Paper - III

efJeYeeie 1 - ieod³e

G.1. (keÀ) Heefj®íso Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ~1) i) mebpeeue HetCe& keÀerefpeS~ 1

ii) mener He³ee&³e ®egvekeÀj HetCe& Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS~(1) ce=ie Heerís keÀer Deesj cegæ[e ke̳eeWefkeÀ meeceves SkeÀ veoer keÀe yeæ[e ner GBÀ®ee keÀieej, oerJeej

keÀer YeeBefle Keæ[e Lee ~ ½(2) meeceves keÀieej osKekeÀj efnjve keÀe Mejerj efMeefLeue Heæ[ ie³ee ~ ½

2) i) mel³e ³ee Demel³e Hen®eevekeÀj efueefKeS~(1) mel³e ½(2) Demel³e ½

ii) Gllej efueefKeS~(1) veJeeieblegkeÀ keÀe ªHe megboj Lee ~ ½(2) GmekeÀe Mejerj Ë<ì-Heg<ì Lee ~ ½

3) i) efvecveefueefKele Meyo ceevekeÀ Jele&veer kesÀ Devegmeej efueefKeS~(1) He®eC[ - He®eb[ ½(2) megvoj - mebgoj ½

Model Answer Paper Max. Marks : 80Time : 3 Hours

2017 .... .... 1100MT

MT - HINDI (ENTIRE) (SECOND OR THIRD LANGUAGE) (H) - SEMI PRELIM - II - PAPER - III

veJeeieblegkeÀ kesÀ cegKe kesÀ YeeJe FvekeÀe Helee osles nwb

veJeeieblegkeÀ kesÀ Ëo³ekeÀer mJe®ílee keÀe

veJeeieblegkeÀ kesÀ ®eefj$ekeÀer efvece&uelee keÀe

Paper - III

ii) efvecveefueefKele MeyoeW kesÀ efuebie HeefjJele&ve keÀerefpeS~(1) jepekegÀceej - jepekegÀceejer ½(2) mebv³eemeer - mebv³eeefmeveer ½

4) Jev³e He´eCeer Yeer Oejleer ceeB keÀer mebleeves nQ~ GvnW Yeer peerves keÀe DeefOekeÀej nw~ GvekeÀe efMekeÀej keÀjves keÀe DeLe& nw 2- Gvemes GvekesÀ peerJeve keÀe DeeqOekeÀej íerve uesvee ~ ³en mejemej Dev³ee³e nw ~ FvekesÀ megj#ee kesÀ efueS mejkeÀej veskeÀþesj keÀevetve yeveeS nw, uesefkeÀve GvekeÀe keÀæ[eF& mes Heeueve nesvee peªjer nw ~ pebieueer peeveJejeW keÀe efMekeÀej keÀjvesJeeueesb keÀes keÀþesj mepee osveer ®eeefnS ~ efpememes pebieueer peeveJejeW keÀer megj#ee nes mekesÀ ~

G.1. (Ke) Heefj®íso Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ë1) i) ®eewKeì ceW mener Gllej efueefKeS~ 1

ii) Gllej efueefKeS~(1) DeHeves efce$e mes yeele keÀjles mece³e Ieæ[er keÀe cegBn oerJeej keÀer lejHeÀ keÀj osvee ~ ½(2) efJeosMeer efJeodJeeve keÀes ~ ½

2) i) mel³e ³ee Demel³e Hen®eeve keÀj efueefKeS~(1) Demel³e (2) mel³e 1

ii) Deeke=Àefle HetCe& keÀerefpeS ~ 1

... 2 ...

peerJeve ceW Fve #eCeeWkeÀer yengle keÀercele nw ~

pees peerJeve keÀesiegoiegoe oW

pees KeeR®e - leeve keÀerles]peer keÀes Yeguee os

FvnW yeguee³ee je<ìHeefle ves FmeefueS yeguee³ee

SkeÀ efJeosMeer efJeodJeeve keÀes efMe#ee kesÀ He´®eej HejefJe®eej keÀjves kesÀ efueS

Paper - III

3) i) efJeueesce Meyo efueefKeS~(1) efMe#ee DeefMe#ee ½

(2) efJeosMeer mJeosMeer ½

ii) efvecveefueefKele Meyo ceevekeÀ Jele&veer kesÀ Devegmeej equeefKeS~(1) Keer®e leeve - KeeR®e-leeve ½

(2) cepesoej - ce]pesoej ½

4) neB! peerJeve ceW iegoiegoe osves Jeeues #eCeeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ peerJeve mebIe<e&Yeje neslee nw~ Fbmeeve keÀes keÀoce 2

- keÀoce Hej þeskeÀjW Keeveer Heæ[leer nQ~ Ssmes ceW ³eefo keÀesF& nceejs peerJeve ceW Deevebo ³ee KegMeer kesÀ kegÀí #eCe os os, leesnceeje ceve Òemevve nes peelee nw~ Fmemes nceeje leveeJe keÀce nesves ceW ceoo efceueleer nw~ iegoiegoe osves Jeeues #eCe efJeveeso kesÀÒemebieeW keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ~ Dele: ceeveefmekeÀ meblegueve yeveeS jKeves kesÀ efueS peerJeve ceW iegoiegoe osves Jeeues #eCeeW keÀerDeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~

G.1. (ie) Heefj®íso Heæ{keÀj oer ieF& met®eveeDeeW kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ~1) keÀes<þkeÀ ceW mes Gef®ele Meyo ®egvekeÀj efjkeÌle mLeeve ceW efueefKeS ~

i) peveleb$e ceW meyemes DeefOekeÀ MeefkeÌle pevelee kesÀ neLe ceW nesleer nw ~ ½

ii) Meemeve He´Ceeueer ceW efJejesOeer oueeW keÀe Yeer cenllJeHetCe& mLeeve neslee nw ~ ½

2) efvecveefueeflele He´MveeW kesÀ Gllej efueefKeS ~i) peveleb$e meyemes Gllece Meemeve - HeCeeueer nw, ke̳eeWefkeÀ FmeceW pevelee mJe³eb DeHeves HeefleefveefOe ®egveleer nw ~ ½

ii) peveleb$e ceW efJejesOeer - oue keÀe keÀe³e& Meemeve oue keÀer ceeveceeveer Hej DebkegÀMe ueieevee nw ~ ½

3) FmeceW mebosn veneR efkeÀ peveleb$e meyemes Gllece Meemeve - HeCeeueer nw ~ Henueer yeele nw - pevelee keÀe efMeef#ele Deewj 2

mepeie nesvee ~ otmejer yeele nw - ®egveeJe ceW ³eesi³e GcceeroJeejeW keÀe Keæ[e nesvee Deewj ®egveeJe ceW efve<He#elee, leermejer yeele nw- HeMeemeve keÀe Ye<ìe®eej mes cegkeÌle nesvee ~ ®eewLeer yeele nw - mejkeÀej keÀe F&ceeveoejer mes DeHeves ®egveeJeer Jeeos Hetjs keÀjvee ~ HeeB®eJeeryeele nw - osMe ceW leerve mes DeefOekeÀ jepeveereflekeÀ oue ve nesvee ~ cesjs efJe®eej mes Fve HeeB®e yeeleeW Hej Kejer Glejves Hej peveleb$eMeemeve - He´Ceeueer DeJeM³e meHeÀue nes mekeÀleer nw ~

... 3 ...

Paper - III

efJeYeeie 2 - Heod³e

G.2. (®e) Heod³eebMe Heæ{keÀj met®evee kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ë1) i) ke=Àefle HetCe& keÀerefpeS~ 2

2) i) (1) efmej (2) kebÀþ 1

ii) mener Meyo ®egvekeÀj Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS~(1) yeeuekeÀ ke=À<Ce ceeB ³eMeesoe mes ®ebo keÀe efKeueewvee ceeBielee nw ~ ½(2) ke=À<Ce veboyeeyee keÀe yesìe keÀnueeSBies ~ ½

3) i) Jewmes - keÀeve - keÀeve Yejvee 1 efmej - efmej Keevee

ii) Jewmes - ve keÀnwneQ - veneR keÀnueeTBiee 1 ve SsneQ - veneR DeeTBiee

4) ke=À<Ce ®ebêcee keÀes Heeves keÀe nþ keÀjles ngS ceelee ³eMeesoe mes keÀnles nQ, ceQ lees efmeHe&À ®eeBo ªHeer efKeueewvee ner uetBiee~ Deiej 2

legceves ³en efKeueewvee ueekeÀj cegPes veneR efo³ee lees Oeewjer iee³e keÀe otOe veneR HeerTBiee~ DeHeves yeeueeW keÀer ®eesìer Yeer legcemes veneRyeBOeJeeTBiee~ Fme Heo ceW ke=À<Ce keÀer yeeueueeruee keÀe megboj JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw~

... 4 ...

efpeo Hetjerve ngF& lees ke=À<Ce Fve

meyekeÀe l³eeie keÀjWies ~

iee³e keÀe otOeveneR HeerSBie ~

efmej Hej ®eesìerveneR ieBtLeves oWies ~

ceesleer keÀer ceeueeËo³e Hej OeejCeveneR keÀjWies ~

ieues ceW kegÀlee& Yeervener HenveWies ~

Paper - III

G.2. (í) Heod³eebMe Heæ{keÀj met®evee kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ë1) i) Deeke=Àefle HetCe& keÀerefpeS~ 2

2) i) mecePekeÀj efueefKeS~(1) DeeMeeJeeo (2) meenme 1

ii) ke=Àefle HetCe& keÀerefpeS ~ 1

3) i) (1) ceewle mes Yeer yeolej nesvee ½(2) ceveg<³e ½

ii) efJeueesce Meyo efueefKeS~(1) peerJeve ce=l³eg (2) Heerís Deeies 1

4) keÀefJe Keie kesÀ ceeO³ece mes ceeveJe keÀes meowJe ®eueles jnves keÀer ÒesjCee os jns nQ~ keÀefJe He#eer mes efveYeeakeÀlee, meenme, 2efnccele kesÀ meeLe peerJeve Yej Gæ[ves keÀes keÀn jns nQ~ keÀefJe He#eer mes keÀn jns nQ efkeÀ let Deiej Gæ[les-Gæ[les DeHevee jemleeYetue peeS ³ee lesjs keÀce]peesj HebKeeW keÀer ieefle keÀce nes peeS, leye Yeer let LekeÀkeÀj, [jkeÀj Heerís JeeHeme cele ueewìvee~ legceDeelceefveYe&j neskeÀj Gæ[les jnes~ legcneje ueewìvee ceewle mes Yeer yeolej nesiee, Deleë DeHeveer cebefpeue Hej meenme kesÀ meeLeDeeies yeæ{les jnes~

... 5 ...

DeHeveer cebefpeue Hej meenme,efve[jlee mes Deeies yeæ{es ~

legce peerJeve YejGæ[les jnvee ~

mebkeÀìeW keÀe meeceveekeÀjves mes legcnW cebefpeue

efceue peeSieer ~

JeeHeme ueewìvee ceewle mesYeer yeolej nw ~

Fme He´keÀej keÀefJe vesHe#eer keÀes He´sjCee oer

DeHeveer cebefpeueHee uesveeDeeies yeæ{vee

ceewle mesYeer yeolej ueewìvee

Paper - III

efJeYeeie 3 - HetjkeÀ Heþve

G.3. Heefj®íso Heæ{keÀj oer ieF& met®evee kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ~1) i) ke=Àefle HetCe& keÀerefpeS~ 1

ii) Deeke=Àefle HetCe& keÀerefpeS~ 1

2) efJeoeF& meceejesn mketÀueer ye®®eeW kesÀ efueS SkeÀ KegMeer keÀer oeJele nesleer nw~ Hesce Je DeHevelJe keÀer YeeJevee efJeoeF& meceejesn 2mes GYejkeÀj meeceves Deeleer nw~ efpeme mketÀue ceW ye®eHeve kesÀ efove yeerle ieS, Gme mketÀue mes omeJeeR kesÀ yeeo keÀe@uespepeeles mece³e He´l³eskeÀ íe$e keÀe ceve J³eLee mes Yej Deelee nw~ meYeer SkeÀ-otmejs keÀes YeeJeYeerveer efJeoeF& osles nQ~ meYeeríe$e SkeÀ-otmejs kesÀ ieues ueiekeÀj DeHevelJe keÀer YeeJevee keÀes He´keÀì keÀjles nQ~ meYeer íe$e DeHeves DeO³eeHekeÀeW kesÀ He´efleke=Àle%elee keÀe YeeJe J³ekeÌle keÀjles nQ~ GvnW Heg<He-ieg®í oskeÀj GvekesÀ He´efle DeHeves Hesce keÀes J³ekeÌle keÀjles nQ~

efJeYeeie 4 - J³eekeÀjCe

G.4. met®evee kesÀ Devegmeej ke=Àefle³eeB keÀerefpeS ~1) i) efvecveefueefKele Meyo keÀe Jeeke̳e ceW He´³eesie keÀerefpeS ~ ½

ceneosJeer kesÀ mebmcejCe ueeskeÀefHe´³e nQ ~

ii) DeOeesjsKeebefkeÀle Meyo keÀe Yeso Hen®eeefveS ~ ½keÀewve - He´MveJee®ekeÀ meJe&veece

2) i) efvecveefueefKele Jeeke̳e MegodOe keÀjkesÀ efueefKeS ~ 1cebieueer kesÀ ín meeue keÀer yesìer ves Gmemes meenye kesÀ yeejs ceW Hetíe ~

3) i) mene³ekeÀ efke´À³ee keÀe Jeeke̳e ceW He´³eesie keÀerefpeS~ ½Gmeves DeHeves ye®®eeW keÀes jeslee Hee³ee ~

... 6 ...

ceeueer odJeeje ueeF&ngF& meeceie´er -

DeOecejerueeueìsve

Heeveer mes YejeSkeÀ ceìkeÀe

ojJeepee yebokeÀjkesÀ Deejece mes

meesFSiee ~

ceeueer odJeejeuesefKekeÀekeÀes efveoxMe

efKeæ[keÀer - ojJee]peeyebo jefKeSiee ~

Paper - III

ii) mene³ekeÀ efke´À³ee íeBìkeÀj efueefKeS ~ ½Heæ[e - (Heæ[vee) mene³ekeÀ efke´À³ee

4) He´sjCeeLe&keÀ efke´À³ee kesÀ ªHe efueefKeS ~ 1cetue efkeÀ³ee He´Lece He´sjCeeLe&keÀ odefJeleer³e He´sjCeeLe&keÀkeÀjvee keÀjevee keÀjJeevee

5) i) DeJ³e³e keÀe Jeeke̳e ceW He´³eesie keÀerefpeS ~ 1veenkeÀ - ueesieeW ves [^eFJej keÀes veenkeÀ ceeje ~

ii) DeJ³e³e Hen®eevekeÀj GmekeÀe Yeso efueefKeS ~ 1Deye - efke´À³eeefJeMes<eCe DeJ³e³e

DeLeJeekeÀer Deesj - mebyebOemet®ekeÀ DeJ³e³e

6) keÀeueHeefjJele&ve keÀerefpeS ~ 2Fleves ueesieeW ves íle HeeF& nwb ~ueæ[keÀe ceesìj meeFefkeÀue Keæ[er keÀj jne Lee ~

7) i) cegneJejs keÀe DeLe& efueKekeÀj Jeeke̳e ceW Gef®ele He´³eesie keÀerefpeS ~ 1keÀeveeW ceW ietBpevee - megveeF& osvee ~Jeeke̳e ë Kesue kesÀ cewoeve keÀe Meesj nceejs keÀeveeW ceW ietBpe jne Lee ~

ii) DeOeesjsKeebefkeÀle Jeeke̳eebMe kesÀ efueS Gef®ele cegneJejs keÀe ®e³eve keÀj Jeeke̳e efHeÀj mes efueefKeS ~ 1veewkeÀjer Heeles ner efJeJeskeÀ HetÀuee ve mecee³ee ~

efJeYeeie 5 - j®evee

G.5. met®evee ë DeeJeM³ekeÀleevegmeej Heefj®íso ceW uesKeve DeHesef#ele nw ë 51) efvecveefueefKele ceW mes efkeÀmeer SkeÀ He$e keÀe He´eªHe lew³eej keÀerefpeS ~

censMe Mecee&ieebOeer veiej,DecejeJeleer - 355421efoveebkeÀ - 5 cee®e&, 2017

... 7 ...

Paper - III

mesJee ceW,Þeerceeve mJeemL³e DeefOekeÀejer peer,ceneveiej HeeefuekeÀe,DecejeJeleer - 355421

efJe<e³e ë DeMegodOe peue keÀer DeeHetefle& kesÀ mebyebOe cesb efMekeÀe³ele He$e ~ceeveveer³e ceneso³e,

cewb DeeHekesÀ Menj keÀe SkeÀ efveJeemeer ntB ~ Fme He$e kesÀ odJeeje ceQ DeeHekeÀe O³eeve Menj ceW nes jns DeMegodOe peuekeÀer DeeHetefle& keÀer Deesj DeekeÀef<e&le keÀjvee ®eenlee ntB ~ yeæ[s ogKe kesÀ meeLe DeeHekeÀes metef®ele keÀjvee Heæ[ jne nw efkeÀ efHeíueskeÀF& efoveeW mes Menj ceW DeMegodOe peue keÀer DeeHetefle& keÀer pee jner nw ~ DeMegodOe peue Heerves mes meeje Menj ceneceejer keÀer ®eHesìceW Dee ie³ee nw ~ ueesie [e³eefj³ee pewmeer Ye³ebkeÀj yeerceejer kesÀ efMekeÀej nes jns nQ ~ ueielee nw peue ceW efJe<eeCeg HewÀue ieS nQ ~ceneveiej HeeefuekeÀe kesÀ DeefOekeÀejer Deye lekeÀ Devepeeve yeves ngS nQ Deewj veiej efveJeemeer HejsMeeve nQ ~ MegodOe peue keÀer DeeHetefle&kesÀ efyevee yeerceejerHej efve³eb$eCe Heevee DemebYeJe nw ~ ³eefo mece³e jnles O³eeve ve efo³ee ie³ee lees efmLeefle Deewj Yeer efyeieæ[ mekeÀleernw ~

Deleë DeeHemes He´eLe&vee nw efkeÀ peveefnle keÀes O³eeve ceW jKeles ngS lelkeÀeue Gef®ele keÀe³e&Jeener keÀjves keÀer ke=ÀHeekeÀjW ~

keÀ<ì kesÀ efueS #ecee HeeLeea nt@b ~Oev³eJeeo! YeJeoer³e

censMe Mecee&

efìkeÀìmesJee ceW,Þeerceeve mJeemL³e DeefOekeÀejer peer,

Hes<ekeÀ, ceneveiej HeeefuekeÀe,censMe Mecee&, DecejeJeleer - 355421ieebOeer veiej,DecejeJeleer - 355421

DeLeJeemeeiej Mecee&,105/ peJeenj ®eewkeÀ,cebgyeF&~effoveebkeÀ - 5 cee®e&, 2017

mesJee ceW,Þeerceeve HeOeevee®ee³e& peer,peJeenj efJeod³eeue³e, ieesjsieeBJe,cebgyeF&~

efJe<e³e ë efueefHekeÀ Heo kesÀ efueS He´eLe&veeHe$e~

... 8 ...

Paper - III

ceeveveer³e ceneso³e,ceQves veJeYeejle ìeFcme ceW keÀue Heæ{e efkeÀ DeeHekesÀ efJeod³eeue³e ceW efueefHekeÀ keÀer peªjle nw~ GkeÌle Heo kesÀ efueS ceQ

DeeJesove He$e Yespe jne ntB~cesjs mebyebOe ceW peevekeÀejer Fme lejn nw ë-

Sme.Sme.meer. Hejer#ee ö cee®e&, 2011 (He´Lece ÞesCeer)S®e.Sme.meer. Hejer#ee ö cee®e&, 2013 (He´Lece ÞesCeer)mebieCekeÀ keÀe DevegYeJe ö leerve Je<e&

ceQ DeeHekeÀes efJeMJeeme efoueelee nBt efkeÀ ³eefo cegPes DeJemej efceuee lees DeHeves DeeHekeÀes SkeÀ De®íe Deewj efpeccesoejefueefHekeÀ meeefyele keÀjves keÀe He´³eeme keÀªBiee~

keÀ<ì kesÀ efueS #eceeHe´eLeer& nt@b~Oev³eJeeo!

YeJeoer³e,meeiej Mecee&~

mebueive He´ceeefCele HeefleefueefHe³eeB ë1) Sme.Sme.meer. He´ceeCe He$e kesÀ meeLe DebkeÀleeefuekeÀe~2) S®e.Sme.meer. He´ceeCe He$e kesÀ meeLe DebkeÀleeefuekeÀe~3) mebieCekeÀ mebyebOeer DevegYeJe He´ceeCe He$e~

efìkeÀìmesJee ceW,Þeerceeve HeOeevee®ee³e& peer,

Hes<ekeÀ, peJeenj efJeod³eeue³e, ieesjsieeBJe,meeiej Mecee&, cebgyeF&~105/ peJeenj ®eewkeÀ, cebgyeF&~

2) efvecveefueefKele cegodoeW kesÀ DeeOeej Hej ueieYeie 80 mes 100 MeyoeW ceW keÀneveer efueKekeÀj Meer<e&keÀ oerefpeS ~ 5`me®®eer mene³elee'

SkeÀ mece³e keÀer yeele nw ~ oesHenj keÀe mece³e Lee ~ Deoeuele ceW Yeespeve keÀe DeJekeÀeMe nes ®egkeÀe Lee ~ meejs JekeÀerueefJeÞeece keÀ#e ceW yewþ keÀj yeeleW keÀj jns Les ~ Gmeer mece³e SkeÀ ceemetce yeeuekeÀ YeerKe ceeBielee ngDee efJeÞeece keÀ#e kesÀ HeemeDee HengB®ee ~

SkeÀ JekeÀerue ves Gme ye®®es keÀes YeerKe ceeBieles ngS osKee lees DeHeves Heeme yeguee efue³ee ~ Gmeves ye®®es mes YeerKe ceeBieveskeÀe keÀejCe Hetíe lees ye®®es ves yelee³ee efkeÀ GmekeÀer ceeB yeerceej nw, efpemekesÀ Fueepe kesÀ efueS Jen YeerKe ceeBie jne nw ~

meYeer JekeÀerueeW ves efceuekeÀj Gme ye®®es keÀes mecePee³ee efkeÀ YeerKe ceeBievee yegje keÀece nQ ~ legce kegÀí HeefjÞece keÀjes

... 9 ...

Paper - III

Deewj GmekeÀer me®®eer mene³elee keÀjles ngS Gmes yegì - Hee@efueMe keÀe meeceeve Kejero keÀj efo³ee ~ Deye Jen Deoeuele kesÀ iesìHej yewþ keÀj yegì - Hee@efueMe keÀjves ueiee Deewj cesnvele keÀe Hewmee keÀceeves ueiee ~meerKe ë Fme keÀneveer mes ³en meerKe efceueleer nw efkeÀ nceW efkeÀmeer keÀer ceoo efYe#ee oskeÀj veneR yeequkeÀ Ssmeer mene³elee oskeÀj

keÀjveer ®eeefnS efpememes Jen Kego keÀcee keÀj Kee mekesÀ Deewj Gmes efkeÀmeer kesÀ Deeies neLe ve HewÀueevee Heæ[s ~

3) efvecveefueefKele ieod³eKeb[ keÀes O³eeveHetJe&keÀ Heæ{keÀj HeeB®e Ssmes HeMve lew³eej keÀerefpeS, efpevekeÀs Gllej SkeÀ Jeeke̳e ceW nes ~ 5(1) mebmeej ceW keÀewve - meer leerve yeeleW yeæ[er cenlleJeHetCe& nQ ?(2) efkeÀme %eeve keÀes He´eHle keÀj legce mebmeej kesÀ efkeÀmeer Yeer keÀesves ceW peeDeesies lees DeHevee efveJee&n keÀj mekeÀesies ?(3) De#ej %eeve efkeÀmeefueS neslee nw ?(4) nceW ke̳ee ³eeo jKevee nw ?(5) Deceerjer Deewj iejeryeer keÀer leguevee ceW keÀewve DeefOekeÀ megKeo nw ?

G.6. He´mebie uesKeve ë (ueieYeie 60 mes 80 MeyoeW ceW) 5

ceQ ûeer<ceeJekeÀeMe ceW ieeBJe ie³ee Lee~ veyyes Je<e& kesÀ jecet keÀekeÀe keÀes Deece keÀe HeewOee ueieeles osKe ceQ mleyOe jn ie³ee ~ ceve ceW mees®eeefkeÀ FvnW lees Fme Hesæ[ kesÀ Deece Keeves kesÀ efueS veneR efceueWies ~ efHeÀj Yeer Jes HeewOee ueiee jns nQ ~ ceQves efpe%eemeeJeMe GvnW Fmeyeejs ceW Hetíe lees GvneWves keÀne, lees ke̳ee ngDee yesìe ? Yeues ner Fme Hesæ[ kesÀ HeÀue Keeves kesÀ efueS ceQ peerefJele veneR jntBiee ~ legcelees peerefJele jn mekeÀles nes Deewj efHeÀj legcnejer Deeves Jeeueer Heeræ{er FmekesÀ HeÀue peªj KeeSieer ~ Fmeer mes cegPes meblegefäefceuesieer ~ GvekesÀ Fme keÀLeve keÀes megvekeÀj ceQves keÀne, keÀekeÀe peer, DeepekeÀue lees YeueeF& keÀe peceevee veneR jne ~ ueesieeWkeÀes DeHeves yeejs ceW mees®eves kesÀ efueS JekeÌle veneR nw uesefkeÀve DeeHe pewmes keÀF& ueesie Deepe Yeer otmejeW kesÀ yeejs ceW mees®e jns nQDeewj ceeveJelee kesÀ keÀe³e& ceW DeHevee ³eesieoeve os jns nQ ~ neB yesìe, ceeveJelee mes yeæ{keÀj keÀesF& Yeer keÀe³e& veneR neslee ~ legceYeer Fme keÀe³e& keÀes DeHeveekeÀj DeHeves DeeHe keÀes Oev³e keÀj HeeDeesies ~ keÀekeÀe peer kesÀ Fme keÀe³e& mes cegPes efmeHe&À ÒesjCee ner veneRyeefukeÀ cesjs Deboj SkeÀ Ssmes DeodYegle DeelceefJeMJeeme keÀe meb®eej ngDee, efpemekeÀe JeCe&ve keÀj Heevee cesjs efueS SkeÀ keÀefþvekeÀe³e& nesiee ~

2) mJecele ë (ueieYeie 60 mes 80 MeyoeW ceW) 5keÀevetve keÀer vepej ceW ueæ[keÀe-ueæ[keÀer SkeÀ meceeve nesles nQ ~ nceW GveceW Yeso veneR keÀjvee ®eeefnS ~ efJe%eeve DeewjlekeÀveerkeÀer kesÀ Fme ³egie ceW nceves Fleveer He´ieefle keÀj ueer nw, efHeÀj Yeer nce efuebie Yeso pewmeer kegÀYeeJeveeDeeW, kegÀjerefle³eeW kesÀefMekeÀej nes jns nQ ~ Deepe Yeer ®eesjer ®egHekesÀ efuebie keÀe Hejer#eCe nes jne nw Deewj keÀF& ceelee-efHelee ueæ[kesÀ keÀer ®eenle cebsDeHeveer ueæ[efkeÀ³eeW keÀes Fme ogefve³ee ceW Deeves mes Henues ner keÀesKe ceW ceej [eueles nQ ~ keÀF& [e@keÌìj Yeer DeefOekeÀ HewmeeW kesÀueeue®e ceW Fme ÒekeÀej keÀe efIeveewvee keÀe³e& keÀjves kesÀ efueS lew³eej nes peeles nQ~ ³en DeveweflekeÀ, DemeeceeefpekeÀ keÀe³e& nw,ueæ[keÀer osJeer keÀe ªHe nesleer nw ~ Jen `keÀuHevee' nesleer nw ~ Jen `uelee-DeeMee' nesleer nw ~ Jen `efkeÀjCe' yevekeÀj`mJejepe' keÀer YeeBefle mebmeo cebs Deece pevelee kesÀ efnle kesÀ efueS Deeke´ÀecekeÀ Yeer nes peeleer nw ~ Deleë ueæ[keÀer keÀer j#eekeÀjvee, GmekeÀer efnHeÀepele keÀjvee nce meYeer keÀe keÀle&J³e nw ~ nce meyekeÀes ceeveJelee kesÀ Fme keÀe³e& ceW meefcceefuele nesvee®eeefnS Deewj yesìer ye®eeDees Deeboesueve' keÀes HeeLeefcekeÀlee osveer ®eeefnS ~

... 10 ...

Paper - III

3) efkeÀmeer SkeÀ efJe<e³e Hej efveyebOe efueefKeS ë- (ueieYeie 80 mes 100 MeyoeW ceW) 51) Heeveer keÀer mecem³ee Deewj GHeeme

keÀefJe jnerce keÀer ³en GefkeÌle efyeve Heeveer meye metve' De#ejMeë mel³e nw ~ efyevee Heeveer kesÀ peerJeve keÀer keÀuHevee veneRkeÀer pee mekeÀleer ~ peneB Heeveer nw, JeneR peerJeve nw~ He=LJeer ner Ssmee DeYeer lekeÀ keÀe %eele ie´n nw, peneB Heeveer nw Deewj mecegef®elecee$ee ceW nw ~ He=LJeer keÀe keÀjerye leerve-®eewLeeF& Yeeie Heeveer mes efIeje ngDee nw ~ Dev³e ieneW pewmes - Meefve, ye=nmHeefle, cebieue³ee efHeÀj ®ebêcee Hej peerJeve kesÀ keÀesF& ue#eCe veneR ke̳eeWefkeÀ JeneB Heeveer veneR nw ~ efJe[byevee ³en nw efkeÀ Yeejle pees HeefJe$eveefo³eeW keÀer Yetefce keÀnueelee nw, Gmeer osMe keÀes Heeveer keÀer efJekeÀì mecem³ee mes petPevee Heæ[ jne nw ~ nceejs osMe ceW npeejeWieeBJe Ssmes nQ, peneB Heerves lekeÀ keÀe Heeveer otj-otj mes ueekeÀj keÀece ®eueeles nQ ~ ieefce&³eeW ceW lees Deewj Yeer yeolej neuele nespeeleer nw ~ mejkeÀejer DeeBkeÀæ[eW ceW lees 90 HeefleMele pevemebK³ee keÀes Heeveer GHeueyOe nw uesefkeÀve meJex#eCe keÀjves Hej Hee³eeie³ee nw efkeÀ kesÀJeue 30 He´efleMele pevemebK³ee ner FmekeÀe ueeYe Gþe Heeleer nw ~ FmekesÀ DeueeJee peneB keÀneR mejuelee mesHeeveer GHeueyOe nw Yeer lees Jen He´otef<ele neslee nw ~

meJeeue ³en Gþlee nw efkeÀ DeeefKej Fleveer efJeHegue peue-jeefMe kesÀ nesles ngS Yeer nceejs meeceves Heeveer keÀer Fleveer ienjermecem³ee ke̳eeW Gþer nw ? Fme mecem³ee keÀe meyemes yeæ[e keÀejCe nw - efove otveer jele ®eewiegveer keÀer jHeÌleej mes yeæ{leerpevemebK³ee~ GmekeÀer YeeweflekeÀ DeeJeM³ekeÀleeDeeW Deewj YeesieJeeoer He´Je=eflle ves ner Fme mecem³ee keÀes pevce efo³ee nw ~Deewod³eesieerkeÀjCe ves Heeveer keÀe peyejomle oesnve lees efkeÀ³ee ner nw, Gmes He´otef<ele keÀjves ceW Yeer meyemes Deeies jne nw~ keÀue,keÀejKeeveeW keÀe ieboe Heeveer veefo³eeW ceW yeneS peeves keÀer cetKe&lee keÀe ner ob[ nw, pees Deepe ceveg<³e MegodOe Heeveer keÀer yetBo-yetBokeÀes lejme jne nw ~ HeÀmeue keÀer p³eeoe HewoeJeej kesÀ efueS ke=Àef$ece KeeoeW keÀe yeæ{lee He´³eesie leLee keÀerìkeÀveeMekeÀ oJeeSBpeceerve keÀes Kejeye lees keÀj ner jner nQ, peceerve kesÀ Deboj kesÀ Heeveer keÀes Yeer Jes efJe<eekeÌle yevee jner nQ ~ ceveg<³e ves Hesæ[eW HejkegÀuneæ[er ®eueeles mece³e ³en veneR mees®ee efkeÀ Jen DeHeves ner HewjeW Hej kegÀuneæ[er ceej jne nw ~ Hesæ[ yeeefjMe kesÀ efueSDevegketÀue JeeleeJejCe lew³eej keÀjles nQ ~ yeeefjMe kesÀ Heeveer leLee Yetefce-#ejCe (soil erosion) keÀes DeHeveer peæ[esb kesÀodJeeje yenves mes jeskeÀles nQ ~ Hesæ[eW keÀes keÀeìves keÀer cetKe&lee keÀe ner HeefjCeece nw efkeÀ keÀneR metKee lees keÀneR yeeæ{ keÀerefJeYeeref<ekeÀe keÀe jewê ªHe efoKeeF& Heæ[lee nw ~

Fme mecem³ee mes efveHeìves kesÀ efueS meyemes Henues peªjer ³en nw efkeÀ Je<ee& kesÀ peue keÀes nce J³eLe& ve peeves oW ~ Gmes mebef®elekeÀjves keÀer efoMee ceW peªjer keÀoce yeæ{eSB ~ leeueeye, kegÀSB Deeefo keÀe p³eeoe mes p³eeoe efvecee&Ce nes ~ Je=#eejesHeCe J³eeHekeÀHewceeves Hej nes ~ nj efyeefu[bie keÀer íleeW mes yeeefjMe keÀe Heeveer meerOes peceerve kesÀ Deboj peeS ~ GmekesÀ efueS Yeer ³eespeveeyeveekeÀj efkeÀ³eeefvJele efkeÀ³ee peeS~ peceerve kesÀ Deboj Heeveer p³eeoe mes p³eeoe peeSiee lees Heeveer keÀe mlej yeæ{siee DeewjveueketÀHeeW odJeeje Heeveer keÀer ceeBie keÀes Hetje efkeÀ³ee pee mekesÀiee ~ Jeeìj neJexefmìbie keÀe Hee®eerve Deewj ve³ee oesveeW ªHe Heeveer kesÀmeb®e³eve kesÀ efueS HeÀe³eoscebo nw ~ veefo³eeW keÀe Heeveer mJe®í yevee jns, FmekesÀ efueS keÀue, keÀejKeeveeW kesÀ Heeveer kesÀ efvekeÀemeerkeÀe Deueie HeyebOe efkeÀ³ee peevee ®eeefnS ~ ³es keÀe³e& J³eefkeÌleiele, meeceeefpekeÀ leLee je<ìer³e meYeer ªHeeW ceW J³eeHekeÀ Hewceeves Hejnes, leYeer meHeÀue nes mekesÀiee ~ Heke=Àefle ves nceW pees peerJeve keÀe DeeOeej efo³ee nw, GmekeÀe ke=Àle%e nesles ngS GmekeÀe mebj#eCekeÀjW leLee He´otef<ele nesves mes ye®eeSB, Fmeer ceW nceejer YeueeF& nw ~

Deiej nce Deye Yeer Fme efoMee ceW peeieªkeÀ veneR ngS lees DeevesJeeueer efmLeefle efkeÀleveer efJekeÀì nes mekeÀleer nw, FmekeÀerkeÀuHevee Yeer veneR keÀer pee mekeÀleer nw ~ peue ner peerJeve nw ~

... 11 ...

Paper - III... 12 ...

2) He³ee&JejCe Je efJekeÀeme 5`He³ee&JejCe' Meyo `Heefj' leLee `DeeJejCe' oes MeyoeW mes efceuekeÀj yevee nw ~ FmekeÀe DeLe& nw ö ®eejesb Deesj keÀe

JeeleeJejCe, efpevemes He=LJeer {keÀer Deewj megjef#ele nw ~ FmeceW peue, efceìdìer, Jee³eg, iewme, Hesæ[-HeewOes Deewj JevemHeefle³eeB DeeefomeYeer Meeefceue nQ ~ ³es meye efceuekeÀj SkeÀ meblegefuele JeeleeJejCe lew³eej keÀjles nQ, efpeve Hej mecemle He´eefCe³eeW keÀe DeefmlelJeefveYe&j neslee nw ~ peye - peye efkeÀmeer Yeer keÀejCeJeMe FvekesÀ meeLe ísæ[Keeveer keÀer ieF&, FvekesÀ efve³eceeW keÀe GuueIebve efkeÀ³eeie³ee; leye - leye ceveg<³e Heeke=ÀeflekeÀ efJeHeoeDeeW keÀe efMekeÀej ngDee nw ~ ®eens Jen yeeæ{ keÀer efJeYeeref<ekeÀe nes ³ee DekeÀeue keÀer®eHesì ~

He´ke=Àefle ves nceejs efueS SkeÀ ceeB keÀer lejn megKeo, megjef#ele SJeb mJemLe JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee nw ~ nceWGmekeÀer j#ee keÀjles ngS GmekeÀe GHeYeesie keÀjvee ®eeefnS ~ keÀne ie³ee nw - j#e³es He´ke=Àefle HeeblegefuekeÀe ~ DeLee&le He´ke=ÀefleHe´eefCe³eeW keÀer j#ee keÀjleer nw ~ uesefkeÀve nce ceveg<³e DeHeves mJeeLe& Deewj YeeweflekeÀ megKeeW keÀer nesæ[ ceW He´ke=Àefle ceeB kesÀ FmeJejoeve keÀer GHes#ee keÀj Gmes otef<ele keÀjves ceW ueie ieS ~ pewmes-pewmes ceveg<³e efJekeÀeme keÀer lejHeÀ yeæ{lee ie³ee, Jew%eeefvekeÀDeeefJe<keÀej nesles ieS, Jewmes-Jewmes He³ee&JejCe-He´ot<eCe keÀe Keleje Yeer yeæ{lee ie³ee ~

He³ee&JejCe-Heot<eCe keÀer mecem³ee DeeOegefvekeÀ ³egie keÀer osve nw ~ Jew%eeefvekeÀ Gvveefle kesÀ meeLe God³eesie OebOeeW keÀe efJekeÀemengDee ~ DeveskeÀ keÀue-keÀejKeeves mLeeefHele ngS ~ DeveskeÀ IeelekeÀ Dem$e-Mem$e yeveves ueies ~ Fve meyemes GlHevve penjeruesHeoeLe& Jee³eg, peue ceW efceuekeÀj GmekeÀer Heeke=ÀeflekeÀ j®evee keÀes Demeblegefuele keÀjves ueies ~ leye peerJeve j#ekeÀ ³ener He³ee&JejCenceejs efueS IeelekeÀ yevevee Megª nes ie³ee ~

efJekeÀeme keÀer Fme DebOeer oew æ[ ves nceejer veefo³eeW kesÀ MegodOe peue keÀes Yeer He´otef<ele keÀj efo³ee nw ~ keÀue-keÀejKeeveeW keÀe ieboe Heeveer meerOes veefo³eeW ceW yene efo³ee peelee nw ~ Fmeer otef<ele peue keÀes Heerves kesÀ efueS ceveg<³e yeeO³e nw DeewjDeveskeÀ jesieeW keÀe efMekeÀej nes peelee nw ~

JeenveeW kesÀ efvele veS efJekeÀeme Deewj GvekeÀer yeæ{leer leeoeo ves nceejs He´eCeJee³eg keÀes Yeer penjeruee yevee efo³ee nw ~JeenveeW mes efvekeÀues iewme, OegDeeB ceveg<³e kesÀ peerJeve ceW penj Ieesue jns nQ ~

Jew%eeefvekeÀ Gvveefle ves ceveg<³e keÀes peneB efJekeÀeme kesÀ DeJemej megueYe keÀjeS, JeneR Jen nceejer $eemeoer keÀe keÀejCe Yeeryevee ~ YeesHeeue iewme keÀer ogIe&ìvee FmekeÀe pJeueble GoenjCe nw ~ FmeceW npeejeW ueesie ceewle keÀer veeRo mees ieS Deewj pees ye®eieS Jen efJekeÀueebie neskeÀj cepeyetj nes ieS ~ efJekeÀeme kesÀ Fme DeefYeMeHle peerJeve keÀes Yeesieves keÀs efueS ~

He´l³eskeÀ efJekeÀemeMeerue osMe mJe³eb keÀes meeceefjkeÀ o=ef<ì mes mebHevve yeveeves kesÀ efueS nefLe³eejeW keÀer nesæ[ keÀj jnenw ~ HejceeCeg-Hejer#eCe mes pees jsef[³eesOeceer& lejbies yeveleer nQ , Jen Je<eeX lekeÀ ve<ì veneR nesleeR Deewj Jee³egceb[ue cebsefceuekeÀj Heeræ{er oj Heeræ{er kesÀ efueS DeefYeMeeHe yevekeÀj GHeefmLele nes peeleer nQ ~

He³ee&JejCe keÀes vegkeÀmeeve Hen@gb®eeves Jeeuee meyemes yeæ[e keÀejCe nw - pevemebK³ee keÀer Je=odefOe ~ yeæ{leer ceeBieeW keÀes HetjekeÀjves kesÀ efueS ke=Àef$ece KeeoeW keÀe yeæ{lee He´³eesie, keÀerìveeMekeÀ oJeeDeeW kesÀ ueieelej efíæ[keÀeJe ves Yetefce Deewj GmekesÀYeerlejer peue leLee Jee³eg meyekeÀes Heotef<ele efkeÀ³ee nw ~ DeeJeeme keÀer mecem³ee nue keÀjves kesÀ efueS JeveeW keÀer DebOeeOegbOe keÀìeF&ves He³ee&JejCe keÀes meyemes p³eeoe vegkeÀmeeve HengB®ee³ee nw ~ mece³e-mece³e Hej Deeves Jeeueer Heeke=ÀeflekeÀ efJeHeoeSB FmekeÀe HeceeCenQ ~ Hee®eervekeÀeue ceW FvneR efJeHeoeDeeW mes ye®es jnves kesÀ efueS Hesæ[-HeewOeeW, JeveeW keÀes osJeer-osJelee mecePekeÀj GvnW Hetpee peeleeLee ~ cevegmce=efle ceW lees Hesæ[ keÀeìvesJeeueeW keÀes otmejs vejkeÀ keÀe Yeeieer yelee³ee ie³ee nw -

``ísoveb Je=#e peeleerveeb efÜleer³e vejkebÀ mce´leced ~''He³ee&JejCe keÀes ye®eeves kesÀ efueS peeieªkeÀlee HewÀue lees jner nw, Hej peye lekeÀ He´l³eskeÀ veeieefjkeÀ FmekesÀ efueS

Paper - III

DeHevee ³eesieoeve veneR oslee, leye lekeÀ ³en meHeÀue veneR nes mekeÀlee ~ He³ee&JejCe keÀes He´otef<ele nesves mes ye®eeves kesÀ efueSefvecveefueefKele keÀe³e& efkeÀS peeves ®eeefnS - DeefOekeÀeefOekeÀ cee$ee ceW Je=#e ueieeS peeSB Deewj GvekeÀe mebj#eCe efkeÀ³eepeeS ~ veefo³eeW kesÀ peue keÀes He´otef<ele keÀjves JeeueeW keÀes keÀæ[e ob[ efo³ee peeS ~ lespe OJeefve kesÀ GHekeÀjCee W,JeenveeW Hej OJeefveefve³eb$eCe ueeiet efkeÀ³ee peeS ~ FvekeÀe GuuebIeve keÀjves JeeueeW keÀes keÀæ[er mes keÀæ[er mepee osves Hejner ³es HeÀueerYetle nes mekeÀlee nw ~

DeYeer Yeer JekeÌle nw ~ ³eefo mece³e jnles ceveg<³e me®esle ve ngDee lees ceeveJepeerJeve keÀe DeefmlelJe ner Kelejs ceW Heæ[peeSiee ~ Deleë ³en Mem³e-M³eeceuee JemebgOeje, pees SkeÀ ceeB keÀer lejn nceejer j#ee keÀjleer nw, nceeje Hees<eCe keÀjleernw, GmekesÀ He´efle nceeje keÀle&J³e nw efkeÀ Gmes megjef#ele jKeves ceW Hetje ³eesieoeve keÀjW ~ Jejvee Jen efove otj veneR peyeDeHeveer peerJeve-[esj nce Kego DeHeves neLeeW mes keÀeì yewþWies ~

... 13 ...