtjeb & Kluge, 1927–1928)Degelautomaat volgens het gordonprincipe, drukformaat 30 · 42 cmCombinatie van cilinder- en tafelinktwerk, automatische in- en uitleg.De Master Speed werd slechts twee jaar aangeboden. In 1928 begon Tetterode metde verkoop van de Heidelberger.

Heidelberger (Heidelberg, 1928–)Degelautomaat volgens het bostonprincipe (met kniehevel), drukformaat 25 · 34cm.Cilinderinktwerk met twee letterrollen, automatische in- en uitleg.In 1932 werd de grote Heidelberger geïntroduceerd, met een drukformaat van 34 ·46 cm en drie letterrollen.Vanaf 1934 worden twee modellen gevoerd: de Super Heidelberger met een druk-formaat van 26 · 36 cm, maximumsnelheid 4500 druks per uur, en de grote Heidel-berger van 34 · 46 cm met een maximumsnelheid van 3000 druks per uur.De Heidelberger werd praktisch onveranderd tot het voorjaar van 1985 geleverd.

Sander Pinkse

Onverantwoordelijk!Bij de vernieuwingsscholen, zoals Montessori, Dalton en Jenaplan, nemen de Frei-netscholen de laatste plaats in. In heel Nederland zijn er maar een tiental. Ze heb-ben als ondertitel scholen met de drukpers gekregen, omdat de drukpersbelangrijk was bij het leren lezen en de verdere taalontwikkeling. Kinderen wor-den aangemoedigd hun dagelijkse ervaringen op papier te zetten, hun meningover een onderwerp te geven. De klas bepaalt welke tekst een zekere meerwaardeheeft. Die tekst werd gedrukt, maar wordt nu uiteraard geprint.Ik heb jarenlang leiding gegeven aan de school met de drukpers in Hoofddorp. Inalle klassen stonden eenvoudige cilinderpersjes. Iedere klas beschikte ook over eenof meer kasten met letters en eenvoudige zethaakjes. In mijn klas stond ook eenheuse trapdegel. Daarover gaat dit stuk.Een keer per jaar bezocht de rijksinspecteur de school. Een uiterst conservatieveman, die onderwijsvernieuwing sowieso uiterst onverantwoord bezig zijn met


A B C D Egels F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z

kinderen vond. De naam Freinet sprak hij dan ook bij voorkeur uit als of hij ietsheel vies op zijn bord kreeg voorgeschoteld.Juist op een dag dat twee leerlingen van een jaar of tien met de degelpers aan hetdrukken waren, kwam hij binnen. Dit had hij nog niet eerder gezien Bij zijn laatstebezoek had hij zijn afschuw al uitgesproken over emailleren met een grote openvlam en het snijden in karton met scherpe stanleymessen, nu brieste hij al voor datik zijn jas had aangenomen.Onverantwoordelijk, noemde hij vanuit de gang de bezigheden van de twee druk-kers. Ik besloot zijn verder tirade niet af te wachten en nam hem mee naar de plekdes onheils. De kinderen hadden van mij duidelijke instructies gekregen wat zewel en voor al niet moesten doen met de degel. Ik vroeg de twee kinderen mijninstructies maar eens aan deze meneer voor te leggen.Welnu, sprak plechtig de oudste die voor aan de pers stond: Ik mag dit pedaal bijmijn voeten niet gebruiken.Als ik een vel papier heb ingelegd moet ik mijn handenop mijn rug doen. De tweede aan de zijkant van de pers vervolgde haastig: Ik magpas aan dit wiel draaien als hij zijn handen op zijn rug heeft, want als hij met zijnhanden tussen de degel komt liggen ze er af. Waarop de eerste de slotzin ferm konuitspreken; Als ik dan kijk, waar mijn handen liggen, kom ik er met mijn kop tus-sen en dan ligt ook mijn kop eraf!Hierop had de inspecteur kennelijk niet gerekend. Hij besloot daarop de aanvalmaar op andere zaken te richten. De degelpers heeft nog jaren zijn trouwe dienstenbewezen.

Kees Baart

Vraag en aanbodGevraagd

Ik zoek een hevelpers om linoleumsnedes af te drukken. Liefst groot. Wie heeft ereen of weet er een te koop?Titi Zaadnoordijk, Voetpad 69, 8483 jr Scherpenzeel (Friesland), tel. 0561–481223,e-mail halloAtiti.nl

Dingler gevraagdTe koop gevraagd: dubbele kniehevelhandpers ‘Dingler’, gebouwd in Zweibruc-ken. Of ruilen voor enkele kniehevelhandpers ‘Krause’ of kleine stopcylinderpers‘Ingle’, ca. 1850, eventueel met bijbetaling door ons.Drukkerijmusuem Leiden, C.L. Schenk, 06–51342929


Nobel & Bodoni aangebodenDoor herinrichting van mijn letterbestand, heb ik een uitgebreid assortimentNobel (romein, smalle, vette, halfvette) en Bodoni (romein, cursief, vet) op Fransehoogte!, overcompleet. Het betreft 65 letterkasten met (vrijwel) nieuw lettermate-riaal (handletter) en daarnaast nog vele pakjes Nobel (splinternieuw). Ruil tegenandere materialen en/of overname in overleg.Inlichtingen: Gerard Post van der Molen, G. Doustraat 4, 2311 xp Leiden,tel. 072–5130081.

Diverse letter aangebodenImprimatuur corps 36 + kast, Bodoni rom. corps 16 los, Erasmus mediaeval rom.corps 9 los, Nobel rom. corps 8 en 9 los (n.b. los = niet in kast, of ruilen met kast).Gevraagd ter ruiling: Futura, Helvetica en Clarendon.Drukwerk Cursief/Jaap Hoffmann, Eucalyptushof 13, 3053 ps Rotterdam,tel. 010–461 34 26, e-mail cursiefAluna.nl

KerstnummersTe koop aangeboden: 15 Kerstnummers Grafisch Nederland. Het betreft de jaren1978, 1979, 1981, 1983 t/m 1986 en 1988 t/m 1995. Alle nummers in perfecte staat(als nieuw). Inlichtingen: Sietse Sietsma, Raaigras 5, 2851 zt Haastrecht,tel. 0182–502 475.

Nieuwe letter verkrijgbaarIs uw tekst te lang ? Of uw kast te leeg ?De Enkidu-pers biedt aan uw kasten te vullen met fonkelnieuwe Monotype-gego-ten letter. De kast ingedeeld en gevuld naar uw persoonlijke wens en behoefte.Beschikbare fonts op dit moment o.a.: Baskerville, Garamond, Bembo, Times NewRoman, Cochin, Romulus, Lutetia en Old English.Dat alles is mogelijk op:– Franse hoogte 6 tot 12 punten– Hollandse hoogte 6 tot 14 punten

Vanwege de eindige voorraad monotype lood, waarover ik beschik, gaarne inleve-ring van ongeveer gelijk gewicht schoon oud letterlood. Dat wil zeggen: ontdaanvan koperen spaties, aluminium wit en zinken cliche’s. Voor 10 euro de kilo wordtde letter bij u thuis afgeleverd.

Voor inlichtingen: John Cornelisse, Enkidu-Press, letterpress & typefounding,Vaartstraat 23, 4553 an Philippine (Zeeuws Vlaanderen), tel. 0115–491184,e-mail enkiduAzeelandnet.nl

Gratis af te halen8 hele kasten Gill Sans normal corpsgrootte: vanaf 6 tot 24 pnt; 6 halve kastenKabel (Cable) normal corpsgrootte: divers + zethaak, kooimateriaal, wit en diverslijnmateriaal. Tel. 023–5295149

TrapdegelDe heer C. Rijke heeft een trapdegel in de aanbieding, tegen ieder aannemelijk bod.Voor informatie Tissenstraat 3, 6039 ez Stramproy, tel. 0495–561462.

ZeefdrukinstallatieDe heer Th. van Rijn heeft een complete zeefdrukinstallatie te koop voor H 200,d.w.z. inkt, lichtbak, rakels, zijde, films, spanraam, tafel (50-70), grote en kleineramen, stofzuiger. Voor inlichtingen 070–3686178, theowilAwandoo.nl.

Nóg een trapdegelBij het ter perse gaan bleek nog een Matador trapdegel (in onderdelen) aangebodente worden. Nadere informatie via Gerard Post van der Molen, tel. 072–5130081.

ColofonDeze nieuwsbrief is een uitgave van de Stichting Drukwerk in de Marge.Voorzitter: Jan Keijser, Leidse Slootweg 4, 2481 kh Woubrugge, gjkeijserAcs.comSecretaris: Jan Molendijk, Bronforel 2, 2318 md Leiden, DidMAjmolendijk.comPenningmeester: Frans den Breejen, Korte Vleerstraat 8, 2513 vm Den Haag,email fransAden breejen.nlNieuwe leden/adreswijzigingen graag doorgeven aan de penningmeester.

Nieuwsbrieven verschijnen 4 maal per jaar, halverwege de maanden maart, juni,september en december. Kopij voor de nieuwsbrief dient uiterlijk de eerste van debetreffende maand binnen te zijn.Bijdragen liefst per email naar nieuwsbriefAboekproductie.nl, of per post naarNieuwsbrief Stichting Drukwerk in de Marge, Herengracht 51, 1015 bc Amsterdam(op flop of op papier getypt, zo niet in elk geval duidelijk geschreven).Redactie: Alex Barbaix, Lothar Miklei, Sander Pinkse

issn 1382-1962

nieuwsbrief Drukwerk in de Marge nummer 104, maart 2003 40

Nieuwsbrief 104

Documents

Transcript of Nieuwsbrief 104