Nationaal Park Lauwersmeer

Samenvatting Beheer- en Inrichtingsplan [bip]

Het Nationaal Park Lauwersmeer ligt op de grens van de provincies Groningen

en Friesland. Van oorsprong een uitloper van de Waddenzee, is het Lauwers -

meergebied na de afsluiting een aantrekkelijk en interessant natuurgebied

geworden. De weidsheid van groot open water, grote begraasde vlakten en de

beslotenheid van jonge bossen en duinstruweel, maken dat het gebied

belangrijke broed-, rust- en foerageergelegenheid biedt aan talloze vogels.

Door de gevarieerde bodemgesteldheid is er een bijzondere (en zeldzame) flora

te vinden. Het Lauwersmeergebied wordt algemeen beschouwd als wetland

van internationale betekenis. Steeds meer natuurliefhebbers en recreanten

ontdekken de rust en de schoonheid ervan.

Deze brochure is een samenvatting van het Beheer- en Inrichtingsplan (BIP)

van het Nationaal Park Lauwersmeer. U kunt in deze brochure lezen waarom

het Lauwersmeergebied is uitgeroepen tot Nationaal Park en wat de plannen

zijn voor de toekomst.

Welkom in Nationaal Park Lauwersmeer

2

Inhoud2 Welkom in Nationaal Park Lauwersmeer

3 Inhoud

4 Nationaal Park Lauwersmeer

10 Beheer- en Inrichtingsplan (BIP)12 Behoud open waterrijk landschap17 Optimaliseren recreatief medegebruik18 Beleven staat voorop21 Zoeken naar samenhang

22 De begrenzingen van het Nationaal Park

23 Feiten en Cijfers Nationaal Park Lauwersmeer

23 Samenstelling Overlegorgaan Nationaal Park Lauwersmeer

24 Colofon

3

Nationaal Park4

Waarom Nationale Parken?Aan het eind van de 19e eeuw drong het besef door dat de mens steeds minder

ruimte overliet voor de natuur. Zonder maatregelen zou te veel bijzondere natuur

verloren gaan. Sindsdien zijn er over de hele wereld Nationale Parken opgericht.

In Nederland waren de Veluwezoom en de Hoge Veluwe de eerste Nationale

Parken. Die zijn in de jaren dertig op particulier initiatief ingesteld. In 1980 is de

Nederlandse overheid begonnen met het opzetten van een stelsel van Nationale

Parken. De parken zijn opgericht om de natuur te beschermen en waar mogelijk

verder te ontwikkelen. Bovendien kunnen omwonenden en bezoekers er zien hoe

waardevol deze natuur is en er van genieten. Voorlichting en educatie spelen

daarbij een belangrijke rol.

Het stelsel van Nationale Parken vormt een staalkaart van wat de Nederlandse

natuur te bieden heeft. Het omvat onder andere bossen, veengebieden, duinen

en beekdalen. Het Lauwersmeergebied is opgenomen als voorbeeld van een

afgesloten zeearm, de enorme vogelrijkdom en de bijzondere plantengroei.

Lauwersmeer5

Lauwerszee werd LauwersmeerDe Lauwerszee was een brede rivierdelta die

uitliep in de Waddenzee. Na de waters -

noodramp van 1953 werd, uit oogpunt van

veiligheid, besloten een afsluitdijk te bouwen

tussen Friesland en Groningen. Daarmee veran-

derde de Lauwerszee in Lauwersmeer.

Over de afsluiting van de Lauwerszee waren de

meningen verdeeld. Toch heeft het vriend en

vijand verbaasd hoe snel de natuur het Lauwers -

meer heeft omgetoverd tot een geheel nieuw

natuurgebied van internationale betekenis.

Met de afsluiting verdween de natuurlijke dyna-

miek (eb en vloed) uit het gebied. Een deel van

de platen kwam permanent droog te liggen. De

instroom van zoet water zorgde voor een gelei-

delijk proces van ontzilting. Het oorspronkelijke

zeeleven werd vervangen door planten en

dieren uit het zoete water. In de loop der jaren

raakten de voormalige platen steeds verder

begroeid en werd het open karakter van de zilte

Lauwerszee meer en meer vervangen door de

beslotenheid van struweel en bos.

Het huidige LauwersmeerHet Nationaal Park Lauwersmeer is te karakteri-

seren als een open waterrijk landschap met een

enorme vogelrijkdom. Het gebied bestaat uit

open water, graslanden, uitgestrekte rietvelden

en hier en daar bos. De gevarieerde bodem -

opbouw zorgt voor veel bijzondere en zeldzame

planten. Op de noordelijke zandige gronden

vinden we zeldzame vegetaties die doen den-

ken aan de duinvalleien op de waddeneilanden.

Hier vinden we verschillende soorten orchi -

deeën. Ook de zeldzame parnassia komt hier

nog massaal voor. In het zuidelijke deel over-

heersen de kleiige gronden. Hier vinden we nog

planten van het zoute milieu zoals zeekraal en

ogentroost.

Door de ondiepe waterzones, de slikkige oevers

en de rust trekt het gebied vele vogelsoorten

aan. Het is een belangrijke overwinterings- en

pleisterplaats voor honderdduizenden vogels.

6

7

8

Zo overwinteren er bijvoorbeeld jaarlijks tien-

duizenden ganzen. Het gebied kent een kleine

100 soorten broedvogels. Vooral voor de inter-

nationaal bedreigde groep van moerasvogels,

zoals roerdomp en baardmannetje, is het

Lauwersmeer een kerngebied.

Het waterrijke gebied raakt steeds meer in de

belangstelling bij natuurliefhebbers. Bezoekers

kunnen zowel vanaf het land als vanaf het water

volop genieten van de rust, ruimte en weids-

heid van het landschap.

Lauwersmeer het beschermen waardAl in 1993 is het Lauwersmeer aangewezen als

kerngebied in de Ecologische Hoofdstructuur.

Het gebied valt grotendeels onder de Natuur -

beschermingswet. Hoofddoel van deze aan -

wijzingen was de duurzame instandhouding,

herstel en ontwikkeling van de natuurlijke en

landschappelijke waarden. Daarnaast is het

Lauwersmeer een belangrijke schakel in de

toekomstige Natte As van Nederland. Deze as

beoogt de belangrijkste natte natuurgebieden in

Nederland met elkaar te verbinden. In het

beschermingsplan moerasvogels is het

Lauwers meergebied aangewezen als kern -

gebied. Tot slot geniet het gebied nog inter -

nationale bescherming als ‘beschermd wetland’

op grond van de Conventie van Ramsar en is

aangewezen als ‘speciale beschermingszone’ in

het kader van de Vogelrichtlijn.

Kortom redenen genoeg om het Lauwersmeer-

gebied nu ook de status van Nationaal Park te

geven.

Wat houdt de status van NationaalPark in?Een Nationaal Park wordt bestuurd door een

Overlegorgaan dat is samengesteld uit verte-

genwoordigers van de diverse partijen die bij

het gebied betrokken zijn (Zie overzicht pagina

23). Door hun gezamenlijke inspanningen is

het Beheer- en Inrichtingsplan (BIP) opgesteld

en – na inspraakrondes voor de bewoners rond

het gebied – vastgesteld. Dit plan verwoordt,

op hoofdlijnen, de wensen van de betrokken

partijen voor de toekomstige ontwikkeling van

het Nationaal Park. Deze partijen zullen ook

hun mogelijkheden, taken en bevoegdheden

inzetten om de doelen te bereiken. Het plan

speelt daarmee een belangrijke rol in de toe-

komst van het Lauwersmeergebied!

In dit plan komen de volgende vier kernthema’s

aan de orde:

• Behoud van het open waterrijke landschap

• Optimaliseren van het recreatief medegebruik

• Beleven staat voorop

• Zoeken naar samenhang

9

Beheer- en 10

De vier kernthema’sHet Beheer- en Inrichtingsplan (BIP) plan verwoordt, op hoofdlijnen, de

wensen van de betrokken partijen voor de toekomstige ontwikkeling van het

Nationaal Park Lauwersmeer. Deze partijen zullen ook hun mogelijkheden,

taken en bevoegdheden inzetten om de doelen te bereiken. Het plan speelt

daarmee een belangrijke rol in de toekomst van het Lauwersmeergebied!

In dit plan komen de volgende vier kernthema’s aan de orde:

• Behoud van het open waterrijke landschap

• Optimaliseren van het recreatief medegebruik

• Beleven staat voorop

• Zoeken naar samenhang

Inrichtingsplan [bip]11

Onderzoek naar verandering vanwaterbeheerHet Overlegorgaan ziet het als haar primaire

taak om zich in te zetten voor het behoud en de

versterking van de huidige identiteit van het

Nationaal Park Lauwersmeer. Tevens consta -

teert zij, samen met deskundigen, dat de

kenmerkende waarden van het gebied achteruit-

gaan: het weidse landschap dreigt te veranderen

in een bosrijk merengebied. Dit gaat ten koste

van de soorten waarvoor het gebied nu juist

beschermd is. Oorzaken voor deze ongewenste

ontwikkeling zijn de voortschrijdende ontzilting

van dit voormalige kweldergebied en het sterk

gereguleerde waterpeil. Vroeger zorgde de zee

dat het gebied open bleef en bomen en struiken

weinig kans kregen.

Begrazing vertraagt het dichtgroeien van het

gebied weliswaar, maar houdt het uiteindelijk

niet tegen.

Het Overlegorgaan wil zich niet zondermeer bij

deze achteruitgang neerleggen. Daarom wil het

de komende jaren op zijn minst onderzoeken

welke mogelijkheden er zijn om de kenmer -

kende waarden te behouden. Onderzoek naar

veranderingen in het huidige waterbeheer maakt

deel uit van deze opvatting. Uit eerder onder-

zoek lijkt het invoeren van een gedempt getij het

beste voor de natuur uit te pakken, gevolgd

door seizoensfluctuaties in het waterpeil. Het

Overlegorgaan heeft besloten het estuariene

streefbeeld voor het Lauwersmeer op de lange

termijn aan te houden. Hierbij hoort een aange-

past waterbeheer waarbij de veiligheid in alle

gevallen gewaarborgd moet zijn. Ook moet er

voldoende draagvlak zijn voor nieuwe water-

plannen. Het Overlegorgaan ziet het als zijn

taak de natuur belangen van het Nationaal Park

in de komende discussies over het waterbeheer

in Noord-Nederland in te brengen.

Enkele leden hebben grote zorgen geuit over de

mogelijke gevolgen van de zoute component in

het streefbeeld voor de zeer lange termijn. De

uitkomst van de modelonderzoeken Watervisie

Lauwersmeer is een eerste moment om de

haalbaarheid van het streefbeeld na te gaan.

Het Overlegorgaan zal na de besluitvorming

over de Watervisie het streefbeeld opnieuw

tegen het licht houden.

Behoud open waterrijk landschap

12

13

Intern beheer natuur en landschapHet menselijk beheer is zo terughoudend

mogelijk. Er vindt alleen bijsturing plaats door

begrazing en het maaien van enkele botanisch

waardevolle graslanden en rietpercelen. Het

Overlegorgaan zet in op een koers, waarbij de

natuurlijke dynamiek zodanig wordt vergroot dat

het open waterrijke landschap behouden blijft.

Waterkwaliteit verbeterenHet Overlegorgaan wil dat de waterkwaliteit

dusdanig verbetert dat de gewenste natuur -

waarden kunnen worden gerealiseerd. Het

water moet op termijn minimaal de kwaliteit

van zwemwater hebben.

Zij denkt dit te bereiken door bestaande

initiatieven, zoals het landbouwmilieubeleid, te

omarmen. Maar nadrukkelijk ook door het

stimuleren van nieuwe maatregelen, zoals het

afkoppelen van bovenstroomse landbouw -

gebieden, het saneren van riooloverstorten en

de aanleg van afgiftepunten voor vuil water van

boten.

Verbindingen leggen met de omgevingHet Overlegorgaan streeft naar de situatie

waarbij dieren ongehinderd en zonder gevaar

kunnen trekken tussen de Waddenzee, het

Lauwersmeer en de watergebieden in het

achterland. Het zal zich sterk maken voor de

realisatie van ecologische verbindingszones en

de aanleg van specifieke faunavoorzieningen.

Ook onderzoek naar het (gedeeltelijke) herstel

van de zoet-zoutverbinding met de Waddenzee

past in dit streven.

BosbeheerIn de aangeplante bossen zijn de natuur- en

recreatiefunctie even belangrijk. Het waterpeil is

daarop afgestemd. Er vindt geleidelijk spontane

omvorming plaats naar bos met inheemse

soorten.

In de overige bossen geldt vooral een beheer

van ‘niets doen’.

Ziekten en plagen worden bestreden wanneer

sprake is van ongewenste verspreiding naar de

omgeving.

Beheer van soortenHet Lauwersmeergebied is van groot belang

voor pleisterende ganzen en zwanen. Het

Overlegorgaan streeft ernaar om voor alle

boeren rondom het Nationaal Park, die bereid

zijn deze vogels op te vangen, een vergoeding

14

mogelijk te maken. Zij zal hier bij de betref fende

instanties op aan dringen. Het Overleg orgaan

stimuleert het opstellen van een fauna -

beheerplan voor het Nationaal Park en directe

omgeving. Dit in overleg met alle betrokken

partijen. In dit plan komen in elk geval de

vossenproblematiek en het voorkómen van

schade buiten het Nationaal Park aan de orde.

Verminderen negatieve (omgevings)invloedenHet ruimtelijke ordeningsbeleid en het milieu -

beleid zijn zodanig vormgegeven dat geen

hinder optreedt voor natuur en recreanten in het

Nationaal Park. Dit houdt in dat bedrijvigheid en

bebouwing worden geweerd als zij natuur en/of

landschap schaden. Geluidsoverlast door

militaire oefeningen wordt geminimaliseerd.

Visserij vindt alleen plaats binnen de grenzen

van de ecologische draagkracht van het gebied.

Gestreefd wordt om ongewenste bijvangsten te

minimaliseren.

15

16

Optimaliseren van de belevingRust, natuur en ruimte zijn belangrijke bele-

vingswaarden van het Nationaal Park. Het

Overlegorgaan streeft naar optimalisatie van

deze belevingswaarden. Zij tracht dit onder

andere te bereiken door het verbeteren van

handhaving en toezicht, het terugdringen van

auto- en vliegverkeer en het scheiden van ver-

schillende recreatievormen. Daarnaast maakt

het Overlegorgaan zich sterk voor de land-

schappelijke inpassing van de bebouwing rond

het Nationaal Park.

Rekening houden met verschillendedoelgroepenIn beginsel is iedereen welkom in Nationaal

Park Lauwersmeer. Het Overlegorgaan zal zich

vooral inzetten voor die recreatievormen die

een duidelijke binding met de natuur van het

Nationaal Park hebben. Daarbij kiest het Over-

legorgaan voor een doelgroepenbenadering om

gericht rekening te kunnen houden met de wen-

sen van de verschillende typen bezoekers. Voor

het realiseren van diverse voorzieningen voor

deze doelgroepen zal een deel van het jaarlijkse

budget ingezet worden. Het zal hier vooral

gaan om verbetering en/ of uitbreiding in de

recreatieve infrastructuur, zoals fiets- en wan-

delpaden, kijkvoorzieningen en voorzieningen

voor de watersport. Bij het realiseren van deze

voorzieningen houdt het Overlegorgaan extra

rekening met kinderen en met de toegankelijk-

heid voor gehandicapten. Ook bij de realisatie

van de infocentra zal nadrukkelijk met deze

beide doelgroepen rekening gehouden worden.

Verblijfsrecreatie afgestemd metnatuurHet Overlegorgaan kiest voor een koers waarbij

alleen buiten de grenzen van het Nationaal

Park een beperkte uitbreiding van de verblijf s -

recreatie mogelijk is.

Verblijfsrecreatie mag geen bedreiging vormen

voor de kernwaarden van het Nationaal Park.

Gedurende de looptijd van dit plan zullen het

aantal toegestane slaap- en ligplaatsen

geactualiseerd worden. Het Overlegorgaan zal

kwaliteitsverbeteringen in bestaande accommo-

daties steunen, mits passend bij het karakter

van het gebied. Daarnaast ziet het Overleg -

orgaan ruimte voor het ontwikkelen van

arrangementen tussen recreatieondernemers

en de beherende instanties.

Optimaliseren recreatief medegebruik

17

Van beleving naar betrokkenheid enparticipatieVoor een succesvol Nationaal Park is het van

belang dat omwonenden en recreanten graag in

het gebied komen en zich betrokken voelen.

Het stimuleren van voorlichting en educatie

vormt niet voor niets één van de hoofddoelstel-

lingen van elk Nationaal Park in Nederland. Het

Overlegorgaan streeft wat betreft voorlichting

en educatie naar een breed pakket aan produc-

ten en diensten. Dit pakket omvat zowel aan-

trekkelijke belevingsaspecten (ervaren), als

inhoudelijke kennis (denken) en mogelijkheden

tot actieve betrokkenheid en participatie

(doen). Dit aanbod wordt zo goed mogelijk op

de diverse doelgroepen afgestemd en biedt

voor ieder wat wils. Het zwaartepunt zal op het

beleven liggen.

Bezoekerscentrum Het Overlegorgaan kiest voor de ontwikkeling

van één centraal bezoekerscentrum en enkele

steunpunten aan de rand van het Nationaal

Park. Zij zijn gesitueerd bij de invalswegen van

het Nationaal Park. De informatie in het

bezoekerscentrum zal zich vooral richten op de

ontstaansgeschiedenis, de natuurwaarden en

de relatie van het park met zijn omgeving.

De steunpunten krijgen elk een eigen thema.

Natuurbeleving is het centrale thema in het

Nationaal Park.

Eenduidige informatieHet Overlegorgaan streeft naar herkenbaarheid,

eenduidigheid en concentratie van de infor -

matie voor alle uitingen van het Nationaal Park.

De informatie heeft een éénduidige stijl en is

voor iedereen te begrijpen. De producten

dragen het logo en het adres van het Nationaal

Park Lauwersmeer.

Beleven staat voorop

18

19

20

Bestuurlijke samenwerkingHet Nationaal Park onderhoudt goede contac-

ten met haar buren, omwonenden en instan-

ties. Afstemming op het gebied van natuur- en

waterbeheer, inrichting en infrastructuur leidt

voor alle partijen, binnen en buiten het Natio-

naal Park, tot meerwaarde. Het Overlegorgaan

hecht aan een goede samenwerking tussen alle

betrokkenen voor het welslagen van het

Nationaal Park. Daarvoor zal zij werken aan een

goede, open communicatie en een cultuur van

openheid en vertrouwen. Het Overlegorgaan

zal omwonenden en (belangen)organisaties

nadrukkelijk uitnodigen bij de verdere beleids-

ontwikkeling.

Een herkenbaar Nationaal ParkHet Overlegorgaan streeft naar een duidelijk

herkenbare identiteit van het Nationaal Park,

zowel bij de ruimtelijke aanduiding als bij de

schriftelijke uitingen en de besluitvorming. Het

Overlegorgaan wil de meerwaarde van de eigen

identiteit van het Nationaal Park zoeken zonder

afbreuk te doen aan de identiteit van anderen

in het gebied. En dit alles met oog voor de

omgeving van het Nationaal Park.

GebiedspromotieHet Overlegorgaan hecht er aan om met het

Nationaal Park een bijdrage te leveren aan de

promotie van het Lauwersmeer en van de

wijdere omgeving van het gebied. In de pro -

motie van het Nationaal Park ligt de nadruk

op de actieve (natuur)beleving in de vorm van

wandelen, fietsen en varen. Vooral in samen-

werking met de VVV’s zal dit nader vorm

gegeven worden.

Aanscherpen toezicht, handhaving en regelgevingHet Overlegorgaan streeft naar een even-

wich tige mix van voorlichting, geleiding en

hand having in het gebied. Duidelijke regels

zijn nodig om het gebied schoon, veilig en

beschermd te houden. Het Overlegorgaan

vindt daarom regelmatig overleg tussen en

afstemming met de handhavinginstanties

onontbeerlijk.

Zoeken naar samenhang

21

22

De begrenzing van hetNationaal Park

De grenzen van het Nationaal Park zijn vanuit

het natuurbeheer en waterbeheer logisch en

afgerond. In dit kader acht het Overlegorgaan

het wenselijk de totale Vlinderbalg en het bos

van de voormalige Kruitfabriek op termijn bij

het beheer van het Nationaal Park te betrekken.

Car

togr

afie

: Gra

fisch

Cen

trum

Pro

vinc

ie G

roni

ngen

Algemeen

Ingesteld:

12 november 2003

Oppervlakte :

ruim 6.000 ha

Beheer:

Staatsbosbeheer, m.u.v. Bantpolder

Natuurmonumenten, Bantpolder

Aantal bezoekers per jaar:

Circa 700.000 (1999)

Subsidie van het rijk:

Jaarlijks circa € 170.000,-

Bijdrage Provincie Groningen:

Jaarlijks circa € 45.000,-

Flora en Fauna

Aantal Broedvogels Rode Lijst (in 2002):

20 (o.a. dodaars, roerdomp, porseleinhoen,

blauwe kiekendief, grauwe kiekendief, kemphaan,

watersnip, zomertaling, oeverzwaluw en

baardman).

Aantal vogelsoorten 1% norm*

(seizoen 2001/2002):

9 (lepelaar, kleine zwaan, kolgans, grauwe gans,

brandgans, krakeend, wintertaling, pijlstaart en

slobeend).

Maximum aantal ganzen (seizoen 2001/2002):

35.335 in oktober 2002

* Minimaal 1% van de totale Oost Atlantische

populatie is op enig moment in gebied.

Samenstelling Overlegorgaan Nationaal Park Lauwersmeer

Voorzitter

Mevr. J.G. Vlietstra, burgemeester van Winschoten

Secretaris

Dhr. A.J. Hoogerwerf, Provincie Groningen

Leden

Provincie Fryslân

Provincie Groningen

Gemeente Dongeradeel

Gemeente Kollumerland c.a.

Gemeente de Marne

Gemeente Zuidhorn

Wetterskip Fryslân

Wetterskip Lauwerswâlden

Waterschap Noorderzijlvest

Wetterskip de Waadkant

Recreatieschap de Marrekrite

Staatsbosbeheer Regio Fryslân

Ministerie van Landbouw, Natuur en Voetselkwaliteit

Noord Nederlandse Land- en Tuinbouw Oganisatie

Feiten en cijfers Nationaal Park Lauwersmeer

23

Nationaal Park Lauwersmeer

Nationaal Park Lauwersmeer

ColofonDeze brochure is een samenvatting van het Beheer- en Inrichtingsplan voorhet Nationaal Park Lauwersmeer. De brochure is bedoeld voor een ieder diezich betrokken voelt bij het Nationaal Park Lauwersmeer.

Uitgave: Overlegorgaan Nationaal Park LauwersmeerSecretariaat: Postbus 630, 9700 AP Groningen, Tel. 050-3164459 lauwersmeer@provinciegroningen.nl

Eindredactie: Jörgen de BruinCoördinator Voorlichting & Educatie IVN Consulentschap FryslânPostbus 538, 8901 BH Leeuwarden, Tel 058-2890463consulentschap.friesland@ivn.nl

Tekst: Judith ter Horst, medewerkster Voorlichting & EducatieIVN Consulentschap Fryslân

Vormgeving: Hans van der Woerd BNO, Groningen

Druk: Van Liere, Emmen

Foto’s: Jörgen de Bruin, Hans Hut, Simon Bijlsma, Jur Bosboom

Het Beheer- en Inrichtingsplan is te verkrijgen bij het secretariaat van hetOverlegorgaan. Dit plan is ook te vinden op de website van Nationaal ParkLauwersmeer: www.lauwersmeer.orgMeer exemplaren van deze brochure zijn te verkrijgen bij het IVN Consulent-schap Fryslân.

© Oktober 2003

www.lauwersmeer.org