Manifest Renovatievisie 2050

coalitie bestaande woningbouw

Manifest Renovatievisie 2050

In de dagelijkse praktijk van de aanpassing van de bestaande woning

voorraad is er nog weinig vastgelegd over de eisen die eraan gesteld

kunnen worden. Dit boek Manifest, Renovatievisie 2050 is door de

BouwhulpGroep B.V. samengesteld om hier een eerste, gemeenschap

pelijke stap in te zetten. Het boek is gebaseerd op de ervaringen van

de BouwhulpGroep als architecten en adviesbureau op het terrein van

de renovatie, de visie op levensduurdenken van het bureau en vooral

ook de visies en praktijken van de toeleverende industrie in de bouw.

Zeventien vertegenwoordigers van deze branche laten in dit boek zien

wat hun visie is op de aanpassing van de bestaande woningbouw en

wat hun aanbod is, gespecificeerd naar de verschillende exploitatie

perioden vijftien, dertig en vijfenveertig jaar.

Het bijzondere van dit boek is dat marktpartijen gezamenlijk een beeld

geven van de huidige stand van zaken en tegelijkertijd een blik op de

toekomst richten. In die zin is het een voorbeeld van een poging kennis

samen te voegen en van de praktijk van ketenintegratie.

Martin Liebregts en Yuri van Bergen

Eindhoven, 2011

Manifest Renovatievisie 2050coalitie bestaande woningbouw

2Inhoud01. Voorwoord 4

02. Het manifest, een inleiding in

levensduurdenken 6

De markt aan het woord 10

Op zoek naar een taal 10

Aanbod met draagvlak 11

Partners in plaats van concurrenten 11

Begrippen over kwaliteitsaanpassing 11

Noodzaak van herbezinning 13

De prestaties in de tijd 14

Het ritme van de cycli 14

De dragers van de levensduur: componenten 15

Duurzaamheid: de agenda voor de toekomst 16

03. Levensduurdenken over de bestaande

woningvoorraad 18

Een oproep om anders te kijken naar de

mogelijkheden van energiebesparing. 19

De voortdurende verandering: de super tanker

en het levensduurdenken 20

Invloeden energiegebruik 21

Thema 1: De wooncultuur en het

energiegebruik 22

Thema 2: Oog voor de mogelijkheden van

het bestaande 24

Thema 3: Woonlasten versus milieu 25

Thema 4: Een goed aanbod 26

Thema 5: Het draait om het proces 27

Uitgangspunt voor verandering 28

04. De eenvoud van duurzaamheid 30

Levensduurdenken 31

De ontwikkelingen 32

De toets op hoofdlijnen 32

De variabelen van duurzaamheid 33

Eenvoud als basis 35

Milieuwaardenanalyse 35

Visie op duurzaamheid 36

Bouwdelen en variabelen 36

Van energiebesparing naar energieproductie 38

Exploitatiekosten en -opbrengsten centraal 38

Van korte naar lange termijn 38

05. Prestaties, componenten en kwaliteit 40

Het verhaal achter de prestatie 41

Componenten, duurzaamheid en wonen 41

De criteria normeren de categorien 46

06. Oplossingen vanuit de coalitie 56

Het Kader 57

Marktpartijen aan het woord met

verbeelding 57

Terugblik om vooruit te kijken 93

07. De horizon van 2050 94

De markt in beweging, de consument aan

het woord 95

Het gevaar van de remmende voorsprong 97

De beleving: de Senseo als voorbeeld 97

De talloze vaders 97

Een inovatieprogramma in en notendop 98

Bronvermelding 100

4 5

Natuurlijk kunnen we niet veertig jaar vooruit kijken. De titel RENOVATIEVISIE 2050 suggereert dan ook geen voor spelling of een kijk in de glazen bol. Het is meer een verwijzing naar de toekomst, als Nederland qua bebouwing voor 90 procent gebaseerd is op wat er tot nu toe gebouwd is. Alleen de kwaliteit zal op uiteenlopende onder delen anders zijn door de aanpassingen in de tijd.

Dit manifest moet het startpunt gaan vormen voor de visieontwikkeling, de innovatie

en de vernieuwde praktijk van kwaliteitsaanpassing. Daarom wordt de horizon bijna

twee generaties verder gelegd. De ondertitel luidt niet voor niets de basis voor product- en

procesinnovatie in de bestaande woningbouw. Er zal in allerlei nieuwe samen werkings-

verbanden gezocht moeten worden naar de nieuwe oplossingen, die levens duur-proof

zijn. Het levensduurdenken vormt het terugkerend onderwerp in dit boek. Kwaliteits-

aanpassing kan niet zonder een visie op de toekomst. En als het over duurzaam heid gaat,

moet er vooral meer oog zijn voor de langere termijn.

De kennis, de ervaring en de wijsheid hiervoor ligt niet bij n partij. Juist het zoeken

naar de passende stimulerende en productieve coalities zal de horizon verruimen. Dit

boek is hier een van de vele initiatieven van. In samenspraak met zeventien markt partijen

wordt een poging gewaagd de discussie over kwaliteitsaanpassingen in de bestaande

woningbouw handen en voeten te geven. Dit is het begin. De volgende stap is samen een

programma voor innovatie te formuleren. Het laatste hoofdstuk De horizon van 2050

poogt hiervoor een bescheiden begin te maken.

Als samenstellers van dit boek was het enthousiasmerend dat er vanuit de markt zoveel

positieve geluiden en energie kwam en het wordt steeds leuker om met de bestaande

(woning) bouw bezig te zijn. Juist het nieuwe samenspel tussen de verschillende

markt partijen inspireert in hoge mate. Het is gewoon spannend wat er morgen weer

kan gebeuren. Dus aan de slag samen.

Samenstellers en eindredactie: Martin Liebregts en Yuri van Bergen

Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

Voorwoord

01

602Auteurs | Martin Liebregts en Yuri van Bergen

7

De woningbouw staat voor een gigantische opgave. De huidige voor raad moet de komende decennia aangepast worden aan de eisen van de eenentwintigste eeuw. Over vijftig jaar zal de woningbouw in Nederland vooral bestaan uit de huidige ruim zeven miljoen woningen.

Om deze opgave met alle partijen zo goed mogelijk in te vullen, zullen de krachten

gebundeld moeten worden. Ofwel zal de ketenintegratie versneld geconcretiseerd moeten

worden. De COALITIE BESTAANDE WONINGBOUW (CEBEWE 2050) probeert hier handen

en voeten aan te geven, door met elkaar de kwaliteit die nagestreefd wordt op bouwdeel-

niveau nader te benoemen, op basis van de huidige inzichten, en deze kwaliteit in de

tijd aan te vullen of aan te passen.

CEBEWE 2050 -een netwerk van de toeleverende industrie en adviseurs- actief in de

bestaande woningbouw, poogt met elkaar voor de verschillende levensduur verlengingen

van woningen (exploitatieperiode van vijftien, dertig en vijfenveertig jaar) de kwaliteit

vast te leggen voor de verschillende onderdelen of componenten van de woning. Dit

varieert van dak, gevel, woninginstallaties tot de afbouw en uitrusting (keuken, douche

en toilet). Van de meestvoorkomende situaties wordt vastgesteld waaraan de kwaliteit

moet voldoen bij de verschillende perioden van ingreep.

De kracht ligt in het feit dat:

De kwaliteit in samenhang wordt beschouwd en dient als referentie De communicatie tussen het aanbod en de vraag versterkt kan worden De ontwikkelingen, respectievelijk innovaties, een betere basis krijgen. Dus niet gericht op n aspect -bijvoorbeeld energie- maar op de gebruiks kwaliteit die

gewenst wordt.

Het manifest een inleiding in levens- duurdenken

8 9

Figuur 1

ComponentRenovatie.

De aanpassing aan de woning is teruggebracht

tot componenten (samenhangende bouw delen,

die voorzien in een gebruik). Een gedifferenti-

eerd aanbod met afstemming in beeld,

techniek en proces. Deze benadering speelt een

belangrijke rol bij het vraaggestuurd verbeteren

in de sociale huursector en in de particuliere

sector van eigenaar-bewoner.

Het manifest, een inleiding in levensduurdenken

10 11

Aanbod met draagvlak

De maatschappij laat zich niet zomaar sturen van bovenaf. En zeker niet door de

traditionele instituties. De kunst is erin gelegen om voortdurend in samenspraak met

de markt het gewenste aanbod te definiren. De Grote-Renovatie-Enqute heeft gepoogd

hierop een eerste antwoord te geven. Maar om het antwoord concreter te maken,

zullen er nog enkele stappen gezet moeten worden. Dit geldt zeker als het om kwaliteits-

niveaus gaat in relatie tot de toekomst (exploitatieperioden). Uit de praktijk van de

BouwhulpGroep zijn de eerste contouren te formuleren. Ze zijn gebaseerd op duizenden

enqutes onder bewoners en honderden gesprekken met beheerders. Het voordeel

van deze brede ervaring is dat het vooroordeel geleidelijk vervangen wordt door een

gedragen oordeel door de markt vanuit de vraagkant. Het startpunt van de benoeming

van de gewenste kwaliteit, behorende bij de verschillende exploitatie perioden, is

gebaseerd op deze praktijk.

Partners in plaats van concurrenten

De aanpak van de bestaande (woning-)voorraad kan nooit door n marktpartij worden

gerealiseerd. Het is een collectieve opgave en tevens een grote gemeenschappelijke

markt. Samenwerking is daarom vereist.

Het ligt in de bedoeling om door dit manifest naar buiten te brengen in samenspraak zo

concreet mogelijk te benoemen wat de kwaliteit voor de verschillende onderdelen van een

gebouw is, in relatie tot de gewenste levensduur (vijftien, dertig en vijfenveertig jaar).

Begrippen over kwaliteitsaanpassing

De afgelopen veertig jaar zijn er voortdurend nieuwe termen bedacht om de kwaliteits -

injectie in de bestaande woningvoorraad een naam te geven. Veel woorden hebben in de

hoofden van betrokkenen de basis gelegd voor uiteenlopende oplossingen, waarbij al

of niet de aanpak van de wijk een rol speelde. In willekeurige volgorde: woning ver beter ing,

rehabilitatie, renovatie, sanering, revitalisatie, hoogniveaurenovatie, trans formatie,

opplussen, groot onderhoud (plus), kleine beurt, enovatie, facelift. Het rijtje zal lang niet

compleet zijn. Je moet jaren meelopen om nog gevoel en overzicht te hebben op al deze

verhullende begrippen. Natuurlijk weerspiegelt elk begrip een tijd geest. De context van

belangen en ideen maakt duidelijk wat ermee bedoeld wordt. Er komen voortdurend

nieuwe synoniemen bij om de tijdgeest te kleuren. Maar dat wil niet zeggen dat er onder

deze veranderlijke tijdgeest geen basisbegrippen kunnen bestaan.

Dit boek tracht hiervoor een aanzet te geven. De begrippen over de kwaliteitsaanpassing

richten zich op de aard en omvang van de ingreep. Om allerlei ideologische beschouwingen

verder de ruimte te geven, maar wel buiten de begripsomschrijving te laten, stellen we

drie begrippen voor met de erbij behorende minimale exploitatieperioden:

De markt aan het woord

De afgelopen decennia is de overheid steeds meer terug getreden

op die terreinen waar het maatschappelijk krachtenveld zelf

inhoud kan geven. Een van die terreinen vormt de kwaliteit en

de kwaliteitsaanpassing van bestaande woningen. In de jaren

zeventig en tachtig was de overheid, zowel als Ministerie Volks-

huisvesting als via gemeentelijke volkshuisvestingsdiensten,

de leidende partij in de ontwikkeling. In de jaren negentig van de

vorige eeuw heeft de overheid zich geleidelijk teruggetrok ken

en is het de markt die het moet doen. In de nieuwbouw heeft het

geleidelijk zijn eigen dynamiek gekregen, maar in de bestaande

bouw en de ermee verbandhoudende kwaliteits aan pas sing

heeft het geleid tot passiviteit. De afgelopen vijfen twintig jaar

zijn er nauwelijks nog innovaties geweest op dit terrein. De

toeleverende industrie en de bouwbedrijven hebben zich stil ge-

houden. Voor zover er iets gebeurde, betrof het ketenintegratie

zoals dat zich in alle sectoren van de maatschappij voordoet.

Maar er is geen sprake van iets specifieks. De afgelopen jaren is

er enige beweging te bespeuren. Vaak gaat het om voorzichtige

stappen, die sterk individueel ofwel bedrijfsgericht zijn. Maar

dat zal nooit tot een structurele verschuiving leiden. Nu de over -

heid zich al jaren uit dit speelveld heeft teruggetrokken en de

markt van de bestaande voorraad alsmaar groeit, is het van

belang dat vraag en aanbod opnieuw met elkaar in gesprek

gaan. En nu zonder bemoeienis van de overheid. Het initiatief

CEBEWE 2050 moet in dit licht beschouwd worden. De markt is

aan het woord als het over de kwaliteitsaanpassing van de

bestaande (woning-)voorraad gaat. De overheid zal vooral de

grenzen voor de onderkant gaan bepalen.

Op zoek naar een taal

De markt kan niet functioneren als de taal die gebruikt wordt

niet eenduidig is en die zowel door de vraagkant als aanbodkant

gehanteerd wordt. Zeker in geval van kwaliteitsaanpassing is

dit essentieel. De basis voor de aanpassing is het tijds perspectief.

Als iets nog vijftien, dertig en vijfenveertig jaar moet functione ren,

stelt het andere eisen aan de te realiseren kwaliteit.

De gewenste kwaliteit zal opnieuw gedefinieerd moeten worden

in het licht van het tijdsperspectief. De gewenste kwaliteit is de

basis voor innovatie en product ontwikkeling. Hoe explicieter dit

benoemd kan worden, des te beter de markt hierop kan inspelen.

In het hoofdstuk Prestaties, componenten en kwaliteit wordt

de eerste aanzet hiervoor gepresenteerd vanuit de markt.

Figuur 2

Innovaties toeleverende industrie be staan

de (woning)bouw 19852010.

In 2009 is de BouwhulpGroep gestart met een

onderzoek naar de huidige renovatie praktijk,

genaamd de Grote-Renovatie-Enqute. De

ideen en opvattingen van zestig beslissers,

uitvoerende bedrijven en de toeleverende

industrie zijn uitgebreid in beeld gebracht door

middel van een enqute. Een van de vragen aan

de toe le verende industrie is ge weest, welke

innovaties zij de afgelopen twintig jaar specifiek

voor de bestaande bouw in de markt hebben

gezet.

Het manifest, een inleiding in levensduurdenken

12 13

De genoemde begrippen zijn bedoeld om de discussie over de kwaliteitssprong hanteer-

baar te maken. Suggesties voor een andere benadering zijn zeer welkom. Woorden moeten

hulpmiddelen worden om de praktijk te versnellen.

Noodzaak van herbezinning

De aandacht voor de bestaande woningvoorraad en voor de kwaliteitsaanpassing ervan

is in de directiekamers van woningbeheerders nog vaak te gering. Het spitst zich nog te

veel toe op jaarlijkse vaststelling van onderhoudsbudgetten. Ondanks de wetenschap

dat de te verwachten gemiddelde leeftijd van woningen honderdtwintig jaar is. Over de

kwaliteit van de nieuwbouw wordt tegelijkertijd eindeloos gediscussieerd. Over de

kwaliteit van n procent van onze woningvoorraad - de nieuwbouw - worden bijeen-

komsten op alle niveaus belegd, terwijl de bestaande voorraad met zon 99 procent het

moet doen met een begrotingskantlijn. Een dergelijke houding is mede ontstaan door

de kortetermijnvisie op de levensduur van de voorraad (vijftig jaar). Na de gereedkoming

van een woning is men bezig met het AFSCHRIJVEN in plaats van het optimaliseren van

de te leveren kwaliteit in een veranderende samenleving.

Als de levensduur van honderdtwintig jaar de basis vormt voor de benadering van de

kwaliteit van een woning, wordt de totstandkoming een van de vele momenten waarop de

kwaliteit gedefinieerd wordt. Alleen conserveren van de kwaliteit gedurende de levens-

duur van een woning is dan niet voldoende. Afhankelijk van de maatschappelijke

ontwikkelingen zal in de loop der tijd bekeken moeten worden wat de vereiste en mogelijke

kwaliteitsaanpassingen moeten zijn. De kwaliteit van de voorraad is dan voortdurend

in beweging, afhankelijk van de omstandigheden. De basis van de kwaliteitsaanpassing

is gelegen in gedegen onderzoek.

In dit manifest komen drie aspecten aan bod, die het huidige beeld over de kwaliteits-

aanpassingen van de woningvoorraad kunnen bijstellen:

De prestaties in de tijd Het ritme van de cycli De samenhangende bouwdelen van de woning als dragers van de aanpassing (componenten).

Verder wordt aandacht besteed aan de invloed die de nieuwe beschouwing over de

totale levensduur en de cycli van de kwaliteitsaanpassingen heeft op de mogelijkheden

om duurzaamheid in de bestaande bouw te verankeren. De investeringen in de bestaande

voorraad krijgen een nieuw perspectief en worden niet meer gehinderd door de beperkte

boekhoudkundige beschouwingsperiode van vijfentwintig jaar, die is afgeleid van de

afschrijvingstermijn van vijftig jaar van de nieuwbouw.

Conserveren (minimaal een exploitatieperiode van 15 jaar).De bestaande, oorspronkelijke kwaliteit qua casco en ruimte wordt zoveel mogelijk

gehandhaafd. Het accent van de verbeteringen richt zich op comfort, uitstraling

en duurzaamheid. De investering bedraagt circa 30 tot 50 procent van die van nieuw-

bouw. Tot nu toe hanteert men hiervoor het begrip grootonderhoudsplan.

Renoveren (30 jaar of meer).Het accent ligt hier op vernieuwen. Binnen het casco worden de ruimten eventueel

herschikt. De woning wordt weer aan de tijd aangepast. De investering bedraagt circa

50 tot 80 procent van die van nieuwbouw, afhankelijk van de oorspronkelijke

kwaliteit. De doelgroep blijft grotendeels ongewijzigd.

Transformeren (45 jaar of meer).Op dat moment is er een reeks van oplossingen mogelijk. De oorspronkelijke woning en

het casco zijn niet de grens. Samenvoegen en/of structureel toevoegen behoren tot de

mogelijkheden. De investering ligt tussen de 60 en 120 procent van die van nieuwbouw.

Welke kwaliteitsaanpassing in de praktijk tijdens de levensduur van een woning nodig is,

is afhankelijk van drie belangrijke factoren, zolang er geen sprake is van herbestemming:

De oorspronkelijke kwaliteit, zowel in architectonisch, ruimtelijk als technisch opzicht De economische ontwikkeling en de groei van de welvaart De demografische ontwikkelingen (huishoudenstypen)

Het zal duidelijk zijn dat als de oorspronkelijke kwaliteit van een hoog niveau is,

conserveren de steeds terugkerende ingreep zal zijn. Een herenhuis uit begin vorige eeuw

kan met een aanpak van conserveren goed uit de voeten. Woningen die minder dan dertig

jaar oud zijn, vallen ook in de meeste gevallen in deze categorie.

Van renoveren is sprake als de plattegrond een aanpassing vraagt binnen het casco en/of

door toevoeging van op-, aan- of bijbouwen. De bestaande structuur biedt niet voldoende

leefruimte. Veel woningen uit de vooroorlogse en vroeg naoorlogse periode vragen om

een dergelijke aanpak, willen ze de komende decennia een rol blijven spelen op de woning-

markt. Een dergelijke aanpak komt veelal na zestig jaar om de hoek kijken.

Tot slot krijgen we ook steeds meer te maken met transformeren. In dat geval wordt alleen

het casco, al of niet met behoud van de gevelarchitectuur, gehandhaafd. Dit speelt een

rol bij de eerste sociale woningbouw en de woningen uit de vroeg naoorlogse periode. In

beide gevallen overheersen de hokkerigheid van de plattegrond en de beperkte woon-

ruimte. Of er tot deze ingreep besloten wordt, houdt mede verband met de waarde van

het bestaande. Vooral de architectonische en de cultuurhistorische waarden domineren

bij deze aanpak.

Hoe beter ons begrip van kwaliteitsaanpassingen van de bestaande woningvoorraad is

en wordt, des te beter zijn we maatschappelijk in staat hiervoor gezamenlijk het gewenste

aanbod te realiseren.

Daar waar er een substantile vraag is, en dus een markt, is het voor de marktpartijen

altijd interessant. Dit geldt zowel voor het milieu als voor de bestaande woningvoorraad.

De combinatie ervan maakt het op korte termijn hoogstwaarschijnlijk tot een hype.

Het manifest, een inleiding in levensduurdenken

14 15

De structurele aanpassing van de ruimte komt pas

aan bod in de periode vijfenveertig tot zestig

jaar. In de cycli van aan passing zijn dus patronen

aanwezig, die verband houden met samen-

hangende bouwdelen, die een gebruiksfunctie

vervullen: componenten.

De dragers van de levensduur: componenten

Het kijken naar de woningen en de aanpassingen

in de tijd richt zich nog te veel op de afzonderlijke

bouwdelen en te weinig op samenhangende

bouw delen, die tezamen voorzien in een bepaalde

gebruikskwaliteit (ook wel componenten

genoemd).

Tot nu toe overheersen de boekhoudkundige

benadering van de levensduur en de bepaling van

de vervangingsbehoefte op basis van de tech-

nische levensduur. Er wordt sterk gekeken naar de

afzonderlijke materialen en bouwdelen en te weinig

naar de betekenis voor het gebruik. De technische

levensduur is dominant, omdat een andere

benadering ook een gewijzigde beschouw ing van

de woning veronderstelt. En bij de totale woning

zitten we nog vast aan de historische en culturele

periode van vijftig jaar. Als de componenten de

basis vormen voor de kwaliteitsaanpassing van

een woning, verandert de werkelijkheid structureel.

Zowel de vraag als het aanbod van componenten

krijgen hun eigen dynamiek. Bij componenten

vormt de gebruikskwaliteit de basis en de leidraad

voor aanpassing en verandering. Deze opvatting

over de gebruikskwaliteit van componenten staat

diametraal tegenover de technische levensduur-

beschouwing, zoals die geldt bij de indeling in

bouwdelen. En door van de gebruikskwaliteit van

componenten uit te gaan, ontstaat er geen tegen -

stelling tussen de onderhoudsvisie en bijvoorbeeld

de belevingswaarde, omdat het laatste een

essentieel onderdeel is van het gebruik. Com po-

nenten zijn de dragers van de gebruiks kwaliteit.

De prestaties in de tijd

De ontwikkelingen in de maatschappij zorgen ervoor dat de eisen, die aan een woning

en woongebouw worden gesteld, voortdurend wijzigen. Zo is de badkamer in de

afgelopen decennia qua oppervlakte gegroeid van ruim drie vierkante meter naar een

ambitieniveau van ruim acht vierkante meter.

De ruimtebehoefte is toegenomen. Deels is het gerealiseerd door de afname van de

woningbezetting in de vorige eeuw van ruim vier naar iets meer dan twee personen per

woning. In de praktijk leidt dit ook tot de wens te vergroten.

In het geval van de traditionele eengezinswoning (de doorzon uit de periode 1950-1975)

heeft op dit moment eenderde van de koopwoningen er in de tijd een uitbouw aangezet.

Deze ontwikkeling zal zich in de nabije toekomst verder doorzetten. Het tempo waarin

dit gebeurt, hangt af van de maatschappelijke omstandigheden. Hetzelfde geldt voor

energetische kwaliteit, comfort e.d. Als de financile ruimte en het (passend) aanbod

toenemen, zal ook de kwaliteitsaanpassing structureel kunnen toenemen. De kwaliteit

van een woning kent een boven- en een ondergrens:

De bovengrens is de kwaliteit die in de nieuwbouw gerealiseerd kan worden De ondergrens is de kwaliteit die maatschappelijk nog verantwoord wordt beschouwd. Ook wel aangeduid als basiskwaliteit.

Het ritme van de cycli

Het huidige ritme van de kwaliteitsaanpassingen laat nog een onregelmatig beeld zien.

Hoe ouder de woningen, hoe regelmatiger het ritme. De vooroorlogse woningbouw kent

hoofdcycli van dertig jaar. En nevencycli van vijftien jaar (bijvoorbeeld installaties). De

naoorlogse woningbouw laat nog een grotere spreiding zien (tussen de vijfendertig en

vijfenveertig jaar). De redenen hiervoor zijn tweeledig:

In de afgelopen decennia heeft een zeer grote nadruk gelegen op de kwantitatieve vraag. Tegelijkertijd beschikten de meeste naoorlogse woningen over de

basiskwaliteit op sanitair gebied en woninginstallaties. En dat zijn de voorzieningen

die een grote invloed hebben op de eerste cycli van vijftien en dertig jaar.

De voortdurende aandacht voor de uitbreiding van de voorraad heeft de bestaande voorraad wat op het tweede plan gezet. Juist in de loop der tijd wordt het van belang

door de vergrijzing van de voorraad extra aandacht te besteden aan de vereiste

kwaliteitsaanpassing, wil het niet in een negatieve spiraal terecht komen.

De te realiseren cycli van aanpassingen zijn sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de

vraag zoals die in de nieuwbouw tot uitdrukking komt, van het technologisch/technisch

aanbod en van de eigenschappen van de bestaande woning en de samenstellende delen.

Om de vijftien tot twintig jaar worden installatie-units vervangen omdat ze technisch en

maatschappelijk hun tijd hebben gehad (cv-ketel en mv-unit e.d.). De uitrusting van de

woning - keuken, douche en toilet - hebben een levensduur van circa dertig jaar. De

aanpassing hiervan gaat veelal gepaard met het conserveren van de schil (gevel, dak).

Kwaliteitsaanpassing, ritme van de cycli.

Met onderhouds- en vervangingsingrepen wordt gedurende de hele

levensduur van het gebouw de kwaliteit vergroot. Het kunnen kleine of

grote ingrepen zijn (varirend van conserveren, renoveren of transfor-

meren), die de prestaties richting de nieuwbouw brengen.

Figuur 3

Het manifest, een inleiding in levensduurdenken

16 17

Ten aanzien van de aanpassingen op compo nent-

niveau zijn ook hier diverse niveaus te onder schei-

den, die variren van conserveren, renoveren tot

transformeren.

Duurzaamheid: de agenda voor de toekomst

Op het moment dat we meer oog krijgen voor de

langere termijn, komt duurzaamheid automatisch

bovendrijven. Duurzaam betekent nu eenmaal

weinig vergankelijk, of VOOR DE LANGE TIJD. Dit

begint met het besef dat de levensduur meer dan

vijftig, tachtig of honderd jaar zal zijn. Inves-

teringen in de tijd moeten dan ook beschouwd

worden in het licht van een lange termijn. Het

gaat bij investeringen dan ook veel meer om risico-

inschattingen. Met andere woorden, is er aan-

leiding om te denken dat de levensduur korter zal

zijn?

Iedere eigenaar-bewoner die nu een doorzon-

woning koopt uit de jaren zestig voor 200.000 euro,

verwacht toch niet dat de woning over tien of

vijftien jaar gesloopt zal worden. Men beschouwt

het eerder als een toekomstig spaarpotje voor de

oudedag.

Figuur 4

Milieubelasting, bouwen gebruiken slopen.

In milieupunten wordt weergegeven wat het bouwen, gebruik/wonen

en slopen van de woning, met al de daarbij behorende apparatuur,

qua belasting betekent. Duidelijk zichtbaar is de substantile bijdrage

van het consumptief gebruik in de milieubelasting.

Het manifest, een inleiding in levensduurdenken

18 19Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

Een oproep om anders te kijken naar de mogelijkheden van energiebesparing

Al decennia lang wordt er over energiebesparing in de

woningbouw gesproken, geschreven en gecongresseerd.

De papieren stapelen zich eindeloos op, terwijl de inhoud

bijna niet verandert. Hoe is het mogelijk dat een onder-

werp voortdurend terugkeert op de agenda, zonder dat het

leidt tot een nieuwe benadering? Het thema speelt een

belangrijke rol bij de kwaliteitsaanpassing van de voorraad.

Het probleem is, hoe we met een andere kijk meer greep

krijgen op de energiebesparing in de bestaande woning-

voorraad. De veronderstelling is dat er niet n verhaal

over is maar meerdere. Deze vraag betreft niet alleen

anderen, maar ook jezelf als betrokkene.

Het principe is zo eenvoudig, dat je het op de achterkant

van een sigarendoosje kunt beschrijven. Maar dit principe

raakt voortdurend uit beeld in discussies waarin de

techniek en het rekenen prevaleren. Het wordt dus tijd

dat de afzonderlijke aspecten en verhalen ieder hun eigen

platform en aandacht krijgen die ze verdienen. De wereld

verandert vaak sneller door aan het gewone boeren ver-

stand meer ruimte te bieden en de profeten en rekenaars

te laten voor wat ze zijn. Dus iedereen is gewaarschuwd.

In deze beschouwing komen vijf themas aan bod die het

energiegebruik en de mogelijkheden van energiebesparing

in de bestaande woningbouw een plaats geven. Niet het

tromgeroffel zal de werkelijkheid veranderen, maar de stap

die elke dag gezet wordt. Deze vijf themas zijn:

De wooncultuur en het energiegebruik (de techniek en het gebruik)

Oog voor de mogelijkheden van het bestaande (bestaand versus nieuw)

Ontwikkeling energiegebruik.

Jaarverbruik gas t.b.v. verwarming, warmtapwater en

koken in m3 en huishoudelijk consumptief elektraverbruik

in kWh per huishouden over de periode 1985-2010.

Figuur 5

03Auteurs | Martin Liebregts, Haico van Nunen en Jelle Persoon

Levensduur-denken over de bestaande woning- voorraad

20 21

Energiegebruik: sinds mensenheugenis een betaalbaar-heidsvraagstuk (woonlasten of milieu)

Een goed aanbod doet de wereld veranderen (uitvoering) In de praktijk moet het gebeuren (proces).

Alvorens deze themas een voor een toe te lichten, wordt

er kort teruggekeken. Door de jaren heen zijn de pene-

tratie graden van isolatie en installatie gestaag gestegen.

Maar het energiegebruik wordt niet alleen bepaald door

de woningkenmerken. Het gebruik van de woning door de

bewoner is net zo goed van belang. Wat weten we van

de woningen en hun bewoners en wat moet er de komende

tijd mee gebeuren? En wat is de tijdshorizon bij het

vooruit kijken?

De voortdurende verandering: de supertanker en het levensduurdenken

Het gasverbruik per huishouden neemt al decennia

structureel af, terwijl het elektraverbruik een tegen over-

gestelde tendens laat zien. Ze bedragen gemiddeld ca.

1.600 m3 aardgas en ca. 3.500 kWh anno 2010.1 (Zie P. 101)

Ruim 80 procent van alle woningen is voorzien van dak-

isolatie en dubbelglas. Meer dan de helft van de woningen

beschikt over gevelisolatie en bijna de helft is voorzien

van vloerisolatie. Als je de ontwikkeling van de afgelopen

twintig jaar bekijkt, is dit een supertanker die op koers ligt.

Het aantal HR-ketels voor zover van toepassing begint

de 90 procent te benaderen.2 (Zie P. 101)

De stappen op het energiebesparingspad worden gezet.

Het probleem is niet meer gelegen in de traditionele vorm

van energiebesparing, zoals die met promotiefilms en

labels aan ons wordt voorgespiegeld. De cruciale vraag op

dit moment speelt zich veel meer af op het niveau van

energieopwekking, binnenmilieu en nieuwe geavanceerde

isolatietechnieken. Het zijn juist deze zaken die in bijna

geen enkel programma een evenwichtige plek krijgen. Een

aanbod dat ruimte, energiebesparing en energieopwekking

zo combineert dat er een beleving uit spreekt, moet nog

verschijnen op het toneel.

Deze terughoudende benadering komt voor een groot

deel voort uit een beperkende visie op de levensduur van

een woning. De eerdergenoemde boekhoudkundige

benadering overheerst hierin het denken. Oorspronkelijk werd de

levensduur van een woning gesteld op een periode van vijftig

jaar, vermoedelijk ingegeven door het oud testamentische jubel-

jaar van vijftig,3 (Zie P. 101) waarin alle schulden afgelost moeten

worden. En als er dan opnieuw genvesteerd wordt, is vaak vijfen-

twintig jaar de nieuwe horizon. Maar als de levensduur nu eens

honderdtwintig jaar zou zijn en de resterende levensduur geen

vijfentwintig jaar is maar vijfen zeventig of tachtig jaar bij een

herinvestering, dan wordt het perspectief van de te nemen maat-

regelen heel anders. Dus niet het boekhoudersdenken moet de

richting bepalen, maar het levensduurdenken.

Invloeden energiegebruik

Energiegebruik is een belangrijk onderdeel van de uitgaven van

een huishouden. Niet ieder huishouden heeft hetzelfde energie-

gebruik. Dat kan van vele variabelen afhankelijk zijn. Naast de

bouwkundige eigenschappen van een woning bepaalt ook de

manier waarop een huis gebruikt wordt het uiteindelijke energie-

gebruik. Onderstaande tabel geeft een indicatie van de invloeden.

Er wordt onderscheid gemaakt naar welvaart, gezinstype en

woningkenmerken.

Het is juist de spreiding tussen de verschillende woningen en de

verschillende huishoudens die het ingewikkeld maakt om iets

absoluuts over energiebesparing te zeggen. Wel is duidelijk dat

door de jaren heen het gasverbruik voor verwarmen afnam, terwijl

het gasverbruik voor warmtapwater toenam. De sterkste stijger is

echter het elektraverbruik in de woning. Door het toenemend

aantal stroomvragende voorzieningen in de woning vormt dit een

groot deel van de energiebehoefte van de woning.

Vanuit de woonlastenbenadering wordt nog wel eens gesug ge-

reerd dat energielasten voor verwarming de huur zal overtreffen.

Ook dit is een oneigenlijke discussie. Nog steeds is de huur

dominant. En bij energie moet onderscheid gemaakt worden

tussen die voor verwarmen (gebouw gerelateerd) en die voor

warm tapwater en overig huishoudelijk gebruik. Ook bij sterke

prijsontwikkeling op de energiemarkt blijft de omvang van het

energiegebruik voor verwarmen ten opzichte van het totaal

bescheiden.

Penetratiegraad verwarmingswijzen woningbouw

over de periode 19852010.

De grafiek laat de sterke toename van de individuele cv

zien en tot slot die van de HR-ketel hierbinnen.

Figuur 6

Penetratiegraad isolerende maatregelen over de

periode 19852010.

De toename bedraagt gemiddeld zon 40 procent.

Figuur 7

Invloedsfactoren op het verbruik van

elektriciteit en gas bij eenzelfde energetische

kwaliteit en grootte van de woning.

De aspecten die het betreffen, zijn inkomen/

op leiding, grootte gezin, leeftijd kinderen (al of

niet boven de 12 jaar), huishoudens boven de 65

jaar, oppervlakte woonkamer, aantal vertrekken

(++) veel invloed; (+) invloed; (0) neutraal; () minder verbruik.

Figuur 84 (Zie P. 101)

Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

22 23

Thema 1: de wooncultuur en het energiegebruik

Bij de renovatie van het tuindorp Laurentiusplein te

Voerendaal zijn de veranderingen in de tijd in beeld

gebracht, mede gebaseerd op gesprekken met oude

bewoners.5 (Zie P. 101) Dan ontdek je dat woningen die

gebouwd zijn rond 1920 geen beschikking hadden over

eigen waterleiding, riolering of elektra. Energiegebruik

was een bescheiden probleem. Er was slechts n kachel

voor koken en verwarmen. In de loop der tijd zijn de

noodzakelijke veranderingen aangebracht met tussen-

pozen van vijftien tot vijfentwintig jaar. In de jaren

zeventig is het comfort op enig niveau getild: keuken,

douche, toilet en een centrale verwarming werden

onderdeel van de woning.

Aan elke verandering hebben bewoners moeten wennen.

En elke keer heeft het tijd nodig voordat de nieuwe

techniek ingebed is in de cultuur van het wonen. Bij de

introductie van nieuwe technieken wordt de cultuur van

het wonen nogal eens vergeten. Mensen stappen niet

gauw van hun gewoonten af. Zeker niet als het om wonen

gaat en de introductie ervan niet begeleid wordt met een

uitgebreid programma. Voorbeelden in de huidige praktijk

die dit onderschrijven zijn de gebalanceerde ventilatie en

LageTemperatuurVerwaming. De introductie destijds van

de centrale verwarming gaf overigens net zoveel

problemen. Het resultaat is vervolgens dat de maatregelen

niet tot de verwachte besparing leiden, maar juist tot

meer verbruik. Nieuwe technieken vereisen uitgebreide

ondersteuning en begeleiding. Zeker als het om traditio-

nele doelgroepen gaat, die al een lange woontraditie

achter de rug hebben. Als je zou kunnen kiezen, begin je

met een verandering niet bij deze groep bewoners.

Maar sowieso is het belangrijk om vanuit de bestaande

wooncultuur de mogelijke conflicten in het gebruik te

beschouwen. De essentile onderdelen hierbij zijn bijvoor-

beeld de regelbaarheid van de temperatuur per vertrek

en de natuurlijke ventilatie via roosters en ramen in de

kozijnen. Energiezuinig gedrag vertaalt zich dan al gauw

naar enkel vertrekken verwarmen en ventileren wanneer

dat nodig is. En extra zuinig is een graad minder stoken

en alles in de woning wat dichter houden.

Figuur 10

De verandering in het wonen.

De ontwikkelingen in wonen, vrije tijd en mobiliteit over

de periode 1900-2000 .

De verhouding tussen de woonlastendragers: huur,

verwarming en energierest over de periode 19902010.

Uitgangspunt is de huur in 2009 als index 100 ofwel

400,- per maand. Daarnaast zijn de verbruiken over de periode constant gehouden, alleen de prijsontwikkeling

is verschillend en is gebaseerd op gegevens over de

periode 1991-2009:

Verwarming (1.250 m3 gas en 320 kWh hulpenergie)

Energierest (450 m3 gas t.b.v. koken en warmtapwater

en 3.180 kWh t.b.v. huishoudelijk elektra)

Stijgingspercentage (gas: 6,74% elektra 5,17%, huur

3,36%, inflatie 2,26%).

Figuur 9

Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

24 25

Natuurlijk loopt men ook tegen cultuurveranderingen

aan, die met dit gedrag niet meer op te lossen zijn.

Slaapkamers worden intensiever gebruikt als hobby-

en studeerkamer. De thermostaat in de woon kamer

moet dan hoger, om die kamers voldoende warm te

krijgen. Maar ook bijvoorbeeld intensiever douche-

gedrag speelt parten. Ventileren door een raam open

te zetten is niet meer voldoende.

In het ontwerp en de communicatie naar de gebruikers

moet veel meer naar de potentile conflicten en extra

mogelijkheden gekeken worden. Nu gaat men uit van

het apparaat en hoe je dat moet bedienen, zonder dat

men in gaat op de veranderingen in gebruik en de

vragen die dit oproept. Een bewoner zit niet te wachten

op een technische verhandeling, hoe bijvoorbeeld

een thermostaat werkt, maar op wat je moet doen als

het te warm of te koud is.

Als je niet weet wat de mogelijke effecten van de

specifieke omstandigheden zijn (gebruik, comfort,

systeem), dan kan er totaal verkeerd advies of

verwachting op woningniveau ontstaan ten aanzien

van de mogelijke besparingen. Voor een substantieel

deel van de bevolking kunnen

energiebesparende maatregelen bij de huidige huur-

stelling tot vermindering van het besteedbaar

inkomen leiden. En het was allemaal begonnen om de

woonlasten. Daarom zou de benadering ook een meer

individueel karakter moeten krijgen als het om

woonlasten gaat.

Thema 2: oog voor de mogelijkheden van het bestaande

Bestaande woningen zijn vaak een systeem dat,

zolang er zich geen problemen voordoen, in evenwicht

is. Een aardig voorbeeld is de ventilatie van eengezins-

woningen. De natuurlijke systemen werken gebrekkig

(kanalen), maar door allerlei lekken in de schil (kozijnen,

dak) ontstaat er een ongewilde dwars venti latie, die

soms als tocht wordt ervaren, maar een belangrijke

bijdrage levert aan de behoefte aan verse lucht. Dit

totale systeem zorgt ervoor dat de vochtige lucht van

de woning vervangen wordt door droge lucht van buiten. Als vervolgens de schil dicht

gemaakt wordt, zonder iets structureels te doen aan het ventilatiesysteem en de vocht-

kritische onderdelen van de woning (koudebruggen), is het resultaat een vocht probleem.

Het bovenstaande voorbeeld is wat uitgebreid weergegeven om aan te geven dat als je

iets aan het systeem verandert, je bewust moet zijn van de consequenties elders.

Dit speelt vooral wanneer men een woning gedeeltelijk of gefaseerd wil aanpakken. Eerder

is al bepleit om bij de richting van de aanpak uit te gaan van levensduurdenken. Dat neemt

niet weg dat vanuit allerlei overwegingen gekozen kan worden voor een fasering in de

aanpak. Hoe die fasering het beste aangepakt kan worden, gelet op de huidige kwaliteit en

technische kenmerken van de woning, is nog een blinde vlek. De basis (kennis en inzicht)

hiervoor is er al lang, maar de vorm om het nu toe te passen is blijkbaar nog niet gevonden.

De ontbrekende kennis hierover is bijvoorbeeld eenvoudig in een landelijk expertsysteem

vast te leggen, dat voor iedereen digitaal toegankelijk is, en dat voor 99 procent van de

situaties een antwoord heeft. Dan is het niet nodig elke tien jaar hierover nieuwe

brochures te schrijven.

Het conjuncturele karakter van de kwaliteitsaanpassingen als maatschappelijk vraagstuk

heeft ertoe geleid dat de kennis erover zeer gefragmenteerd is en dat de continuteit ervan

bijna persoonsgebonden is. In deze tijd waarin we bijna alles documenteren, is dat absurd.

Het wordt tijd dat de KWR (Kwalitatieve Woning Registratie) uit het verleden vervangen

wordt door de KAR (Kwalitatieve Aanpassings Registratie). De overheid of een collectief

van marktpartijen zal hier een taak in moeten zien.

Thema 3: woonlasten versus milieu

Energiebesparing is in eerste instantie een woonlastenvraagstuk. Een villa verbruikt al

gauw het tienvoudige van een eenvoudige rijtjeswoning. Niemand zegt dat de villa 80

procent moet besparen vanwege het milieu. Tenminste in de huidige maatschappelijke

context is daar geen sprake van. Zelfs de regelgeving houdt hier rekening mee. Een villa

en een rijtjeswoning kunnen hetzelfde energielabel hebben, maar een sterk uiteen-

lopend energiegebruik.

En als het milieu toch het dominante vraagstuk zou zijn, waarom wordt er dan niets aan

het huishoudelijk consumptief elektraverbruik en de potentie van energieopwekking

gedaan.

Vanuit de bewoners met de kleinere beurs, biedt een huis met lage huur en meer energie-

gebruik meer speelruimte, dan een woning met meer energetische kwaliteit maar met

een overeenkomstige hogere huur. In het laatste geval valt er voor de bewoner niet veel

meer te sturen. Want zuinig stookgedrag levert niet veel meer op. Veel van weinig is niets.

Bovendien worden de mogelijkheden om de huur na energiebesparende maatregelen te

verhogen via het overheidsbeleid vergroot (via punten in WWS). Met name voor de laagste

inkomensklasse heeft dat consequenties. Het budget aandeel van energie bij lagere

Energiegebruik verwarming: binnentemperatuur en

gebruikswijze.

In beeld wordt gebracht wat de marges van de binnentempera-

tuur zijn ten gevolge van gebruik, comforteisen en overige

specifieke omstandigheden. Dit leidt tot een variatie van

13,98C tot 18,23C. Uitgedrukt in energiegebruik van 70 tot

120. De berekeningen van de EPA liggen bij de 120 in deze

range. (binnentemperatuur 18C) Verder is de figuur mede

ontleend aan de NVN 5125 en gebruiksonderzoeken van de

BouwhulpGroep.

Figuur 11

Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

26 27

inkomens en kleine huishoudens is veel hoger dan bij hogere

inkomens: 7,5 procent bij lagere inkomens en 2,5 procent bij

hogere inkomens.6 (Zie P. 101) Door het vaak geringe effect van

energiebesparende maatregelen op het energiegebruik wordt

door de extra huurverhoging het vrij besteedbaar inkomen

alleen maar verminderd.

Om voor alle huishoudens en inkomens woningverbetering aan-

trek kelijk te maken, zullen de energiebesparende maatregelen

tegen dit licht beschouwd moeten worden. Het startpunt hierbij

is het inventariseren van het huidige energiegebruik en het

hierop fitten van berekenings methodieken van de verwachte

energie besparing.7/8 (Zie P. 101) Pas bij een individueel beeld,

gebaseerd op het eigen stookgedrag, kan men hierover gefundeerd

beslissingen nemen. De situatie nu is echter dat dit beeld

vertroebeld wordt door de berekeningsmethode (EPA, bestemd om

genormeerd te labellen), de geringe aandacht voor het fitten en

de gebrekkige kennis over het huidige energie gebruik. Met als

gevolg verwachtingen bij bewoners die niet waargemaakt kunnen

worden en die weerstand oproepen in plaats van enthousiasme.

Tevens worden milieudoelstellingen en woonlasten verwisseld.

Vanuit milieudoelstellingen is het verlengen van de levensduur

de belangrijkste bijdrage die geleverd kan worden. En dan is de

verbetering van de energetische kwaliteit een vanzelfsprekendheid.

Dus energiebesparing moet altijd als het om het milieu gaat

beschouwd worden in het kader van de lange termijn (zestig jaar

of meer). Woonlasten daarentegen betreffen de vraag van dit

moment. Betaalbaarheid voor de individuele bewoner betreft zijn

portemonnee van vandaag en niet die van morgen of overmorgen.

Juist vanuit deze beschouwing moet er in de praktijk gewerkt

worden. En dit betekent dat een gemiddelde bewoner niet bestaat.

Thema 4: een goed aanbod

De kosten van de kwaliteitsaanpassing van de bestaande woning-

voorraad zijn de afgelopen decennia sterker gestegen dan de

kosten in andere sectoren van de bouw. Het ontbreken van

innovatie op het gebied van concurrerend aanbod heeft ertoe

geleid dat energiebesparende maatregelen alleen maar duurder

zijn geworden. En subsidie leidt ertoe dat de ontwikkelingen

alleen maar vertraagd worden. Het vergroot uiteindelijk de markt

zonder concurrerend aanbod en een marktconforme prijs op de

langere termijn.

Van essentieel belang is dat de markt van kwaliteitsaanpassing in de bestaande bouw

meer een concurrerende aanbodmarkt wordt. Er moet dan ook meer aandacht komen

voor de bestaande bouw. En dan gaat het niet (alleen) om bouwmaterialen, maar om

samenhangende oplossingen voor het gebruik (bijvoorbeeld dak, gevel, woninginstallatie).

In plaats van losse ingrepen dient er een totaalaanbod te komen dat aansluit op de

wensen vanuit het gebruik. Oplossingen die passen in een langetermijnperspectief

(levensduurdenken) en die kwaliteit op alle aspecten borgen. En als er gesproken wordt

over de lange termijn, dan hoort hier ook de waardeontwikkeling en een passende

financiering bij.

In veertig jaar tijd is de doe-het-zelfmarkt astronomisch gegroeid. Rond 1970 ontstaan

de eerste winkels/bedrijven, die nu zijn uitgegroeid tot een markt die circa een derde

van de investeringen in de bestaande woningbouw bevat. En dit komt omdat er op de

markt geen passend kant-en-klaar aanbod is dat past bij de wensen van de gebruiker.

Misschien zijn er wel paralellen met het onderhoud van de auto. In de jaren zestig en

zeventig sleutelden nog veel autobezitters aan hun eigen auto of gingen naar een beun.

Dat ver schijnsel is bijna volledig verdwenen. Misschien spreken we over twintig jaar ook

wel over de doe-het-zelfmarkt en het klussen in het weekend in de verleden tijd. Een

goed aanbod is dan wel een vereiste.

Toename toepassing mechanische ventilatie.

Penetratiegraad centrale mechanische afzuiging

in de woning over de periode 1985-2010.

Figuur 12

Omzet van de renovatiemarkt.

De ontwikkeling van onderhoud, renovatie

en de doe-het-zelfmarkt over de periode

1970-2010.

Figuur 13

Thema 5: het draait om het proces

Een goed proces is de voorwaarde voor succes. Het kan technisch nog zo goed uitgedacht

zijn, als het niet zo gemaakt wordt of niet op de juiste wijze op de markt gebracht

wordt, wordt het een fiasco ofwel mislukking. In de praktijk moet de communicatie over

de totstandkoming en het gebruik een veel dominantere rol krijgen. Nog teveel wordt

de bouw en de wereld van energiebesparing gedomineerd door technocraten. Het gaat

dan niet alleen om de rekenaars, maar ook om de bouwkundigen die teveel een

eendimensionale benadering tentoonspreiden, die ook nog eens teveel naar binnen

gericht is. Hoe vaak bezondigen we onszelf hier niet aan in de dagelijkse beschouwing.

Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

28 29

De perceptie wordt overheerst door de technische mogelijkheden op korte termijn,

terwijl het om het proces draait en dat begint bij een visie op alle aspecten van het wonen.

Een visie die gebaseerd moet zijn op kennis. Onderzoek naar het gebruik en gebruiks-

wensen (bewonerstevredenheid) wordt nog te weinig systematisch verricht en vervolgens

gedocumenteerd. Verbeteringen zijn goed maar als de bewoner weken overlast heeft,

dan laat de uiteindelijke verbetering toch een nare smaak achter.

Als je stelt dat alles draait om het proces, dan gaat het om de tevredenheid van de

gebruikers (bewoner) op korte en lange termijn. Tijdens het aanpassingsproces moet

hij/zij de gepaste aandacht krijgen. Renovatie doet toch een beetje pijn. Nog belangrijker

is de periode erna. Het gebruik beslaat uiteindelijk decennia en dan moet het passen.

Dus kwaliteitsaanpassing begint en eindigt bij het gebruik.

Uitgangspunt voor verandering

Het hele betoog over levensduurdenken richt zich erop om meer de langere termijn als

richtsnoer te nemen. Niet de speeltjes van vandaag bepalen de ontwikkeling, maar de

visie op de langere termijn. Energiebesparing en de bestaande bouw moeten als basis

levensduurdenken hebben. Dat houdt in dat we alvorens te gaan rekenen nadenken

over de vragen die beantwoord moeten worden in de concrete situatie. Het begint met

begrip te krijgen voor de wooncultuur en van het gebruikersgedrag in de specifieke

situatie. En een langetermijnvisie maakt het ook mogelijk in passende stapjes naar het

optimale te groeien. Vanuit de vraagstelling en het gebruik moet zich het nieuwe aanbod

ontwikkelen. Laten we stoppen voortdurend nieuwe processen en stroomschemas te

maken, maar ons richten op het in kaart brengen van de dagelijkse praktijk en vandaaruit

vraag en aanbod met elkaar ontwikkelen.

Levensduurdenken over de bestaande woningvoorraad

31

Terwijl het een onderwerp is dat eigenlijk al duizenden

jaar bestaat en vertaald werd in een mooi, nuttig en

degelijk product. Om in de begrippen van Vitruvius te

spreken: Venustas (uiterlijk), Utilitas (bruikbaarheid)

en Firmitas (degelijkheid).9 (Zie P. 101)

In deze beschouwing gaan we op zoek naar de eenvoud

van duurzaamheid. We pogen de hocus pocus verhalen

te vermijden en duurzaamheid terug te brengen tot

de dagelijkse praktijk.

Levensduurdenken

Levensduurdenken gaat verder dan Cradle to Cradle.

Het vereist nadenken over verschillende ontwikkel-

ingen in de tijd. Juist het bewustzijn van de verschil-

lende mogelijke ontwikkelingen in de tijd, zorgt

ervoor dat je op zoek moet naar de essentie van de

eigen schap pen van de fysieke omgeving en het

aanpassings vermogen in de tijd. Enkel de term flexibel

is voor een dergelijke beschouwing te eng en te

technocratisch. Zoals we bij Vitruvius zagen hangt de

toekomstwaarde nauw samen met de kwaliteiten

mooi, nuttig en degelijk. De volg orde van deze

kwalificaties is niet toevallig. Als iets niet bevalt of

Wat de afgelopen jaren voor het thema energiebesparing geldt, is ook van toepassing voor het onderwerp DUURZAAMHEID. Het wordt bijna door iedereen omarmd als een mogelijkheid om zijn eigen onderscheidend vermogen te vergroten zonder de duidelijkheid en transparantie over het onderwerp te vergroten.

Ontwikkeling energiegebruik van een nieuwbouw

eengezins woning ten behoeve van verwarming over de

periode 19502050.

De omslagpunten zijn aangegeven (door verwarmingswijze

en normstelling).

Figuur 14

04Auteurs | Martin Liebregts en Haico van Nunen

De eenvoud van duurzaamheid

32 33

aantrekt, kan het technisch nog zo goed zijn, maar toch is er geen koper of gebruiker

voor te vinden.

Levensduur begint dan ook met begrip voor het verleden. Het begint met een zoektocht

naar de waarderingen voor het bestaande in de tijd en de veranderingen in het verleden

die van invloed zijn op de toekomst: de maat schap pelijke supertankers. De demografische

ontwikkeling is zon gegeven voor de vraag in de toekomst. De mode overstijgende

waar dering van de kwaliteit is een andere belang rijke grootheid. Om gevoel met de

essentile voorwaarden in de tijd te krijgen, is het zinvol te doorgronden waarom we

speciale aspecten uit het verleden al dan niet waarderen. Waarom wordt de ene buurt

meer gewaar deerd dan de andere, uitgezonderd van de fysieke eigenschappen?

Levensduurdenken veronderstelt dat je voortdurend het verleden met de toekomst poogt

te verbinden. Of beter gezegd dat je poogt de essentie van het verleden te doorgronden

in de betekenis voor de toekomst.

De ontwikkelingen

In het verleden is de noodzaak voor energie reductie ontstaan. Deze ontwikkeling is ingezet

rond 1970, toen elke nieuwbouw werd voorzien van centrale verwarming, de isolatie waarde

van de schil door veel glas slechter was dan ooit en de eerste tekenen van de grenzen van

de beschikbaarheid van fossiele brandstoffen erkend werden. De steeds strenger

wordende energie eisen hebben vervolgens geleid tot een afname in het energiegebruik.

Een ontwikkeling die het komende decennia moet leiden tot energie neutrale woningen.

Een gemiddelde eengezinswoning heeft energie label E. Bij een renovatieproject zijn

er verschillende mogelijkheden voor energeti sche verbeteringen. Met een hoogwaardig

energetisch pakket is een A+ label te bereiken, en zelfs A++ (passiefhuis aanpak) is

mogelijk.10 (Zie P. 101) Echter de vraag is natuurlijk of de verbeteringen op de juiste plek

(tegen de juiste kosten) gemaakt worden. Moet er niet eerder worden gezocht naar

praktische combinaties. Bijvoorbeeld een gemiddeld energetisch pakket, gecombineerd

met (extra) zonne panelen. In plaats van het zoeken naar een energie neutrale woning is het

ook mogelijk om woningen een actieve rol toe te kennen, bijvoorbeeld door energie opwek-

king. Wellicht dat daarmee het consumptief elektraverbruik gecompenseerd kan worden.

Maar duurzaamheid is meer dan energiegebruik. Duurzaamheid voor het wonen betekent,

dat een woning ook nuttig is: ruimte bieden aan gezond binnenmilieu, de gewenste

verander ingen in de tijd op kunnen vangen, zowel oppervlaktes per ruimte als de moge lijk-

heid om ruimtes voor andere functies te benutten.

De toets op hoofdlijnen

Duurzaamheid maakt (bewust of onbewust) deel uit van woningverbetering. Om duur-

zaam heid inzichtelijk te maken is de Duurzaamheid stoets11 (Zie P. 101) ontwikkeld. De

Duurzaam heidstoets is opgezet als com municatie middel om zonder uitgebreide reken-

exercities de hoofdaspecten van duurzame

kwaliteitsaanpassingen in beeld te brengen.

Enkel energie beschouwen is een te eng begrip.

Met de duurzaamheidtoets worden verschil-

lende criteria beoordeeld.

Energie wordt uitgesplitst naar de isolatie-

waarden van dak, gevel en vloer en het type

glas. Daarnaast wordt een onderscheid

gemaakt naar het type ruimteverwarming,

bereiding van warm tapwater en de regeling

van de installatie. Om al deze criteria samen

te vatten is het energielabel opgenomen.

Vervolgens zijn er meer criteria opgenomen.

De ventilatiewijze heeft een plek in de toets

gekregen, materiaalgebruik wordt beoor deeld

en ook de akoestische kwaliteit van de woning

(of ruimtes) is verwerkt. De toets geeft geen

cijfer of label. Hij is bedoeld om de samen hang

tussen de verschillende maat regelen aan te

geven, met oog voor de toekomst. In een

goed gesoleerde woning, met duurzame

materialen is een temperatuur regeling met

open/dicht kranen niet de meest geigende

toepassing. Er wordt bijvoorbeeld ook

duidelijk gemaakt wanneer een vorm van iso-

latie achterblijft bij de rest. Doel van de

duurzaamheidstoets is om een evenwichtige

ingreep op te stellen, ongeacht of er label C, B

of A uit komt.

De variabelen van duurzaamheid

Tot nu toe is duurzaamheid nog te veel het

terrein van rekenen. Vele mensen rekenen,

maar nog te weinig is er bekend hoe al dat

reken werk zich verhoudt tot het dagelijks

leven. Moeten we zorgvuldig omgaan met onze

gebouwen, is het A-label van elk huis houdelijk

apparaat prioriteit nummer n, of is nodig

meer flexibel te bouwen, zodat een gebouw

zich gemakkelijk aan een veranderende vraag

kan aanpassen? Eigenlijk zijn we op zoek met

elkaar naar duurzaamheidcriteria, die een

leidraad bij het dagelijks handelen kunnen

Van passief naar actief.

Voorbeeld van een eengezinswoning uit de periode 1966-1975, waarbij

door verandering van label en andere wijzen van energie-opwekking, de

CO2-uitstoot per jaar (uitgedrukt in kg) kan worden gereduceerd.

Figuur 15

De eenvoud van duurzaamheid

34 35

zijn. Cradle to Cradle is wat dat betreft te algemeen en misschien ook wel te vaag, zoals

we eerder aangaven. Misschien is de slogan verspillen is zinloos een even hanteerbaar

begrip en zo oud als de mensheid bestaat.

Als we dan toch gaan rekenen gaat het meer om de eenvoud dan om het rekenen tot ver

achter de komma. Op basis van de huidige berekeningsmethoden van de effecten op het

milieu zou de volgende prioriteitenlijst voor de verschillende variabelen kunnen worden

samengesteld (op volgorde van de belasting van het milieu):12 (Zie P. 101)

Consumptief elektrisch verbruik (34 procent): Bovenaan de lijst staat het zorgvuldig omgaan met elektrisch verbruik van individuele consumptie. Dit aspect kan, naast

minder of energiezuinigere apparaten, het beste bestreden worden door ook op

woning- of buurtniveau duurzame energie op te wekken.

Instandhouding respectievelijk aanpassing van woningen (28 procent): De basis wordt gelegd in goede ruimtelijke woningen, die op eenvoudige wijze aan de verande-

rende eisen van gebruik aangepast kunnen worden.

Het bouwen van woningen (16 procent): Evenals bij slopen is de levensduur van woningen de sleutel voor de reductie van milieubelasting. In dit geval begint duurzaam-

heid bij een kwaliteit die de mode van de dag overleeft. De levensduur houdt verband

met de uitstraling die gericht is op de lange termijn (tijdloos).

Het slopen van woningen (11 procent): Het slopen hangt nauw samen met het bouwen. In principe is het n aspect, waar begin en eind bij elkaar komen. Echte

aandacht verdient hier de recycling, zodat de belasting gereduceerd wordt. Dit aspect

komt het dichtst bij het thema van Cradle to Cradle. Meer begrip voor demontabel

bouwen is hier op zijn plaats.

Het verwarmen van de woning (11 procent): Dit staat voortdurend op nummer n op de agenda. Misschien is wel de reden dat we dit aspect het gemakkelijkst kunnen

reduceren tot nul.

Eenvoud als basis

Als we alleen naar de woning kijken en het consumptief elektraverbruik buiten

beschouwing laten dan is de sleutel voor duurzaamheid voor wat betreft het wonen

achter eenvolgens gelegen in:

1. Er voor zorgen dat de levensduur van nieuwe woningen vergroot respectievelijk

verlengd wordt. Dit vraagt erom dat de woning gedurende zijn leven mooi en degelijk

moet zijn.

2. De woning moet gedurende zijn leven nuttig blijven. Van belang is dat instandhouding

en aanpassing met zo min mogelijk verlies gepaard kan gaan.

3. Tot slot verbruikt een woning ten behoeve van verwarmen, ventileren en koelen

energie. Zorg ervoor dat dit gebeurt met duurzame energiebronnen in combinatie met

beperking van verlies. Gebruik verder de mogelijkheden om de woning te gebruiken

voor opwekking van duurzame energie, zodat het overige consumptieve energiegebruik

wordt gecompenseerd.

Als we deze eenvoudige regels gaan hanteren dan ontstaat er ook meer ruimte om de

bestaande woningvoorraad duurzaam aan te pakken.

Milieuwaardenanalyse

Bij duurzaamheid gaat het om doen of laten. De praktijk is de scheidsrechter en de

berekeningen of scores zijn hulpmiddelen of indicaties om de keuzen in de dagelijkse

praktijk te ondersteunen. Vaak gaat het om de absolute effecten van een mogelijke

oplossing. Vooral in de bestaande bouw, waar de referentie of de vergelijking er staat,

speelt dan de vraag wat de voorgestelde kwaliteitsaanpassing voor invloed heeft op

duurzaamheid. In eerste instantie gaat het om het (her-)gebruik van grondstoffen en

de energiebesparing, respectievelijk energieproductie. Om hier inzicht in te verschaffen,

is door de BouwhulpGroep de Milieu-Waarden-Analyse (MIWA) ontwikkeld. Met deze

methode wordt zo concreet mogelijk aangegeven wat de milieueffecten zijn van

gebruik, respectievelijk hergebruik van grondstoffen. De energiebesparing, respectievelijk

energieproductie en dus de effecten op de CO2-uitstoot worden zichtbaar gemaakt. Tot

slot worden de verschillende kosten en opbrengsten benoemd. Hierdoor kunnen de

verschillende partijen met elkaar benoemen hoe de inspanning uiteindelijk op korte en

langere termijn verdeeld gaat worden. Het gaat dan om keuzen maken. Maar deze analyse

en beschouwingen over milieu en waarde hebben geen zin als niet helder is wat de

beschouwingsperiode is, die eraan ten grondslag ligt.

In dit hoofdstuk behandelen we achtereenvolgens de betekenis van levensduurdenken,

de variabelen die milieubelasting in de tijd benvloeden en de berekeningen die gemaakt

moeten worden om de concepten voor duurzame kwaliteits aan pas singen van waarden

te voorzien.

Figuur 16

Duurzaamheidstoets. De belangrijkste maatregelen, respectievelijk pre sta ties die ver-band houden met de kwaliteit (aan passing) van een woning, worden langs de duurzaam-heidslat gelegd en zo getoetst.

De eenvoud van duurzaamheid

36 37

Visie op duurzaamheid

Als er geen begrip is van de levensduur van het

geheel of de delen, is elke visie op duurzaamheid

bijna verspilling van tijd en leidt tot het denken in

termen van vandaag. Een aardig voorbeeld is de

levensduur van een doorsnee eengezins rijtjes-

woning. Geen enkele eigenaar-bewoner die een

woning uit de jaren zestig van de vorige eeuw

bezit (stel 1965), zal verwachten dat deze in 2015

gesloopt zal worden, zoals eerder is betoogd. Dus

als we beseffen dat een woning geen vijftig,

geen honderd, maar meer dan een eeuw mee zal

gaan, kijken we ook met andere ogen naar de

gewenste en mogelijke kwaliteitsaanpassingen.

In onze praktijk wordt honderdtwintig jaar als

levensduur van een woning gehanteerd. We zullen

proberen met elkaar een beeld te krijgen van de

aanpassingsbehoefte in de tijd en tegelijkertijd

wat de drager (het casco) is dat de tijd overleeft.

Alvorens we verzanden in de dikte van het

isolatiemateriaal, zullen we het eens moeten zijn

over de levensduur van het geheel en de delen.

Dit levensduurdenken moet de basis vormen van

de maatregelen die er worden genomen om de

kwaliteit van de bestaande woningvoorraad aan

te pakken. En op het moment dat iedereen het

eens is dat de rijtjeswoning uit 1965 nog zeker

vijftig tot vijfenzeventig meegaat, komen er voor

de aanpak van de schil ook heel andere oplos-

singen in het vizier. Als er ruimte is, kan het ook

bij wijze van spreken 50 centimeter isolatie

worden.

De beschikbare ruimte is ondanks de afname van

de huishoudensgrootte en van het aantal

gezinnen (1950: 70 procent; 2010: 30 procent)

toch de belangrijkste kwaliteit. De gewenste

grootte van een woonkamer en keuken is voor

alle huis houdenstypen bijna gelijk.

Bouwdelen en variabelen

Gedurende de honderdtwintig jaar die een woning

meegaat zijn er ingrepen (onderhoud en

renovaties) in een woning waarbij de kwaliteit wordt

verbeterd. Deze verbeteringrepen komen in een

cyclus voor. De onderhoudscycli van de woningbouw

vertonen een terugkerend patroon, dat samenhangt

met de levens duur van de afzonderlijke bouwdelen

zoals eerder is beschreven. De vervanging van bouw-

delen is de uitgelezen kans om kwaliteit toe te

voegen. Bij het bepalen van de maat regel zijn er drie

afwegingen die er gemaakt dienen te worden: welke

kwaliteit wordt er met de ingreep behaald, hoe lang

kan er met deze kwaliteit worden voorzien in een

behoefte (houdbaarheid van de kwa liteit) en worden

met deze maatregel toekomstige oplossingen niet

beperkt?

Levensduur in de praktijk is echter anders dan in de

theorie. Theoretisch gaat een badkamer minimaal

dertig jaar mee, dat is vaak ook de afschrijvings-

termijn die een beheerder hanteert. Praktisch gezien

wil men meer en zijn er verschillende invloeden die

er voor zorgen dat de dertig jaar niet bereikt wordt.

De kwaliteit van de materialen, het onderhoud door

de jaren heen en de wijze van gebruiken zijn invloeden

die in ieder geval van belang zijn. Zeker zo belangrijk

zijn echter de opvattingen over bijvoorbeeld uiterlijk

en imago. Mede daardoor is de levensduur van het

bouwdeel badkamer in de praktijk vele malen korter

namelijk gemiddeld achttien jaar.13 (Zie P. 101) In het

gebruikte voorbeeld speelt uiterlijk en uitstraling een

grote rol, maar ook de andere factoren kunnen een

grote invloed hebben op de uiteindelijke levens duur

van een product, een bouwdeel, een component en

daarmee het hele gebouw.

Het inschatten van de levensduur bepaalt de cyclus

en daarmee de aanpassingen gedurende de gehele

gebruiksduur van de woningen. Dit is een onmisbaar

ingredint in het levensduurdenken. Alleen door op

voorhand al in de toekomst te kijken kunnen oplos-

singen en maatregelen worden afgestemd op

toekomstige behoeften, zodat kwaliteit en inspanning

zo efficint mogelijk worden ingezet. Binnen de

Milieu-Waarden-Analyse (MIWA) wordt deze vorm van

levens duurdenken gehanteerd.

De ontwikkeling van de verdeling van de

huishoudenstypen 19502010.

De maatschappij is gewijzigd van een traditionele

gezinsmaatschappij in 1950 (2/3 van het totaal)

naar een maatschappij van 1- en 2-persoons-

huishoudens (meer dan 2/3 van het totaal nu).

Figuur 18

Voorbeeld van een eengezinswoning uit de periode 19661975.

waarbij door verandering van label en andere wijzen van energie-

opwekking, de CO2-uitstoot per jaar (uitgedrukt in kg) kan worden

gereduceerd.

Figuur 17

Figuur 19

Exploitatiekosten/opbrengsten.

Er wordt een vergelijking gemaakt tussen een traditionele

situatie en een situatie waarbij sprake is van energieneutrale

situatie of energie-opwekking.

De eenvoud van duurzaamheid

38 39

Van energiebesparing naar energieproductie

Een voorbeeld waarbij niet enkel naar verbruik of uitgaven gekeken wordt is energie.

Er wordt momenteel veelal nog conservatief gedacht over energie, zoals in het vorige

hoofdstuk uitgebreid belicht is. Mensen gebruiken energie en die hoeveelheid dient zoveel

mogelijk beperkt te worden. Huidige doelstellingen die genoemd worden (voor de

nieuwbouw) zijn het streven naar energieneutraal. We moeten echter verder kijken, en de

woning als energie-opwekker gaan benutten. Door het inzetten van energie-opwekkers

zoals zonneboilers of zonnecellen, maar ook collectieve installaties gebaseerd op

duurzame energiebronnen leveren de woningen uiteindelijk meer energie dan ze (aan

gebouw gebonden) energie verbruiken.14 (Zie P. 101)

Het plaatje wordt daarmee ook breder dan de eigen woning. Een vergelijking van woningen

wordt veel breder ingezet. Niet alleen de woning wordt bekeken, maar ook de wijze

waarop energie wordt opgewekt en hoe het eventuele overschot wordt terug geleverd of

gebruikt. Deze opbrengsten worden in de Milieu-Waarden-Analyse (MIWA) meegenomen.

Exploitatiekosten en opbrengsten centraal

Meer dan twintig jaar gelden is het artikel geschreven Niet stichtingskosten centraal

maar exploitatiekosten. 15 (Zie P. 101) Ook toen al werd gepleit om de tijd veel meer ruimte

te geven en om aanpassingen in de toekomst mogelijk te maken. Deze gedachte is nog

steeds actueel. Aan de ene kant moeten we alle exploitatiekosten kennen, varirend van

de vaste kosten (rente en afschrijving), energiekosten (samenhangend met het

gebouw), onderhoudskosten en administratieve beheerkosten. Al deze kosten houden

verband met het gebruik van een gebouw. Aan de andere kant kunnen er ook exploitatie-

opbrengsten zijn. Op het moment dat de gebruiker en de eigenaar twee verschillende

personen zijn moeten hier opbrengsten tegenover staan: de huur en de vergoeding van

de energiekosten. Op het moment dat het gebouw door investeringen zijn eigen energie

op kan wekken, moet de vergoeding uit de huur plus theoretische energiekosten bestaan.

Op dat moment wordt de eigenaar ook energieleverancier. De kosten en (potentile)

opbrengsten worden bij de Milieu-Waarden-Analyse zichtbaar gemaakt. Het zal duidelijk

zijn dat de levensduur of te beschouwen tijdsperiode essentieel is in deze beoordeling.

Daarom vormt het inzicht in de consequenties een belangrijk onderdeel bij het nemen

van beslissingen. Een langere levensduur is dan niet alleen een risico maar vormt ook de

basis voor aanpassingsstrategie in de tijd of voor bewust hergebruik.

Van korte naar lange termijn

Het kan niet vaak genoeg gezet worden, dat de basis voor de aanpak van de bestaande

woningvoorraad gelegen moet zijn in een visie op de langere termijn. En die termijn

overstijgt de vraag van vandaag. Als voorraadbeheerder zal er visie ontwikkeld moeten

worden over de kwaliteiten op alle niveaus die er nu zijn en die voor de langere termijn

essentile dragers zijn. Een beschouwing die ook aan de realisatie van de nieuwbouw ten

grondslag moet liggen. Is die visie er niet, dan is het verstandig om je handelen te

beperken en niet verder te kijken dan tien tot vijftien jaar. Als we het over energie-

besparing hebben, breng dan HR++glas aan, een HR-ketel en isoleer de spouw, de vloer en

het dak, indien mogelijk. En doe verder niet moeilijk. Voor de komen vijftien jaar zijn dit

zinvolle maatregelen. Maar het zijn gemiste kansen als de potentie groter is. En dat is

vaak een kwestie van vooruitzien of levensduurdenken.

De eenvoud van duurzaamheid

41

Het verhaal achter de prestatie

Levensduurverlenging is in de loop der tijd automatisch verbonden met kwaliteits aan-

passing. Met andere woorden, de mate waarin de woning en haar componenten of samen-

gestelde bouwdelen hun functie kunnen vervullen, is sterk afhankelijk van de tijdsperiode,

die beschouwd wordt en de kwaliteitsaanpassingen, die in de tijd uitgevoerd worden.

Om te beoordelen en te ordenen wat de gewenste of vereiste kwaliteitsaanpassing is, zijn

de afgelopen decennia diverse systemen en structuren bedacht, al of niet vastgelegd in

normen. Ondanks alle nauwkeurige beschrijvingen gaat het bij kwaliteit om het een-

duidig vastleggen van prestaties. Dan pas krijgt kwaliteit of prestatie een stem. Vooral

in dit stadium van de discussie is het essentieel te zoeken naar de juiste verhalen die

dit zichtbaar maken. Hiervoor onderscheiden we vijf categorien of hoofdvragen, die

verderop worden toegelicht:

1. Welke binnencondities worden er verwacht?

2. Aan welke buitencondities moet het blootgesteld kunnen worden?

3. Aan welke gebruikseisen of -belasting moet het voldoen?

4. Welke inspanningen moeten er tijdens het beheer verricht worden om de prestaties

te borgen?

5. In hoeverre zijn de aanpassingen aan de veranderende maatschappelijke eisen te

realiseren (mode/trends)?

Componenten, duurzaamheid en wonen

Alvorens op de prestaties van de afzonderlijke bouwdelen/componenten met de erbij

behorende levensduurverlenging te behandelen worden de volgende onderwerpen eerst

onder de aandacht gebracht:

Denken in componenten. De vraag wordt beantwoord uit welke onderdelen een woning of woongebouw is opgebouwd, die voorzien in een specifiek gebruik en een relatief

autonome levensduur kennen.

Duurzaamheidsbijdrage. Op welke wijze kan de bouw, de aanpassing en het gebruik van een woning een bijdrage leveren aan de gewenste duurzaamheid.

Prestaties, componenten en kwaliteit

05Samenstellers | Martin Liebregts, Jelle Persoon, Haico van Nunen en Yuri van Bergen

42 43

Wonen en ruimte. De levensduur(verlenging) wordt niet alleen bepaald door de technische kwaliteit. Zeker zo belangrijk zijn de ruimtelijke kwaliteit en woninggrootte in de relatie

tot de huishoudensgrootte.

Denken in componenten

Kennis van de gewenste prestaties en kwaliteiten is niet voldoende om de mogelijkheden

voor de toekomst te laten zien. Om deze toekomst te verbeelden is de woning verdeeld

naar componenten. Het begrip component houdt in n of meer samenhangende bouw-

delen, die een specifiek gebruik toelaten en als product enige standaardisatie kennen,

met behoud van het gewenste maatwerk. Voor de woning of het woongebouw onder-

scheiden we de volgende negen componenten:

1. Dak: dak en dakconstructie inclusief de onderliggende zolderruimte. Voor zowel het bestaande dak als bij een toevoeging (dakopbouw). Variatie vindt plaats in de toe-

passing van afwerkingsmaterialen en openingen. Het component dak wordt omsloten

door de goot, hemelwaterafvoer, gevelpan. Loodslabbe, boeiboord (daktrim) of

constructieve aansluiting.

2. Gevel: zowel de dichte gevel als gevelopeningen met de daarbij behorende funderings-constructie. Erkers, luifels en andere toevoegingen.

3. Casco (-vergroting): zowel het bestaande casco als de toevoeging aan ruimten via aan- en bijgebouwen, die zelfstandig gefundeerd worden (aanpassen van het casco).

Hierbij wordt gebruik gemaakt van zowel bestaande openingen als het toevoegen van

extra volume aan de woning.

4. (casco-) Installaties: alle units ten behoeve van energieopwekking, ventilatie, meter -kast met groepen en eventuele standleidingen (bijvoorbeeld een centrale verwarmings-

ketel zonder de radiatoren. Overige installatieonderdelen worden toe geschreven aan

het betreffende component (ruimte).

5. Keuken, douche en toilet: natte ruimten van een woning met het accent op de uitrusting en afwerking. Het component wordt verbonden met aansluitingen op

bestaande installaties.

6. Plattegrond(wijziging): verbeteren van het casco (bijvoorbeeld voorzetwanden), wijzigen indeling, afwerking en uitrusting van de bestaande vertrekken. Wijzigingen

binnen het component kunnen betrekking hebben op de bestaande plattegrond (geen

constructieve ingrepen) of in combinatie met een nieuwe plattegrond (bijvoorbeeld

een open keuken in combinatie met een uitbouw).

7. Directe woonomgeving: alles buiten de woning. Van een terras tot individuele bergingen, erfafscheidingen tot riolering.

8. Gemeenschappelijke ruimten: bij meergezinswoningen spelen de gemeenschappelijke ruimten een cruciale rol. Zij ontsluiten de woningen: de entree, het trappenhuis, de

galerij e.d.

9. Gemeenschappelijke installaties: allerlei installaties ondersteunen de functie van de gemeenschappelijke ruimten en maken de afzonderlijke woningen beter bereikbaar,

resp. toegankelijk. Te denken valt aan de lift, de intercom al of niet met video,

elektrisch bedienbare deuren, het verlichtingssysteem. Maar daarnaast zijn er ook

ten aanzien van energieopwekking allerlei collectieve installaties, die hieronder vallen.

Duurzaamheidsbijdrage

Duurzaamheid wordt bijna door iedereen omarmt als een mogelijkheid om zijn eigen

onderscheidend vermogen te vergroten. Op zich is daar niks mis mee, als het voor

eenieder duidelijk is wat eronder verstaan moet worden.

Ofschoon het een onderwerp is dat al duizenden jaar bestaat en werd vertaald in een

mooi, nuttig en degelijk product, blijft het ook in de eenentwintigste eeuw voor vele

interpretaties bruikbaar. Om in de begrippen van Vitruvius te spreken: Venustas

(uitstraling), Utilitas (bruikbaarheid) en Firmitas (degelijkheid). Bij het begrip duurzaam-

heid verlang je naar eenvoud. Een begrip dat voor iedereen en altijd duidelijk is. Maar zo

eenvoudig is het niet. In die zin is duurzaamheid ook een hype of modeverschijnsel

geworden, wat eigen een contradictio in terminis is. Want de tijd wijst toch uit wat duur-

zaam is.

De belangrijkste variabele in de woningbouw is de levensduur van de woning in relatie

tot de veranderende vraag (of behoefte). Voor een grondgebonden woning in een

traditionele verkaveling betekent dit al gauw een leven van honderdtwintig jaar of meer

(zie ook De eenvoud van duurzaamheid voor een uitgebreide beschouwing).

In het kader van de gehele woning als het om duurzaamheid gaat worden eisen

gesteld aan de te leveren energieprestatie, kwaliteit van het binnenmilieu, het gebruik

respectievelijk hergebruik van water.

Bij het beschrijven van de gewenste prestaties wordt er in dit kader enkel gekeken naar

het beperken van het energiegebruik, uitgedrukt in een energieprestatie:

15 jaar: minimaal label C 30 jaar: minimaal label B met een voorkeur naar label A45 jaar: minimaal label A met het streven naar label A+

Ten aanzien van de productie van de bouwdelen en de uitvoering in de praktijk zijn de

volgende onderscheidende aspecten te benoemen, die verband houden met duurzaam-

heid. Ieder bouwdeel/product of component kan ten aanzien van de onderstaande

aspecten, zijn eigen duurzaamheidsprofiel benoemen:

1. Gebruik (herwinbare) grondstoffen (fabriek)

2. CO2-uitstoot tijdens productie (fabriek)

3. CO2-uitstoot tijdens transport (logistiek)

4. Afvalstroom tijdens productie (fabriek)

5. Afvalstroom tijdens verwerking (locatie)

6. Verbruik energie tijdens productie (fabriek)

7. Verbruik energie tijdens transport (locatie)

8. Verbruik van water (locatie)

9. De mogelijkheid tot hergebruik/recycling (slopen/bouwplaats)

Prestaties, componenten en kwaliteit

44 45

Wonen en ruimte

Bij wonen en ruimte gaat het om de oppervlakte van de

afzonderlijke vertrekken en van de totale woning in combinatie

met eisen die gesteld worden o.a. aan de ruimtelijkheid, de

inrichtingsmogelijkheid, daglichttoetreding. Het zal niemand

verbazen dat beleving van een ruimte bijvoorbeeld sterk

benvloed wordt door de verhouding breedte- diepte en de

aanwezigheid van daglicht. Met verwijzing naar het begrip

gevoelstemperatuur, die de beleving van de buiten-

temperatuur illustreert, is bij oppervlakten te spreken over

een gevoelsmaat. Met andere woorden, de ene oppervlakte is

de andere niet en een samenspel van meerdere aspecten

bepaalt de beleving ervan.

In de praktijk van alledag krijgen de bovengenoemde aspecten

een plaats onder het kopje woontechnische kwaliteit. Bij de

afweging wordt deze kwaliteit in het licht van de gewenste

levensduurverlenging en van de te huisvesten doelgroepen

beoordeeld. De woontechnische kwaliteit is die kwaliteit van

de woning, die het sterkst verbonden is met de woonmogelijk-

heden. Uiteindelijk bepaalt de plattegrond van de woning en

de structuur van het casco in hoge mate de aanpasbaarheid

van veranderende ruimte-eisen en dus de mogelijkheden die

het wonen geboden worden.

Om de woontechnische of ruimtelijke kwaliteit te beschouwen,

mede in relatie tot de levensduurverlenging, zijn er een

vijftal criteria te benoemen, die tezamen de kwaliteit bepalen.

Onderscheid wordt gemaakt in:

Oppervlakte van de afzonderlijke vertrekken en die van de totale woning. Dit geeft een beeld in hoeverre de functies

passen.

Inrichtingsmogelijkheid. Wonen is meer dan een optelsom van oppervlakte. De mogelijkheid om een vertrek of woning

te kunnen meubileren of inrichten bepaalt in sterke mate de

kwaliteit. De vorm van een vertrek en de plaats van deuren

en ramen in relatie tot de functie spelen een belangrijke rol

bij de bruikbaarheid van de vierkante meters en de vrijheid

om het in te delen.

Looplijnen. Een woning bestaat uit meerdere vertrekken. De verbindingslijnen of looplijnen hebben een sterke invloed

op de bruikbaarheid van vertrekken.

Daglichttoetreding. Daglicht is vaak de smaakmaker van de ruimte. Ook hier is niet alleen het aantal vierkante meters

zaligmakend, maar ook hoe verhoudt het zich tot de totale ruimte. Een trappenhal dat

licht van boven krijgt, wordt bijvoorbeeld een stuk ruimtelijker.

Ruimtelijkheid. Eigenlijk draait het om de beleving hiervan. De bovengenoemde criteria spelen daarbij natuurlijk een cruciale rol. Maar onder dit criterium wordt hier in eerste

instantie verstaan de vorm van een ruimte en vooral de verhouding tussen lengte, breedte

en hoogte.

In figuur 20 zijn toekomstige woningbehoeften, passend bij termijnen van 15, 30 en 45

jaar, weergegeven. De gebruiksoppervlakte van individuele vertrekken maar ook de opper-

vlakte van de woning als totaal zal toenemen in de tijd. In een ander onderzoek17 (Zie P. 101) is

de toename van de bruikbare oppervlakte door de tijd nader bekeken. Dit is onder meer

afhankelijk van de doelgroep (goedkoop, betaalbaar, duur). Deze minimale oppervlakte

per vertrek bepaalt in hoeverre een gebouw gewenst is (markt vraag). In datzelfde

onderzoek wordt nog verder gekeken om de te verwachten oppervlakten over honderd-

twintig jaar op basis van scenarios aan te geven.

In dit kader past het niet om uitgebreid de beoordelingsmethode van de woontechnische

kwaliteit de revue te laten passeren. Maar wel is het noodzakelijk de criteria nader te

expliciteren. In geval van de oppervlakte van de afzonderlijke vertrekken en van de totale

woning zijn de eisen verschillend per beschouwingsperiode (15, 30 of 45 jaar) en de

grootte van de huishoudens. De eisen zijn niet absoluut, maar moeten als richtlijnen

beschouwd worden en hangen nauw samen met de overige criteria.

De overige criteria, die bij de beoordeling van de functionaliteit of bruikbaarheid van de

ruimtelijke kwaliteit worden gehanteerd, zijn minder in nauwkeurige eisen uit te drukken.

Om een indicatie te geven hoe in de praktijk gescoord wordt op de afzonderlijke criteria,

wordt hier een illustratie gegeven.

Figuur 20

Oppervlakteeisen en richtlijnen ten

behoeve van de afzonderlijke vertrekken en

de totale woning bij verschillende ex ploi

tatie perioden: 15, 30 en 45 jaar.

De gegevens zijn gebaseerd op de woontech ni-

sche toets, die door de BouwhulpGroep is

ontwikkeld en een uitgebreide analyse van de

waarderingen van bewoners van de grootte van

de afzonderlijke vertrekken. De analyse is

vast gesteld in in het artikel Woonpatronen van

herkenning.16 (Zie P. 101) toelichting op figuur:

(*)1- en 2-persoonshuishoudens (**)gezinnen.

Figuur 21

Scoren op ruimtelijke kwaliteiten. Inrichtingsmogelijkheid volgt eigenlijk direct uit functies, vertaald in m2.

Looplijnen wordt apart genoemd, maar het is in wezen een onderdeel van het criterium ruimtelijkheid.

Daglichttoetreding gaat in principe om een combinatie van het aantal m2 opening in relatie tot de vertrekgrootte en met de orintatie (waar komt het licht vandaan).

Ruimtelijkheid. Dit vormt de basis voor de ruimte-ervaring en wordt sterk bepaald door allerlei maatverhoudingen (lengte, breedte, hoogte en geleding).

Prestaties, componenten en kwaliteit

46 47

De criteria normeren de categorien

Zoals aangegeven wordt met behulp van de vijf

categorien (hoofdvragen) de technische kwaliteit, die

hoort bij de verschillende levensduren beschouwd. In

principe zeggen de categorien iets over de omstan-

dig heden waarbinnen het gebouw of com po nent

zich staande moet houden. Echter om gedurende de

geldige levensduur intact te kunnen blijven, moet

aangegeven worden welke eisen gesteld worden.

Dit wordt aangeduid met criteria. De criteria zijn de

maatstaven die het kwaliteitsaspect nader definieert

of beoordeelbaar maakt. De eisen die hierbij

gehanteerd worden, zijn veelal afhankelijk van het

Bouwbesluit of de NEN-normen.

A. Binnencondities

A1 Geluidsisolatie

Prestaties: Kwaliteitsklasse volgens NEN 1070. Dit geldt zowel

voor geluid binnen de woning als voor geluid buiten

de woning. Geluidweringsklasse 3 is gelijk aan het

Bouw besluit Nieuwbouw.

Klasse 2, aantal gehinderden 5 tot 10 procent. Onder normale omstandigheden een goede bescherming

zonder al teveel beperkingen aan bewonersgedrag.

Gewone spraak niet hoorbaar, hardere spraak en

muziek soms hoorbaar maar niet verstaanbaar. Zeer

luide spraak en muziek, feestjes duidelijk hoorbaar,

maar spraak niet verstaanbaar. Loop