Zutphense Archeologische Publicaties 123

Davy Kastelein & Michel Groothedde

De Bunker van Morgan

Een archeologisch onderzoek naar een bunker bij Huis ‘t Velde te Warnsveld

2

3

Inhoud

1 Projectgegevens 5

2 Inleiding 72.1 Aanleiding 72.2 Ligging 72.3 Doel 92.4 Vraagstelling 9

3 Historie 113.1 Patrick Morgan 113.2 De gebeurtenissen rond Huis ’t Velde en de ‘put’ 123.3 Informatie uit Canadese correspondentie 14

4 Veldwerk 194.1 Methode 194.2 Resultaten veldonderzoek 194.3 Type 224.4 Archiefgegevens 234.5 Vondstmateriaal 25

5 Conclusie 275.1 Het eerbetoon 275.2 Dankwoord 295.3 Summary 30

6 Literatuur en bronnen 31Projectmedewerkers veldwerk 33Afbeeldingsverantwoording 33

Colofon 33

Zutphense Archeologische Publicaties 35

4

5

1 Projectgegevens

Gemeente: ZutphenPlaats: WarnsveldToponiem: Huis ‘t VeldeCode: WBU2017Coördinaten: 213643/462122Onderzoeksmeldingsnummer: 4571408100.Periode van uitvoering: 26 en 27 april 2017Opdrachtgever: Gemeente ZutphenUitvoerder: Team Archeologie, Gemeente Zutphen.Projectleiding: Davy Kastelein MAAantal werkputten: 1Aantal uitgegeven spoornummers: n.v.t.Aantal uitgegeven vondstnummers: 1Documentatie bevindt zich in het Regionaal Archief Zutphen, Spiegelstraat 13-17, 7201 KA ZutphenVondstmateriaal bevindt zich in het gemeentelijk depot voor bodemvond-sten, Dieserstraat 11, 7201 NA Zutphen

ligging bunkergemeente Zutphen

Afb.1. De ligging van de onderzochte bunker binnen de gemeente Zutphen.

6

7

2 Inleiding

2.1 AanleidingIn 2015 kwam er een melding binnen bij Team Archeologie van de gemeente Zutphen dat er mogelijk een bunker lag nabij de brug bij Huis ’t Velde. Vrij-willigers van terreineigenaar Stichting Het Geldersch Landschap waren op een kleine betonnen constructie gestuit. Naar aanleiding van dit bericht zijn medewerkers van het Team Archeologie ter plaatse poolshoogte gaan nemen. Inderdaad leek sprake te zijn van een bunker. Aan het maaiveld was een kleine ronde ingang zichtbaar met daarop een geleiderail. Het geheel was afgedekt met een houten plaat. Naar later zou blijken was de terreinbeheerder wel op de hoogte van het bouwsel maar hij verkeerde in de veronderstelling dat het ging om een of andere oude put. Veiligheidshalve had hij deze afgedekt en weg-gewerkt onder graszoden. Na verwijdering van het deksel bleek dat er zich aan de achterzijde van de ingangsbuis nog een kleine ruimte moest bevinden. Om-dat de bunker echter vol met zand lag en op dat moment de tijd ontbrak om de bunker uit te graven is deze weer afgedekt. Het op de vondst van de bunker vol-gende krantenbericht leverde een aan-tal interessante reacties op. Allereerst ontvingen we een verslag van de ge-beurtenissen rondom Huis ‘t Velde kort na de bevrijding begin april 1945. Daar-in werd ook het verhaal verteld van een gesneuvelde Canadese militair die bij de Bevrijding in de bunker gevonden bleek te zijn. Het bleek te gaan om Corpo-ral Patrick Joseph Bryan Morgan. Niet veel later kwamen we zelfs in contact met de familie van deze man die meer dan 70 jaar na dato de herinnering aan hem nog steeds levend heeft gehouden. Zij hebben dit onderzoek dan ook met veel belangstelling gevolgd. Uiteindelijk zouden deze contacten er toe leiden dat de bunker niet alleen onderzocht zou worden maar dat er in de Zutphense wijk Leesten een straat naar corporal Mor-gan vernoemd zou worden. Daarnaast is met medewerking van Stichting Het Geldersch Landschap, de terreineigenaar, een informatiebord geplaatst bij de bunker.

2.2 LiggingDe bunker is gelegen aan de oostzijde van toegangsweg naar Huis ‘t Velde, ten noordoosten van de dorpskern van Warnsveld. Het bouwwerk ligt vlak voor de houten brug die de eigenlijke toegang tot het terrein van Huis ‘t Velde vormt en was zo goed bruikbaar voor de verdediging van de toegang tot het huis. Tegenwoordig zit in het pand de Politieacademie gevestigd. Doordat het object de laatste jaren was afgedekt met een muliplex plaat en vervolgens bedekt was

Afb. 2. Patrick Joseph Bryan Morgan.

8

met zoden was deze volkomen onzichtbaar. Het bouwwerk ligt vlak voor een grote rodondendron zodat het object makkelijk te camoufleren was. De struik moet er ook tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben gestaan. Op een foto van Huis ‘t Velde van kort voor de oorlog is de struik prominent te zien. Nu het onderzoek is afgerond ligt de bunker weer in het zicht en bovendien is er een een informatiebord geplaatst.Het onderzoek past bij eerdere onderzoeken door de archeologische dienst van de gemeente Zutphen naar overblijfelen van de Tweede Wereldoorlog.1

Tot slot is dit onderzoek de opmaat om ook de overige relicten uit de Tweede Wereldoorlog in de directe omgeving van Warnsveld in kaart te brengen, te beschrijven en te beschermen.

1 zie ondermeer: Kastelein & Kok, 2014; Kastelein, Groothedde & Kok, 2014.

Rodondenderdon

Gracht

Huis 't Velde

Brug

Toegangsw

eg

Afb. 4. Huis ‘t Velde in 1937. Net rechts van de weg is de grote struik zichtbaar waarvoor de bunker lag.

Afb. 3 De ligging van de bunker (in rood) ten opzichte van Huis ‘t Velde.

9

2.3 DoelIn tegenstelling tot wat gebruikelijk is bij archeologische opgravingen is vooraf-gaand aan het onderzoek geen van Programma van Eisen (PvE) opgesteld. Bin-nen reguliere opgravingen is dit een verplichting. Het onderzoek viel in juridisch opzicht echter niet onder deze categorie. Het ging immers om een onderzoek aan een bestaand gebouw tot op het vloerniveau. Daarnaast maakte het karak-ter van het onderzoek (het leegscheppen van de bunker en het verzamelen van eventueel vondstmateriaal) dat een uitgebreid PvE overbodig was. De onder-zoeksdoelen waren het zoveel mogelijk te weten komen over de bunkercon-structie en het uit verhalen en documenten herleiden van de gebeurtenissen die voorafgegaan zijn aan de ontdekking van het lichaam van Morgan. Tot slot gaf het uitgraven van de bunker inzicht in de staat ervan, en de eventueel te nemen maatregelen voor herstel en conservering.

2.4 VraagstellingDe vraagstellingen voor het onderzoek waren slechts in algemene zin geformu-leerd en ze zijn door de aard en thematiek van het onderzoek niet zuiver arche-ologisch van aard. Historisch onderzoek en ‘oral history’ maakten volwaardig deel uit van het onderzoek.

- Om welk type bunker gaat het?

- Hoe is de bunker gebouwd?

- Waarvoor is de bunker gebruikt

- Wanneer en door wie is ze vervaardigd?

- Wat heeft zich afgespeeld rond de bunker voorafgaand aan de vondst van het lichaam van Morgan?

10

11

3 Historie

Vanaf de succesvolle invasie in Normandië was het duidelijk geworden dat er door de Duitse bezetter aanvullende maatregelen genomen moesten worden om de Geallieerde opmars te stuiten. Een van die maatregelen was het inrich-ten van een defensieve IJsselstelling, waarbij de Duitsers er vanuit gingen dat de Geallieerden vanuit het zuiden en westen zouden komen. De verovering van Antwerpen en operatie Market Garden wezen daar ook op. Alle bijbehorende defensiewerken (tankgrachten, geschutstellingen, loopgraven, bunkers) lagen derhalve aan de oostzijde van de IJssel. Vrij snel zou blijken dat dit een mis-vatting zou zijn. De Amerikanen veroverden op 8 maart 1945, eigenlijk bij toeval, een van de weinige intacte bruggen over de Rijn bij Remagen. Door een gebrekkig wegennet in het achterland vorderde de opmars in eerste instantie slechts langzaam. Een grootschalige aanval onder Brits bevel in de nacht van 23 op 24 maart tussen Wesel en Kleef bleek het kantelpunt voor de bevrijding van Noord en Oost Nederland. Kort daarop sloeg een Canadese hoofdmacht naar het noordoosten om Nederland vanuit het oosten te bevrijden. Daar was de Duitse defensie niet op berekend en de Canadese opmars door de Achterhoek ging eind maart 1945 dan ook vlot. In de eerste aprildagen van 1945 naderde het oorlogsfront snel richting Zutphen. Op 2 april volgden al de eerste scher-mutselingen op enige kilometers van de stad. Tot de Canadese eenheden die in de omgeving van Zutphen streden behoorde het Essex Scottish Regiment.

3.1 Patrick MorganCorporal Patrick Bryan Joseph Morgan (*1923 Hamilton Ontario Canada) maakte deel uit van het Canadese infanterieregiment Essex Scottish. Zijn ser-vice number was C/122186. In eerste instantie werd hij opgeleid tot chauffeur maar uiteindelijk is hij overgeplaatst naar de infanterie. Zijn regiment trok via Normandië (5 juli 1944) eind maart 1945 naar Oost Nederland. Begin april stond het regiment in de omgeving van Zutphen waar ze vooral actief waren bij de bevrijding van Almen, Warken en Warnsveld. Het regiment was samen met

Afb 5. Kaart met de Geallieerde opmars in Oost Nederland in 1945.

12

het Regiment van de Highlanders (bevrijding van Leesten en Zutphen-Zuid) en het Regiment de la Chaudière (bevrijding van Eefde, Zutphen-Noord en cen-trum) verantwoordelijk voor de bevrijding van Zutphen. Uiteindelijk zouden ze helemaal oprukken naar Groningen.

Morgan werd op 3 april ten westen van Almen aan het Twentekanaal bij een gevecht gevangen genomen door de Duitsers. Soldaat Ernest Henry Gerrie van hetzelfde regiment zou daar op 4 april zijn gesneuveld. Overigens kregen de Canadezen rond Almen, Laren en Leesten voor het eerst te maken met fanatieke Duitse tegenstand. Alhoewel Patrick Morgan krijgsgevangen was gemaakt op 3 april is hij 5 april dood aangetroffen in de Duitse bunker bij Huis ’t Velde bij Warnsveld. Wat in de tijd tussen 3 en 5 april is gebeurd is niet bekend. In eerste instantie is Morgan begraven op de begraafplaats in Warnsveld, een jaar later is zijn lichaam bijgezet op de Canadese erebegraafplaats in Holten. Hier rust ook het stoffelijk overschot van soldaat Gerrie.2

3.2 De gebeurtenissen rond Huis ’t Velde en de ‘put’Gegevens over de vondst van het lichaam van Morgan in de bunker komen uit een interview in 2000 door Henk Mulder uit Warnsveld met ooggetuigen. Het gesprek vond plaats op verzoek van mevr. A. Berkel-Heuvink naar aanleiding van een vraag van Henk Dijkman uit Canada over de gevechtshandelingen in april l945 rond Huis ’t Velde, met name om meer gegevens rond Cpl P.B. Mor-gan van de Essex Scottish, wiens lichaam in ‘een put’ bij ’t Velde werd aanget-roffen. De familie Heuvink woonde in 1945 op het terrein van ’t Velde, aan de achterkant van het grote huis. Vader Heuvink was daar hovenier. Dochter An-nie, in 1919 op het huis ’t Velde geboren, was in september l944 met haar man, werkzaam bij de politie, het westen van het land ontvlucht en tijdelijk bij haar ouders ingetrokken op ’t Velde. De andere kinderen waren nog thuis. De dames

2 Ernest Henry Gerrie ligt in graf 02-E-07, Patrick Joseph Bryan Morgan in graf 01-H-02.

Afb 6 & 7. De stukken betreffende de rustplaats van Morgan in Warnsveld en het bericht omtrent zijn herbegraving in Holten.

13

herinneren zich dat er hard is gevochten rond ’t Velde en het Jachthuis. Er zaten veel Duitsers op en rond ’t Velde en het terrein zat vol loopgraven. Dit wordt bevestigd door de luchtfoto’s en de Military Defence Overprint ‘Zutphen’.

Omdat ze op zoek waren naar hun broer is de fam. Heuvink eind maart terecht gekomen bij de fam. de Graaf aan de Lochemseweg, het eerste huis rechts, na de afslag naar Vorden. Daar hebben zij midden in de gevechtshandelingen gezeten. Aan beide kanten van het (dubbele) huis stond een tank van de Canadezen. Ze hebben o.a. gezien hoe een tank uit richting Lochem kwam, die pardoes de berm in draaide omdat hij werd beschoten. Op donderdag 5 april tussen 11.00 en 11.30 uur zijn ze weer teruggegaan naar ’t Velde, daarbij zagen ze overal

Afb. 8 & 9 Boven de Defence Overprint van 25 maart met in de rode corkel de bunker. Onder een uitsnede van een luchtfoto van de RAF van de omgeving van Huis ’t Velde en Huize de Voorst. De foto is gemaakt op 15 maart 1945. De bunker is vanuit de lucht in elk geval nog zichtbaar.Op het eiland links van het huis is bovendien een groot aantal geschutsopstellingen met bijbeho-rend loopgravensysteem te zien.

14

dode Duitse soldaten liggen. Ze maakten daarbij gebruik van een nu niet meer be-staand paadje, dat loopt vanaf het Jachthuis naar ’t Velde. Rechts van dit paadje, vlak voor de daar nu nog aanwezig rododendrons was ‘een put’ en daarin lag een Canadese militair. Ze hebben hem duidelijk zien liggen maar nadien er niet meer aan gedacht en ook niet gemerkt hoe en of hij daar uit is gehaald. Het betrof ‘een betonnen put met een ring waarop een deksel hoorde met een gat erin’. Desgevraagd is nu niet meer bekend waar-voor die put toen diende. De dames wisten te vertellen dat er veel Duitsers op en rond ’t Velde waren, maar men kon er zich geen bijzonderheden over herinneren. Of het b.v. ‘hoge omes’ waren of bijzondere uniformen zoals Duitse politie.Bij hun terugkomst op 5 april stonden de Canadezen op ’t Velde, terwijl er nog Duits-ers op het eiland naast het huis waren. De Graaf heeft toen de Canadezen bij ’t Jach-thuis gewaarschuwd en die zijn de Duitsers met een tankwagen gaan halen. Ook bij het huis van de fam. de Graaf zijn veel Duitsers opgehaald.

3.3 Informatie uit Canadese cor-respondentieIn 2004 berichtte een nichtje van Patrick Morgan, Veronica O’Brian en haar man Terry, aan Reinald Tieben uit Warnsveld: “... We had been trying for 4 months to find out from the Canadian government where he had been killed but the war records only said killed in action in Holland and first buried in “Warsveld” not Warnsveld. When we found a place called Warnsveld so close to Zutphen that was having battles on April 4 and 5 1945

we thought that might be where he was killed and Warnsveld had been spelled wrong on the documents we had received. I e-mailed Zutphen city hall but nev-er received an answer. I should have gone to a firefighter first. The pictures you sent are great. To see his name on a memorial there answered all our questions about where he had been killed and made us very proud. No one in the Morgan family had any idea that his name had been honoured. He had 15 brothers and sisters (5 of the brothers fought in the war) so if he was still alive he would have about 50 nieces and nephews and I thank you for all of them……’’

Afb.10. Het krantenbericht uit de Ha-milton Post waarin wordt gemeld dat dorpsgenoot Patrick Morgan niet langer vermist is, maar blijkt te zijn gesneuveld.

15

Kort erop volgende meer informatie van de familie in Canada:‘’Dear Mr. DykmanI would like to thank you for your interest in our investigation into our search for info about my Uncle who was killed in Holland during the second world war. It’s amazing to hear from you because, the thing that sparked my interest was the article I read in the Hamilton Spectator in May of this year. I knew only that my Uncle was killed in Holland in April of 1945. My father never really spoke too much of the war, he was in the navy, along with 3 of his other broth-ers, he only had 1 brother who joined the army -- that was Patrick. In the article you mentioned that the streets being named after Canadian Soldiers who were all killed on April 4th and 5th. I immediately called my sister and asked her if she knew the exact date of our uncles death, I only knew it was April of 1945. My sister knew that he was killed on April 4, the monument in Warnsveld with his name on it says April 5th, 1945, but the documentation we rec’d from the Canadian Government all says April 4, as well as his gravestone in Holten. The documentation we recieved from Ottawa only says that he was killed in action in Holland - no specific place, and also that he was initially buried in “WARS-VELD” , through our own digging we were able to establish this must mean “Warnsveld”, which we found to be very close to Zutphen when we looked in the atlas, and also very close to Holten, which we always knew, is where he is buried. My husband is a firefighter in Hamilton and while we were “digging” for info he decided to email Zutphen City Hall to find out the names of the new streets, just in case one was being named after my Uncle, even though we still weren’t sure where he was killed, he didn’t receive any answer, so he just emailed a fire station in Zutphen and lo and behold we got all kinds of answers from Reinald Tieben, which is just wonderful, he has given us so much info and pictures, we are very grateful. My father’s family is very large (although he doesn’t know -my Uncle Pat would have about 50 nieces and nephews) and none of us knew that his name was on a monument. It really is a wonderful feel-ing to know that he was not forgotten. I know that if my Father were still here (and all of his brothers) they would be very proud. Through our investigation we were so amazed to be in touch with wonderful people from Holland and it has come full circle - right back here to Ontario!!- to the writer of the article that started it all. I thank you again, I did try to call you today, but you weren’t home and I did not leave a message, I will try again.My husband has been able to obtain a copy of the War Diaries for the R.H.L.I. for the month of April 1945, which might interest you, as they were in Zutphen during that time. We would love to travel to Holland for the 60th Liberation ceremonies, and we are working on it, but with 3 daughters (one in University) it may not be possible at this time --but we are really going to try. My Uncle gave his life and never had a family of his own, I really think we owe it to him! I will try to call you again, and we would love to have you come by and see all the info that we have!Veronica O’Brien’’

Wim Dykman in een mail op 13 maart 2017:‘’Het plan was inderdaad om de Essex Scottish op 3 april het kanaal over te sturen om de twee regimenten daar te steunen. Maar het snel gebouwde vlot

16

van de Canadezen werd op die middag aan diggelen geschoten en de oversteek werd te gevaarlijk vanwege de vijandelijke artillerie. Dus hebben de Essex Scot-tish tot 4 april moeten wachten. Braakman schrijft helaas heel weinig over de zware verliezen van het Royal regiment of Canada, dat in de avond van 2 april zonder veel moeite het Twentekanaal overstak maar op 3 april bij Rozenhof en de Boschhoek een tegenaanval met twee Duitse tanks te verduren kreeg en 13 doden had ‘s morgens op 4 april.’’

Wim Dykman in een mail op 14 maart 2017:‘’Dag Michel, …. Het is makkelijker om de Canadese troepenbewegingen te volgen als je weet welke regimenten behoorden tot welke divisies en waar die doorgetrokken zijn. Het hele leger trok van zuid naar noord.4de divisie: Dinxperlo, Aalten, Varsseveld, Ruurlo, Lochem en over het Twente-kanaal bij Delden op 2 april. De divisie volgde Britse verkenners. De infanterie van de Britten trok meer oostelijk door de Achterhoek en heeft wel Hengelo (Ov.) bevrijd. De 4de Canadese divisie trok door Twente Duitsland in. Heeft nog wel Coevorden bevrijd.2de divisie: Terborg, Doetinchem, Hengelo (G), (Hackfort), Vorden, Almen, kanaal over op 2 april, Laren, Holten, Ommen, Hoogeveen, Assen, Groningen. Essex Scottish zat in deze divisie. Dus Warken op 2 april, Almen ook, kanaal over op 4 april. 3de divisie: Emmerik, ‘s Heerenberg, Zeddam, Wehl, Keppel, Hummelo, Toldi-jk, Baak, Hackfort, Vierakker, Leesten, Warnsveld, Zutphen. Regimenten bij de strijd om Zutphen: Highland Light Infantry, S D & G Highlanders, North Nova Scotia Highlanders, North Shore (New Brunswick) regiment en Regiment de la Chaudiere. De divisie trok verder via de Almense kanaal-baileybruggen naar Eefde, Gorssel, Deventer, Bathmen (Essex Scottish zijn daar hoogst waarschijn-lijk niet geweest), Raalte, Zwolle, Meppel, Steenwijk, Heerenveen, Leeuwar-den. Eind april via Groningen, Winschoten naar Duitsland. Bij Emmen op 5 mei. 5de divisie: volgde de derde tot Gorssel waar men de IJssel overstak op 12 april, Apeldoorn, Barneveld.1ste divisie: volgde een Britse divisie onder Canadees bevel die op 12 april de IJssel overstak bij Westervoort. Arnhem, Otterlo, Harderwijk. Eind april Delfzijl. De Achterhoek is de enige streek waar alle Canadese divisies in de Tweede Wereldoorlog doorgetrokken zijn in hun opmars.”

17

Afb 11. De Canadese opmars richting Zutphen.

18

19

4 Veldwerk

4.1 MethodeDe gevolgde werkwijze qua veldwerk was tamelijk eenvoudig. In eerste instantie is er voor gekozen om de bunker eenvoudigweg uit te graven en te zoeken naar eventueel vondstmateriaal. Begonnen is met het leeghalen van de bunker vanuit de ingang. Daarnaast is de bunker aan de bovenzijde blootgelegd om de afmet-ingen vast te kunnen stellen. In tweede instantie is de bunker aan de achterzi-jde eveneens vrijgelegd om vanaf hier materiaal af te kunnen voeren omdat de werk-ruimte binnen de versterking zeer gering was. Tevens is een profiel van de op de bunker aansluitende loopgraaf gedocumenteerd. Alle uit de bunker en loopgraaf afkomstige grond is onderzocht op de aanwezigheid van vondstmate-riaal. Extra aandacht is besteed aan de metaaldetectie om niets te missen. De bunker is digitaal ingemeten met een GPS-rover zodat de X-,Y- en Z-waarden zijn vastgelegd. Daarnaast zijn detailtekeningen en foto’s vervaardigd.Tot slot zijn door Leo van Midden 3D-reconstructies van het object gemaakt.

4.2 Resultaten veldonderzoekTijdens het onderzoek bleek al snel dat de bunker bestond uit een drietal af-zonderlijke betonnen delen. Een staande betonnen buis met een hoogte van 150 cm en een buitendiameter van 140 cm was geheel ingegraven. De wanddikte van de buis bedroeg 13 cm zodat de binnendiameter dus op 114 cm uitkwam. Op de buis bevond zich een afgeschuinde dikke betonnen ring, diameter 157 cm en een opening met een diameter van 80 cm met daarop een geleiderails, ei-genlijk een rondgebogen gietijzeren T-profiel dat gebruikt kon worden voor het plaatsen van bijvoorbeeld een machinegeweer of een kleine mortier. Om naar buiten te kunnen kijken werd gebruik gemaakt van een houten opstapje. Hoe-wel daar niets van is teruggevonden, staat het gebruik hiervan wel in de bronnen beschreven.3 De betonnen ring reikte tot net aan het maaiveld zodat deze vanaf de weg niet zichtbaar zal zijn geweest. De hoogte van de ring bedroeg 45 cm. Op de zijkant zat een rechthoekig hijsoog bevestigd. Mogelijk is er sprake van een tweede oog aan de tegenoverliggende zijde maar niet de gehele bunker is vrijgelegd. Aan de oostzijde van de staande buis bevond zich een liggende buis

3 Bildheft neuzeitlicher Stellungbau.

Afb. 12 & 13. De opgravings- en onderzoekswerkzaamheden in volle gang. Alle onderdelen zijn ingemeten. Uiteindelijk is er een 3D-reconstructie vervaardigd.

20

met een lengte van 150 cm. De diameter en de buisdikte waren gelijk aan de staande buis. Deze was middels een kleine opening van 75 cm hoog vanuit de staande buis bereikbaar. De liggende buis was afgedekt met een pakket grond van ongeveer 60 centimeter dik en kon als schuilplaats functioneren. Erg veel ruimte was er overigens niet. De op het oosten gerichte achteruitgang van de buis sloot aan op een loopgraaf die verder naar het oosten wegliep. Net als aan de betonnen ring zat ook aan de liggende buis een hijsoog bevestigd.

staande buisliggende buis

betonnen ring

meter

10

Afb. 14. Een 3D-weergave van de bunkeronderdelen.

Afb. 15. Digitale reconstructie van de bunker.

21

De vloer en de onderzijde van de wand waren afgewerkt met een laag bitumen om het geheel aan de onderzijde waterdicht te maken. Waarschijnlijk heeft er-onder een houten vloer gezeten, hiervan zijn echter geen resten teruggevonden. Zonder vloer zou het bitumen echter al heel snel stuk getrapt worden, zeker met zolen met spijkers zoals deze gebruikt werden onder Duitse legerlaarzen.

Afb 16. De bovenopening van de bunker met de geleiderails.

Afb. 17. Detailopname van de geleiderails.

Afb. 18 De planken van de bekisting zijn nog goed te zien.

Afb. 19. een restant van het bitumen waarmee de onderzijde van de bunker was afgedicht.

Afb.20. Hoe klein de bunker eigenlijk is wordt goed duidelijk op deze foto.

22

4.3 TypeDe onderzochte bunker is een ‘Koch’-bunker. Vanaf de herfst van 1944 werden deze bunkers op grote schaal toegepast in de westelijke verdediging van het Derde Rijk. De Westwall, de di-recte verdediging van het westen van Duitsland, werd enorm uit-gebreid.4 Ook in ons land werden versterkingen aangelegd. De om-geving van Zutphen kwam in de IJssellinie te liggen. Verreweg het overgrote deel is echter allang gesloopt. Er waren meerdere uit-voeringen van de Kochbunker. Zo staan er bij het Museum Arnhem (Utrechtseweg 87 te Arnhem) in de tuin nog twee waarnemings-bunkers die voorzien zijn van een betonnen deksel met alleen een kijkspleet.5 Kenmerkend voor Kochbunkers is in ieder geval het gebruik van de betonnen buizen. Ook allerhande geschakelde sys-temen met behulp van meerdere buizen kwamen voor. Vaak war-en ze opgenomen in stelsels van loopgraven.

Het Warnsveldse exemplaar had, zoals reeds vermeld, een opening bovenin met een geleiderail en diende als versterkte geschutspost. Standaard (volgens voorschrift) zijn de buizen van Kochbunkers 160 cm hoog en kennen ze een wand- en bodemdikte van 10 cm.6 Daarmee valt dus gelijk op dat het Warns-veldse exemplaar afwijkt van de bouwvoorschriften. Niet alleen zijn de buizen 10 cm korter en wat dikker qua wand, maar ook ontbreekt de betonnen bo-dem. Kochbunkers bestonden uit gestandariseerde prefab elementen die snel en goedkoop te maken waren. Ze konden op basis van de specificaties door vrijwel iedere aannemer gemaakt worden. Het vervaardigen gebeurde door een simpele houten bekisting vol te storten met beton, soms op locatie. Ook aan de buizen van de Warnsveldse bunker is goed te zien hoe gebruik is gemaakt van een bekisting. De sporen van de bekistingsplanken zijn goed zichtbaar. Sporen van gevechtshandelingen waren niet af te lezen aan het beton.Waar de typenaam ‘Kochbunker’ vandaan komt is niet helemaal zeker. Het kan een verwijzing zijn naar het Duitse woord Kochtopf oftewel kookpot maar meer gangbaar is de

4 Mac Nab, 2014; m.n. 5 Reinders, 2016.6 Bettinger, & Düren,1990, 223.

Afb. 22 De aanleg van een Kochbunker met loopgraaf.

1

2

3

Afb 21. Schematische weergave van de Duitse verde-digingslinies in Oost Nederland. 1. De IJsselstellung, 2. Löwestellung, 3. Westfalenstellung.

23

gedachte dat het bunkertype is genoemd naar de Gauleiter van Oost Pruisen, Erich Koch.Van de loopgraaf die zichtbaar was in het profiel valt op te merken dat deze tenminste 90 cm breed was en 140 cm diep. De Duitse voorschiften geven aan dat de verbindings-loopgraven tussen 180 cm en 200 cm be-horen te zijn. Deze diepte kan echter bereikt zijn door de uitgeworpen aarde naast de loopgraaf op te werpen. Na het dichten van de loopgraaf aan het einde van de oorlog is daar dan niets meer van terug te zien. Op de foto van het profiel is te zien dat de loopgraaf door reeds geroerde grond heengaat. Dit is te verklaren doordat er voor het plaatsen van de bunkerdelen in eerste instantie een groot gat is gegraven dat vervolgens is dichtgeworpen waarna de loopgraaf is aangelegd. Vóór de bunker en de loopgraaf zal wellicht nog prikkeldraad hebben gelegen. Resten hiervan zijn in elk geval aangetroffen op de bodem van de bunker en van de loopgraaf. Het toepassen van prikkeldraad voor defen-sieve stellingen is overigens ook vastgelegd in de Duitse voorschriften.

4.4 ArchiefgegevensArchiefonderzoek in het Regionaal Archief Zutphen leverde helaas slechts beperkt informatie op. Zo bleek het niet mogelijk een exacte bouwperiode voor de bunker te vinden. In het archief is wel enige administratie van Organisa-tion Todt behouden gebleven. Deze organisatie, onderdeel van de NSDAP, was verantwoordelijk voor de bouwwerkzaamheden die in opdracht van de Duitse Wehrmacht werden verricht. Hiervoor werden vaak jongens en mannen van de lokale bevolking gedwongen tewerkgesteld, al werd ook zeker gebruik gemaakt van de betaalde diensten van ondermeer aannemers. Bovendien werd bijvoor-beeld gebruik gemaakt van lokaal transport waarvoor ook betaald werd. Van ondermeer dit transport en van de hoeveelheid mensen die per locatie tewerk zijn gesteld is een aantal lijsten bewaard gebleven. Wat opvalt is dat er op 21 januari 1945 in elk geval 52 man tewerk zijn gesteld ten behoeve van de bouw van stellingen bij Huis’t Velde.7 Op de luchtfoto van 15 maart is te zien hoe-veel er gegraven is. Op een eerdere luchtfoto uit november ‘44 was hiervan nog niets te zien.8 Niet alleen is gewerkt op de locatie van de bunker, ook het grote eiland naast het huis is enorm versterkt met loopgraven. Bovendien zijn er zware geschutsopstellingen op te zien. In het archief is terug te vinden dat tussen 21 februari en 2 maart 1945 twaalf wagens met zand zijn afgeleverd met

7 NL-ZuRAZ, Organisation Todt Warnsveld, 3008, inv.nr. 15.25_24_4003_november1944

Afb. 22. Zo diende volgens de voor-schriften een Duitse verbindingsloop-graaf aangelegd te worden.

Afb. 23. Het profiel van de loopgraaf. De loopgraaf bevindt zich links.

24

paard-en-wagens.9 Dit hoeft niet te betekenen dat dit zand persé is gebruikt voor de bouw van de onderzochte bunker. In de nabijheid van ‘t Velde zijn nog diverse andere, veel grotere bunkers terug te vinden die in elk geval op locatie moeten zijn gebouwd. Maar er is een aanwijzing dat het wel om dit type bun-kerstelling gaat. Het overzicht van de transporten tussen 2 maart en 23 maart vermeldt heel specifiek dat zand wordt vervoerd naar de Of(f)enrohrstellung.10 Of(f)enrohrstellung verwijst ongetwijfeld naar de Kochbunker die op het ter-rein van ‘t Velde lag. Oorspronkelijk stonden Kochbunkers ook wel bekend als K-Rohrenstand vanwege de constructiewijze met buizen. Mogelijk lag er een tweede op de plek waar tegenwoordig een Shell-tankstation staat. De Defence Overprint laat op deze plek een versterking zien, maar wel met vraagteken.

9 NL-ZuRAZ, Organisation Todt Warnsveld, 3008, inv.nr. 14.10 NL-ZuRAZ, Organisation Todt Warnsveld, 3008, inv.nr. 14.

Afb. 24.Een van de rittenoverzichten verricht namens Todt met een verwijzing naar de Ofenrohr-stellung.

Afb 25. In operationele vorm kan de bunker uitge-rust zijn geweest met een machinegeweer.

25

4.5 VondstmateriaalDe bunker moet na de oorlog geleegd zijn. Er zijn weliswaar twee patroonhul-zen van het kaliber 3.03 gevonden (Lee Enfield) en een onafgevuurde Duitse 9 mm parabellum-pistoolpatroon maar deze vondsten komen uit de latere zand-opvulling van de bunker. De terreinbeheerder gaf aan dat er in het verleden ook wel tuinafval in is gedumpt. Ongetwijfeld zullen de patronen wel in de buurt van de bunker zijn afgevuurd. Zoals reeds vermeld, lag op de bodem van de bunker prikkeldraad. Voor het overige is niets in de directe nabijheid van de bunker aangetroffen dat in verband met de oorlogshandelingen kan worden gebracht.

26

27

5 Conclusie

De vondst in 2015 van de ‘put van Morgan’, een bunker waarin op 5 april 1945 het levenloze lichaam van corporal Patrick Morgan werd aangetroffen, vormde de aanleiding voor een nadere documentatie van de bunker. Hoewel het onder-zoek geen definitief licht heeft kunnen werpen op de tragische gebeurtenissen rond de 5e april 1945 is het onderzoek zeker een succes geweest. Niet alleen heeft het onderzoek veel informatie opgeleverd over de bunker als militair ob-ject, maar het heeft vooral geleid tot hernieuwe aandacht rondom de strijd die geleverd is door onze bevrijders. De opgegraven bunker bleek een zogenaamde Koch-bunker. Hoewel er tijdens de laatste twaalf maanden van de oorlog hon-derden gebouwd zijn, is slechts een beperkt aantal bewaard gebleven. Het ex-emplaar in Warnsveld is tussen eind januari en medio maart 1945 gebouwd en week qua afmetingen af van de standaard maatvoering. Onzeker is of de bunkeronderdelen ter plaatse zijn gestort, al wijst het ontbreken van de bodem hier niet op. Voor de bouw werden lokale aannemers en tewerkgestelde mannen ingezet. De bunker maakte deel uit van een defensief netwerk van stellingen en loopgraven rond Huis ‘t Velde, dat een belangrijk (hoofd?)kwartier was van de bezetters. Dit systeem maakte weer deel uit van de IJssellinie. Of de bunker zelf tijdens gevechtshandelingen is gebruikt, is in het kader van het onderzoek niet eenduidig vast komen te staan.Wel is in de direcete omgeving geschoten. In de bunker was in elk geval was geen schade zichtbaar in de vorm van kogelgaten of schade van (hand)granaten. Uit het onderzoek in Canada en de ooggetuigenverslagen viel dus niet op te maken wat er met corporal Partick Morgan is gebeurd na zijn gevangenneming op 3 april. In elk geval namen de Duitsers hem mee richting Warnsveld-Zut-phen, terwijl zijn regimentsgenoten van de Essex Scottish noordwaarts trokken. Het kan zijn dat hij bij de Almense gevechten al dodelijk gewond was geraakt en in Warnsveld daaraan is bezweken. Het kan ook zijn dat hij een vluchtpoging ondernam tijdens de gevechten bij ’t Velde in de hoop zich bij zijn landgenoten te voegen. Tot slot is niet uitgesloten dat de Duitsers (vaak zeer jonge en on-ervaren SS-soldaten) hem, in paniek over hun eigen lot met de snel naderende vijand, hebben geëxecuteerd op hun terugtocht richting Zutphen. Krijgsgevan-genen waren in die situatie natuurlijk een last.De zeldzaamheid van de bunker, gecombineerd met het tragische verhaal van Patrick Morgan, maakt het object bijzonder genoeg om over te gaan tot een bescherming als gemeentelijk monument. Daarnaast is er een informatiebord bijgeplaatst met het verhaal van de bunker en van Patrick Morgan.

5.1 Het eerbetoonMet de vondst van de Kochbunker in 2015 werd al snel duidelijk dat hiermee de ‘put’ van mevrouw Berkel-Heuvink gevonden was, en dus ook de plaats waar Patrick Morgan op 5 april 1945 was gevonden. De locatie bij de rododendrons -die er nog altijd staan- maakte deze identificatie zeker. Op de Military Defence Overprint staat de bunker ook aangeduid. Het bericht van de vondst van de bunker bereikte via Reinald Tieben uit Warnsveld ook de familie O’Brian-Mor-gan in Canada. Het was hun wens om de plek te bezoeken en zo ontstond in het

28

voorjaar van 2017 het plan om de bunker nader te archeologisch te onderzoeken in de weken voor Bevrijdingsdag en om de familie uit te nodigen om ter plaat-ste een informatiebord te onthullen. In samenwerking met de terreineigenaar Geldersch Landschap en Kasteelen werd een informatiebord gemaakt over de bunker en het verhaal van Patrick Morgan. Op een indrukwekkende, besloten bijeenkomst in Huis ’t Velde en bij de bunker werd Patrick Morgan herdacht in het bijzijn van een grote afvaardiging van de Morgan-familie uit Canada.

De familie had al in 2004 een poging ondernomen om in de wijk Leesten Oost (Looërenk) een straat naar hem vernoemd te krijgen. In die wijk werden im-mers ook gesneuvelde Canadese soldaten van het regiment van de Highlanders met een straatnaam vereerd. Maar deze militairen waren daadwerkelijk ter plek-ke gesneuveld op de voormalige Looërenk. Wel kreeg Morgan een vermelding op een WOII-gedenkteken bij het Groot Graffel (GG-Net) aan de Kerkhofweg. Maar daarop staat foutief vermeld dat hij in ‘Warnsveld Zuid’ is gesneuveld. In 2016 ontstond er door een gewijzigde opzet van het plan ‘Berghegelaan’ be-hoefte aan een nieuwe straatnaam. Parallel aan de Berghegelaan kwam er een straat bij, waaraan een nieuwe verkaveling was ontworpen. De straatnaamcom-missie stelde voor om Patrick Morgan alsnog te eren met een straatnaam: de Morganlaan. In het voorjaar van 2017 werd na archeologisch onderzoek het straatcunet aangelegd en aansluitend op de ceremonie bij Huis ’t Velde onthulde nicht Veronica O’Brian-Morgan samen met burgemeester Annemieke Vermeu-len het straatnaambord. Dit deel van de ceremonie was openbaar en feestelijk, compleet met een bag pipe band. Patrick Morgan kreeg die dag de eer die hem toekwam.

Afb. 26, 27 en 28. De familie o’Brian-Mor-gan was aanwezig bij de onthulling van het informatiebord bij de bunker. Achternicht Shawn gaf een speech in Huis ‘t Velde en nicht Veronica onthulde het informatiebord.

29

5.2 DankwoordOnze dank gaat uit naar de gemeentelijke collega’s van Team RED, P3 en Werken, en speciale dank ook aan collega Vera dos Santos, die de 5e mei tot een organisatorisch succes maakte, onze vrijwilligers en Stichting Het Geldersch Landschap en Kasteelen (Ciska van der Genugten, André Abbink). Een bijzonder woord van dank verdienen Henk Mulder, Reinald Tieben en Wim Dykman voor de vele verhalen en gegevens waarmee zij ons een beeld hebben gegeven van de gebeurtenissen rondom de bevrijding van Warnsveld, en Leo van Midden, expert op het gebied van Duitse verdedigingswerken.

Afb. 29 t/m 35. Opgeluisterd door een bag pipe marchingband werd onder grote publieke be-langstelling Patrick Morgan de eer bewezen die hem toekwam. Ter herinnering aan hem is een straatnaam in Leesten Oost vernoemd, de Morganlaan. Het vredesvuur, op weg naar Wageningen, deed ook deze ceremonie aan. Veronica o’Brian-Morgan en burgemeester Annemieke Vermeulen ont-hulden het bord. Henk Dykman gaf een toelichting op de gebeurtenissen tijdens de Bevrijding in Warnsveld en Leesten.

30

5.3 SummaryOn April 5, 1945 the newly liberated people of Warnsveld discovered the life-less body of Corporal Patrick Bryan Joseph Morgan (*1923 Hamilton, Ontario)inside this small bunker. Morgan was subsequently buried in the Canadian War Cemetery in Holten. The bunker, nicknamed ‘Morgan’s pit’, was forgotten untilits rediscovery in 2015. What sort of bunker was it and what happened to Mor-gan in the days up to April 5?The bunker is a German so-called ‘Koch’, an underground shelter for one sol-dier. From it, a machine gun on a rotating base could be operated at ground level. The area around the ’t Velde manor house contained more bunkers of this type, both above and below ground, while a bunker in the nearby woodlands of Kapperse Bos housed a command post. ’t Velde may have been an important mi-litary stronghold of the German Wehrmacht. ‘Fortress’ (Festung) Zutphen was part of a defensive system along the river IJssel intended to block the advance of the allied forces. However, the Canadians came from the east, not the west.Moreover, the Canadian army possessed detailed maps marking the location of German defensive structures. The Defence Overprint Map ‘Zutphen’, dated March 19, 1945, also shows this bunker (highlighted in red on the map).Corporal Morgan served in the Canadian infantry regiment The Essex Scottish. Starting in Normandy (July 5, 1944), by the end of March, 1945 the regiment had advanced to the east of the Netherlands and in early April reached Zutphen.On April 4, after a fi erce fi ght, Morgan was captured by the Germans near the Twente Canal west of the village of Almen. Three of his comrades fell in bat-tle. Presumably Morgan was taken towards Zutphen as a prisoner of war. What events ultimately led to his death are unknown. In 2017, a street in the new Zut-phen housing development Leesten was named ‘Morganlaan’, Morgan’s Lane.

31

6 Literatuur en bronnen

Bettinger, D., & Büren, M. (1990). Der Westwall (Band 1), Osnabrück.

Kastelein, D. & T, Kok, 2014: Denkend aan Zutphen..... zie ik de Berkel stro-men. Archeologisch proefsleuvenonderzoek in verband met de aanleg van het Wijnhofpark, Zutphense Archeologische Publicaties 90, Zutphen.

D. Kastelein, M. Groothedde & T., Kok 2014: Sportpark Helbergen. Een proef-sleuvenonderzoek naar resten van de Tweede Wereldoorlog. Zutphense Archeolo-gische Publicaties 91, Zutphen.

Mac Nab, C. 2014: Hitler´s Forteresses. German Fortifications and Defenses 1939,1945, Oxford.

Midden, L. van, 2015: Verdediging van het Derde Rijk in Gelderland. Mijn Gelderland; jrg. 3 (2015) nr. 4, 4-6.

Oberkommando des Heeres, 1944: Wertblatt 57/5 Bildheft neuzeitlicher Stel-lungbau, Zossen.

Reinders, M. 2016 (ongep. bachelorscriptie): Kochbunkers in de tuin van Museum Arnhem. een historischonderzoek naar en archeologische waarneming van resten uit de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog.

Archiefbronnen: Regionaal Archief Zutphen, Plaatsingslijst van het archief van Organisation Todt te Warnsveld (1944-1945), nummer toegang 3008, inventarisnummer 14

Regionaal Archief Zutphen, Plaatsingslijst van het archief van Organisation Todt te Warnsveld (1944-1945), nummer toegang 3008, inventarisnummer 15

Luchtfoto’s Luchtfoto: 025_24_4003_november1944. (coll Zutphen)Luchtfoto: 143_03_3072_maart1945. (coll Zutphen)Defence Overprint maart 1945 (coll Zutphen)

32

33

Projectmedewerkers veldwerkRonald Broekhof, Janne van Boldrik, Jos Van Dalfsen, Bert Fermin, Ilse Geerligs, Eric Lammers, Davy Kastlelein, Leon van Midden, Odo Olthof, Sicco Siegers.

AfbeeldingsverantwoordingKaarten, tenzij anders vermeld: gemeente Zutphen, Team ArcheologieFoto’s , tenzij anders vermeld:Gemeente Zutphen en Leo van Midden

Afb. 5. https://www.google.nl/search?q=geallieerde+opmars+in+oost+ned-qasend&safe=active&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjvq-qasejVAhWNZVAKHRbUAT4Q_AUICigB&biw=1280&bih=627#imgrc=BpcxKBGUD9ko8M:&spf=1503320486046Afb 10: http://www.veterans.gc.ca/eng/remembrance/memorials/canadian-virtual-war-memorial/detail/2227714 (d.d. 17-08-2017)Afb. 14 en 15: Leo van Midden

ColofonDit is een uitgave van de gemeente Zutphen, Team ArcheologieAuteurs: D. Kastelein M. GrootheddeRedactie: M. Groothedde & D.C. RijsVormgeving: D. kasteleinTitel: De bunker van Morgan. Een archeologisch onderzoek naar een bunker bij Huis ‘t Velde te Warnsveld. Zutphense Archeologische Publicaties 12339 pagina’s35 afbeeldingenTrefwoorden: Warnsveld, archeologie, Tweede Wereldoorlog, Canadezen, bun-ker, KochbunkerCopyright: Gemeente Zutphen, team archeologie (2017). Niets uit deze uit-gave mag worden vermenigvuldigd of worden openbaar gemaakt, dan alleen met toestemming van de uitgever.NUR: 682ISBN: 978-94-91950-43-8

34

35

Zutphense Archeologische Publicaties

ZAP 1 Thomas Spitzers 1998: ‘Heerlijke’ maaltijdresten. Faunaresten uit de 17de-eeuwse beerput van de Hof vanHeeckeren te Zutphen.

ZAP 2 Thomas Spitzers 1998: Van ‘s Heren Dis. Archeologisch botmateriaal uit een 10e-eeuwse afvalkuil in Huizevan de Kasteele in Zutphen.

ZAP 3 Gerre van der Kleij 2003: Prehistorische grafvelden en tumuli rondom Zutphen.

ZAP 4 Anja Reimer 2003: Middeleeuwse houtwal , kenmerk voor Leesten Oost.

ZAP 5 Jan Bosch 2004: Het verleden in de toekomst. De consequenties voor het Zutphens archeologisch beleid nade invoering van het Verdrag van Valletta (Malta).

ZAP 6 Jan van Oostveen 2003: Kleipijpen uit Zutphen.

ZAP 7 Michel Groothedde en Michel Hulst 2003: Afval op Stand. Keramiek en glas uit twee adellijke beerkuilen uitde Late Middeleeuwen.

ZAP 8 Marieke de Jongh, Michel Groothedde en Achim Schreurs 2003: De gebrandschilderd-glasvondst vanZutphen.

ZAP 9 Michel Groothedde en Harold E. Henkes 2003: Zutphens glas zonder glans. Glascomplexen uit archeologisch onderzoek in de binnenstad van Zutphen.

ZAP 10 Arjan den Braven, Janneke Zuyderwyk en Bert Fermin 2004: De diepte in. Een kelderopgraving in de IJlandpanden, Hout-markt 67-71 te Zutphen.

ZAP 11 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Laan naar Eme 2004 (LnE 101). Bewoningssporen uit de LateBronstijd op de middeleeuwse enk Ovesthamme.

ZAP 12 Michel Groothedde 2005: Grachten, wallen en Berkelwater in de fietsenkelder. Verslag van de archeologische waarne-mingen en documentatie in de bouwput van de ondergrondse fietsenkelder onder het Stationsplein.

ZAP 13 Erica Rompelman 2005: Zutphen – Houtmarkt 67-69-71. Dierlijk en menselijk botmateriaal uitde Karolingische gracht.

ZAP 14 Michel Groothedde 2005: Verhalen uit de drek. Drie bijzondere vondsten uit de binnengracht aan deMartinetsingel.

ZAP 15 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Onder de wortels van de Kaardebol. Prehistorische meandersvan de Schouwlaak in Zutphen.

ZAP 16 Bert Fermin 2005: Spiekers biej laag water zeuk’n. Archeologisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis rond het huis “De Revelhorst”.

ZAP 17 Bert Fermin, Michel Groothedde en Jeroen Krijnen 2005: “Haickfortz huesinge war de armen in wonen”. Archeolo-gisch en bouwhistorisch onderzoek naar Hackforts Armenhuisjes.

ZAP 18 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: Het verleden van Warnsveld verkend. Archeologische waarnemingen bij de cunetbegeleiding rond de Bonendaal en het proefsleuvenonderzoek bij Den Bouw (Abersonplein 9) in2004-2005 te Warnsveld.

ZAP 19 Bert Fermin en Michel Groothedde 2005: De naakte violist die naast zijn schoenen liep. Beukerstraat64 -archeologisch onderzoek in een huis op de gracht.

ZAP 20 Michel Groothedde en Dineke van Krimpen 2005: De middeleeuwen op straat 1. Rioolvervangingsbegeleiding van de Spittaalstraat in Zutphen, 2003.

ZAP 21 Allard van Helbergen 2006: Uit de keuken van Herman Otto (1650-1657) Archeologisch onderzoek naaren analyse van de keramische inhoud van een beerput, behorende tot het huishouden van Herman Otto van Bronckhorst, graaf Van Limburg Stirum.

ZAP 22 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: De Zutphense ringwalburg van de 9e tot de vroege 14eeeuw. Nieuwe gegevens en inzichten uit archeologisch onderzoek en boringen op de Zutphense markten.

ZAP 23 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Het diftarproject in Zutphen. 25 verhalen uit de middeleeuwsestad.

ZAP 24 Bert Fermin, Michel Groothedde en Dineke van Krimpen 2006: De middeleeuwen op straat (2). Laatmiddeleeuwse straat-dekken in de Oude Wand in Zutphen.

ZAP 25 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Chamaven op de Nieuwstad. Een Frankisch erf en de overgangvan hout- naar baksteenbouw in de late middeleeuwen aan de Isendoornstraat in Zutphen.

ZAP 26 Bert Fermin en Michel Groothedde 2006: Tussen de Schullentoren en de Kruittoren. Archeologisch onderzoek bij de westelijke stadsmuur van de Nieuwstad tijdens de herinrichting van het Stationsplein te Zutphen in 2006.

36

ZAP 27 Michel Groothedde en Bert Fermin 2007: Verdwenen huizen, tufstenen torens en houten stratenrond de Apenstert. Riooltracébegeleiding Rozengracht – Broederenkerkhof – Kreynckstraat.

ZAP 28 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Een zeshonderd jaar oud geheim in de Vaaltstraat. Archeologisch onderzoek in het huis en de beerput van Vaaltstraat 4 in Zutphen.

ZAP 29 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Een laat-middeleeuwse kampontginning aan de Bieshorstlaan. Rapportage van het proefsleuvenonderzoek op het terrein van een nieuw landgoed.

ZAP 30 Bert Fermin 2007: Een rondje om de Warnsveldse kerk. Archeologisch proefsleuvenonderzoek op hetKerkplein te Warnsveld.

ZAP 31 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: De Buiten Laarpoort. Archeologisch onderzoek aan de BuitenLaarpoort en de 16e-eeuwse vestingwal aan de Berkelsingel in Zutphen.

ZAP 32 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Grachten en panden aan de Zaadmarkt. Archeologisch onderzoek in het Grand Hotel du Soleil, Zaadmarkt 91 te Zutphen.

ZAP 33 Birgit Berk 2007: Hongerende hoge heren. Onderzoek naar 18e- en begin 19e-eeuwse begravingen uit deNieuwstadskerk te Zutphen.

ZAP 34 Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: De Lunetten van Coehoorn. Een proefsleuf door een geslechtlunet in de Linie van Coehoorn, Coehoornsingel 3 te Zutphen.

ZAP 35 Arjan den Braven, Bert Fermin en Michel Groothedde 2007: Van achtertuin tot achterbuurt. Archeologisch en historisch onderzoek aan de Wanne-Lievenheersteeg te Zutphen.

ZAP 36 Erica Rompelman 2007: Dierlijk en menselijk botmateriaal uit de opgravingen ’s-Gravenhof ’99en Zutphen-Stadhuis. Vondsten uit het roerige laatste kwart van de 9e eeuw: Stadsafval of vikingaanval?

ZAP 37 Michel Groothedde 2007: De Franken in Leesten. Rapportage van de opgraving in de bouwput van Leestenseweg 18 te Zutphen 2007.

ZAP 38 Michel Groothedde en Harold Henkes 2008: Vijf eeuwen afval Zutphen-Stadhuis. Keramiek en glas uitbeerput 7.

ZAP 39 Wim Ettema en Jan Peter Pals 2008: Onderzoek van botanische makroresten uit de beerput van hethuis Vaaltstraat 4 in Zutphen.

ZAP 40 Bert Fermin 2008: Historische erfstructuren rond boerderij ’t Brake. Archeologisch onderzoek Veldesebosweg 4 in Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 41 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: ‘Oppidum Sutphaniense’ - Archeologisch onderzoek naar deoudste defensieve werken van Zutphen, de 13e-eeuwse bebouwing en een 18e-eeuwse afvalput in de kelders van Houtmarkt 63c te Zutphen.

ZAP 42 Bert Fermin, Michel Groothedde en Jeroen Krijnen 2008: Het Hoornwerk (1). Archeologisch onderzoekaan het contrescarp van Het Hoornwerk aan de Henri Dunantweg te Zutphen.

ZAP 43 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: Verdwenen bebouwing langs de Moddergracht. Archeologische begeleiding van de plaatsing van twee ondergrondse vuilcontainers aan de Spittaalstraat en de Martinetsingelin Zutphen.

ZAP 44 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: Het Hoornwerk (2). Proefsleuvenonderzoek op het Hoornwerkte Zutphen.

ZAP 45 Kim van Straten 2008: Begraven en verbrand verleden aan de Voorsterallee te Zutphen. Nederzettingssporen en een crematiegraf uit de Midden IJzertijd gevonden tijdens een proefsleuvenonderzoek.

ZAP 46 Bert Fermin en Michel Groothedde 2008: IJzertijd tussen Bajes en Wambuis. Archeologisch onderzoekop het Jeugdgevangenisterrein in Zutphen.

ZAP 47 Bert Fermin 2009: Het verleden van Warnsveld verkend (2). Archeologische begeleiding van de rioolvervanging in de Molenstraat, het Bongerspad, de Tuinstraat en de Schoolstraat te Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 48 Kim van Straten 2009: Van greppel tot beek. Een proefsleufonderzoek aan de Spittaalderkamp in Zutphen.

ZAP 49 Bert Fermin en Michel Groothedde 2009: De middeleeuwse Laarstraat van brug tot buitenpoort. Archeologische begeleiding van de rioolvervanging in de Laarstraat in Zutphen in 2009.

ZAP 50 Bert Fermin en Michel Groothedde 2009: Het Kruittorenplein. Archeologisch onderzoek naar prehistorische, middel-eeuwse en historische resten onder het Cobercogebouw, Nieuwstad 69 te Zutphen.

ZAP 51 Kim van Straten 2009: Een afdaling in het verleden van de Beukerstraat. Een archeologische waarneming aan de Beu-kerstraat 45 in Zutphen.

ZAP 52 Michel Groothedde 2009: Over de brug. Archeologisch noodonderzoek naar de resten van de voormaligepaalbrug over de IJssel (gem. Zutphen).

ZAP 53 Kim van Straten 2009: Archeologie van het Noorderhavenkwartier. Een archeologisch bureauonderzoek en grondradar-onderzoek in het Noorderhavenkwartier van de Mars in Zutphen.

37

ZAP 54 Bert Fermin 2009: Het Paardenwalbastion. Archeologische begeleiding van de rioolvervanging in de DavidEvekinstraat/Berkelsingel in Zutphen.

ZAP 55 Bert Fermin en Michel Groothedde 2010: Binnen bij de Meestersmid. Archeologisch en historisch onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van Nieuwstad 57-61, Basseroord 18 en Norenburgerstraat 18-20 te Zutphen.

ZAP 56 Bert Fermin en Michel Groothedde 2010: Het Houten Wambuis. Archeologisch en historisch onderzoeknaar de herberg en boerderij Het Houten Wambuis te Zutphen.

ZAP 57 Bert Fermin 2010: Een 12e-eeuwse stadsgracht en héél veel brillenglazen. Archeologische begeleidingin Beukerstraat 15 te Zutphen.

ZAP 58 Bert Fermin, Michel Groothedde en Jeroen Krijnen 2011: Elf eeuwen historie in en onder Rodetorenstraat 51 (Zut-phen). Archeologische begeleiding en bouwhistorisch onderzoek.

ZAP 59 Bert Fermin en Kim van Straten 2011: Archeologie van de Mars. Archeologisch onderzoek in het Noorderhavenkwatrier van de Mars in Zutphen.

ZAP 60 Bert Fermin 2011: Wulflare. Archeologisch onderzoek naar prehistorische en middeleeuwse bewoningsrestenop het crematoriumterrein aan de Voorsterallee te Zutphen.

ZAP 61 Bert Fermin 2011: Het verleden van Warnsveld verkend (3). Archeologische begeleiding van twee rioolvervangingen in Warnsveld (Laan 1940-1945 en Landweg).

ZAP 62 Bert Fermin en Michel Groothedde 2011: Steenkool, bagger, bokkenhoorns. Twee laatmiddeleeuwsecomplexen van de Schupstoel en de Nieuwstad in Zutphen.

ZAP 63 Bert Fermin 2011: Erven uit ijzertijd en volle middeleeuwen in Warnsveld. Archeologisch onderzoekonder de nieuwbouw van Den Bouw, Abersonplein 9 Warnsveld. (gem. Zutphen).

ZAP 64 Bert Fermin 2011: Erve Scheurkamp. Archeologisch onderzoek op de bouwkavel Rhienderinklaan 26 teWarnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 65 Coosje Koster 2011: Wonen en werken in het centrum van prestedelijk Zutphen. Archeologischonderzoek naar structuren uit de opgravingen Zutphen – Stadhuis en Kuiperstraat 1, circa 882 – 1200 na Christus.

ZAP 66 Michel Groothedde 2011: De vorstelijke palts van Zutphen. De uitwerking van de opgravingen van 1946en 1993 t/m 1999 op en rond het plein ‘s-Gravenhof te Zutphen.

ZAP 67 Chiara Cavallo 2011: Adellijke eetgewoonten. De vorstelijke palts van Zutphen. Zoöarcheologisch onderzoek naar de resten uit Huize van de Kasteele, Zutphen (1994-95).

ZAP 68 Bert Fermin & Michel Groothedde 2011: De Vispoortgracht. Baggervondsten van middeleeuwen tot Michael Jackson.

ZAP 69 Michel Groothedde & Jeroen Krijnen 2012: Twee sloppengangen in de Hospitaalstraat. Archeologischen bouwhistorisch onderzoek op het perceel Spittaalstraat 81 te Zutphen.

ZAP 70 Kim van Straten & Bert Fermin met bijdragen van Hans Huisman, Joas van der laan, Bertil van Os, DominiqueNgan-Tillard, Ineke Joosten & Dion Stoop 2012: Het urnenveld van Leesten-Meijerink. Archeologisch onder zoek naar een ritu-eel landschap uit de ijzertijd en bewoningssporen uit de middeleeuwen en nieuwe tijd bij de ervenWekenstro en Meijerink bij Zutphen.

ZAP 71 Bert Fermin 2012: Rhienderink, Brake en Scheurkamp. Archeologisch onderzoek en historisch onderzoek naar de ont-staansgeschiedenis van drie historische erven naar aanleiding van de rioolvervanging in de Rhienderinklaan, Kozakkenlaan, Veldesebos-weg, Abersonlaan en Peppelenweg in Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 72 Bert Fermin 2012: De Halvemaanstraat. Proefsleuvenonderzoek naar de stadsontwikkeling en de vestinggracht.

ZAP 73 Bert Fermin & Davy Kastelein 2012: Graven langs de rand van het kerkhof. Archeologisch proefputtenonderzoek achter het koor van de Broederenkerk in Zutphen.

ZAP 74 Bert Fermin 2012: Een glimp van Wesse. Archeologisch onderzoek in een rioolsleuf in het Meijer Groenpadop het Hoge West in Zutphen.

ZAP 75 Bert Fermin en Michel Groothedde 2012: Een zoektocht naar de stadsmuur. Archeologische begeleidingvan Bornhovestraat 45 in Zutphen.

ZAP 76 Bert Fermin 2013: De Weme van Warnsveld. Archeologisch en historisch onderzoek rond de oude pastorieop Rijksstraatweg 57 in Warnsveld (gem. Zutphen).

ZAP 77 Michel Groothedde 2013: Een vorstelijke palts in Zutphen? Macht en prestige op en rond het plein ’s-Gravenhof van de Karolingische tijd tot aan de stadsrechtverlening.

ZAP 78 Bert Fermin en Davy Kastelein 2013: Het Lianderproject . Archeologische begeleiding van de aanleg vaneen middenspanningskabel door Zutphen.

ZAP 79 Bert Fermin 2013: Onder de vloer van smederij Remmelink. Archeologisch en historisch onderzoek aanGroenesteeg D.275 (Polsbroek) in Zutphen.

ZAP 80 Bert Fermin & Davy Kastelein 2013: Het Zutphense kwadrant. Archeologisch onderzoek in de gracht vande ringwalburg op de Houtmarkt te Zutphen.

38

ZAP 81 Melissa Vos en Michel Groothedde 2013: In de bebouwde kom. De uitwerking van een opgraving in deKomsteeg te Zutphen.

ZAP 82 Bert Fermin 2013: “Omtrent het Houwten Wambois” . Archeologisch onderzoek in het voorhuis van dehistorische herberg aan de Emmerikseweg in Zutphen.

ZAP 83 Bert Fermin 2013: De Emmerikseweg van Ravelijn tot Vredenbergerbrug. Archeologische begeleidingvan de rioolvervanging in de Emmerikseweg te Zutphen.

ZAP 84 Michel Groothedde en Davy Kastelein 2013: Verhalen uit de Lunettegracht. Archeologische begeleidingvan de ontdemping van een vestinggracht op het voormalige Jeugdgevangenisterrein.

ZAP 85 Bert Fermin & Davy Kastelein 2013: Archeologie van de Mars (2). Archeologisch onderzoek naar de 18-e-eeuwse lijmerij, vestingwerken en watertoren langs de Havenstraat in Zutphen.

ZAP 86 Hein Hundertmark 2013: De Berkelruïne, sluitstuk van de stadsmuur. Bouwhistorisch onderzoek enrestauratie van de Berkelruïne.

ZAP 87 Davy Kastelein 2014: Rond het begin van de jaartelling. Archeologisch onderzoek onder de nieuwbouwvan de Adriaan van den Endeschool.

ZAP 88 Bert Fermin & Davy Kastelein 2014: Boeren en Burgers in de Barlheze. Een opgraving in de achtertuinvan Rozengracht 22 te Zutphen.

ZAP 89 Bert Fermin 2014: Een duik in het verleden. Sporen uit pre- en protohistorie rond het voormalige erfOyshamme op het terrein van het nieuwe zwembad.

ZAP 90 Davy Kastelein & Tijmen Kok 2014: Denkend aan Zutphen..... zie ik de Berkel stromen. Archeologischproefsleuvenonderzoek in verband met de aanleg van het Wijnhofpark.

ZAP 91 Davy Kastelein, Michel Groothedde & Tijmen Kok 2014: Sportpark Helbergen. Een proefsleuvenonderzoek naar resten van de Tweede Wereldoorlog.

ZAP 92 Bert Fermin 2014: De Lijmerij. Een 18e-eeuwse lijmziederij aan de Havenstraat in Zutphen.

ZAP 93 Bert Fermin & Davy Kastelein 2014: Van Coehoorn en Coenens. Archeologisch onderzoek naar de vestingwerken en de vijvers op de Mars.

ZAP 94 Bert Fermin 2014: De Apenstert. Huizen, straten en scheepsresten uit de 13e eeuw aan het Broederenkerkplein in Zutphen.

ZAP 95 Davy Kastelein & Michel Groothedde 2014: Rondom Den Bouw. Archeologisch onderzoek tijdens de herinrichting van de omgeving van Den Bouw in Warnsveld.

ZAP 96 Bert Fermin & M. Groothedde 2014: Dat Bolwerck. De archeologische begeleiding van de renovatie vanZaadmarkt 112 te Zutphen.

ZAP 97 Bert Fermin 2014: Dwars door de Zutphense Enk. Archeologische rioolbegeleiding Van der Capellenlaanen Deventerweg te Zutphen.

ZAP 98 Michel Groothedde2014: Tussen wal en schip. Bureauonderzoek Noordelijke loskade te Zutphen.

ZAP 99 Rachel Brouwer, Bert Fermin & Davy Kastelein 2014: Tussen Holsterbeek en Wolfelerenk. Booronderzoek en rioolbege-leiding in de Van Suchtelenstraat in Zutphen.

ZAP 100 Bert Fermin, Davy Kastelein & Diederik Rijs 2015: De Zutphense Stadts Aeck. Een 17e-eeuwse platbodem in de Marstun-nel te Zutphen.

ZAP 101 Michel Groothedde 2015: Tussen stroom en stad. Bureauonderzoek naar de archeologische waarden inhet plangebied IJsselkade te Zutphen.

ZAP 102 Bert Fermin 2015. Rhienderink revisited. Een middeleeuwse greppel op het perceel Veldweidelaan 4 teWarnsveld.

ZAP 103 Davy Kastelein & Michel Groothedde 2015: De eerste sjoel. Een archeologisch proefsleuvenonderzoek naarde resten van Zutphens oudste synagoge.

ZAP 104 Bert Fermin 2015: Erf op de enk. Archeologische rioolbegeleiding Lintelostraat te Zutphen.

ZAP 105 Bert Fermin en Michel Groothedde 2015: Rond ’t Hummel. Archeologisch proefsleuvenonderzoek op dezuidrand van de Looërenk in Zutphen.

ZAP 106: Bert Fermin en Michel Groothedde 2015: De Marspoortbarbacane. Archeologische documentatie vanmuurwerk bij de herinrichting van de Marspoortstraat.

ZAP 107: Bert Fermin 2015: De Lunet en de Beer. Archeologisch onderzoek naar twee vestingwerken in de ontdempte Noorder-haven te Zutphen.

ZAP 108 Davy Kastelein 2015: Een 19e-eeuwse buurt op de schop. Archeologisch noodonderzoek aan de Havenstraat in Meppel.

ZAP 109 Bert Fermin 2015: Sporen voor de toren. Archeologisch onderzoek rond het Kruittorenplein in Zutphen.

39

ZAP 110 Jos van Dalfsen 2015: Paalsporen op de Hellenkamp. Een archeologische begeleiding van de graafwerkzaamheden aan de Hellenkamp 2 te Warnsveld.

ZAP 111 Bert Fermin & Diederik Rijs 2015: Grote Gasthuiser en Sint Anthoniskamp. Archeologisch onderzoekin de Deventerweg en Van Achteveltstraat in Zutphen.

ZAP 112 Bert Fermin, Jos van Dalfsen en Diederik Rijs 2016: Diagonale archeologie. Archeologische begeleidingvan de herinrichting van de Overwelving, Nieuwstad, Bornhovestraat, Basseroord en Pelikaanstraat in Zutphen.

ZAP 113 Daniël Scheeringa 2016: Het Laatste van Leesten. Archeologisch en historisch onderzoek naar het vroegmiddeleeuwse erf Jebbekinck in de oude buurschap Leesten (gemeente Zutphen).

ZAP 114 Bert Fermin, Diederik Rijs & Davy Kastelein 2016: De Groenmarkt. Archeologische begeleiding van deherinrichting van de Groenmarkt in Zutphen.

ZAP 115 Davy Kastelein 2016: Onder de trap. Een archeologische begeleiding bij de aanleg van een trapopgang bijde Berkelruïne.

ZAP 116 Bert Fermin 2016: De Hof van Heeckeren. Archeologisch onderzoek in de tuin van de Hof van Heeckeren (‘s-Gravenhof 4, Zutphen).

ZAP 117 Diederik Rijs, Bert Fermin & Jos van Dalfsen 2016: Wulflare rond 1000. Archeologisch onderzoek rond een onbekend erf langs de Voorsterallee en historisch onderzoek naar de geschiedenis van de buurschap Wolfeler.

ZAP 118 Bert Fermin 2016: IJzertijd op Bronsbergen. Archeologisch onderzoek op een rivierduin rond voormalig erf “Derk op ‘t Gemak” in Zutphen.

ZAP 119 Hans Ringenier 2017: Op zoek naar scheepswrakken. Een geofysisch onderzoek en een archeologisch proefsleuvenon-derzoek op de Mars, voorafgaand aan de bouw van parkeergarage “de Mars” in Zutphen.

ZAP 120 Bert Fermin 2017: Wulflare (2). Nederzettingsresten uit de late ijzertijd en vroeg-Romeinse tijd bij het crematorium aan de Voorsterallee in Zutphen.

ZAP 121 Bert Fermin 2017: Het Oreillon aan de Veerstraat. Archeologisch onderzoek aan het zuidelijke hoornwerk in Zutphen.

ZAP 122 Bert Fermin 2017: Mesolithicum onder de mat van Zutphania. Proefsleuven op het toekomstige hockeyveld aan de Laan naar Eme in Zutphen.

ZAP 123 Davy Kastelein & Michel Groothedde 2017: De bunker van Morgan. Een archeologisch onderzoek naar een bunker bij Huis ‘t Velde te Warnsveld.