16Z AT E R DAG 9 N OV E M B E R 2019

Muziek moet je doen

ZIN IN

MUZIEK

Haytham Safia

TROUW LETTER&GEEST17

Muziek en zingeving, valt dat te combineren? Zeker wel, als je luistert naar topmusici uit alle windstreken en het begrip ‘zin’ behapbaar opdeelt. Vandaag deel 2: het zintuiglijke, esthetische. Wat maakt muziek mooi? In Israël blijkt schoonheid iets anders te zijn dan in de Kalahariwoestijn.TEKST PETER HENK STEENHUIS EN ANNEMIEKE HULS FOTO’S JÖRGEN CARIS

18Z AT E R DAG 9 N OV E M B E R 2019

nen, kinderen: alsof we op een afgezonderdmu zikaal eiland waren terechtgekomen waariedereen dezelfde taal sprak.

“Maar toen we de ritmes wilden noteren,stuitten we op problemen: soms leken er weldertien tellen in een maat te zitten, of zeven-tien. Ik ontdekte dat de muziek niet te schei-den is van dans. In veel culturen bestaat er zelfsmaar één woord voor muziek en dans. Ik be-greep de ritmes pas als ik ging kijken hoe deverschillende San-musici bewogen: ‘O, jij doetdeze melodielijn met die voet’. Dat was voormij een eyeopener, deze muziek moest ik nietproberen te rationaliseren, maar vooral doenmet de anderen. Door deze nieuwe benadering,die ik niet gewend was in westerse muziek, konik de schoonheid van de muziek pas écht waar-deren.

“Dat geldt overigens voor veel meer muziek-stijlen: the music makes sense because of thedance. Je gaat ook niet salsa thuis opzetten enernaar luisteren. Je luistert naar salsa als je eropdanst.”

De schoonheid van die muziek zit in het ritme.“Niet alleen in het ritme. Sinds ik me in traditi-onele Namibische muziek verdiep, ben ik mesteeds meer gaan verbazen over wat mensenmooi vinden. Klankkleur, dynamiek, ritme, vi-brato – in Afrika en Europa wordt daar heel an-ders over gedacht, wordt heel anders ervarenwat mooi is.

“Het heeft ook met de plaats van muziek inde cultuur te maken, met de presentatie ervan.Voor mij was het podium een heilige plek. Als jeopgaat, sta je in de spotlights: you’re on stage. Zijkenden dat niet, voor een concert zaten zij ophet podium te roken. ‘Wat’, riep ik, ‘jullie moe-ten eraf. Backstage!’ Keken ze me bevreemdaan: Waar heb jij het over?

“Voor hen is muziek iets alledaags: je maaktmuziek bij het schoonmaken, bij het opvoedenvan kinderen. En iedereen doet mee, iedereenis in feite muzikant.”

Heeft dat uw visie op esthetiek veranderd?“Schoonheid in muziek is vaak iets technisch,de kunde van de spelers schept schoonheid. Ofhet nou het bereik van een stem betreft, of vir-tuositeit waarmee een musicus een instrumentbespeelt. Maar kunde alleen zorgt niet voor heteffect dat luisteraars na een concert met tranenin hun ogen de zaal verlaten.

“Schoonheid heeft dan ook letterlijk licha-melijke effecten: bij mensen die met elkaar zin-gen, past zelfs de hartslag zich aan en gaat inhetzelfde ritme slaan. Muziek creëert geza-menlijkheid en kan zo eenzaamheid verlichten.Ik stel mijzelf telkens de vraag: hoe kunnen wede esthetiek zo brengen dat ze ontroering be-werkstelligt?”

Moeten de luisteraars de cultuur waar demuziek uit komt kennen om zo’n ervaring tekunnen krijgen? Haytham Safia: “Nee. Op de Ud speel ik de maqam. In traditionele Arabische muziek ismaqam het systeem van toonladders waaropmelodieën zijn gebaseerd. Er zijn meer dan 200verschillende toonladders, die allemaal een ver-schillend karakter of gevoel uitdrukken.

“Ik heb daar vaak met luisteraars mee geëx-perimenteerd, ook met publiek dat niet bekendis met de Palestijns-Israëlische cultuur. Uitein-delijk voelen de meeste luisteraars perfect aanwelke emoties bij welke toonladder passen.”

Shishani: “Het gaat nog verder. In India zijner toonladders, rags, speciaal voor de morgen,de middag en de avond. En ook dat kun je eenniet ingevoerd publiek laten voelen.”

Die traditionele maqams liggen niet altijdgemakkelijk in het gehoor.Safia: “Je doelt waarschijnlijk op microtonali-teit? De westerse muziek kent twaalf tonen peroctaaf, in de maqams kunnen dat er veel meerzijn. Westerlingen kunnen die voor hen onge-bruikelijke micro-afstanden als vals ervaren.

“Toen ik net in Nederland was, wilde ik Ne-derlanders te snel invoeren in de maqam. Uit

ZIN IN

MUZIEK

‘Schoonheid inmuziek is vaakiets technisch’

“T oen ik begon alssinger-songwriterzat ik stil op eenstoel gitaar te spe-len. Nu weet ik datik moet bewegen.De muzikale sa-menwerking met

de San-gemeenschap in Namibië heeft mijnmanier van zijn veranderd.”

Singer-songwriter Shishani trok met haarband Namibian Tales door de Kalahari-woestijnom onderzoek te doen naar de traditionele mu-ziek van de San-Bushmen, bij ons bekend als‘Bosjesmannen’. Shishani: “In veel dorpen kon-den we nauwelijks iets terugvinden van de tra-ditionele muziek. Maar toen kwamen we opeen afgelegen plek, waar de oorspronkelijkemuziekcultuur nog springlevend was. We heb-ben er dagen staan opnemen, omdat we dezemuziek wilden vastleggen voor toekomstigegeneraties. Maar ook omdat we erdoor geraaktwerden.”

Waardoor werd u precies geraakt?“Iedereen deed mee, de granny’s, de volwasse-

SERIE: ZIN IN MUZIEKLuisteren met andere oren

Filosoof en Denker des VaderlandsRené Gude (1957-2015) ontleeddehet vage begrip ‘zin’ in vieren: zinne-lijk (lichamelijk), zintuiglijk (mooi),zinrijk (rationeel) en zinvol (doel -gericht). Peter Henk Steenhuis en Annemieke Huls verkennen met diebagage op zak de muziek. Tijdensacht avonden in Tivoli Vredenburgtreden topmusici op en gaan ze overde zin van hun muziek in gesprek.

Wanneer?12 november 20.00-21.30 uurWaar? TivoliVredenburg, Vredenburgkade 11, UtrechtEntree?€ 17,50 (bestellen via www.tivoli vredenburg.nl)

‘Zin in muziek’ wordt mede mogelijkgemaakt met steun van StichtingDialoog.Beluister de Zin in muziek-podcast:www.nporadio4.nl/zininmuziek

TROUW LETTER&GEEST19

De Belgisch-Namibi-sche singer-songwriterShishani groeide op inNederland. Ze richttehet Namibian TalesQuartet op, dat in 2017in de Kalahariwoestijnmet vier vrouwen vande San-gemeenschaphet album ‘Kalahari Encounters’ opnam. Als antropoloog en muziekwetenschapperis Shishani gespeciali-seerd in hedendaagseNamibische muziek.

SHISHANI VRANCKS

Haytham Safia groeideop in Kofir Yaseef, eenArabisch dorpje dichtbij Nazareth. In dit ge -bied wonen onder an-deren jo den, christenenen moslims. Safia gelooft in deschoonheid van cross-culturele muziek enbrengt in Nederlandbinnen ensembles verschillende genressa men.

HAYTHAMSAFIA

puur enthousiasme probeerde ik onmiddellijkalle finesses van de Ud en maqam te laten ho-ren. Dat ging te snel, te diep, er ontstond geenverbinding met de luisteraar.“Laat ik het vergelijken met een taal. Neder-lands is mijn vierde taal, die heb ik zelf geleerd.Als ik een taalcursus zou volgen, zou mijn be-heersing ervan verbeteren. Maar ik hoef de taalniet tot in de puntjes onder de knie te hebbenom contact met jullie te krijgen. Zo werkt hetook met muziek. Om contact te maken, moestik Nederlanders eerst de makkelijkere klankenvan mijn cultuur laten horen.”

‘Van mijn cultuur’, zegt u. Net sprak u over dePalestijns-Israëlische cultuur, dat is geengebruikelijke combinatie.“Nee. De eerste keer dat ik in Nederland optrad,in Groningen, werd ik aangekondigd als Pales-tijnse udspeler. Die aankondiging werd onmid-dellijk gepolitiseerd: ik was vóór de Palestijnsezaak. Een dag later werd ik aangekondigd als Is-raëliër. Werd ik toegejuicht door politiek heelanders georiënteerde mensen. Dat ik onmiddel-lijk politiek in een hokje geplaatst werd, stondde waardering van muziek behoorlijk in de weg.

“Mijn muziekleven is één strijd tegen diehokjes. Ik kom uit Kofir Yaseef, een Arabischdorp in de buurt van Nazareth, in Hoog-Galilea.Ons dorp kent aanhangers van de islam, van hetchristendom, en er zijn Druzen – een kleinemystieke stroming.” “Als ik vertel waar ik vandaan kom, teken ik al-tijd cirkels. De eerste cirkel is die van het dorp.Als ik buiten het dorp kwam, stuitte ik op hetJodendom. Maar je had Joden uit Amerika, Europa, Noord-Afrika. Ook zij beschouwdenzichzelf als aparte groepen. Weer die hokken.

Denker des Vaderlands René Gude (1957-2015) onderscheidde vier aspecten van ZIN: ZINNELIJK – het lijfelijke ZINTUIGLIJK – het esthetischeZINRIJK – het begripsmatige, rationeleZINVOL – het doelmatige

Toen ik in Jeruzalem ging studeren, kwam ik ineen hok terecht waar iedereen voor zijn mening vecht. En zijn mening als de enige juis-te ervaart: mijn hok is het best. Ik heb altijd geprobeerd met muziek de scheidslijnen vandie hokken te doorbreken. Als ik iets echtmoois maak en me met het publiek weet te ver-binden, lukt dat me.”

Dansen in dertiendelige maatsoorten,microtona liteit; hoe komt het dat wij daar inNederland niet aan gewend zijn? Bewegen wijzoveel houteriger? Is ons gehoor minderprecies?“In oude, Gregoriaanse muziek kom je wel eenwesterse equivalent van de maqam tegen, demodi, of kerktoonladders.”

Shishani: “Er is veel verdwenen. Ik vind hetvreemd dat ik op school nooit Nederlandsevolksdansen heb geleerd. Alle culturen dansen.En allerlei Afrikaanse dansen gaan online vi-raal. We vinden het prachtig. Maar wij dansenin Nederland niet met elkaar. Wij hadden deklompendans. Ook verdwenen. What happe-ned?”

Die dansen zijn belachelijk gemaakt.Shishani: “De taboes op het fysieke, het zinne-lijke, lijfelijke in het Westen hebben de erva-ring van schoonheid in de weg gezeten. De reli-gie zorgde ervoor dat er hier veel getemperdmoest worden.”

Waardoor onze ervaring van schoonheidindividualistisch geworden is.

“Wat wij op die afgelegen plek in de Kalahari-woestijn meemaakten, vind ik een voorbeeldvan hoe je met muziek kunt omgaan. Muziek iser niet alleen om ‘mooi’ gevonden te wordenvanwege een bepaalde articulatie, of door deprachtige melodieën, maar muziek is ook mooiomdat het mensen weet samen te brengen.”

De schoonheid van verbinding is daar belang -rijker dan ons concept van geïsoleerde schoon -heid, van l’art pour l’art?“Ja, zo hebben we dat als band zeker ervaren.De muziek die we in de woestijn hebben opge-nomen, hebben we thuis bewerkt, omlijst. Wehebben er intro’s en harmonieën aan toege-voegd en ruimte voor solo’s ingelast; allemaalmeer westerse muzikale concepten. Zo is hetwereldse muziek geworden, zonder de Afri-kaanse sfeer aan te tasten.

“Na een half jaar zijn we teruggegaan, ik wasbehoorlijk onzeker. Misschien vinden ze het lelijk, vinden ze dat we hun muziek verpesthebben. We hebben daar onze bewerkingenmet de lokale musici uitgevoerd. Het leek weleen festival, zo enthousiast werd er meege-daan. Daarna voerden we deze bijzondere mu-ziek overal ter wereld uit.

“De muzikale reis met de San-vrouwenheeft mijn opvatting over muziek makenenorm beïnvloed. Van hen heb ik geleerd dat jede schoonheid van muziek tot je kunt nemendoor te voelen en te bewegen. Wat mooi is, isvoor mij nu veel fysieker geworden. Voor mijstaat schoonheid nu ook in dienst van een doel:mensen verbinden.” <<

Het eerste deel van deze serie stond op 5 oktober in dit katern