Een interview met Marije van der Park, initiator en een van de drijvende krachten van NatuurSuper

Waar is NatuurSuper actief? De locaties in beeld gebracht

De SuperTuinAgenda: een handig overzicht van werk-zaamheden per seizoen

SuperSmullen... heerlijke recepten uit de tuin

Pagina 2Van wens naar werkelijkheidEen kort en warm interview met initiator Marije van de Park

SUPERzine is een nu nog eenmalige uitgave van NatuurSUPER pluk je buurt. NatuurSUPER staat voor tijdelijke tuinen op braakliggende terreinen. In de toekomst willen we vier keer per jaar een digitaal of gedrukt SUPERzine realiseren om je ieder seizoen te inspireren en informeren. Deze eerste uitgave gaat vooral over moestuinen.

NatuurSUPER pluk je buurt

Samenstelling en idee: Marije van der ParkRedactie: Kathlijn de Booij, Marije van der ParkTeksten: Kathlijn de Booij, Sietske Mol, meisjeopzee.nlLay-out: Norbert Heijl, madeinholland.nl Fotografie: Bart Oosterveld, Theo Prins, Inge Oudenaarde, Carolien Makkink, Marije van der ParkIllustraties: Benjamin Leroy, merel-benjamin.beDruk: Ecodrukkers, ecodrukkers.com

Aan deze uitgave werkten mee:Leida van de Berg, Bas Husslage, Nicole Pakker, Stichting DOEN

Mensen achter NatuurSUPERInitiator & dagelijkse leiding: Marije van der ParkLocatiemanager & begeleider: Mildred MonpellierAmbassadeurs: Fransje de Waard, Fulco TreffersAdviseurs: Leo Bakx, Annet Goltstein, Jasper van Impelen, Hans PijlsGrafisch ontwerp/huisstijl: Made in HollandIllustraties: Benjamin LeroyTeksten: Sietske MolWebsite & technische ondersteuning: LatuAnimatie: MooniqCommunicatie, crowdfunding en magazine: Kathlijn de Booij Methodiek herschrijven: Esther Tabor

NatuurSUPER vindt het belangrijk om op duurzame wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Daarom hebben we bewuste keuzes gemaakt tijdens de productie van dit magazine. Dit magazine is door Ecodrukkers® gedrukt op 100% recycled ongebleekt papier. Het papier is gemaakt van 100% post-consumer waste materiaal en gebleekt zonder optische witmakers en chloor (TCF). Het papier beschikt over vele milieu-keurmerken waarvan Der Blaue Engel en het EU Ecolabel de bekendste zijn.

Tijdens het drukproces op een speciale Ecocolour drukpers is geen gebruik gemaakt van het schadelijke oplosmiddel IPA. Er is gedrukt op waterbasis en er zijn bio-inkten op plantaardige basis gebruikt. De offsetplaten ten behoeve van druk zijn chemievrij vervaardigd, dus zonder ontwikkel- en fixeermiddelen. Om het magazine op de juiste locatie te krijgen is gebruik gemaakt van reeds bestaande transportlijnen waarin transporten gecom-bineerd worden. De CO2 uitstoot die de productie van het magazine veroorzaakt heeft is volledig geneutraliseerd.

Pagina 8(Moes)tuinagenda en tipsEen super handig overzicht van de tuinwerkzaamheden in de seizoenen

Pagina 12De LocatiecheckDe belangrijkste check voor het welslagen van een natuurSUPER tuin

Waar staat wat?Colofon

Onze voetafdruk

Pagina 3Stichting DoenOver de ondersteuning van ontmoetingen in natuur-SUPER tuinen

Pagina 9TuintipsOver mulchen en biodiversiteit

Pagina 14De moestuin van Monet in Zaandam

Pagina 3De locatiesHet verhaal van de mensen achter de huidige natuur-SUPER locaties

Pagina 10Zonder tuinders geen tuinenDe sociale cohesie van natuurSUPER

Pagina 16Kids paginaCreatief met de natuur

Pagina 7Van dartelveldje tot watergeefschema De natuurSUPER Den Bosch

Pagina 11Recepten uit de tuinOverheerlijke en verras-sende smakelijkheden uit de natuurSUPER tuin

1

Met NatuurSUPER wilde ik laten zien dat je zelf iets kunt

laten groeien, zonder kunstmest en pesticiden, dat je kunt

verbouwen wat je wilt oogsten voor op je bord of in je

vaas. Mijn wens is dat mensen meer oog voor de natuur

krijgen en zien dat we onderdeel zijn van het geheel, de

wereld, de seizoenen, de natuurlijke cycli. We hebben

allemaal een eigen kwaliteit, zowel mensen als planten

en dieren. Vanuit die kwaliteit kunnen we samenwerken.

NatuurSUPER is voor mij: lokaal, krachtig, samen, gezond

voor het geheel! Eerlijk is eerlijk, dat is soms makkelijker

gezegd dan gedaan.

Mijn droom is mede dankzij Stichting DOEN werkelijkheid

geworden. Op verzoek van DOEN werkte ik mijn idee uit

in concrete plannen. Het was een groot project om aan te

beginnen. Het is het dan ook geweldig dat DOEN en alle

adviseurs en ambassadeurs in mij en het plan geloven.

Het was spannend en opwindend tegelijk. Nu, bijna een

jaar later, kijk ik terug op een enorm leerzaam jaar, zowel

zakelijk, sociaal als persoonlijk. Het was een jaar met

hobbels en bobbels, een jaar waar ik samen met anderen

trots op ben. Ik en NatuurSUPER zijn op zoveel vlakken

gegroeid, dat had ik nooit durven dromen. De weg die

ik heb bewandeld, is die van wens naar werkelijkheid.

Daarover gaat ook onze eigen methodiek. We haalden

daarvoor inspiratie uit de pilot, het boek De Creatiespi-

raal van Marinus Knoope, de methodiek voor de tuinen

van Buitenruimte voor Contact, Het Transition Towns

handboek, het denken in cycli vanuit de permacultuur en

uit onszelf.

NatuurSUPER is mijn droom, en die is werkelijkheid ge-

worden dankzij vele anderen. Mensen met wie ik fijn heb

samengewerkt, met wie ik soms niet op één lijn zat, van

wie ik heb geleerd, door wie ik kwaliteiten heb ontdekt en

met wie ik dit jaar mee heb mogen delen. Al die mensen

staan met naam en toenaam op de website. Bedankt al-

lemaal! In het bijzonder wil ik ook Latu, Jip, m’n ouders en

Mildred bedanken voor hun steun en geloof!

We hebben grootse plannen. In 2013 hopen we zo’n 13

tuinen te ondersteunen, 7 nieuwe partners aan te trek-

ken, een goed nazorg pakket te ontwikkelen, elk seizoen

een SUPERzine te realiseren en nog veel meer. Op dit

moment geniet ik, met een sapje vol liefde en frambozen

uit de tuin, van wat we samen met zoveel bezieling en

energie hebben neergezet!

Ik wens jullie met dit SUPERzine alle inspiratie toe om zelf

een tuin te realiseren of iets anders moois te doen met

een ongebruikt stuk grond in je buurt.

Marije van der Park is de initiatiefnemer van NatuurSUPER.

Zij realiseert graag haar dromen en ideeën om deze te

toetsen in de werkelijkheid. Daarbij gelooft zij in de kracht

van elk mens. Marije is ontwerper, ontwikkelt (lokale)

projecten en heeft kennis van permacultuur. Ze werkt met

passie en enthousiasme daar waar haar hart haar brengt.

Van daaruit maakt zij ook anderen enthousiast voor haar

ideeën en projecten.

foto Duco de Vries

Stichting DOEN ondersteunt ontmoetingen in NatuurSuper-tuinenDe ervaring leert dat nieuwe ontmoetingsplekken in de buurt een positieve bijdrage leveren aan de onderlinge

betrokken heid van bewoners en de leefbaarheid in een stad, buurt of streek. Stichting DOEN ondersteunt projecten die

ervoor zorgen dat dit soort plekken gerealiseerd worden zodat mensen met elkaar in contact komen. De NatuurSuper-

tuinen van Bureau Marije van der Park zijn hier goede voorbeelden van.

Nina Tellegen, algemeen directeur Stichting DOEN: ‘Doordat buurtbewoners samen in de NatuurSUPER-tuinen

bezig zijn, worden nieuwe contacten gelegd en bestaande contacten verstevigd. Hierdoor ervaren mensen meer

sociale controle voelen ze zich veiliger en dit vergroot de leefbaarheid in de buurt. Stichting DOEN ondersteunt de

NatuurSUPER-tuinen vanuit de bijdrage van de Nationale Postcode Loterij.’

Stichting DOEN is het fonds van de goededoelenloterijen en werkt aan een leefbare wereld waaraan iedereen kan

meedoen. DOEN inspireert, vindt, verbindt en ondersteunt culturele, duurzame en sociale voorlopers. Kijk voor wat wij

nog meer DOEN op: www.doen.nl

Een braakliggend stuk grond, daar begon het allemaal mee. Ik en twee collega onder-

nemers, we zagen het voor ons: waarom geven we dit soort terreinen niet een tijdelijke

bestemming met een positieve waarde? Een plek waar mensen graag voor zorgen en

waar zij plezier aan beleven. Een plek die mensen verbindt en waar alle betrokken par-

tijen en de directe omgeving de vruchten van plukken. Vanuit deze visie hebben we in

2010 in Eindhoven een pilotproject gerealiseerd, ‘NatuurSUPERmarkt, de tijdelijke zaai &

oogst supermarkt bij jou in de buurt!’. Een braakliggend terrein werd tijdelijk omgetoverd

tot een buurtmoestuin. Maar liefst 22 gezinnen waren erbij betrokken. De pilot smaakte

naar meer en leidde tot de start van NatuurSUPER in 2011.

Van wens naar werkelijkheid

Stichting Doen

2 3

De locaties

‘Misschien mogen we nog wel tien jaar blijven…’

Wat maakt jullie NatuurSUPER zo super?

De moes- en bloementuin ligt op een braakliggend terrein met een extra ‘handicap’: het was van de voormalige afval-

stoffendienst. Maar de bodem is nu op twee vervuilde plekken gesaneerd en bemonsterd, en gelukkig goed bevonden

om als tuin te gebruiken, zowel in bakken als volle grond. We pompen ook zelf grondwater op, daarvan zijn de waarden

ook goedgekeurd. Nu is het echt een mooie groene ontmoetingsruimte in Boschveld, waar jong en oud samen actief

kunnen zijn! En misschien kunnen we hier nog wel 10 jaar blijven…

Wie zijn jullie NatuurSUPERhelden?

De gemêleerde en groeiende groep mensen die in de Boschveldtuin werkt. Intussen zijn dat zo’n 35 bewoners, zzp’ers

en andere betrokkenen. Ook waren we blij met de ondersteuning van NatuurSUPER, erg enthousiast en flexibel, alleen

mag de professionaliteit nog iets meer ‘bloeien’.

Waar worden jullie het vrolijkst van?

Samenwerken, alle enthousiaste reacties en de opkomst op het openingsfeest.

Wat zouden jullie nog graag willen ‘zaaien’ in de tuin?

We willen nog heel veel doen! Bijvoorbeeld fruitbomen planten, heggen maken van wilgentenen en nog meer planten

zaaien, maar dat wordt volgend jaar.

Hebben jullie nog SUPERtips?

Zorg dat je met voldoende mensen bent en dat je een vaste kerngroep hebt. De lokale kracht van een groep mensen

werkt veel sneller dan besluitvormingen bij de gemeente en levert veel energie, creatieve ideeën en praktische en snelle

resultaten op…

Natuurlijk spelen en sporten

Wat maakt jullie NatuurSUPER zo super?

Onze tuin ligt op het terrein van een oude tennisvereniging, waar eigenlijk gebouwd zou worden. Toen deze plannen op

een laag pitje kwamen te staan, hebben we de plek omgetoverd tot tijdelijke buurttuin. Op de locatie staan vooraan de

NatuurSUPER met bakken vol groente en kruiden. Daarachter liggen velden met gras, vaste planten, struiken en wilde

bloemen. Voor de paden ernaar toe is het gravel van de oude tennisbanen gebruikt. En er wordt heel goed gebruik

gemaakt van de tuin! Op woensdagavond en zaterdag wordt er gewerkt door de vrijwilligers, doordeweeks komen de

kinderen van basisschool de Boschakkers en Korein kinderopvang spelen in het groen en ReActive-Vision gebruikt de

tuin als sportlocatie.

Wie zijn jullie NatuurSUPERhelden?

Allereerst Thea van Eijk, bestuurslid van Buurstichting Doornakkers en de initiatiefneemster van het hele project.

Daarnaast natuurlijk de kerngroep van enthousiaste buurtbewoners die haar hielpen de Doorntuin te realiseren en

nu onderhouden. Verder Martijn van de Loo van tuincentrum Soontiëns: hij weet alles van natuurbeheer, ecologie,

biodiversiteit enzovoort. en zorgde voor daad- en mankracht van het tuincentrum. Daarnaast hebben we ook nog een

mooi sponsorbedrag van hen ontvangen! Ook Maikel Broné van ReActive Vision is vanaf het begin betrokken geweest,

hij zorgt met ‘zijn jongens’ voor het deel sport en spel in de Doorntuin. Marije en Mildred van NatuurSUPER verzorgden

een serie workshops en hielpen ons zo met het ontwerp van de tuin. En tot slot de Buurtbedrijven en met name Gerard

Thijssen en Harrie Verhoeven voor het verzamelen van snoeihout.

Wat was jullie eerste oogst uit de tuin?

Het openingsfeest! Een hele mooie dag met live muziek, lekkere hapjes, een demonstratie van ReActive Vision en een

heleboel enthousiaste Doorntuinfans...

Kijk voor meer informatie over ons op www.spelenmoet.nl/speelnatuur/De-Doorntuin

Er zijn inmiddels 3 tuinen ondersteund en daar zijn we heel blij mee! Voor ons zelf maar

voornamelijk voor de mensen van de tuinen. Zij hebben het werk gedaan zij staan voor

hun tuin, stoppen er energie in en plukken er ook weer de vruchten van! Hier zijn ze dan

onze tuinhelden!

Boschveld tuin

Doorntuin

foto Bart Oosterveld foto Nicole Pakker

4 5

Van dartelveldje tot watergeefschema in de NatuurSUPER Den Bosch

Nicole woont zelf al bijna 14 jaar in Boschveld en is al enige

jaren actief in de wijkraad. Boschveld is een naoorlogse wijk ten

westen van het station. Die werd opgericht toen de gemeente

9 jaar geleden plannen had om vrijwel de hele wijk te slopen en

opnieuw op te bouwen, en de wijk in actie kwam: “Mensen van

80 die hier hun hele leven al wonen, die kun je toch niet zomaar

wegsturen?” De wijkraad heeft naast het bestuur verschillende

werkgroepen; Nicole is lid van de werkgroep ‘Groen en spelen’,

die meedenkt over de openbare ruimte in de wijk. De gemeente

vroeg in het najaar van 2011 de werkgroep om ideeën voor

het door de woningbouwcrisis tijdelijk braakliggende terrein.

De werkgroep kwam met het idee van een wijktuin, als een

groene ontmoetingsruimte, zolang het beoogde groene hart

uit het nieuwe wijkplan er nog niet is. Het terrein zal volgens de

huidige verwachting nog minimaal 5 jaar beschikbaar blijven. Na

een brainstormsessie met wijkbewoners in aanwezigheid van

Mildred Monpellier van NatuurSUPER werd voor 5 onderdelen

gekozen: een NatuurSUPER, een speelveld en speelheuvel, een

fietscrossbaan, een graffitimuur en een honden uitrenveld. De

wijkbewoners maakten een inrichtingsplan en sloten met de ge-

meente een gebruiksovereenkomst voor de tuin. De gemeente

zorgt voor de inrichting en het beheer van de overige onderde-

len. Hoewel die nog niet allemaal gerealiseerd zijn, is de tuin nu

al een groot succes: “In mei zijn we met de aanleg gestart. Elke

vrijdagmiddag werken we met een grote groep in de tuin. Jong,

oud, allochtoon, autochtoon – iedereen is welkom. En er komen

steeds meer mensen bij!”

Waar wordt jij blij van?

“Van het samenwerken met zoveel verschillende mensen:

samen iets opbouwen, contact maken. En echt iets groens in

de openbare ruimte neerzetten. Het hele project heeft veel tijd

gekost, maar het levert ook zoveel op! En gelukkig worden er nu

steeds meer taken opgepakt door anderen. Daarnaast heb ik

ook heel veel geleerd: ik heb helemaal niet zulke groene vingers,

maar ik krijg bijvoorbeeld uitleg van Marije over combinatieteelt

of tips van andere wijkbewoners in onze tuingroep die ook nog

een eigen moestuin hebben. Dat is ook een leuk aspect van het

project: elkaar dingen leren. En ik ben blij als ik vrijdagmiddag

stoffig, maar met een zak vol zelfgekweekte groente, thuiskom.”

Wat gebeurt er allemaal in de tuin?

“Mensen werken zelf in de verschillende bakken en perken

en we hebben ook grotere projecten die we samen uitvoeren:

bijvoorbeeld een composthoop of omheining maken. En laatst

heeft een groep mannen banken en krukjes van boomstammen

gemaakt. Ja, de taakverdeling is hier wel wat klassiek: de man-

nen klussen en sjouwen vooral, bouwen een vogelverschrikker

of een toegangspoort, en de vrouwen houden zich meer bezig

met de plantjes en de zaadjes.”

Wordt er veel geregeld?

“Er is een kerngroep van 10 mensen die alles organiseert, met

daaromheen zo’n 25 tuinders die in de tuin werken. Op woensd-

ag wordt er een ‘herinneringsmail’ gestuurd met de plannen voor

vrijdag. We hebben een ‘watergeefschema’: elke dag is er een

duo dat de tuin begiet. We hadden eerst geen watervoorziening

op de locatie, dus dan moest je flessen water meesjouwen op

de fiets. Ik heb zelfs een keer de kliko met water gevuld en naar

de tuin gereden… Nu hebben we gelukkig een waterpomp,

en kan er 1 pompen en 1 gieten. En we hebben net iets slims

bedacht voor de oogst in de bakken en perken: een rood stokje

in je bak betekent dat je graag zelf wil oogsten en een groen

stokje betekent dat iedereen uit jouw bak mag plukken. Leuk om

te zien dat er vooral groene stokjes in de bakken staan.

Maar er ontstaan ook heel veel spontane dingen: zo heeft

iemand laatst een ‘dartelveldje’ aangelegd, een soort box voor

buiten van graszoden, waar baby’tjes in kunnen liggen als de

moeder in de tuin aan het werk is. Echt een super idee!”

Het succes van de Boschveldtuin is niet onopgemerkt gebleven:

zo werd de tuin met veel media-aandacht door de wethouder

geopend en was hij ‘Project van de Week’ bij het Oranje Fonds,

die een flinke financiële bijdrage leverde aan de tuin. Andere

sponsors zijn de gemeente ‘s-Hertogenbosch, Rabobank en

Brabant Wonen.

Nicole Pakker is één van de ‘kartrekkers’ van de NatuurSUPER in Den Bosch. In een jaar

tijd veranderde het braakliggende terrein van de voormalige afvalstoffendienst in ‘De

Boschveldtuin’: een groene ontmoetingsruimte, midden in de wijk.

‘Wij weten nu waar je de mosterd haalt!’

Wat maakt jullie NatuurSUPER zo super?

Het is een tuin die door heel veel verschillende mensen gebruikt kan worden: je kunt er spelen, beachvolleyballen,

bloemen plukken, je hond uitlaten, picknicken, planten ruilen, groente oogsten… Zo fijn dat het ongebruikte veldje nu

zo’n positieve plek is geworden!

Wie zijn jullie NatuurSUPERhelden?

Iedereen die met dit project heeft meegeholpen! De grondeigenaar Klaassen Vastgoedontwikkeling die zo praktisch en

plezierig meewerkte, de lokale welzijnsorganisatie Solidez die verantwoordelijkheid wilde nemen voor het werk op de

plek en budget beschikbaar stelde, wij als kerngroepleden die heel natuurlijk en hartelijk samenwerken, de groep volley-

ballers die een clinic en materiaal aanboden, NatuurSUPER die de 20 bakken en een inspirerende workshop verzorgde

en alle andere instanties in Wageningen die een bijdrage leverden: Transition Town Vallei, de Jozefschool, buurtvereni-

ging Bovenbuurt laagbouw, Wijkpanel Oost, volleybalvereniging Scylla, groeneducatiebureau De Groene Lach, Kwekerij

Bloemrijk en De Welkoop.

Wat was jullie eerste oogst uit de tuin?

Uit de bakken is door individuele bewoners zeer divers geoogst: zowel groente als bloemen. Een bijzondere oogst uit

de bakken is de eerste enige echte Nobelveldje mosterd! Ook staat er een ‘meergranenbroodbak’. Over enige tijd gaan

kinderen van de Jozefschool broodjes bakken en deze bak bezoeken.

Wat zouden jullie nog graag willen ‘zaaien’ in jullie NatuurSUPER?

Het lijkt ons erg leuk nog een keer een openluchtfilm te vertonen voor de buurtbewoners. Daarnaast willen we graag

dat de bakken, de bouwhekdeur, de picknicktafel en het contract (als voorbeeld) verder gaan reizen naar andere

plekken in Wageningen.

Hebben jullie nog SUPERtips?

Zorg voor een kerngroepje dat het leuk vindt om elkaar geregeld te ontmoeten. Blijf de positieve mogelijkheden zien en

richt je daarop. Laat je niet ontmoedigen door belemmerende gedachten en opmerkingen. Betrek in een vroeg stadium

zo breed mogelijk omwonenden en instanties bij de ideevorming en uitwerking.

Nobelveldje

6 7

(Moes)tuinagenda en tips Tuintips

Herfstvan 22 of 23 september tot 21 of 22 december

Lentevan 20 maart tot 21 juni

Wintervan 21 of 22 december tot 20 maart

Zomer21 juni tot 22 of 23 september

• oogsten voor de vorst: druiven, pompoenen,

appels, bramen, rozenbottels, bieten, kolen....

• aardappels rooien

• de vaste planten terugsnoeien

• zaden verzamelen en bewaren

• bloembollen en knoflook planten

• winterpostelein zaaien

• tuin opruimen, ‘onkruidvrij’ maken en afdekken

met organisch materiaal: hooi, stro, bladeren...

• gereedschap onderhoud

• voorkiemen/kweken: zaadjes op vochtig

keukenpapier leggen en in een luchtdichte doos

op een warme plek laten ontspruiten

• de groenten- en pluktuin inzaaien na ijsheiligen

sommige ook hiervoor

• vaste- en kruidenplanten planten

• aardappels planten 9 (tot eind april)

• bessenstruiken planten

• zomer bloeiende bollen planten

• de aarde bedekken zodat je minder tot niet

hoeft te wieden

• aardbeienbedden schoonmaken en stro aan-

brengen tegen onkruid

pompoenpitten bij de composthoop zaaien:

de pompoenplant groeit daar goed en kan de

composthoop volledig bedekken

radijs, snijsla en erwten/peultjes oogsten

• wintergroenten oogsten: boerenkool, prei,

veldsla, winterui, witlof, spruitjes, pastinaak,

winterpostelein, aardpeer...

• niet vorstbestendige planten afdekken

met folie of zeil

• een tuinontwerp maken voor het nieuwe jaar

• 1-jarigen binnen voorzaaien

• vanaf februari (zodra het weer het toelaat

en de aarde begint op te warmen)

ui en sjalotten planten

• oogsten & plukken: alles bloeit en groeit nu!

• onkruid wieden of oogsten en eten zoals melde

• uitgebloeide bloemen weghalen voor een

tweede bloei

• bonen zaaien

• tomaten ‘dieven’: jonge scheuten weghalen

zodat de plant beter groeit

• nog een keer sla en radijs zaaien

• andijvie planten

• overvloed van groenten en bloemen ruilen met

elkaar

• oogstfeest

• samen genieten....

MulchenMulchen is het aanbrengen van een bodembedekkende

laag rondom planten of op een vrijgekomen stuk grond.

Een mulchlaag beschermt tegen regen en wind, zorgt

ervoor dat de grond niet snel uitdroogt, dat onkruidgroei

wordt tegengegaan en dat voedingsstoffen in de grond

behouden blijven. Het aangebrachte materiaal verteert

langzaam ter plaatse en dat stimuleert het bodemleven.

De mulchlaag kan bestaan uit o.a. grove compost, stro,

hooi, bladeren, gemaaid gras of houtsnippers. Ook gras-

maaisel kan, maar dan wel in dunne lagen in verband met

broeien en kans op schimmels. In de mulchlaag moeten

zo weinig mogelijk onkruid of zaden zitten. Mulchen kun je

toepassen bij alle groenten die geplant worden. Voor het

planten laat je de grond enige tijd onbedekt zodat deze

kan opwarmen. Hoe zwaarder de bodem, hoe trager

deze opwarmt en hoe langer je moet wachten. Direct na

het zaaien/planten dek je hem af. Vanaf eind mei dient de

bodem overal bedekt te zijn.

Biodiversiteit In de natuur draait alles om variatie en biodiversiteit.

Met variatie en biodiversiteit creëer je een goede cyclus

in je tuin waarbij niets verloren gaat en alles een nuttige

toepassing krijgt.

Onder biodiversiteit verstaan we het tegelijk voorkomen

van een hele waaier aan levende organismen. Hoe meer

zielen, hoe meer vreugd. Planten en dieren bewonen

samen een plek en beïnvloeden elkaars leven. Ze hebben

elkaar nodig hebben als voedsel, gastheer, of opruimer.

Neem nu de bodem: daarin zitten enorm veel verschil-

lende organismen zoals schimmels, bacteriën, regen-

wormen, insecten en mollen. Zij zorgen ervoor dat dood

organisch materiaal zoals herfstbladeren, mest of een

omgevallen boom, afgebroken wordt tot humus. Humus

levert weer de nodige voedingstoffen aan groeiende

planten.

Dus doe eens gek en koester de eerstvolgende insec-

tenaanval in je tuin. Zie hem als iets positiefs en grijp niet

in. Als je de boel even laat begaan, zul je merken dat

een aantasting het begin is van een mooi verhaal van

biodiversiteit. Als je meteen vernietigt, gaat je tuin steeds

terug naar af en dat is niet de bedoeling. Elke plaag trekt

vanzelf zijn natuurlijke vijanden aan. Jij kunt die vijand in je

tuin houden door een geschikte en gevarieerde omgeving

te creëren.

VariatieVariatie krijg je door te kiezen voor verschillende rassen

van een plant of groente. Dat heeft veel voordelen: de ene

boon is de andere niet en dat vinden ook de belagers.

Die vinden niet alles even lekker en laten sommige rassen

links liggen. Zo is er altijd iets te oogsten, plukken of om

van te genieten. Door diverse rassen te planten zorg

je ook voor verschillende smaken of je bord, kleuren of

vormen in de tuin of in de vaas. Variatie in je tuin betekent

ook verscheidenheid in wortelgroei, zodat alle grondlagen

benut worden. Ieder plantje heeft zijn eigen voedingsbe-

hoefte, dat zorgt ervoor dat alle bemesting gebruikt wordt.

En variatie aan bladvorm zorgt voor een optimaal gebruik

van het zonlicht en voor een goede bodembedekking.

8 9

Zonder tuinders geen tuinen Recepten uit de tuin

Met alleen een wens, of sturing van bovenaf, kom je er niet. Natuurlijk is er draagkracht nodig vanuit de politiek, gemeente,

grondeigenaar. Maar even hard zijn er bewoners nodig die de tuin zelf willen realiseren en onderhouden. Want geen enkel

raadslid en geen enkele grondeigenaar gaat zelf in de tuin staan en het werk doen. NatuurSUPER verbindt beide partijen

met elkaar, en maakt verwezenlijking van de wens mogelijk. We werken nooit alleen, maar altijd samen met een lokaal

kernteam. Dat is een voorwaarde. Zij moeten het willen en dragen, het wordt hun tuin. Wij zijn er voor de ondersteuning.

In twee tot vier maanden tijd lopen we samen de stappen door. We volgen hierbij onze methodiek, maar ook het ritme van

het kernteam. Dat is steeds weer anders. Daardoor is elke tuin en elk proces uniek. Voor ons is dat zeker zo essentieel als

het eindresultaat.

Ideeën voor een feestje

Als je een tuin hebt gerealiseerd wat dan? Hoe zorg je dat er nog nieuwe mensen naar de tuin komen en je af en toe

samen een feestje viert? Wij hebben een handig overzicht voor je gemaakt als je een NatuurSUPErtuin realiseert. Deze

vind je binnenkort op onze website natuursuper.nu.

TIP: kies een aantal dagen per jaar uit, zo heb je een aanleiding voor jullie activiteiten.

Kies iets waar jullie als groep blij van worden.

Zoete wraak: Koken met onkruid

Natuurlijk kun je allerlei lekkere groenten en fruit in je

tuin laten groeien: knapperige sla, zoete aardbeien,

stevige tomaten. Maar zou het niet leuk zijn als je ook

wat kunt doen met de plantjes die per ongeluk in je

NatuurSUPER terecht zijn gekomen? Probeer het met

deze ‘recepten voor ongenode gasten’!

Zevenbladtaart

Nodig

- 2 handen jong zevenblad, zonder harde steeltjes

- 4 eieren

- 5 plakjes bladerdeeg

- 100 gram geraspte oude kaas

- springvorm

- boter om in te vetten

Verwarm de oven voor op 200 C. Vet de springvorm in en

bekleed deze met de plakjes bladerdeeg. Was het zevenblad

en snijd het fijn. Klop de eieren los en meng het zevenblad

en de geraspte kaas erdoor. Verdeel het mengsel over de

bodem. Laat de taart in 35 minuten gaar worden. Lekker

met een frisse salade van paardenbloemblad.

Melde broodje

Nodig

- 2 flinke handen melde

- 5 plakken pittige kaas

- 1 rijpe tomaat

- mierikswortelspread of pesto

- 1/2 turks brood

- 1/2 kleine ui

- 1 teen knoflook

- olijfolie

Verhit de olijfolie in een pan en fruit de ui met de knoflook.

Was de melde goed en pluk de blaadjes van de stelen.

Bak deze mee met de ui en knoflook tot de blaadjes iets

geslonken zijn. Snij het brood doormidden en besmeer

beide helften met de mierikswortelspread of pesto. Beleg

het broodje verder met de kaas, melde en tomaat.

Verwarm het broodje een paar minuten onder de gril tot

de kaas gesmolten is en smullen maar!

Een duurzame actie in de tuin? Of gewoon een reden om te vertellen wat jullie al duurzaam doen?

Wetenschaps doe-dag, proeven zoals: zelf de aarde testen met sap van een rode kool en meer?

Leuk voor kinderen. Start vanaf de tuin met allemaal lichtjes. Een suikerbiet of pompoen uithollen op de tuin en daarna met lichtjes zingend door de wijk.

geef iedereen die je tegenkomt een compliment deze dag. Los van een activiteit op de tuin is dit gewoon heel erg goed en leuk om te doen! Dit geeft jezelf en de ander energie.

Gedichten in de tuin van kleine (amateur) schrijvers

Pak een grote klus aan in de tuin, wilgenomheining, nieuw deel tuin. Dit is een goede dag om nieuwe mensen te werven en hen bekend te maken met jullie tuin doordat zij vrijwillig een dag meehelpen in de tuin.

10 oktoberDag van de Duurzaamheid

12 februariDarwin dag

11 novemberSint Maarten

1 maartNationale compli-mentendag

10 decemberDag van de Kleine Schrijver

3de weekend maartMake a difference day / NL Doet

10 11

Locatiecheck

StartTip

Wil de eigenaar geen gebruiksovereenkomst verlenen? Neem dan

samen nog eens de voordelen door voor de eigenaar. Heb je al

deze punten benoemd tijdens jullie gesprek? Zo niet, vraag nog

een gesprek aan of stuur eerst een mail. Benoem de punten nog

eens en licht ze goed toe! Kijk of er iemand is die de eigenaar kent

en die een goed woordje voor jullie kan doen. Kun je eventueel een

wethouder of wijkmanager inschakelen hiervoor, kan die samen met

jullie een afspraak maken?

Tip

Informeer bij de wijkmanager of wijkcoördinator van de gemeente.

Is die er niet, vraag het dan na bij de gemeente zelf, buren of een

wijkvereniging. Lukt dit allemaal niet, raadpleeg dan het kadaster.

Hier zijn wel kosten aan verbonden.

Tip

Je wilt de eigenaar overtuigen. Zorg dus voor goede argumenten.

Wat levert het hem op? Geen onderhoudskosten meer voor het

terrein, gratis zorg voor de tuin en dus ook het terrein, vergroting

van de waarde enzovoort. Betrek de eigenaar bij het proces. Laat

hem meedenken over de tijdelijke invulling, leg jullie ideeën voor,

stel samen een gebruiksovereenkomst op.

Tip

Weinig zicht en toezicht op de locatie is wat nadeliger voor de

betrokkenheid en toegevoegde waarde voor de buurt. Maar als

je er met z’n allen echt iets moois van wilt maken, dan hoeft het

geen breekpunt te zijn. Ga er dan voor!

Tip

De 3 lokale organisaties investeren tijd door zitting te nemen in

het projectteam. Wat kunnen ze nog meer doen? Een groenbedrijf

kan zijn kennis delen, een school kan met de kinderen iets aan-

pakken, een bakker kan zorgen voor broodjes tijdens activiteiten,

een gemeente kan tijd en geld investeren. Ook hier geldt: denk

‘out of the box’. Er is veel mogelijk.

Tip

Kijk samen wie welke kwaliteiten wil inbrengen. Waar worden jullie

blij van? Wat zijn de verwachtingen en ieders motivatie om in het

projectteam te zitten en om een NatuurSUPER te realiseren. Mis je

kwaliteiten, ga dan op zoek naar versterking van het team. Bepaal

ook wie de leider is, wil zijn. Neem de tijd om elkaar te leren kennen

en te zien of het klikt. Het projectteam kan in de periode van wens tot

werkelijkheid actief zijn om daarna zich aan te sluiten bij verschillende

werkgroepen.

Tip

Hoe ligt het terrein, zijn er gebouwen waarvan het regenwater

kan worden opgevangen door de regenpijpen aan te sluiten op

regentonnen? Wat is anders een goed punt om regen tonnen te

plaatsen? Of is er een bestaand waterpunt waaraan een slang kan

worden gekoppeld? Of kun je een slang aansluiten bij buren met

een watermeter ertussen voor de afrekening van het watergebruik?

Tip

Met welke partijen zou je graag aan tafel willen zitten? Wie kunnen

jullie echt ondersteunen? Denk aan de wijkvereni ging, een lokale

ondernemer, gemeente, woningcorporatie, de eigenaar van het

terrein, welzijnsorganisatie, een school enzovoort. Denk ruim en

wees niet bang. Praat eens met buren, familie, vrienden. Mensen

helpen graag, ga jezelf maar na als iemand je om hulp of advies

vraagt. Vraag dus gewoon wat je nodig hebt.

Tip

Om een NatuurSUPER te realiseren is inzet nodig. Het projectteam

zorgt voor de basis, zij zijn samen de projectleiders. Daarnaast zijn

er mensen nodig voor het beheer van de tuin, het organiseren van

activiteiten, publiciteit, werving, enzovoort. Onderzoek samen waar

mensen het beste op hun plek zijn. Zeker de eerste tijd moeten zij

rekenen op een tijdsbesteding van 4 uur per week. Heb je moeite om

mensen te vinden? Werf onder buren, collega’s, ouders op school,

mensen van de wijkvereniging, lokale vrijwilligers, …. Ga er naartoe,

vertel over jullie plannen, deel flyers uit, licht de lokale pers in, of

bedenk een ludieke actie.

Tip Heb je voldoende enthousiaste mensen die wel willen investeren

in tijd in de tuin maar die niet in het projectteam willen zitten dan

wordt het lastig. Het is namelijk belangrijk dat je een kerngroep

hebt die leiding geeft en sturing aan het project gedurende het

proces van wens tot werkelijkheid. Ook onderhoudt het project-

team de contacten met ons. Als dit voor mensen een te grote

verantwoordelijkheid is, kijk dan of je functies kunt delen of dat er

een wisseling komt na een maand.

11. De eigenaar is bereid om een gebruiksovereen-komst te verlenen voor tijdelijk gebruik van het terrein.

1. Het braakliggende terrein ligt nog minimaal1,5 jaar (of 2 groei-seizoenen) braak

10. De eigenaar van het terrein is bekend bij deinitiatiefnemers. Zij hebben al contact gelegd met de eigenaar of gaan dat doen

2. Het terrein ligt op een zichtlocatie; bewoners, bedrijven of anderen kijken uit op het terrein waardoor er toezicht is

9. De 3 lokale organisa-ties en/of partijen zijn bereid om te investe-ren in het traject en de NatuurSUPER met tijd, kennis, middelen of financiën

3. De locatie is zonnig; een terrein dat geen zon krijgt maakt het kweken van eetbare planten moeilijk tot onmogelijk

8. De kartekkers en mensen van lokale partijen vormen samen het projectteam van de locatie. Hier zitten minimaal 4 en maximaal 6 personen in.

4. De locatie heeft een waterpunt of de mogelijk-heid om met regentonnen water op te vangen.

7. Er zijn minimaal 3 lokale organisaties en/of partijen die de ontwik-keling van een Natuur-SUPER actief willen ondersteunen

5. De aanmelders en/of geïnteresseerden zijnenthousiast en willen tijd investeren (± 4 uur perweek) in het ontwikkelen en onderhouden van deNatuurSUPER tuin

6. Er zijn minimaal 1 tot 3 mensen/bewoners diede kartrekkers willen en kunnen zijn

De randvoorwaarden voor een NatuurSUPER tuin zijn verwoord in de locatiecheck.

Doe de check en breng zo in kaart waar je staat.

Wij raden je aan om zoveel mogelijk in kaart te brengen en te organiseren voordat

je de volgende stap zet.

De locatiecheck met tips kun je downloaden op onze website natuursuper.nu.

Tip

Kijk eens gedurende een week op verschillende tijden of er zon komt.

Waar en in welk seizoen is dit? Hoe ligt het terrein, op het noorden of

zuiden? Als er gedeeltelijk zon op het terrein komt dan is er nog vol-

doende mogelijk. Is er alleen schaduw, dan kun je werken met (niet

eetbare) schaduwplanten. Het ligt er dus aan wat je voor tuin wilt.

Verder is het natuurlijk aangenamer vertoeven in een tuin met zon!

12 13

De Moestuin van Monet in Zaandam

Bas Husslage is cultureel ondernemer, stadsdichter en

mede-oprichter van de stichting ‘Monet in Zaandam’.

Bas: “Monet maakte 25 schilderijen tijdens zijn verblijf in

onze stad, zonde dat daar toeristisch gezien niks mee

gedaan werd.” De stichting geeft inmiddels een vierta-

lig boekje uit met daarin de Zaanse schilderijen en een

wandelroute.

Naast Monet heeft Bas ook een andere liefde: tuinie-

ren. Het liefst zou hij zelf al zijn eigen fruit en groenten

verbouwen, maar dat is wat lastig als je midden in de

stad woont. Dus toen de Adviescommissie Beeldende

Kunst (ABK) hem vroeg voor een project over ‘creativiteit

en voeding’ was de keus snel gemaakt: stadstuinbouw!

En dan geïnspireerd op Monet, die niet alleen schilderde

maar ook graag kookte, en in zijn leven veel recepten

verzamelde. Net als NatuurSUPER begint Bas zijn tuin op

braakliggende grond, en in mobiele bakken “(…) want je

weet immers nooit hoe lang een terrein braak blijft liggen.

En zo’n tijdelijke invulling ligt ook wat minder gevoelig bij

de gemeente...”. Via de wijkmanager werd een wijk-

gebonden budget aangevraagd waarmee 46 land-

bouwkuubkisten en de overige benodigdheden werden

aangeschaft. De gekozen locatie is bekleed met stelcon

platen, wat voorkomt dat de houten bakken gaan rotten.

Bas: “Eigenlijk was het de perfecte locatie. Een heel idyl-

lisch plekje, omringd met bomen, zelfs een perenboom.”

De volgende stap was de buurt meekrijgen. Bas: “Geluk-

kig werd het project goed ontvangen en wilden de be-

woners graag helpen: buurmannen- en vrouwen die een

trap aanleggen, graag tuinieren, hekken repareren of het

watervat vullen. Iedereen is wel ergens goed in. Ik geloof

heel erg in mensen aanspreken op hun eigen talent.”

Inmiddels houdt de groep vrijwilligers nu zelf de tuin

draaiende, en kon Bas een stap terug doen: “Ik was de

initiator maar uiteindelijk is het hun tuin geworden.” Naast

verse groenten en fruit levert de tuin ook sociaal veel op.

Buurtbewoners leren elkaar kennen via het werken in de

tuin of tijdens de activiteiten die er georganiseerd worden.

En niet alleen de buurt, maar bezoekers uit heel Zaandam

komen naar deze wijnproefavonden, oogstfeesten en

workshops. Of gewoon voor een wandeling tijdens de

lunchpauze. Bas: “Het terrein is eigendom van de SNS

bank en was eerst niet openbaar. Nu is het een soort pu-

blieke ruimte geworden.” Buurtbewoners sluiten de tuin

‘s avonds wel af, in verband met eventuele overlast van

hangjongeren of alcoholisten. Bas: “Eigenlijk is deze tuin

een heel mooi voorbeeld van wat er wél kan in deze tijd.”

Kijk voor meer informatie op monettuin.blogspot.nl en

www.monetinzaandam.nl

Ben je zelfstandig, kun je mensen enthousiasme-ren, weet je welke mensen je kunnen helpen en ben je een echte kartrekker met groene vingers? Dan kun je met het NatuurSUPER DoeHetZelf stappenplan een volgende stap zetten om samen een tijdelijke (moes)tuin op een braakliggend terrein te realiseren.

Het stappenplan helpt je op weg met handreikingen, informatie en

tips. Kennis en expertise op het gebied van ecologisch tuinieren of

permacultuur, organiseren en communiceren zijn naast dit stappen-

plan zeker ook nodig en belangrijk. Daarbij zijn enthousiasme,

energie, het echt samen willen en tijd investeren ook hele belangrijke

factoren voor het slagen van jullie tuin!

Nu te koop voor 25 euro bestel via natuursuper.nu

Wil je echt snel aan de slag, dat kan. We hebben een basis

materialenpakket voor je samengesteld. Wil je weten wat erin zit,

wat de kosten zijn? Neem contact met ons op.

Niet alleen NatuurSUPER vergroent de stad: Bas Husslage uit Zaandam toverde een

braakliggend stuk grond om tot de ‘Moestuin van Monet’. Een tuin vol groente, fruit en

kruiden uit de recepten van Monet.

14 15

Kriebel kunstKids pagina: een kriebel beestenboel!

Insecten zijn niet alleen nuttig, maar sommige van deze kriebelbeestjes zijn ook heel

mooi: met al die felle kleuren en ingewikkelde patronen zijn het soms net kruipende en

vliegende kunstwerkjes. Het citroenlieveheersbeestje, de coloradokever en de hoornaar

komen allemaal voor in Nederland. Laat jij zien hoe mooi ze zijn?

Citroenlieveheersbeestje

Het citroenlieveheersbeestje is knalgeel

en heeft 22 kleine, ronde, zwarte stip-

pen verdeeld over de dekschilden, het

halsschild en de kop. De pootjes en

voelsprieten zijn bruin.

Insectenhotel

Insecten zijn heel handig in de tuin: bijen en vlinders bestuiven de bloemen bijvoorbeeld, en lieveheersbeestjes eten

lastige bladluizen op. En vaak zijn insecten zelf ook lekkere hapjes voor vogels en egels... Om veel insecten in je tuin

te krijgen kun je ze een handje helpen met je eigen insectenhotel. Dat heb je zo gebouwd!

Nodig:

- leeg blikje (Oppassen met scherpe randjes!)

- holle riet- of bamboestengels (Kun je die niet vinden? Je kunt ook plastic rietjes gebruiken.)

- klei

- touw

Zo maak je het insectenhotel:

1) Maak het blikje met de blikopener aan 2 kanten open.

2) Knip de riet- en bamboestengels op de maat van het blikje

3) Duw 1 uiteinde van elke stengel in de klei. Zorg ervoor dat er in de stengel een beetje klei blijft zitten, want

insecten houden van een muurtje in hun hotelkamer.

4) Vul het blikje met de holle stengels. Je kunt er af en toe een takje van een rozen- of braamstruik tussen stoppen,

als voedsel voor de insecten. Dan wordt je hotel een bed & breakfast!

5) Als het blikje gevuld is, kun je het touw eromheen binden, er een lusje aan maken en… klaar is je hotel!

6) Hang het op een droge en zonnige plaats. En nu wachten op de eerste gasten….

Wist je dat…

... er wel 60 soorten lieveheersbeestjes in Nederland leven? Dit zijn de eerste insecten die in de lente ontwaken uit hun

winterslaap. De meest voorkomende is de zeven-stippelige. Je kunt niet aan de stippen zien hoe oud ze zijn, maar

vaak wel hoe ze heten: je hebt het twee-stippelig, zeven-stippelig, tienstippeling en 22-stippelig lieveheersbeestje.

...sprinkhanen kunnen horen ? Ze hebben ‘oren’ aan hun poten en achterlijf, al kun je die aan de buitenkant niet zien.

...de wandelende tak het langste insect op aarde is? Er zijn exemplaren in Maleisië gevonden van wel 55 centimeter!

...slakken met hun voelsprieten kijken? In de voelsprieten zitten namelijk z’n ogen. Het zijn eigenlijk dus ‘kijksprieten’.

...een mier meer dan 100 keer zijn eigen gewicht kan dragen?

...alle insecten 6 poten hebben? Spinnen hebben 8 poten en zijn dus geen insecten.

...de meeste dieren op aarde insecten zijn? Wel meer dan 70 % van alle diersoorten!

Coloradokever

Het rugschild van de kever is lichtgeel met zwart

gestreept. De kop en het halsschild zijn donkergeel met

zwarte vlekken. De coloradokever heeft donkergele

pootjes met zwarte klauwtjes.

Hoornaar

De kop en het bovenlijf is rood met zwart. De bovenste

streep van het achterlijf is rood, de rest is geel-zwart

gestreept. De hoornaar heeft oranje vleugels, zwarte

ogen en rode poten en voelsprieten.

16

Zullen we een bos beginnen?

Graaf een kuil

en plant je boom

voorzichtig

naast de mijne.

Kunnen ze elkaar

uit de wind houden

als het stormt

of in de zondagzon

samen zwijgen.

En als ze ’s avonds

door de wimpers

van hun twijgen

naar elkaar kijken

beginnen ze al

op een bos te lijken

Jaap Robben

Uit: ‘Zullen we een bos beginnen?’

(De Geus – 2008)

Filmpjes waar wij heel blij van worden: The Man Who Planted Trees

Story of Change

en natuurlijk ons eigen NatuurSUPERfilmpje

zoek ze allemaal eens op via Vimeo of Youtube

Inspiratie

‘Zullen we een bos beginnen?’€14,90isbn 978 90 445 1272 4Uitgeverij De Geus

‘Als iemand ooit mijn botjes vindt’€15ISBN 978 90 445 2421 5Uitgeverij De Geus