. MUHAMMED IKBAL

KiTABI ULUSLARARASI MUHAMMED iKBAL

SEMPOZYUMU BiLDiRiLERi

1-2 Arahk '95, istanbul

MUHAMMED iKBAL, MiLLiYET~iLiK VE iSLAMi EVRENSELCiLiK

inayetullah Baloch*

M ush.iman dunyada goriilen, milliyetc;ilik, ulus devlet, etnik c;att§malar ve toprak tartl§malan c;ok buyuk onemi haizdir. Bu ml.inaka§a ve problemler Osmanh hilafetinin ilgasmdan beri milyonlarca insanm hayatt-na mal olmu§tur. Bunun bir sonucu olarak bugun yDzlerce insan ya goc; etmi§ durumda ya da hapishanede bulunmaktadlf. Mus!Uman olmayan gozlemciler e§itlikc;i ve buyuk bir medeniyet kurmu§ olan musllimanlann, ihtilaf, e§itsizlik, haks1zllk, korkU ve kimlik krizi gibi sorunlar ic;inde nasli olup da boyle klvrandlklarma §a§myorlar.

iKBAL'tN 00~01\CE DONYASJ / 203

du. Hayatmm ilk donemlerinde kendisini milliyeu;ilige adamt§tL Ancak 1908 ytlmda Avrupa'dan dondi.ik:ten sonra milliyet~iligin en bi.iytik di.i§-manlanndan biri oldu. Milliyct~ilige ili§kin gori.i~leri onu Gi.iney Asya siya-setinin tartt§malt §ahsiyetlerinden biri yaptt. Ve bu unlu islam atimJerinden ve siyaset

204/MUHAMMED IKBAL KiTABI

Adil ve e§itlik~i bir toplum kurmak hedefmdeydi. ~unu kaydetmek gerekir ki devlet, toplumun ancak bir boyutunu olu§turur. Toplum si..irekli degi§ip geli~tigine gore devletin §eldi ve dogas1 da ayru ~el

tKBAL'IN 00~0NCE OONYASI / 205

Hazreti Peygamber, Veda Hutbesihde buti.in muslumanlar ile gelecek ne-sillere ~ok bnemli mesajlar btrakt1. Bu mesajlar, kabileler arast meseleler ve topluluklar arast ili§kiler dahil olmak uzere insan haklan ile ilgiliydi. Hazreti Peygamber, bir Arab'm ne trk ne de dil olarak Arap olmayana hi~ bir usttinltiguntin olmadtgmt ilan etti. Takip~ilerine kendi dti§tincelerinin temelinin islam oldugunu ve tek bir ummet olmalan gerektigini sbyledi. Peygamberin vefatmdan sonra, mi.ish.imanlar tek bir din! ve siyast c;att al-tmda toplanmak uzere hilafet kurumunu tesis euiler. Musltimanlar arasm-da halifelige clair kinii aynnttlar i.izerinde farklthk oldugu dogrudur. Bu-nunla birlikte, muslumanlarm buylik ~ogunlugu IIilafet kurumuna destek verdiler.

II

Batt kaynaklt olan miUiyet~ilik ve ulus devlet dti§tincesinin islam dunyasl-na nlifuz etmesi ve Mekke'deki gerif Huseyin fitnesi, islam'm evrensellik ve uluslarustticu doktrinine bi.iytik olc;ude zarar verdi. Musli.iman evrensel-liginin evrensel bir karde§lik, hala imanm gereklerinden biri olmaya devam etse de pratikte mtisltiman ulkeler kencli toprak-kulri.ir temelli sistemlerine islam'm karde§lik idealinden daha fazla bagh olduklan ulus devletler halin-dedirler. islam ile \ilke temelli millyetc;ilik arasmdaki c;att§ma, gunumuzcleki islam1uyant§tn en temel yonJerinden birini olu§turmaktadtr. Kur'an ve Stin-net'e tabi biri olarak ikbal, buttin ·entellekruel birikimini, mi.isli.imanlan mil-liyet~iligin tehlikeleri konusunda uyarmakta kullandt. Empetyalist Batt'run niha1 hedefinin, hilafet mtiessesesini ytkmak ve musltimanlan ulus devlet-lere bolmek oldugunun farkmdaydt. Daha sonralan yazd1g1 bir makalesin-de, ikbal milliyetc;ilige kar§t olu§unu §U sbzlerle ifade ediyordu:

"

206/MUHAMM"ED iKBAL KiTABI

1930'da yayunlanan, islam'da Dinf Diqiincenin Yeniden Te~ekkiilii ba§ll-gmt ta§1yan bir dizi rnakalede, modern Turkiye'de toprak temelli milliyet-~iligi de klsaca tart~maktadlf. ilk ba§larda Tiirkiye'nin modernle§mesini ve milliyet

iKBALiN DU~Ul'CE OONYASI / 207

renk, dil, toprak ve ahlakl kodlar bazmda gruplar olabilir. Ote tarafta, mil-let (iimmet) ise biitiin bu gruplann i.istiinde bir topluluk meydana getir-mektedir. Ba§ka bir dcyi§le, millet veya i.immet uluslan kapsamaktadlf; an-cak onlarla ifade edilemez, onlarca yutulamaz."

ikbal, milliyet~iligin hem islam hem de musli.iman diinya i~in ne kadar tehlikeli oldugunun farkmdaydt. Eserleri Batt dl.i§tincesinin ve Avrupahla-nn islam siyasetinin ~ok ciddi tenkidleriyle doludur. Onun Mevlana Madni ile islam ve milliyetc;ilik iizerine yapttg1 ilmi miinazara onun islam'm ev-rensel ogretisini oztimsedigini gostermektedir. islam tarihinin Mevlana Madni ve Mevlana Ebu'l-Kelam Azad gibi kimi iinlii din alimlerinin miJU-yetc;iligin agma di.i§ti.igi.i zor noktalarmda, ikbal, kesin ve kahn c;izgilerle islam'm evrenselligini mi.idafaa etti. ikbal'in islam! evrensellik dti§i.incesi gee; 19. yiizythn en onemli seslerinden ve islam birligi dti§tincesinin savu-nan, Seyyid Cemaleddin Afgani'nin c;abalanndan biiyi.ik olc;ude etkilendi.

islam'm evrenselligi dii§iincesinde, Dmmetin birligi ile adil yoneticiye ita-ate c;ok bi.iyiik vurgu yaptlagelmi§tir. Hilafetin tesisine ve islam'm getirdigi siyasl birliktelik ve dini karde§lige yol ac;rru§tlf. Bu sisteme gore, muslu-manlar vize veya izin almak gibi bir durum sozkonusu olmadan bir islam beldesinden btekine gidip gelebiliyorlard1. i§ arayabiliyor ve renk, cW ve dogduklart yere baktlmakstzm bulunduklan yerlerde yiiksek mevkilere ge-lebiliyorlardt.

Ktsmen mi.isli.iman toplumun kendi i

208/ MUHAMMED iKBAL KITABI

da Pan-islamizm oldugunda birle§iyorlar. ikbal, eger mlish.imanlar Batt'run · klilrurel ve siyai emperyalizmine kar§• ayakta duracaklarsa bunun ancak ve ancak islarn'm evrenselligi ile mi.imkun olabilecegine inaruyordu. ik-bal'i ele§tirenler onu (a§aguaytct anlarnda) Pan-islarnist olarak nitelediler. Kenclisini ele§tirenlere §6yle cevap veriyordu: "Kirni kaba tenkit